Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[२६९] ९. सुजातजातकवण्णना
[269] 9. Sujātajātakavaṇṇanā
न हि वण्णेन सम्पन्नाति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो अनाथपिण्डिकस्स सुणिसं धनञ्चयसेट्ठिधीतरं विसाखाय कनिट्ठभगिनिं सुजातं आरब्भ कथेसि। सा किर महन्तेन यसेन अनाथपिण्डिकस्स घरं पूरयमाना पाविसि, ‘‘महाकुलस्स धीता अह’’न्ति मानथद्धा अहोसि कोधना चण्डी फरुसा, सस्सुससुरसामिकवत्तानि न करोति, गेहजनं तज्जेन्ती पहरन्ती चरति। अथेकदिवसं सत्था पञ्चहि भिक्खुसतेहि परिवुतो अनाथपिण्डिकस्स गेहं गन्त्वा निसीदि। महासेट्ठि धम्मं सुणन्तोव भगवन्तं उपनिसीदि, तस्मिं खणे सुजाता दासकम्मकरेहि सद्धिं कलहं करोति। सत्था धम्मकथं ठपेत्वा ‘‘किं सद्दो एसो’’ति आह। एसा, भन्ते, कुलसुण्हा अगारवा, नेवस्सा सस्सुससुरसामिकवत्तं अत्थि, अस्सद्धा अप्पसन्ना अहोरत्तं कलहं कुरुमाना विचरतीति। तेन हि नं पक्कोसथाति। सा आगन्त्वा वन्दित्वा एकमन्तं अट्ठासि।
Na hi vaṇṇena sampannāti idaṃ satthā jetavane viharanto anāthapiṇḍikassa suṇisaṃ dhanañcayaseṭṭhidhītaraṃ visākhāya kaniṭṭhabhaginiṃ sujātaṃ ārabbha kathesi. Sā kira mahantena yasena anāthapiṇḍikassa gharaṃ pūrayamānā pāvisi, ‘‘mahākulassa dhītā aha’’nti mānathaddhā ahosi kodhanā caṇḍī pharusā, sassusasurasāmikavattāni na karoti, gehajanaṃ tajjentī paharantī carati. Athekadivasaṃ satthā pañcahi bhikkhusatehi parivuto anāthapiṇḍikassa gehaṃ gantvā nisīdi. Mahāseṭṭhi dhammaṃ suṇantova bhagavantaṃ upanisīdi, tasmiṃ khaṇe sujātā dāsakammakarehi saddhiṃ kalahaṃ karoti. Satthā dhammakathaṃ ṭhapetvā ‘‘kiṃ saddo eso’’ti āha. Esā, bhante, kulasuṇhā agāravā, nevassā sassusasurasāmikavattaṃ atthi, assaddhā appasannā ahorattaṃ kalahaṃ kurumānā vicaratīti. Tena hi naṃ pakkosathāti. Sā āgantvā vanditvā ekamantaṃ aṭṭhāsi.
अथ नं सत्था ‘‘सत्तिमा, सुजाते, पुरिसस्स भरिया, तासं त्वं कतरा’’ति पुच्छि। ‘‘भन्ते, नाहं संखित्तेन कथितस्स अत्थं आजानामि, वित्थारेन मे कथेथा’’ति। सत्था ‘‘तेन हि ओहितसोता सुणोही’’ति वत्वा इमा गाथा अभासि –
Atha naṃ satthā ‘‘sattimā, sujāte, purisassa bhariyā, tāsaṃ tvaṃ katarā’’ti pucchi. ‘‘Bhante, nāhaṃ saṃkhittena kathitassa atthaṃ ājānāmi, vitthārena me kathethā’’ti. Satthā ‘‘tena hi ohitasotā suṇohī’’ti vatvā imā gāthā abhāsi –
‘‘पदुट्ठचित्ता अहितानुकम्पिनी, अञ्ञेसु रत्ता अतिमञ्ञते पतिं,
‘‘Paduṭṭhacittā ahitānukampinī, aññesu rattā atimaññate patiṃ,
धनेन कीतस्स वधाय उस्सुका। या एवरूपा पुरिसस्स भरिया,
Dhanena kītassa vadhāya ussukā; Yā evarūpā purisassa bhariyā,
वधका च भरियाति च सा पवुच्चति॥ [१]
Vadhakā ca bhariyāti ca sā pavuccati. [1]
‘‘यं इत्थिया विन्दति सामिको धनं, सिप्पं वणिज्जञ्च कसिं अधिट्ठहं,
‘‘Yaṃ itthiyā vindati sāmiko dhanaṃ, sippaṃ vaṇijjañca kasiṃ adhiṭṭhahaṃ,
अप्पम्पि तस्स अपहातुमिच्छति। या एवरूपा पुरिसस्स भरिया,
Appampi tassa apahātumicchati; Yā evarūpā purisassa bhariyā,
चोरी च भरियाति च सा पवुच्चति॥ [२]
Corī ca bhariyāti ca sā pavuccati. [2]
‘‘अकम्मकामा अलसा महग्घसा, फरुसा च चण्डी च दुरुत्तवादिनी,
‘‘Akammakāmā alasā mahagghasā, pharusā ca caṇḍī ca duruttavādinī,
उट्ठायकानं अभिभुय्य वत्तति। या एवरूपा पुरिसस्स भरिया,
Uṭṭhāyakānaṃ abhibhuyya vattati; Yā evarūpā purisassa bhariyā,
अय्या च भरियाति च सा पवुच्चति॥ [३]
Ayyā ca bhariyāti ca sā pavuccati. [3]
‘‘या सब्बदा होति हितानुकम्पिनी, माताव पुत्तं अनुरक्खते पतिं,
‘‘Yā sabbadā hoti hitānukampinī, mātāva puttaṃ anurakkhate patiṃ,
ततो धनं सम्भतमस्स रक्खति। या एवरूपा पुरिसस्स भरिया,
Tato dhanaṃ sambhatamassa rakkhati; Yā evarūpā purisassa bhariyā,
माता च भरियाति च सा पवुच्चति॥ [४]
Mātā ca bhariyāti ca sā pavuccati. [4]
‘‘यथापि जेट्ठा भगिनी कनिट्ठका, सगारवा होति सकम्हि साधिके,
‘‘Yathāpi jeṭṭhā bhaginī kaniṭṭhakā, sagāravā hoti sakamhi sādhike,
हिरीमना भत्तु वसानुवत्तिनी। या एवरूपा पुरिसस्स भरिया,
Hirīmanā bhattu vasānuvattinī; Yā evarūpā purisassa bhariyā,
भगिनी च भरियाति च सा पवुच्चति॥ [५]
Bhaginī ca bhariyāti ca sā pavuccati. [5]
‘‘याचीध दिस्वान पतिं पमोदति, सखी सखारंव चिरस्समागतं,
‘‘Yācīdha disvāna patiṃ pamodati, sakhī sakhāraṃva cirassamāgataṃ,
कोलेय्यका सीलवती पतिब्बता। या एवरूपा पुरिसस्स भरिया,
Koleyyakā sīlavatī patibbatā; Yā evarūpā purisassa bhariyā,
सखी च भरियाति च सा पवुच्चति॥ [६]
Sakhī ca bhariyāti ca sā pavuccati. [6]
‘‘अक्कुद्धसन्ता वधदण्डतज्जिता, अदुट्ठचित्ता पतिनो तितिक्खति,
‘‘Akkuddhasantā vadhadaṇḍatajjitā, aduṭṭhacittā patino titikkhati,
अक्कोधना भत्तु वसानुवत्तिनी। या एवरूपा पुरिसस्स भरिया,
Akkodhanā bhattu vasānuvattinī; Yā evarūpā purisassa bhariyā,
दासी च भरियाति च सा पवुच्चति’’॥ (अ॰ नि॰ ७.६३)। [७]
Dāsī ca bhariyāti ca sā pavuccati’’. (a. ni. 7.63); [7]
इमा खो, सुजाते, पुरिसस्स सत्त भरिया। तासु वधकसमा चोरीसमा अय्यसमाति इमा तिस्सो निरये निब्बत्तन्ति, इतरा चतस्सो निम्मानरतिदेवलोके।
Imā kho, sujāte, purisassa satta bhariyā. Tāsu vadhakasamā corīsamā ayyasamāti imā tisso niraye nibbattanti, itarā catasso nimmānaratidevaloke.
‘‘याचीध भरिया वधकाति वुच्चति, चोरीति अय्याति च या पवुच्चति।
‘‘Yācīdha bhariyā vadhakāti vuccati, corīti ayyāti ca yā pavuccati;
दुस्सीलरूपा फरुसा अनादरा, कायस्स भेदा निरयं वजन्ति ता॥
Dussīlarūpā pharusā anādarā, kāyassa bhedā nirayaṃ vajanti tā.
‘‘याचीध माता भगिनी सखीति च, दासीति भरियाति च या पवुच्चति।
‘‘Yācīdha mātā bhaginī sakhīti ca, dāsīti bhariyāti ca yā pavuccati;
सीले ठितत्ता चिररत्तसंवुता, कायस्स भेदा सुगतिं वजन्ति ता’’ति॥ (अ॰ नि॰ ७.६३)।
Sīle ṭhitattā cirarattasaṃvutā, kāyassa bhedā sugatiṃ vajanti tā’’ti. (a. ni. 7.63);
एवं सत्थरि इमा सत्त भरिया दस्सेन्तेयेव सुजाता सोतापत्तिफले पतिट्ठहि। ‘‘सुजाते, त्वं इमासं सत्तन्नं भरियानं कतरा’’ति वुत्ते ‘‘दासिसमा अहं, भन्ते’’ति वत्वा तथागतं वन्दित्वा खमापेसि। इति सत्था सुजातं घरसुण्हं एकोवादेनेव दमेत्वा कतभत्तकिच्चो जेतवनं गन्त्वा भिक्खुसङ्घेन वत्ते दस्सिते गन्धकुटिं पाविसि। धम्मसभायम्पि खो, भिक्खू, सत्थु गुणकथं समुट्ठापेसुं – ‘‘आवुसो, एकोवादेनेव सत्था सुजातं घरसुण्हं दमेत्वा सोतापत्तिफले पतिट्ठापेसी’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि मया सुजाता एकोवादेनेव दमिता’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Evaṃ satthari imā satta bhariyā dassenteyeva sujātā sotāpattiphale patiṭṭhahi. ‘‘Sujāte, tvaṃ imāsaṃ sattannaṃ bhariyānaṃ katarā’’ti vutte ‘‘dāsisamā ahaṃ, bhante’’ti vatvā tathāgataṃ vanditvā khamāpesi. Iti satthā sujātaṃ gharasuṇhaṃ ekovādeneva dametvā katabhattakicco jetavanaṃ gantvā bhikkhusaṅghena vatte dassite gandhakuṭiṃ pāvisi. Dhammasabhāyampi kho, bhikkhū, satthu guṇakathaṃ samuṭṭhāpesuṃ – ‘‘āvuso, ekovādeneva satthā sujātaṃ gharasuṇhaṃ dametvā sotāpattiphale patiṭṭhāpesī’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi mayā sujātā ekovādeneva damitā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो तस्स अग्गमहेसिया कुच्छिस्मिं निब्बत्तित्वा वयप्पत्तो तक्कसिलायं सब्बसिप्पानि उग्गण्हित्वा पितु अच्चयेन रज्जे पतिट्ठाय धम्मेन समेन रज्जं कारेसि। तस्स माता कोधना अहोसि चण्डा फरुसा अक्कोसिका परिभासिका। सो मातु ओवादं दातुकामोपि ‘‘अवत्थुकं कथेतुं न युत्त’’न्ति तस्सा अनुसासनत्थं एकं उपमं ओलोकेन्तो चरति। अथेकदिवसं उय्यानं अगमासि, मातापि पुत्तेन सद्धिंयेव अगमासि । अथ अन्तरामग्गे किकी सकुणो विरवि, बोधिसत्तपरिसा तं सद्दं सुत्वा कण्णे पिदहित्वा ‘‘अम्भो, चण्डवाचे फरुसवाचे मा सद्दमकासी’’ति आह। बोधिसत्ते पन नाटकपरिवारिते मातरा सद्धिं उय्याने विचरन्ते एकस्मिं सुपुप्फितसालरुक्खे निलीना एका कोकिला मधुरेन सरेन वस्सि। महाजनो तस्सा सद्देन सम्मत्तो हुत्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा ‘‘सण्हवाचे सखिलवाचे मुदुवाचे वस्स वस्सा’’ति गीवं उक्खिपित्वा ओहितसोतो ओलोकेन्तो अट्ठासि।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto tassa aggamahesiyā kucchismiṃ nibbattitvā vayappatto takkasilāyaṃ sabbasippāni uggaṇhitvā pitu accayena rajje patiṭṭhāya dhammena samena rajjaṃ kāresi. Tassa mātā kodhanā ahosi caṇḍā pharusā akkosikā paribhāsikā. So mātu ovādaṃ dātukāmopi ‘‘avatthukaṃ kathetuṃ na yutta’’nti tassā anusāsanatthaṃ ekaṃ upamaṃ olokento carati. Athekadivasaṃ uyyānaṃ agamāsi, mātāpi puttena saddhiṃyeva agamāsi . Atha antarāmagge kikī sakuṇo viravi, bodhisattaparisā taṃ saddaṃ sutvā kaṇṇe pidahitvā ‘‘ambho, caṇḍavāce pharusavāce mā saddamakāsī’’ti āha. Bodhisatte pana nāṭakaparivārite mātarā saddhiṃ uyyāne vicarante ekasmiṃ supupphitasālarukkhe nilīnā ekā kokilā madhurena sarena vassi. Mahājano tassā saddena sammatto hutvā añjaliṃ paggahetvā ‘‘saṇhavāce sakhilavāce muduvāce vassa vassā’’ti gīvaṃ ukkhipitvā ohitasoto olokento aṭṭhāsi.
अथ महासत्तो तानि द्वे कारणानि दिस्वा ‘‘इदानि मातरं सञ्ञापेतुं सक्खिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा ‘‘अम्म, अन्तरामग्गे किकीसद्दं सुत्वा महाजनो ‘मा सद्दमकासि , मा सद्दमकासी’ति कण्णे पिदहि, फरुसवाचा नाम न कस्सचि पिया’’ति वत्वा इमा गाथा अवोच –
Atha mahāsatto tāni dve kāraṇāni disvā ‘‘idāni mātaraṃ saññāpetuṃ sakkhissāmī’’ti cintetvā ‘‘amma, antarāmagge kikīsaddaṃ sutvā mahājano ‘mā saddamakāsi , mā saddamakāsī’ti kaṇṇe pidahi, pharusavācā nāma na kassaci piyā’’ti vatvā imā gāthā avoca –
५५.
55.
‘‘न हि वण्णेन सम्पन्ना, मञ्जुका पियदस्सना।
‘‘Na hi vaṇṇena sampannā, mañjukā piyadassanā;
खरवाचा पिया होन्ति, अस्मिं लोके परम्हि च॥
Kharavācā piyā honti, asmiṃ loke paramhi ca.
५६.
56.
‘‘ननु पस्ससिमं काळिं, दुब्बण्णं तिलकाहतं।
‘‘Nanu passasimaṃ kāḷiṃ, dubbaṇṇaṃ tilakāhataṃ;
कोकिलं सण्हभाणेन, बहूनं पाणिनं पियं॥
Kokilaṃ saṇhabhāṇena, bahūnaṃ pāṇinaṃ piyaṃ.
५७.
57.
‘‘तस्मा सखिलवाचस्स, मन्तभाणी अनुद्धतो।
‘‘Tasmā sakhilavācassa, mantabhāṇī anuddhato;
अत्थं धम्मञ्च दीपेति, मधुरं तस्स भासित’’न्ति॥
Atthaṃ dhammañca dīpeti, madhuraṃ tassa bhāsita’’nti.
तासं अयमत्थो – अम्म, इमे सत्ता पियङ्गुसामादिना सरीरवण्णेन समन्नागता कथानिग्घोसस्स मधुरताय मञ्जुका, अभिरूपताय पियदस्सना समानापि अन्तमसो मातापितरोपि अक्कोसपरिभासादिवसेन पवत्ताय खरवाचाय समन्नागतत्ता खरवाचा इमस्मिञ्च परस्मिञ्च लोके पिया नाम न होन्ति अन्तरामग्गे खरवाचा किकी विय, सण्हभाणिनो पन मट्ठाय मधुराय वाचाय समन्नागता विरूपापि पिया होन्ति। तेन तं वदामि – ननु पस्ससि त्वं इमं काळिं दुब्बण्णं सरीरवण्णतोपि काळतरेहि तिलकेहि आहतं कोकिलं, या एवं दुब्बण्णा समानापि सण्हभासनेन बहूनं पिया जाता। इति यस्मा खरवाचो सत्तो लोके मातापितूनम्पि अप्पियो, तस्मा बहुजनस्स पियभावं इच्छन्तो पोसो सखिलवाचो सण्हमट्ठमुदुवाचो अस्स। पञ्ञासङ्खाताय मन्ताय परिच्छिन्दित्वा वचनतो मन्तभाणी, विना उद्धच्चेन पमाणयुत्तस्सेव कथनतो अनुद्धतो। यो हि एवरूपो पुग्गलो पाळिञ्च अत्थञ्च दीपेति, तस्स भासितं कारणसन्निस्सितं कत्वा परं अनक्कोसेत्वा कथितताय मधुरन्ति।
Tāsaṃ ayamattho – amma, ime sattā piyaṅgusāmādinā sarīravaṇṇena samannāgatā kathānigghosassa madhuratāya mañjukā, abhirūpatāya piyadassanā samānāpi antamaso mātāpitaropi akkosaparibhāsādivasena pavattāya kharavācāya samannāgatattā kharavācā imasmiñca parasmiñca loke piyā nāma na honti antarāmagge kharavācā kikī viya, saṇhabhāṇino pana maṭṭhāya madhurāya vācāya samannāgatā virūpāpi piyā honti. Tena taṃ vadāmi – nanu passasi tvaṃ imaṃ kāḷiṃ dubbaṇṇaṃ sarīravaṇṇatopi kāḷatarehi tilakehi āhataṃ kokilaṃ, yā evaṃ dubbaṇṇā samānāpi saṇhabhāsanena bahūnaṃ piyā jātā. Iti yasmā kharavāco satto loke mātāpitūnampi appiyo, tasmā bahujanassa piyabhāvaṃ icchanto poso sakhilavāco saṇhamaṭṭhamuduvāco assa. Paññāsaṅkhātāya mantāya paricchinditvā vacanato mantabhāṇī, vinā uddhaccena pamāṇayuttasseva kathanato anuddhato. Yo hi evarūpo puggalo pāḷiñca atthañca dīpeti, tassa bhāsitaṃ kāraṇasannissitaṃ katvā paraṃ anakkosetvā kathitatāya madhuranti.
एवं बोधिसत्तो इमाहि तीहि गाथाहि मातु धम्मं देसेत्वा मातरं सञ्ञापेसि, सा ततो पट्ठाय आचारसम्पन्ना अहोसि। बोधिसत्तोपि मातरं एकोवादेन निब्बिसेवनं कत्वा यथाकम्मं गतो।
Evaṃ bodhisatto imāhi tīhi gāthāhi mātu dhammaṃ desetvā mātaraṃ saññāpesi, sā tato paṭṭhāya ācārasampannā ahosi. Bodhisattopi mātaraṃ ekovādena nibbisevanaṃ katvā yathākammaṃ gato.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा बाराणसिरञ्ञो माता सुजाता अहोसि, राजा पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā bārāṇasirañño mātā sujātā ahosi, rājā pana ahameva ahosi’’nti.
सुजातजातकवण्णना नवमा।
Sujātajātakavaṇṇanā navamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / २६९. सुजातजातकं • 269. Sujātajātakaṃ