| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[३०६] ६. सुजाताजातकवण्णना
[306] 6. Sujātājātakavaṇṇanā
किमण्डकाति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो मल्लिकं देविं आरब्भ कथेसि। एकदिवसं किर रञ्ञो ताय सद्धिं सिरिविवादो अहोसि, ‘‘सयनकलहो’’तिपि वदन्तियेव। राजा कुज्झित्वा तस्सा अत्थिभावम्पि न जानाति। मल्लिका देवीपि ‘‘सत्था रञ्ञो मयि कुद्धभावं न जानाति मञ्ञे’’ति चिन्तेसि। सत्थापि ञत्वा ‘‘इमेसं समग्गभावं करिस्सामी’’ति पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय पञ्चभिक्खुसतपरिवारो सावत्थिं पविसित्वा राजद्वारं अगमासि। राजा तथागतस्स पत्तं गहेत्वा निवेसनं पवेसेत्वा पञ्ञत्तासने निसीदापेत्वा बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स दक्खिणोदकं दत्वा यागुखज्जकं आहरि। सत्था पत्तं हत्थेन पिदहित्वा ‘‘महाराज, कहं देवी’’ति आह। ‘‘किं, भन्ते, ताय अत्तनो यसेन मत्ताया’’ति? ‘‘महाराज, सयमेव यसं दत्वा मातुगामं उक्खिपित्वा ताय कतस्स अपराधस्स असहनं नाम न युत्त’’न्ति। राजा सत्थु वचनं सुत्वा तं पक्कोसापेसि, सा सत्थारं परिविसि। सत्था ‘‘अञ्ञमञ्ञं समग्गेहि भवितुं वट्टती’’ति सामग्गिरसवण्णं कथेत्वा पक्कामि। ततो पट्ठाय उभो समग्गवासं वसिंसु। भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं ‘‘आवुसो, सत्था एकवचनेनेव उभो समग्गे अकासी’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपाहं एते एकवादेनेव समग्गे अकासि’’न्ति वत्वा तेहि याचितो अतीतं आहरि।
Kimaṇḍakāti idaṃ satthā jetavane viharanto mallikaṃ deviṃ ārabbha kathesi. Ekadivasaṃ kira rañño tāya saddhiṃ sirivivādo ahosi, ‘‘sayanakalaho’’tipi vadantiyeva. Rājā kujjhitvā tassā atthibhāvampi na jānāti. Mallikā devīpi ‘‘satthā rañño mayi kuddhabhāvaṃ na jānāti maññe’’ti cintesi. Satthāpi ñatvā ‘‘imesaṃ samaggabhāvaṃ karissāmī’’ti pubbaṇhasamayaṃ nivāsetvā pattacīvaramādāya pañcabhikkhusataparivāro sāvatthiṃ pavisitvā rājadvāraṃ agamāsi. Rājā tathāgatassa pattaṃ gahetvā nivesanaṃ pavesetvā paññattāsane nisīdāpetvā buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa dakkhiṇodakaṃ datvā yāgukhajjakaṃ āhari. Satthā pattaṃ hatthena pidahitvā ‘‘mahārāja, kahaṃ devī’’ti āha. ‘‘Kiṃ, bhante, tāya attano yasena mattāyā’’ti? ‘‘Mahārāja, sayameva yasaṃ datvā mātugāmaṃ ukkhipitvā tāya katassa aparādhassa asahanaṃ nāma na yutta’’nti. Rājā satthu vacanaṃ sutvā taṃ pakkosāpesi, sā satthāraṃ parivisi. Satthā ‘‘aññamaññaṃ samaggehi bhavituṃ vaṭṭatī’’ti sāmaggirasavaṇṇaṃ kathetvā pakkāmi. Tato paṭṭhāya ubho samaggavāsaṃ vasiṃsu. Bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘āvuso, satthā ekavacaneneva ubho samagge akāsī’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepāhaṃ ete ekavādeneva samagge akāsi’’nti vatvā tehi yācito atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो तस्स अत्थधम्मानुसासको अमच्चो अहोसि। अथेकदिवसं राजा वातपानं विवरित्वा राजङ्गणं ओलोकयमानो अट्ठासि। तस्मिं खणे एका पण्णिकधीता अभिरूपा पठमवये ठिता सुजाता नाम बदरपच्छिं सीसे कत्वा ‘‘बदरानि गण्हथ, बदरानि गण्हथा’’ति वदमाना राजङ्गणेन गच्छति। राजा तस्सा सद्दं सुत्वा ताय पटिबद्धचित्तो हुत्वा असामिकभावं ञत्वा तं पक्कोसापेत्वा अग्गमहेसिट्ठाने ठपेत्वा महन्तं यसं अदासि। सा रञ्ञो पिया अहोसि मनापा। अथेकदिवसं राजा सुवण्णतट्टके बदरानि खादन्तो निसीदि। तदा सुजाता देवी राजानं बदरानि खादन्तं दिस्वा ‘‘महाराज, किं नाम तुम्हे खादथा’’ति पुच्छन्ती पठमं गाथमाह –
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto tassa atthadhammānusāsako amacco ahosi. Athekadivasaṃ rājā vātapānaṃ vivaritvā rājaṅgaṇaṃ olokayamāno aṭṭhāsi. Tasmiṃ khaṇe ekā paṇṇikadhītā abhirūpā paṭhamavaye ṭhitā sujātā nāma badarapacchiṃ sīse katvā ‘‘badarāni gaṇhatha, badarāni gaṇhathā’’ti vadamānā rājaṅgaṇena gacchati. Rājā tassā saddaṃ sutvā tāya paṭibaddhacitto hutvā asāmikabhāvaṃ ñatvā taṃ pakkosāpetvā aggamahesiṭṭhāne ṭhapetvā mahantaṃ yasaṃ adāsi. Sā rañño piyā ahosi manāpā. Athekadivasaṃ rājā suvaṇṇataṭṭake badarāni khādanto nisīdi. Tadā sujātā devī rājānaṃ badarāni khādantaṃ disvā ‘‘mahārāja, kiṃ nāma tumhe khādathā’’ti pucchantī paṭhamaṃ gāthamāha –
२१.
21.
‘‘किमण्डका इमे देव, निक्खित्ता कंसमल्लके।
‘‘Kimaṇḍakā ime deva, nikkhittā kaṃsamallake;
उपलोहितका वग्गू, तं मे अक्खाहि पुच्छितो’’ति॥
Upalohitakā vaggū, taṃ me akkhāhi pucchito’’ti.
तत्थ किमण्डकाति किंफलानि नामेतानि, परिमण्डलवसेन पन अण्डकाति आह। कंसमल्लकेति सुवण्णतट्टके। उपलोहितकाति रत्तवण्णा। वग्गूति चोक्खा निम्मला।
Tattha kimaṇḍakāti kiṃphalāni nāmetāni, parimaṇḍalavasena pana aṇḍakāti āha. Kaṃsamallaketi suvaṇṇataṭṭake. Upalohitakāti rattavaṇṇā. Vaggūti cokkhā nimmalā.
राजा कुज्झित्वा ‘‘बदरवाणिजके पण्णिकगहपतिकस्स धीते अत्तनो कुलसन्तकानि बदरानिपि न जानासी’’ति वत्वा द्वे गाथा अभासि –
Rājā kujjhitvā ‘‘badaravāṇijake paṇṇikagahapatikassa dhīte attano kulasantakāni badarānipi na jānāsī’’ti vatvā dve gāthā abhāsi –
२२.
22.
‘‘यानि पुरे तुवं देवि, भण्डु नन्तकवासिनी।
‘‘Yāni pure tuvaṃ devi, bhaṇḍu nantakavāsinī;
उच्छङ्गहत्था पचिनासि, तस्सा ते कोलियं फलं॥
Ucchaṅgahatthā pacināsi, tassā te koliyaṃ phalaṃ.
२३.
23.
‘‘उड्डय्हते न रमति, भोगा विप्पजहन्ति तं।
‘‘Uḍḍayhate na ramati, bhogā vippajahanti taṃ;
तत्थेविमं पटिनेथ, यत्थ कोलं पचिस्सती’’ति॥
Tatthevimaṃ paṭinetha, yattha kolaṃ pacissatī’’ti.
तत्थ भण्डूति मुण्डसीसा हुत्वा। नन्तकवासिनीति जिण्णपिलोतिकनिवत्था। उच्छङ्गहत्था पचिनासीति अटविं पविसित्वा अङ्कुसकेन साखं ओनामेत्वा ओचितोचितं हत्थेन गहेत्वा उच्छङ्गे पक्खिपनवसेन उच्छङ्गहत्था हुत्वा पचिनासि ओचिनासि। तस्सा ते कोलियं फलन्ति तस्सा तव एवं पचिनन्तिया ओचिनन्तिया यमहं इदानि खादामि, इदं कोलियं कुलदत्तियं फलन्ति अत्थो।
Tattha bhaṇḍūti muṇḍasīsā hutvā. Nantakavāsinīti jiṇṇapilotikanivatthā. Ucchaṅgahatthā pacināsīti aṭaviṃ pavisitvā aṅkusakena sākhaṃ onāmetvā ocitocitaṃ hatthena gahetvā ucchaṅge pakkhipanavasena ucchaṅgahatthā hutvā pacināsi ocināsi. Tassā te koliyaṃ phalanti tassā tava evaṃ pacinantiyā ocinantiyā yamahaṃ idāni khādāmi, idaṃ koliyaṃ kuladattiyaṃ phalanti attho.
उड्डय्हते न रमतीति अयं जम्मी इमस्मिं राजकुले वसमाना लोहकुम्भियं पक्खित्ता विय डय्हति नाभिरमति। भोगाति राजभोगा इमं अलक्खिकं विप्पजहन्ति। यत्थ कोलं पचिस्सतीति यत्थ गन्त्वा पुन बदरमेव पचिनित्वा विक्किणन्ती जीविकं कप्पेस्सति, तत्थेव नं नेथाति वदति।
Uḍḍayhatena ramatīti ayaṃ jammī imasmiṃ rājakule vasamānā lohakumbhiyaṃ pakkhittā viya ḍayhati nābhiramati. Bhogāti rājabhogā imaṃ alakkhikaṃ vippajahanti. Yattha kolaṃ pacissatīti yattha gantvā puna badarameva pacinitvā vikkiṇantī jīvikaṃ kappessati, tattheva naṃ nethāti vadati.
बोधिसत्तो ‘‘ठपेत्वा मं अञ्ञो इमे समग्गे कातुं न सक्खिस्सती’’ति राजानं सञ्ञापेत्वा ‘‘इमिस्सा अनिक्कड्ढनं करिस्स्सामी’’ति चिन्तेत्वा चतुत्थं गाथमाह –
Bodhisatto ‘‘ṭhapetvā maṃ añño ime samagge kātuṃ na sakkhissatī’’ti rājānaṃ saññāpetvā ‘‘imissā anikkaḍḍhanaṃ karisssāmī’’ti cintetvā catutthaṃ gāthamāha –
२४.
24.
‘‘होन्ति हेते महाराज, इद्धिप्पत्ताय नारिया।
‘‘Honti hete mahārāja, iddhippattāya nāriyā;
खम देव सुजाताय, मास्सा कुज्झ रथेसभा’’ति॥
Khama deva sujātāya, māssā kujjha rathesabhā’’ti.
तस्सत्थो – महाराज, एते एवरूपा पमाददोसा यसं पत्ताय नारिया होन्तियेव, एतं एवरूपे उच्चे ठाने ठपेत्वा इदानि ‘‘एत्तकस्स अपराधस्स असहनं नाम न युत्तं तुम्हाकं, तस्मा खम, देव, सुजाताय, एतिस्सा मा कुज्झ रथेसभ रथजेट्ठकाति।
Tassattho – mahārāja, ete evarūpā pamādadosā yasaṃ pattāya nāriyā hontiyeva, etaṃ evarūpe ucce ṭhāne ṭhapetvā idāni ‘‘ettakassa aparādhassa asahanaṃ nāma na yuttaṃ tumhākaṃ, tasmā khama, deva, sujātāya, etissā mā kujjha rathesabha rathajeṭṭhakāti.
राजा तस्स वचनेन देविया तं अपराधं सहित्वा यथाठानेयेव नं ठपेसि। ततो पट्ठाय उभो समग्गवासं वसिंसूति।
Rājā tassa vacanena deviyā taṃ aparādhaṃ sahitvā yathāṭhāneyeva naṃ ṭhapesi. Tato paṭṭhāya ubho samaggavāsaṃ vasiṃsūti.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा बाराणसिराजा कोसलराजा अहोसि, सुजाता मल्लिका, अमच्चो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā bārāṇasirājā kosalarājā ahosi, sujātā mallikā, amacco pana ahameva ahosi’’nti.
सुजाताजातकवण्णना छट्ठा।
Sujātājātakavaṇṇanā chaṭṭhā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ३०६. सुजातजातकं • 306. Sujātajātakaṃ
