| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
१०. सुखविहारिजातकवण्णना
10. Sukhavihārijātakavaṇṇanā
यञ्च अञ्ञे न रक्खन्तीति इदं सत्था अनुपियनगरं निस्साय अनुपियअम्बवने विहरन्तो सुखविहारिं भद्दियत्थेरं आरब्भ कथेसि। सुखविहारी भद्दियत्थेरो छखत्तियसमागमे उपालिसत्तमो पब्बजितो। तेसु भद्दियत्थेरो च, किमिलत्थेरो च, भगुत्थेरो च, उपालित्थेरो च अरहत्तं पत्ता, आनन्दत्थेरो सोतापन्नो जातो, अनुरुद्धत्थेरो दिब्बचक्खुको, देवदत्तो झानलाभी जातो। छन्नं पन खत्तियानं वत्थु याव अनुपियनगरा खण्डहालजातके आविभविस्सति। आयस्मा पन भद्दियो राजकाले अत्तनो रक्खसंविधानञ्चेव ताव बहूहि रक्खाहि रक्खियमानस्स उपरिपासादवरतले महासयने सम्परिवत्तमानस्सापि अत्तनो भयुप्पत्तिञ्च इदानि अरहत्तं पत्वा अरञ्ञादीसु यत्थ कत्थचि विहरन्तोपि अत्तनो विगतभयतञ्च समनुस्सरन्तो ‘‘अहो सुखं, अहो सुख’’न्ति उदानं उदानेसि। तं सुत्वा भिक्खू ‘‘आयस्मा भद्दियो अञ्ञं ब्याकरोती’’ति भगवतो आरोचेसुं। भगवा ‘‘न, भिक्खवे , भद्दियो इदानेव सुखविहारी, पुब्बेपि सुखविहारीयेवा’’ति आह। भिक्खू तस्सत्थस्साविभावत्थाय भगवन्तं याचिंसु। भगवा भवन्तरेन पटिच्छन्नं कारणं पाकटं अकासि।
Yañcaaññe na rakkhantīti idaṃ satthā anupiyanagaraṃ nissāya anupiyaambavane viharanto sukhavihāriṃ bhaddiyattheraṃ ārabbha kathesi. Sukhavihārī bhaddiyatthero chakhattiyasamāgame upālisattamo pabbajito. Tesu bhaddiyatthero ca, kimilatthero ca, bhagutthero ca, upālitthero ca arahattaṃ pattā, ānandatthero sotāpanno jāto, anuruddhatthero dibbacakkhuko, devadatto jhānalābhī jāto. Channaṃ pana khattiyānaṃ vatthu yāva anupiyanagarā khaṇḍahālajātake āvibhavissati. Āyasmā pana bhaddiyo rājakāle attano rakkhasaṃvidhānañceva tāva bahūhi rakkhāhi rakkhiyamānassa uparipāsādavaratale mahāsayane samparivattamānassāpi attano bhayuppattiñca idāni arahattaṃ patvā araññādīsu yattha katthaci viharantopi attano vigatabhayatañca samanussaranto ‘‘aho sukhaṃ, aho sukha’’nti udānaṃ udānesi. Taṃ sutvā bhikkhū ‘‘āyasmā bhaddiyo aññaṃ byākarotī’’ti bhagavato ārocesuṃ. Bhagavā ‘‘na, bhikkhave , bhaddiyo idāneva sukhavihārī, pubbepi sukhavihārīyevā’’ti āha. Bhikkhū tassatthassāvibhāvatthāya bhagavantaṃ yāciṃsu. Bhagavā bhavantarena paṭicchannaṃ kāraṇaṃ pākaṭaṃ akāsi.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारयमाने बोधिसत्तो उदिच्चब्राह्मणमहासालो हुत्वा कामेसु आदीनवं, नेक्खम्मे चानिसंसं दिस्वा कामे पहाय हिमवन्तं पविसित्वा इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा अट्ठ समापत्तियो निब्बत्तेसि, परिवारोपिस्स महा अहोसि पञ्च तापससतानि। सो वस्सकाले हिमवन्ततो निक्खमित्वा तापसगणपरिवुतो गामनिगमादीसु चारिकं चरन्तो बाराणसिं पत्वा राजानं निस्साय राजुय्याने वासं कप्पेसि। तत्थ वस्सिके चत्तारो मासे वसित्वा राजानं आपुच्छि। अथ नं राजा ‘‘तुम्हे, भन्ते, महल्लका, किं वो हिमवन्तेन, अन्तेवासिके हिमवन्तं पेसेत्वा इधेव वसथा’’ति याचि। बोधिसत्तो जेट्ठन्तेवासिकं पञ्च तापससतानि पटिच्छापेत्वा ‘‘गच्छ, त्वं इमेहि सद्धिं हिमवन्ते वस, अहं पन इधेव वसिस्सामी’’ति ते उय्योजेत्वा सयं तत्थेव वासं कप्पेसि।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārayamāne bodhisatto udiccabrāhmaṇamahāsālo hutvā kāmesu ādīnavaṃ, nekkhamme cānisaṃsaṃ disvā kāme pahāya himavantaṃ pavisitvā isipabbajjaṃ pabbajitvā aṭṭha samāpattiyo nibbattesi, parivāropissa mahā ahosi pañca tāpasasatāni. So vassakāle himavantato nikkhamitvā tāpasagaṇaparivuto gāmanigamādīsu cārikaṃ caranto bārāṇasiṃ patvā rājānaṃ nissāya rājuyyāne vāsaṃ kappesi. Tattha vassike cattāro māse vasitvā rājānaṃ āpucchi. Atha naṃ rājā ‘‘tumhe, bhante, mahallakā, kiṃ vo himavantena, antevāsike himavantaṃ pesetvā idheva vasathā’’ti yāci. Bodhisatto jeṭṭhantevāsikaṃ pañca tāpasasatāni paṭicchāpetvā ‘‘gaccha, tvaṃ imehi saddhiṃ himavante vasa, ahaṃ pana idheva vasissāmī’’ti te uyyojetvā sayaṃ tattheva vāsaṃ kappesi.
सो पनस्स जेट्ठन्तेवासिको राजपब्बजितो महन्तं रज्जं पहाय पब्बजित्वा कसिणपरिकम्मं कत्वा अट्ठसमापत्तिलाभी अहोसि। सो तापसेहि सद्धिं हिमवन्ते वसमानो एकदिवसं आचरियं दट्ठुकामो हुत्वा ते तापसे आमन्तेत्वा ‘‘तुम्हे अनुक्कण्ठमाना इधेव वसथ, अहं आचरियं वन्दित्वा आगमिस्सामी’’ति आचरियस्स सन्तिकं गन्त्वा वन्दित्वा पटिसन्थारं कत्वा एकं कट्ठत्थरिकं अत्थरित्वा आचरियस्स सन्तिकेयेव निपज्जि। तस्मिञ्च समये राजा ‘‘तापसं पस्सिस्सामी’’ति उय्यानं गन्त्वा वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि। अन्तेवासिकतापसो राजानं दिस्वा नेव वुट्ठासि, निपन्नोयेव पन ‘‘अहो सुखं, अहो सुख’’न्ति उदानं उदानेसि। राजा ‘‘अयं तापसो मं दिस्वापि न उट्ठितो’’ति अनत्तमनो बोधिसत्तं आह – ‘‘भन्ते, अयं तापसो यदिच्छकं भुत्तो भविस्सति, उदानं उदानेन्तो सुखसेय्यमेव कप्पेती’’ति। महाराज, अयं तापसो पुब्बे तुम्हादिसो एको राजा अहोसि, स्वायं ‘‘अहं पुब्बे गिहिकाले रज्जसिरिं अनुभवन्तो आवुधहत्थेहि बहूहि रक्खियमानोपि एवरूपं सुखं नाम नालत्थ’’न्ति अत्तनो पब्बज्जासुखं झानसुखञ्च आरब्भ इमं उदानं उदानेतीति। एवञ्च पन वत्वा बोधिसत्तो रञ्ञो धम्मकथं कथेतुं इमं गाथमाह –
So panassa jeṭṭhantevāsiko rājapabbajito mahantaṃ rajjaṃ pahāya pabbajitvā kasiṇaparikammaṃ katvā aṭṭhasamāpattilābhī ahosi. So tāpasehi saddhiṃ himavante vasamāno ekadivasaṃ ācariyaṃ daṭṭhukāmo hutvā te tāpase āmantetvā ‘‘tumhe anukkaṇṭhamānā idheva vasatha, ahaṃ ācariyaṃ vanditvā āgamissāmī’’ti ācariyassa santikaṃ gantvā vanditvā paṭisanthāraṃ katvā ekaṃ kaṭṭhattharikaṃ attharitvā ācariyassa santikeyeva nipajji. Tasmiñca samaye rājā ‘‘tāpasaṃ passissāmī’’ti uyyānaṃ gantvā vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Antevāsikatāpaso rājānaṃ disvā neva vuṭṭhāsi, nipannoyeva pana ‘‘aho sukhaṃ, aho sukha’’nti udānaṃ udānesi. Rājā ‘‘ayaṃ tāpaso maṃ disvāpi na uṭṭhito’’ti anattamano bodhisattaṃ āha – ‘‘bhante, ayaṃ tāpaso yadicchakaṃ bhutto bhavissati, udānaṃ udānento sukhaseyyameva kappetī’’ti. Mahārāja, ayaṃ tāpaso pubbe tumhādiso eko rājā ahosi, svāyaṃ ‘‘ahaṃ pubbe gihikāle rajjasiriṃ anubhavanto āvudhahatthehi bahūhi rakkhiyamānopi evarūpaṃ sukhaṃ nāma nālattha’’nti attano pabbajjāsukhaṃ jhānasukhañca ārabbha imaṃ udānaṃ udānetīti. Evañca pana vatvā bodhisatto rañño dhammakathaṃ kathetuṃ imaṃ gāthamāha –
१०.
10.
‘‘यञ्च अञ्ञे न रक्खन्ति, यो च अञ्ञे न रक्खति।
‘‘Yañca aññe na rakkhanti, yo ca aññe na rakkhati;
स वे राज सुखं सेति, कामेसु अनपेक्खवा’’ति॥
Sa ve rāja sukhaṃ seti, kāmesu anapekkhavā’’ti.
तत्थ यञ्च अञ्ञे न रक्खन्तीति यं पुग्गलं अञ्ञे बहू पुग्गला न रक्खन्ति। यो च अञ्ञे न रक्खतीति यो च ‘‘एकको अहं रज्जं कारेमी’’ति अञ्ञे बहू जने न रक्खति। स वे राज सुखं सेतीति महाराज सो पुग्गलो एको अदुतियो पविवित्तो कायिकचेतसिकसुखसमङ्गी हुत्वा सुखं सेति। इदञ्च देसनासीसमेव। न केवलं पन सेतियेव, एवरूपो पन पुग्गलो सुखं गच्छति तिट्ठति निसीदति सयतीति सब्बिरियापथेसु सुखप्पत्तोव होति। कामेसु अनपेक्खवाति वत्थु कामकिलेसकामेसु अपेक्खारहितो विगतच्छन्दरागो नित्तण्हो एवरूपो पुग्गलो सब्बिरियापथेसु सुखं विहरति महाराजाति।
Tattha yañca aññe na rakkhantīti yaṃ puggalaṃ aññe bahū puggalā na rakkhanti. Yo ca aññe na rakkhatīti yo ca ‘‘ekako ahaṃ rajjaṃ kāremī’’ti aññe bahū jane na rakkhati. Sa ve rāja sukhaṃ setīti mahārāja so puggalo eko adutiyo pavivitto kāyikacetasikasukhasamaṅgī hutvā sukhaṃ seti. Idañca desanāsīsameva. Na kevalaṃ pana setiyeva, evarūpo pana puggalo sukhaṃ gacchati tiṭṭhati nisīdati sayatīti sabbiriyāpathesu sukhappattova hoti. Kāmesu anapekkhavāti vatthu kāmakilesakāmesu apekkhārahito vigatacchandarāgo nittaṇho evarūpo puggalo sabbiriyāpathesu sukhaṃ viharati mahārājāti.
राजा धम्मदेसनं सुत्वा तुट्ठमानसो वन्दित्वा निवेसनमेव गतो, अन्तेवासिकोपि आचरियं वन्दित्वा हिमवन्तमेव गतो। बोधिसत्तो पन तत्थेव विहरन्तो अपरिहीनज्झानो कालं कत्वा ब्रह्मलोके निब्बत्ति।
Rājā dhammadesanaṃ sutvā tuṭṭhamānaso vanditvā nivesanameva gato, antevāsikopi ācariyaṃ vanditvā himavantameva gato. Bodhisatto pana tattheva viharanto aparihīnajjhāno kālaṃ katvā brahmaloke nibbatti.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा दस्सेत्वा द्वे वत्थूनि कथेत्वा अनुसन्धिं घटेत्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा अन्तेवासिको भद्दियत्थेरो अहोसि, गणसत्था पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā dassetvā dve vatthūni kathetvā anusandhiṃ ghaṭetvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā antevāsiko bhaddiyatthero ahosi, gaṇasatthā pana ahameva ahosi’’nti.
सुखविहारिजातकवण्णना दसमा।
Sukhavihārijātakavaṇṇanā dasamā.
अपण्णकवग्गो पठमो।
Apaṇṇakavaggo paṭhamo.
तस्सुद्दानं –
Tassuddānaṃ –
अपण्णकं वण्णुपथं, सेरिवं चूळसेट्ठि च।
Apaṇṇakaṃ vaṇṇupathaṃ, serivaṃ cūḷaseṭṭhi ca;
तण्डुलं देवधम्मञ्च, कट्ठवाहनगामणि।
Taṇḍulaṃ devadhammañca, kaṭṭhavāhanagāmaṇi;
मघदेवं विहारीति, पिण्डिता दस जातकाति॥
Maghadevaṃ vihārīti, piṇḍitā dasa jātakāti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / १०. सुखविहारिजातकं • 10. Sukhavihārijātakaṃ
