| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / इतिवुत्तक-अट्ठकथा • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
५. सुक्कधम्मसुत्तवण्णना
5. Sukkadhammasuttavaṇṇanā
४२. पञ्चमे सुक्काति न वण्णसुक्कताय सुक्का, सुक्कभावाय पन परमवोदानाय संवत्तन्तीति निप्फत्तिसुक्कताय सुक्का। सरसेनपि सब्बे कुसला धम्मा सुक्का एव कण्हभावपटिपक्खतो । तेसञ्हि उप्पत्तिया चित्तं पभस्सरं होति परिसुद्धं। धम्माति कुसला धम्मा। लोकन्ति सत्तलोकं। पालेन्तीति आधारसन्धारणेन मरियादं ठपेन्ता रक्खन्ति। हिरी च ओत्तप्पञ्चाति एत्थ हिरियति हिरियितब्बेन, हिरियन्ति एतेनाति वा हिरी। वुत्तम्पि चेतं ‘‘यं हिरियति हिरियितब्बेन, हिरियति पापकानं अकुसलानं धम्मानं समापत्तिया, अयं वुच्चति हिरी’’ति (ध॰ स॰ ३०)। ओत्तप्पति ओत्तप्पितब्बेन, ओत्तप्पन्ति एतेनाति वा ओत्तप्पं। वुत्तम्पिचेतं ‘‘यं ओत्तप्पति ओत्तप्पितब्बेन, ओत्तप्पति पापकानं अकुसलानं धम्मानं समापत्तिया, इदं वुच्चति ओत्तप्प’’न्ति (ध॰ स॰ ३१)।
42. Pañcame sukkāti na vaṇṇasukkatāya sukkā, sukkabhāvāya pana paramavodānāya saṃvattantīti nipphattisukkatāya sukkā. Sarasenapi sabbe kusalā dhammā sukkā eva kaṇhabhāvapaṭipakkhato . Tesañhi uppattiyā cittaṃ pabhassaraṃ hoti parisuddhaṃ. Dhammāti kusalā dhammā. Lokanti sattalokaṃ. Pālentīti ādhārasandhāraṇena mariyādaṃ ṭhapentā rakkhanti. Hirī ca ottappañcāti ettha hiriyati hiriyitabbena, hiriyanti etenāti vā hirī. Vuttampi cetaṃ ‘‘yaṃ hiriyati hiriyitabbena, hiriyati pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ samāpattiyā, ayaṃ vuccati hirī’’ti (dha. sa. 30). Ottappati ottappitabbena, ottappanti etenāti vā ottappaṃ. Vuttampicetaṃ ‘‘yaṃ ottappati ottappitabbena, ottappati pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ samāpattiyā, idaṃ vuccati ottappa’’nti (dha. sa. 31).
तत्थ अज्झत्तसमुट्ठाना हिरी, बहिद्धासमुट्ठानं ओत्तप्पं। अत्ताधिपतेय्या हिरी, लोकाधिपतेय्यं ओत्तप्पं। लज्जासभावसण्ठिता हिरी, भयसभावसण्ठितं ओत्तप्पं। सप्पतिस्सवलक्खणा हिरी, वज्जभीरुकभयदस्साविलक्खणं ओत्तप्पं।
Tattha ajjhattasamuṭṭhānā hirī, bahiddhāsamuṭṭhānaṃ ottappaṃ. Attādhipateyyā hirī, lokādhipateyyaṃ ottappaṃ. Lajjāsabhāvasaṇṭhitā hirī, bhayasabhāvasaṇṭhitaṃ ottappaṃ. Sappatissavalakkhaṇā hirī, vajjabhīrukabhayadassāvilakkhaṇaṃ ottappaṃ.
तत्थ अज्झत्तसमुट्ठानं हिरिं चतूहि कारणेहि समुट्ठापेति – जातिं पच्चवेक्खित्वा, वयं पच्चवेक्खित्वा, सूरभावं पच्चवेक्खित्वा, बाहुसच्चं पच्चवेक्खित्वा। कथं? ‘‘पापकरणं नामेतं न जातिसम्पन्नानं कम्मं, हीनजच्चानं केवट्टादीनं कम्मं, मादिसस्स जातिसम्पन्नस्स इदं कम्मं कातुं न युत्त’’न्ति एवं ताव जातिं पच्चवेक्खित्वा पाणातिपातादिपापकम्मं अकरोन्तो हिरिं समुट्ठापेति। तथा ‘‘पापकरणं नामेतं दहरेहि कत्तब्बकम्मं, मादिसस्स वये ठितस्स इदं कम्मं कातुं न युत्त’’न्ति एवं वयं पच्चवेक्खित्वा पाणातिपातादिपापकम्मं अकरोन्तो हिरिं समुट्ठापेति। तथा ‘‘पापकरणं नामेतं दुब्बलजातिकानं कम्मं, मादिसस्स सूरभावसम्पन्नस्स इदं कम्मं कातुं न युत्त’’न्ति एवं सूरभावं पच्चवेक्खित्वा पाणातिपातादिपापकम्मं अकरोन्तो हिरिं समुट्ठापेति। तथा ‘‘पापकरणं नामेतं अन्धबालानं कम्मं, न पण्डितानं, मादिसस्स पण्डितस्स बहुस्सुतस्स इदं कम्मं कातुं न युत्त’’न्ति एवं बाहुसच्चं पच्चवेक्खित्वा पाणातिपातादिपापकम्मं अकरोन्तो हिरिं समुट्ठापेति। एवं अज्झत्तसमुट्ठानं हिरिं चतूहि कारणेहि समुट्ठापेति। समुट्ठापेत्वा च पन अत्तनो चित्ते हिरिं पवेसेत्वा पापकम्मं न करोति। एवं हिरी अज्झत्तसमुट्ठाना नाम होति।
Tattha ajjhattasamuṭṭhānaṃ hiriṃ catūhi kāraṇehi samuṭṭhāpeti – jātiṃ paccavekkhitvā, vayaṃ paccavekkhitvā, sūrabhāvaṃ paccavekkhitvā, bāhusaccaṃ paccavekkhitvā. Kathaṃ? ‘‘Pāpakaraṇaṃ nāmetaṃ na jātisampannānaṃ kammaṃ, hīnajaccānaṃ kevaṭṭādīnaṃ kammaṃ, mādisassa jātisampannassa idaṃ kammaṃ kātuṃ na yutta’’nti evaṃ tāva jātiṃ paccavekkhitvā pāṇātipātādipāpakammaṃ akaronto hiriṃ samuṭṭhāpeti. Tathā ‘‘pāpakaraṇaṃ nāmetaṃ daharehi kattabbakammaṃ, mādisassa vaye ṭhitassa idaṃ kammaṃ kātuṃ na yutta’’nti evaṃ vayaṃ paccavekkhitvā pāṇātipātādipāpakammaṃ akaronto hiriṃ samuṭṭhāpeti. Tathā ‘‘pāpakaraṇaṃ nāmetaṃ dubbalajātikānaṃ kammaṃ, mādisassa sūrabhāvasampannassa idaṃ kammaṃ kātuṃ na yutta’’nti evaṃ sūrabhāvaṃ paccavekkhitvā pāṇātipātādipāpakammaṃ akaronto hiriṃ samuṭṭhāpeti. Tathā ‘‘pāpakaraṇaṃ nāmetaṃ andhabālānaṃ kammaṃ, na paṇḍitānaṃ, mādisassa paṇḍitassa bahussutassa idaṃ kammaṃ kātuṃ na yutta’’nti evaṃ bāhusaccaṃ paccavekkhitvā pāṇātipātādipāpakammaṃ akaronto hiriṃ samuṭṭhāpeti. Evaṃ ajjhattasamuṭṭhānaṃ hiriṃ catūhi kāraṇehi samuṭṭhāpeti. Samuṭṭhāpetvā ca pana attano citte hiriṃ pavesetvā pāpakammaṃ na karoti. Evaṃ hirī ajjhattasamuṭṭhānā nāma hoti.
कथं ओत्तप्पं बहिद्धासमुट्ठानं नाम? ‘‘सचे त्वं पापकम्मं करिस्ससि, चतूसु परिसासु गरहप्पत्तो भविस्ससि।
Kathaṃ ottappaṃ bahiddhāsamuṭṭhānaṃ nāma? ‘‘Sace tvaṃ pāpakammaṃ karissasi, catūsu parisāsu garahappatto bhavissasi.
‘‘गरहिस्सन्ति तं विञ्ञू, असुचिं नागरिको यथा।
‘‘Garahissanti taṃ viññū, asuciṃ nāgariko yathā;
वज्जितो सीलवन्तेहि, कथं भिक्खु करिस्ससी’’ति॥ –
Vajjito sīlavantehi, kathaṃ bhikkhu karissasī’’ti. –
पच्चवेक्खन्तो हि बहिद्धासमुट्ठितेन ओत्तप्पेन पापकम्मं न करोति। एवं ओत्तप्पं बहिद्धासमुट्ठानं नाम होति।
Paccavekkhanto hi bahiddhāsamuṭṭhitena ottappena pāpakammaṃ na karoti. Evaṃ ottappaṃ bahiddhāsamuṭṭhānaṃ nāma hoti.
कथं हिरी अत्ताधिपतेय्या नाम? इधेकच्चो कुलपुत्तो अत्तानं अधिपतिं जेट्ठकं कत्वा ‘‘मादिसस्स सद्धापब्बजितस्स बहुस्सुतस्स धुतवादिस्स न युत्तं पापकम्मं कातु’’न्ति पापकम्मं न करोति। एवं हिरी अत्ताधिपतेय्या नाम होति। तेनाह भगवा –
Kathaṃ hirī attādhipateyyā nāma? Idhekacco kulaputto attānaṃ adhipatiṃ jeṭṭhakaṃ katvā ‘‘mādisassa saddhāpabbajitassa bahussutassa dhutavādissa na yuttaṃ pāpakammaṃ kātu’’nti pāpakammaṃ na karoti. Evaṃ hirī attādhipateyyā nāma hoti. Tenāha bhagavā –
‘‘सो अत्तानंयेव अधिपतिं करित्वा अकुसलं पजहति, कुसलं भावेति, सावज्जं पजहति, अनवज्जं भावेति, सुद्धमत्तानं परिहरती’’ति (अ॰ नि॰ ३.४०)।
‘‘So attānaṃyeva adhipatiṃ karitvā akusalaṃ pajahati, kusalaṃ bhāveti, sāvajjaṃ pajahati, anavajjaṃ bhāveti, suddhamattānaṃ pariharatī’’ti (a. ni. 3.40).
कथं ओत्तप्पं लोकाधिपतेय्यं नाम? इधेकच्चो कुलपुत्तो लोकं अधिपतिं जेट्ठकं कत्वा पापकम्मं न करोति। यथाह –
Kathaṃ ottappaṃ lokādhipateyyaṃ nāma? Idhekacco kulaputto lokaṃ adhipatiṃ jeṭṭhakaṃ katvā pāpakammaṃ na karoti. Yathāha –
‘‘महा खो पनायं लोकसन्निवासो। महन्तस्मिं खो पन लोकसन्निवासे सन्ति समणब्राह्मणा इद्धिमन्तो दिब्बचक्खुका परचित्तविदुनो , ते दूरतोपि पस्सन्ति, आसन्नापि न दिस्सन्ति, चेतसापि चित्तं पजानन्ति, तेपि मं एवं जानिस्सन्ति ‘पस्सथ भो इमं कुलपुत्तं, सद्धा अगारस्मा अनगारियं पब्बजितो समानो वोकिण्णो विहरति पापकेहि अकुसलेहि धम्मेही’ति। सन्ति देवता इद्धिमन्तिनियो दिब्बचक्खुका परचित्तविदुनियो, ता दूरतोपि पस्सन्ति, आसन्नापि न दिस्सन्ति, चेतसापि चित्तं पजानन्ति, तापि मं एवं जानिस्सन्ति ‘पस्सथ भो इमं, कुलपुत्तं, सद्धा अगारस्मा अनगारियं पब्बजितो समानो वोकिण्णो विहरति पापकेहि अकुसलेहि धम्मेही’ति। सो लोकंयेव अधिपतिं कत्वा अकुसलं पजहती’’ति (अ॰ नि॰ ३.४०)।
‘‘Mahā kho panāyaṃ lokasannivāso. Mahantasmiṃ kho pana lokasannivāse santi samaṇabrāhmaṇā iddhimanto dibbacakkhukā paracittaviduno , te dūratopi passanti, āsannāpi na dissanti, cetasāpi cittaṃ pajānanti, tepi maṃ evaṃ jānissanti ‘passatha bho imaṃ kulaputtaṃ, saddhā agārasmā anagāriyaṃ pabbajito samāno vokiṇṇo viharati pāpakehi akusalehi dhammehī’ti. Santi devatā iddhimantiniyo dibbacakkhukā paracittaviduniyo, tā dūratopi passanti, āsannāpi na dissanti, cetasāpi cittaṃ pajānanti, tāpi maṃ evaṃ jānissanti ‘passatha bho imaṃ, kulaputtaṃ, saddhā agārasmā anagāriyaṃ pabbajito samāno vokiṇṇo viharati pāpakehi akusalehi dhammehī’ti. So lokaṃyeva adhipatiṃ katvā akusalaṃ pajahatī’’ti (a. ni. 3.40).
एवं लोकाधिपतेय्यं ओत्तप्पं।
Evaṃ lokādhipateyyaṃ ottappaṃ.
लज्जासभावसण्ठिताति एत्थ लज्जाति लज्जनाकारो, तेन सभावेन सण्ठिता हिरी। भयन्ति अपायभयं, तेन सभावेन सण्ठितं ओत्तप्पं। तदुभयं पापपरिवज्जने पाकटं होति। तत्थ यथा द्वीसु अयोगुळेसु एको सीतलो भवेय्य गूथमक्खितो, एको उण्हो आदित्तो। तेसु यथा सीतलं गूथमक्खितत्ता जिगुच्छन्तो विञ्ञुजातिको न गण्हाति, इतरं दाहभयेन, एवं पण्डितो लज्जाय जिगुच्छन्तो पापं न करोति, ओत्तप्पेन अपायभीतो पापं न करोति। एवं लज्जासभावसण्ठिता हिरी, भयसभावसण्ठितं ओत्तप्पं।
Lajjāsabhāvasaṇṭhitāti ettha lajjāti lajjanākāro, tena sabhāvena saṇṭhitā hirī. Bhayanti apāyabhayaṃ, tena sabhāvena saṇṭhitaṃ ottappaṃ. Tadubhayaṃ pāpaparivajjane pākaṭaṃ hoti. Tattha yathā dvīsu ayoguḷesu eko sītalo bhaveyya gūthamakkhito, eko uṇho āditto. Tesu yathā sītalaṃ gūthamakkhitattā jigucchanto viññujātiko na gaṇhāti, itaraṃ dāhabhayena, evaṃ paṇḍito lajjāya jigucchanto pāpaṃ na karoti, ottappena apāyabhīto pāpaṃ na karoti. Evaṃ lajjāsabhāvasaṇṭhitā hirī, bhayasabhāvasaṇṭhitaṃ ottappaṃ.
कथं सप्पतिस्सवलक्खणा हिरी, वज्जभीरुकभयदस्साविलक्खणं ओत्तप्पं? एकच्चो हि जातिमहत्तपच्चवेक्खणा, सत्थुमहत्तपच्चवेक्खणा, दायज्जमहत्तपच्चवेक्खणा, सब्रह्मचारिमहत्तपच्चवेक्खणाति चतूहि कारणेहि तत्थ गारवेन सप्पतिस्सवलक्खणं हिरिं समुट्ठापेत्वा पापं न करोति, एकच्चो अत्तानुवादभयं, परानुवादभयं, दण्डभयं, दुग्गतिभयन्ति चतूहि कारणेहि वज्जतो भायन्तो वज्जभीरुकभयदस्साविलक्खणं ओत्तप्पं समुट्ठापेत्वा पापं न करोति। एत्थ च अज्झत्तसमुट्ठानादिता हिरोत्तप्पानं तत्थ तत्थ पाकटभावेन वुत्ता, न पन नेसं कदाचि अञ्ञमञ्ञविप्पयोगो। न हि लज्जनं निब्भयं, पापभयं वा अलज्जनं अत्थीति।
Kathaṃ sappatissavalakkhaṇā hirī, vajjabhīrukabhayadassāvilakkhaṇaṃ ottappaṃ? Ekacco hi jātimahattapaccavekkhaṇā, satthumahattapaccavekkhaṇā, dāyajjamahattapaccavekkhaṇā, sabrahmacārimahattapaccavekkhaṇāti catūhi kāraṇehi tattha gāravena sappatissavalakkhaṇaṃ hiriṃ samuṭṭhāpetvā pāpaṃ na karoti, ekacco attānuvādabhayaṃ, parānuvādabhayaṃ, daṇḍabhayaṃ, duggatibhayanti catūhi kāraṇehi vajjato bhāyanto vajjabhīrukabhayadassāvilakkhaṇaṃ ottappaṃ samuṭṭhāpetvā pāpaṃ na karoti. Ettha ca ajjhattasamuṭṭhānāditā hirottappānaṃ tattha tattha pākaṭabhāvena vuttā, na pana nesaṃ kadāci aññamaññavippayogo. Na hi lajjanaṃ nibbhayaṃ, pāpabhayaṃ vā alajjanaṃ atthīti.
इमे चे, भिक्खवे, द्वे सुक्का धम्मा लोकं न पालेय्युन्ति भिक्खवे, इमे द्वे अनवज्जधम्मा यदि लोकं न रक्खेय्युं, लोकपालका यदि न भवेय्युं। नयिध पञ्ञायेथ माताति इध इमस्मिं लोके जनिका माता ‘‘अयं मे माता’’ति गरुचित्तीकारवसेन न पञ्ञायेथ, ‘‘अयं माता’’ति न लब्भेय्य। सेसपदेसुपि एसेव नयो। मातुच्छाति मातुभगिनी। मातुलानीति मातुलभरिया। गरूनन्ति महापितुचूळपितुजेट्ठभातुआदीनं गरुट्ठानियानं। सम्भेदन्ति सङ्करं, मरियादभेदं वा। यथा अजेळकातिआदीहि उपमं दस्सेति। एते हि सत्ता ‘‘अयं मे माता’’ति वा ‘‘मातुच्छा’’ति वा गरुचित्तीकारवसेन न जानन्ति, यं वत्थुं निस्साय उप्पन्ना, तत्थपि विप्पटिपज्जन्ति। तस्मा उपमं आहरन्तो अजेळकादयो आहरि। अयञ्हेत्थ सङ्खेपत्थो – यथा अजेळकादयो तिरच्छाना हिरोत्तप्परहिता मातादिसञ्ञं अकत्वा भिन्नमरियादा सब्बत्थ सम्भेदेन वत्तन्ति, एवमयं मनुस्सलोको यदि लोकपालकधम्मा न भवेय्युं, सब्बत्थ सम्भेदेन वत्तेय्य। यस्मा पनिमे लोकपालकधम्मा लोकं पालेन्ति, तस्मा नत्थि सम्भेदोति।
Imece, bhikkhave, dve sukkā dhammā lokaṃ na pāleyyunti bhikkhave, ime dve anavajjadhammā yadi lokaṃ na rakkheyyuṃ, lokapālakā yadi na bhaveyyuṃ. Nayidha paññāyetha mātāti idha imasmiṃ loke janikā mātā ‘‘ayaṃ me mātā’’ti garucittīkāravasena na paññāyetha, ‘‘ayaṃ mātā’’ti na labbheyya. Sesapadesupi eseva nayo. Mātucchāti mātubhaginī. Mātulānīti mātulabhariyā. Garūnanti mahāpitucūḷapitujeṭṭhabhātuādīnaṃ garuṭṭhāniyānaṃ. Sambhedanti saṅkaraṃ, mariyādabhedaṃ vā. Yathā ajeḷakātiādīhi upamaṃ dasseti. Ete hi sattā ‘‘ayaṃ me mātā’’ti vā ‘‘mātucchā’’ti vā garucittīkāravasena na jānanti, yaṃ vatthuṃ nissāya uppannā, tatthapi vippaṭipajjanti. Tasmā upamaṃ āharanto ajeḷakādayo āhari. Ayañhettha saṅkhepattho – yathā ajeḷakādayo tiracchānā hirottapparahitā mātādisaññaṃ akatvā bhinnamariyādā sabbattha sambhedena vattanti, evamayaṃ manussaloko yadi lokapālakadhammā na bhaveyyuṃ, sabbattha sambhedena vatteyya. Yasmā panime lokapālakadhammā lokaṃ pālenti, tasmā natthi sambhedoti.
गाथासु येसं चे हिरिओत्तप्पन्ति चेति निपातमत्तं। येसं सत्तानं हिरी च ओत्तप्पञ्च सब्बदाव सब्बकालमेव न विज्जति न उपलब्भति। वोक्कन्ता सुक्कमूला तेति ते सत्ता कुसलमूलपच्छेदावहस्सापि कम्मस्स करणतो कुसलकम्मानं पतिट्ठानभूतानं हिरोत्तप्पानमेव वा अभावतो कुसलतो वोक्कमित्वा, अपसक्कित्वा, ठितत्ता वोक्कन्ता सुक्कमूला, पुनप्पुनं जायनमीयनसभावत्ता जातिमरणगामिनो संसारं नातिवत्तन्तीति अत्थो।
Gāthāsu yesaṃ ce hiriottappanti ceti nipātamattaṃ. Yesaṃ sattānaṃ hirī ca ottappañca sabbadāva sabbakālameva na vijjati na upalabbhati. Vokkantā sukkamūlā teti te sattā kusalamūlapacchedāvahassāpi kammassa karaṇato kusalakammānaṃ patiṭṭhānabhūtānaṃ hirottappānameva vā abhāvato kusalato vokkamitvā, apasakkitvā, ṭhitattā vokkantā sukkamūlā, punappunaṃ jāyanamīyanasabhāvattā jātimaraṇagāmino saṃsāraṃ nātivattantīti attho.
येसञ्च हिरिओत्तप्पन्ति येसं पन परिसुद्धमतीनं सत्तानं हिरी च ओत्तप्पञ्चाति इमे धम्मा सदा सब्बकालं रत्तिन्दिवं नवमज्झिमत्थेरकालेसु सम्मा उपगम्म ठिता पापा जिगुच्छन्ता भायन्ता तदङ्गादिवसेन पापं पजहन्ता। विरूळ्हब्रह्मचरियाति सासनब्रह्मचरिये मग्गब्रह्मचरिये च विरूळ्हं आपन्ना, अग्गमग्गाधिगमेन सब्बसो सन्तकिलेसताय सन्तगुणताय वा सन्तो, पुनब्भवस्स खेपितत्ता खीणपुनब्भवा होन्तीति।
Yesañca hiriottappanti yesaṃ pana parisuddhamatīnaṃ sattānaṃ hirī ca ottappañcāti ime dhammā sadā sabbakālaṃ rattindivaṃ navamajjhimattherakālesu sammā upagamma ṭhitā pāpā jigucchantā bhāyantā tadaṅgādivasena pāpaṃ pajahantā. Virūḷhabrahmacariyāti sāsanabrahmacariye maggabrahmacariye ca virūḷhaṃ āpannā, aggamaggādhigamena sabbaso santakilesatāya santaguṇatāya vā santo, punabbhavassa khepitattā khīṇapunabbhavā hontīti.
पञ्चमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Pañcamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / इतिवुत्तकपाळि • Itivuttakapāḷi / ५. सुक्कधम्मसुत्तं • 5. Sukkadhammasuttaṃ
