| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरीगाथा-अट्ठकथा • Therīgāthā-aṭṭhakathā |
६. सुक्काथेरीगाथावण्णना
6. Sukkātherīgāthāvaṇṇanā
किंमे कता राजगहेतिआदिका सुक्काय थेरिया गाथा। अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारा तत्थ तत्थ भवे विवट्टूपनिस्सयं कुसलं उपचिनन्ती विपस्सिस्स भगवतो काले बन्धुमतीनगरे कुलगेहे निब्बत्तित्वा विञ्ञुतं पत्ता उपासिकाहि सद्धिं विहारं गन्त्वा सत्थु सन्तिके धम्मं सुत्वा पटिलद्धसद्धा पब्बजित्वा बहुस्सुता धम्मधरा पटिभानवती अहोसि। सा तत्थ बहूनि वस्ससहस्सानि ब्रह्मचरियं चरित्वा पुथुज्जनकालकिरियमेव कत्वा तुसिते निब्बत्ति। तथा सिखिस्स भगवतो, वेस्सभुस्स भगवतो कालेति एवं तिण्णं सम्मासम्बुद्धानं सासने सीलं रक्खित्वा बहुस्सुता धम्मधरा अहोसि, तथा ककुसन्धस्स, कोणागमनस्स, कस्सपस्स च भगवतो सासने पब्बजित्वा विसुद्धसीला बहुस्सुता धम्मकथिका अहोसि।
Kiṃme katā rājagahetiādikā sukkāya theriyā gāthā. Ayampi purimabuddhesu katādhikārā tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ kusalaṃ upacinantī vipassissa bhagavato kāle bandhumatīnagare kulagehe nibbattitvā viññutaṃ pattā upāsikāhi saddhiṃ vihāraṃ gantvā satthu santike dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddhā pabbajitvā bahussutā dhammadharā paṭibhānavatī ahosi. Sā tattha bahūni vassasahassāni brahmacariyaṃ caritvā puthujjanakālakiriyameva katvā tusite nibbatti. Tathā sikhissa bhagavato, vessabhussa bhagavato kāleti evaṃ tiṇṇaṃ sammāsambuddhānaṃ sāsane sīlaṃ rakkhitvā bahussutā dhammadharā ahosi, tathā kakusandhassa, koṇāgamanassa, kassapassa ca bhagavato sāsane pabbajitvā visuddhasīlā bahussutā dhammakathikā ahosi.
एवं सा तत्थ तत्थ बहुं पुञ्ञं उपचिनित्वा सुगतीसुयेव संसरन्ती इमस्मिं बुद्धुप्पादे राजगहनगरे गहपतिमहासालकुले निब्बत्ति, सुक्कातिस्सा नामं अहोसि। सा विञ्ञुतं पत्ता सत्थु राजगहपवेसने लद्धप्पसादा उपासिका हुत्वा अपरभागे धम्मदिन्नाय थेरिया सन्तिके धम्मं सुत्वा सञ्जातसंवेगा तस्सा एव सन्तिके पब्बजित्वा विपस्सनाय कम्मं करोन्ती नचिरस्सेव सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेरी २.४.१११-१४२) –
Evaṃ sā tattha tattha bahuṃ puññaṃ upacinitvā sugatīsuyeva saṃsarantī imasmiṃ buddhuppāde rājagahanagare gahapatimahāsālakule nibbatti, sukkātissā nāmaṃ ahosi. Sā viññutaṃ pattā satthu rājagahapavesane laddhappasādā upāsikā hutvā aparabhāge dhammadinnāya theriyā santike dhammaṃ sutvā sañjātasaṃvegā tassā eva santike pabbajitvā vipassanāya kammaṃ karontī nacirasseva saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. therī 2.4.111-142) –
‘‘एकनवुतितो कप्पे, विपस्सी नाम नायको।
‘‘Ekanavutito kappe, vipassī nāma nāyako;
उप्पज्जि चारुदस्सनो, सब्बधम्मविपस्सको॥
Uppajji cārudassano, sabbadhammavipassako.
‘‘तदाहं बन्धुमतियं, जाता अञ्ञतरे कुले।
‘‘Tadāhaṃ bandhumatiyaṃ, jātā aññatare kule;
धम्मं सुत्वान मुनिनो, पब्बजिं अनगारियं॥
Dhammaṃ sutvāna munino, pabbajiṃ anagāriyaṃ.
‘‘बहुस्सुता धम्मधरा, पटिभानवती तथा।
‘‘Bahussutā dhammadharā, paṭibhānavatī tathā;
विचित्तकथिका चापि, जिनसासनकारिका॥
Vicittakathikā cāpi, jinasāsanakārikā.
‘‘तदा धम्मकथं कत्वा, हिताय जनतं बहुं।
‘‘Tadā dhammakathaṃ katvā, hitāya janataṃ bahuṃ;
ततो चुताहं तुसितं, उपपन्ना यसस्सिनी॥
Tato cutāhaṃ tusitaṃ, upapannā yasassinī.
‘‘एकत्तिंसे इतो कप्पे, सिखी विय सिखी जिनो।
‘‘Ekattiṃse ito kappe, sikhī viya sikhī jino;
तपन्तो यससा लोके, उप्पज्जि वदतं वरो॥
Tapanto yasasā loke, uppajji vadataṃ varo.
‘‘तदापि पब्बजित्वान, बुद्धसासनकोविदा।
‘‘Tadāpi pabbajitvāna, buddhasāsanakovidā;
जोतेत्वा जिनवाक्यानि, ततोपि तिदिवं गता॥
Jotetvā jinavākyāni, tatopi tidivaṃ gatā.
‘‘एकत्तिंसेव कप्पम्हि, वेस्सभू नाम नायको।
‘‘Ekattiṃseva kappamhi, vessabhū nāma nāyako;
उप्पज्जित्थ महाञाणी, तदापि च तथेवहं॥
Uppajjittha mahāñāṇī, tadāpi ca tathevahaṃ.
‘‘पब्बजित्वा धम्मधरा, जोतयिं जिनसासनं।
‘‘Pabbajitvā dhammadharā, jotayiṃ jinasāsanaṃ;
गन्त्वा मरुपुरं रम्मं, अनुभोसिं महासुखं॥
Gantvā marupuraṃ rammaṃ, anubhosiṃ mahāsukhaṃ.
‘‘इमम्हि भद्दके कप्पे, ककुसन्धो जिनुत्तमो।
‘‘Imamhi bhaddake kappe, kakusandho jinuttamo;
उप्पज्जि नरसरणो, तदापि च तथेवहं॥
Uppajji narasaraṇo, tadāpi ca tathevahaṃ.
‘‘पब्बजित्वा मुनिमतं, जोतयित्वा यथायुकं।
‘‘Pabbajitvā munimataṃ, jotayitvā yathāyukaṃ;
ततो चुताहं तिदिवं, अगं सभवनं यथा॥
Tato cutāhaṃ tidivaṃ, agaṃ sabhavanaṃ yathā.
‘‘इमस्मिंयेव कप्पम्हि, कोणागमननायको।
‘‘Imasmiṃyeva kappamhi, koṇāgamananāyako;
उप्पज्जि लोकसरणो, अरणो अमतङ्गतो॥
Uppajji lokasaraṇo, araṇo amataṅgato.
‘‘तदापि पब्बजित्वान, सासने तस्स तादिनो।
‘‘Tadāpi pabbajitvāna, sāsane tassa tādino;
बहुस्सुता धम्मधरा, जोतयिं जिनसासनं॥
Bahussutā dhammadharā, jotayiṃ jinasāsanaṃ.
‘‘इमस्मिंयेव कप्पम्हि, कस्सपो मुनिमुत्तमो।
‘‘Imasmiṃyeva kappamhi, kassapo munimuttamo;
उप्पज्जि लोकसरणो, अरणो मरणन्तगू॥
Uppajji lokasaraṇo, araṇo maraṇantagū.
‘‘तस्सापि नरवीरस्स, पब्बजित्वान सासने।
‘‘Tassāpi naravīrassa, pabbajitvāna sāsane;
परियापुटसद्धम्मा, परिपुच्छा विसारदा॥
Pariyāpuṭasaddhammā, paripucchā visāradā.
‘‘सुसीला लज्जिनी चेव, तीसु सिक्खासु कोविदा।
‘‘Susīlā lajjinī ceva, tīsu sikkhāsu kovidā;
बहुं धम्मकथं कत्वा, यावजीवं महामुने॥
Bahuṃ dhammakathaṃ katvā, yāvajīvaṃ mahāmune.
‘‘तेन कम्मविपाकेन, चेतनापणिधीहि च।
‘‘Tena kammavipākena, cetanāpaṇidhīhi ca;
जहित्वा मानुसं देहं, तावतिंसमगच्छहं॥
Jahitvā mānusaṃ dehaṃ, tāvatiṃsamagacchahaṃ.
‘‘पच्छिमे च भवे दानि, गिरिब्बजपुरुत्तमे।
‘‘Pacchime ca bhave dāni, giribbajapuruttame;
जाता सेट्ठिकुले फीते, महारतनसञ्चये॥
Jātā seṭṭhikule phīte, mahāratanasañcaye.
‘‘यदा भिक्खुसहस्सेन, परिवुतो लोकनायको।
‘‘Yadā bhikkhusahassena, parivuto lokanāyako;
उपागमि राजगहं, सहस्सक्खेन वण्णितो॥
Upāgami rājagahaṃ, sahassakkhena vaṇṇito.
‘‘दन्तो दन्तेहि सह पुराणजटिलेहि, विप्पमुत्तो विप्पमुत्तेहि।
‘‘Danto dantehi saha purāṇajaṭilehi, vippamutto vippamuttehi;
सिङ्गीनिक्खसवण्णो, राजगहं पाविसि भगवा॥
Siṅgīnikkhasavaṇṇo, rājagahaṃ pāvisi bhagavā.
‘‘दिस्वा बुद्धानुभावं तं, सुत्वाव गुणसञ्चयं।
‘‘Disvā buddhānubhāvaṃ taṃ, sutvāva guṇasañcayaṃ;
बुद्धे चित्तं पसादेत्वा, पूजयिं तं यथाबलं॥
Buddhe cittaṃ pasādetvā, pūjayiṃ taṃ yathābalaṃ.
‘‘अपरेन च कालेन, धम्मदिन्नाय सन्तिके।
‘‘Aparena ca kālena, dhammadinnāya santike;
अगारा निक्खमित्वान, पब्बजिं अनगारियं॥
Agārā nikkhamitvāna, pabbajiṃ anagāriyaṃ.
‘‘केसेसु छिज्जमानेसु, किलेसे झापयिं अहं।
‘‘Kesesu chijjamānesu, kilese jhāpayiṃ ahaṃ;
उग्गहिं सासनं सब्बं, पब्बजित्वा चिरेनहं॥
Uggahiṃ sāsanaṃ sabbaṃ, pabbajitvā cirenahaṃ.
‘‘ततो धम्ममदेसेसिं, महाजनसमागमे।
‘‘Tato dhammamadesesiṃ, mahājanasamāgame;
धम्मे देसियमानम्हि, धम्माभिसमयो अहु॥
Dhamme desiyamānamhi, dhammābhisamayo ahu.
‘‘नेकपाणसहस्सानं, तं विदित्वातिविम्हितो।
‘‘Nekapāṇasahassānaṃ, taṃ viditvātivimhito;
अभिप्पसन्नो मे यक्खो, भमित्वान गिरिब्बजं॥
Abhippasanno me yakkho, bhamitvāna giribbajaṃ.
‘‘किंमे कता राजगहे मनुस्सा, मधुं पीताव अच्छरे।
‘‘Kiṃme katā rājagahe manussā, madhuṃ pītāva acchare;
ये सुक्कं न उपासन्ति, देसेन्तिं अमतं पदं॥
Ye sukkaṃ na upāsanti, desentiṃ amataṃ padaṃ.
‘‘तञ्च अप्पटिवानीयं, असेचनकमोजवं।
‘‘Tañca appaṭivānīyaṃ, asecanakamojavaṃ;
पिवन्ति मञ्ञे सप्पञ्ञा, वलाहकमिवद्धगू॥
Pivanti maññe sappaññā, valāhakamivaddhagū.
‘‘इद्धीसु च वसी होमि, दिब्बाय सोतधातुया।
‘‘Iddhīsu ca vasī homi, dibbāya sotadhātuyā;
चेतोपरियञाणस्स, वसी होमि महामुने॥
Cetopariyañāṇassa, vasī homi mahāmune.
‘‘पुब्बेनिवासं जानामि, दिब्बचक्खु विसोधितं।
‘‘Pubbenivāsaṃ jānāmi, dibbacakkhu visodhitaṃ;
सब्बासवपरिक्खीणा, नत्थि दानि पुनब्भवो॥
Sabbāsavaparikkhīṇā, natthi dāni punabbhavo.
‘‘अत्थधम्मनिरुत्तीसु, पटिभाने तथेव च।
‘‘Atthadhammaniruttīsu, paṭibhāne tatheva ca;
ञाणं मम महावीर, उप्पन्नं तव सन्तिके॥
Ñāṇaṃ mama mahāvīra, uppannaṃ tava santike.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अरहत्तं पन पत्वा पञ्चसतभिक्खुनिपरिवारा महाधम्मकथिका अहोसि। सा एकदिवसं राजगहे पिण्डाय चरित्वा कतभत्तकिच्चा भिक्खुनुपस्सयं पविसित्वा सन्निसिन्नाय महतिया परिसाय मधुभण्डं पीळेत्वा सुमधुरं पायेन्ती विय अमतेन अभिसिञ्चन्ती विय धम्मं देसेति। परिसा चस्सा धम्मकथं ओहितसोता अविक्खित्तचित्ता सक्कच्चं सुणाति। तस्मिं खणे थेरिया चङ्कमनकोटियं रुक्खे अधिवत्था देवता धम्मदेसनाय पसन्ना राजगहं पविसित्वा रथियाय रथियं सिङ्घाटकेन सिङ्घाटकं विचरित्वा तस्सा गुणं विभावेन्ती –
Arahattaṃ pana patvā pañcasatabhikkhuniparivārā mahādhammakathikā ahosi. Sā ekadivasaṃ rājagahe piṇḍāya caritvā katabhattakiccā bhikkhunupassayaṃ pavisitvā sannisinnāya mahatiyā parisāya madhubhaṇḍaṃ pīḷetvā sumadhuraṃ pāyentī viya amatena abhisiñcantī viya dhammaṃ deseti. Parisā cassā dhammakathaṃ ohitasotā avikkhittacittā sakkaccaṃ suṇāti. Tasmiṃ khaṇe theriyā caṅkamanakoṭiyaṃ rukkhe adhivatthā devatā dhammadesanāya pasannā rājagahaṃ pavisitvā rathiyāya rathiyaṃ siṅghāṭakena siṅghāṭakaṃ vicaritvā tassā guṇaṃ vibhāventī –
५४.
54.
‘‘किंमे कता राजगहे मनुस्सा, मधुं पीताव अच्छरे।
‘‘Kiṃme katā rājagahe manussā, madhuṃ pītāva acchare;
ये सुक्कं न उपासन्ति, देसेन्तिं बुद्धसासनं॥
Ye sukkaṃ na upāsanti, desentiṃ buddhasāsanaṃ.
५५.
55.
‘‘तञ्च अप्पटिवानीयं, असेचनकमोजवं।
‘‘Tañca appaṭivānīyaṃ, asecanakamojavaṃ;
पिवन्ति मञ्ञे सप्पञ्ञा, वलाहकमिवद्धगू’’ति॥ –
Pivanti maññe sappaññā, valāhakamivaddhagū’’ti. –
इमा द्वे गाथा अभासि।
Imā dve gāthā abhāsi.
तत्थ किंमे कता राजगहे मनुस्साति इमे राजगहे मनुस्सा किं कता, किस्मिं नाम किच्चे ब्यावटा। मधुं पीताव अच्छरेति यथा भण्डमधुं गहेत्वा मधुं पीतवन्तो विसञ्ञिनो हुत्वा सीसं उक्खिपितुं न सक्कोन्ति , एवं इमेपि धम्मसञ्ञाय विसञ्ञिनो हुत्वा मञ्ञे सीसं उक्खिपितुं न सक्कोन्ति, केवलं अच्छन्तियेवाति अत्थो। ये सुक्कं न उपासन्ति, देसेन्तिं बुद्धसासनन्ति बुद्धस्स भगवतो सासनं याथावतो देसेन्तिं पकासेन्तिं सुक्कं थेरिं ये न उपासन्ति न पयिरुपासन्ति। ते इमे राजगहे मनुस्सा किं कताति योजना।
Tattha kiṃme katā rājagahe manussāti ime rājagahe manussā kiṃ katā, kismiṃ nāma kicce byāvaṭā. Madhuṃ pītāva acchareti yathā bhaṇḍamadhuṃ gahetvā madhuṃ pītavanto visaññino hutvā sīsaṃ ukkhipituṃ na sakkonti , evaṃ imepi dhammasaññāya visaññino hutvā maññe sīsaṃ ukkhipituṃ na sakkonti, kevalaṃ acchantiyevāti attho. Ye sukkaṃ naupāsanti, desentiṃ buddhasāsananti buddhassa bhagavato sāsanaṃ yāthāvato desentiṃ pakāsentiṃ sukkaṃ theriṃ ye na upāsanti na payirupāsanti. Te ime rājagahe manussā kiṃ katāti yojanā.
तञ्च अप्पटिवानीयन्ति तञ्च पन धम्मं अनिवत्तितभावावहं निय्यानिकं, अभिक्कन्तताय वा यथा सोतुजनसवनमनोहरभावेन अनपनीयं, असेचनकं अनासित्तकं पकतियाव महारसं ततो एव ओजवन्तं। ‘‘ओसध’’न्तिपि पाळि। वट्टदुक्खब्याधितिकिच्छाय ओसधभूतं। पिवन्ति मञ्ञे सप्पञ्ञा, वलाहकमिवद्धगूति वलाहकन्तरतो निक्खन्तं उदकं निरुदककन्तारे पथगा विय तं धम्मं सप्पञ्ञा पण्डितपुरिसा पिवन्ति मञ्ञे पिवन्ता विय सुणन्ति।
Tañcaappaṭivānīyanti tañca pana dhammaṃ anivattitabhāvāvahaṃ niyyānikaṃ, abhikkantatāya vā yathā sotujanasavanamanoharabhāvena anapanīyaṃ, asecanakaṃ anāsittakaṃ pakatiyāva mahārasaṃ tato eva ojavantaṃ. ‘‘Osadha’’ntipi pāḷi. Vaṭṭadukkhabyādhitikicchāya osadhabhūtaṃ. Pivanti maññe sappaññā, valāhakamivaddhagūti valāhakantarato nikkhantaṃ udakaṃ nirudakakantāre pathagā viya taṃ dhammaṃ sappaññā paṇḍitapurisā pivanti maññe pivantā viya suṇanti.
मनुस्सा तं सुत्वा पसन्नमानसा थेरिया सन्तिकं उपसङ्कमित्वा सक्कच्चं धम्मं सुणिंसु। अपरभागे थेरिया आयुपरियोसाने परिनिब्बानकाले सासनस्स निय्यानिकभावविभावनत्थं अञ्ञं ब्याकरोन्ती –
Manussā taṃ sutvā pasannamānasā theriyā santikaṃ upasaṅkamitvā sakkaccaṃ dhammaṃ suṇiṃsu. Aparabhāge theriyā āyupariyosāne parinibbānakāle sāsanassa niyyānikabhāvavibhāvanatthaṃ aññaṃ byākarontī –
५६.
56.
‘‘सुक्का सुक्केहि धम्मेहि, वीतरागा समाहिता।
‘‘Sukkā sukkehi dhammehi, vītarāgā samāhitā;
धारेति अन्तिमं देहं, जेत्वा मारं सवाहन’’न्ति॥ – इमं गाथं अभासि।
Dhāreti antimaṃ dehaṃ, jetvā māraṃ savāhana’’nti. – imaṃ gāthaṃ abhāsi;
तत्थ सुक्काति सुक्काथेरी अत्तानमेव परं विय दस्सेति। सुक्केहि धम्मेहीति सुपरिसुद्धेहि लोकुत्तरधम्मेहि। वीतरागा समाहिताति अग्गमग्गेन सब्बसो वीतरागा अरहत्तफलसमाधिना समाहिता। सेसं वुत्तनयमेव।
Tattha sukkāti sukkātherī attānameva paraṃ viya dasseti. Sukkehi dhammehīti suparisuddhehi lokuttaradhammehi. Vītarāgā samāhitāti aggamaggena sabbaso vītarāgā arahattaphalasamādhinā samāhitā. Sesaṃ vuttanayameva.
सुक्काथेरीगाथावण्णना निट्ठिता।
Sukkātherīgāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरीगाथापाळि • Therīgāthāpāḷi / ६. सुक्काथेरीगाथा • 6. Sukkātherīgāthā
