| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā |
२. सङ्घादिसेसकण्डं
2. Saṅghādisesakaṇḍaṃ
१. सुक्कविस्सट्ठिसिक्खापदवण्णना
1. Sukkavissaṭṭhisikkhāpadavaṇṇanā
यं पाराजिककण्डस्स, सङ्गीतं समनन्तरं।
Yaṃ pārājikakaṇḍassa, saṅgītaṃ samanantaraṃ;
तस्स तेरसकस्सायमपुब्बपदवण्णना॥
Tassa terasakassāyamapubbapadavaṇṇanā.
२३४. तेन समयेन बुद्धो भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे। तेन खो पन समयेन आयस्मा सेय्यसको अनभिरतो ब्रह्मचरियं चरतीति एत्थ आयस्माति पियवचनं। सेय्यसकोति तस्स भिक्खुनो नामं। अनभिरतोति विक्खित्तचित्तो कामरागपरिळाहेन परिडय्हमानो न पन गिहिभावं पत्थयमानो। सो तेन किसो होतीति सो सेय्यसको तेन अनभिरतभावेन किसो होति।
234. Tena samayena buddho bhagavā sāvatthiyaṃ viharati jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme. Tena kho pana samayena āyasmā seyyasako anabhirato brahmacariyaṃ caratīti ettha āyasmāti piyavacanaṃ. Seyyasakoti tassa bhikkhuno nāmaṃ. Anabhiratoti vikkhittacitto kāmarāgapariḷāhena pariḍayhamāno na pana gihibhāvaṃ patthayamāno. So tena kiso hotīti so seyyasako tena anabhiratabhāvena kiso hoti.
अद्दसा खो आयस्मा उदायीति एत्थ उदायीति तस्स थेरस्स नामं, अयञ्हि सेय्यसकस्स उपज्झायो लाळुदायी नाम भन्तमिगसप्पटिभागो निद्दारामतादिमनुयुत्तानं अञ्ञतरो लोलभिक्खु। कच्चि नो त्वन्ति कच्चि नु त्वं। यावदत्थं भुञ्जातिआदीसु यावता अत्थोति यावदत्थं। इदं वुत्तं होति – यावता ते भोजनेन अत्थो यत्तकं त्वं इच्छसि तत्तकं भुञ्ज, यत्तकं कालं रत्तिं वा दिवा वा सुपितुं इच्छसि तत्तकं सुप, मत्तिकादीहि कायं उब्बट्टेत्वा चुण्णादीहि घंसित्वा यत्तकं न्हानं इच्छसि तत्तकं न्हाय, उद्देसेन वा परिपुच्छाय वा वत्तपटिपत्तिया वा कम्मट्ठानेन वा अत्थो नत्थीति। यदा ते अनभिरति उप्पज्जतीति यस्मिं काले तव कामरागवसेन उक्कण्ठितता विक्खित्तचित्तता उप्पज्जति। रागो चित्तं अनुद्धंसेतीति कामरागो चित्तं धंसेति पधंसेति विक्खिपति चेव मिलापेति च। तदा हत्थेन उपक्कमित्वा असुचिं मोचेहीति तस्मिं काले हत्थेन वायमित्वा असुचिमोचनं करोहि, एवञ्हि ते चित्तेकग्गता भविस्सति। इति तं उपज्झायो अनुसासि यथा तं बालो बालं मगो मगं।
Addasā kho āyasmā udāyīti ettha udāyīti tassa therassa nāmaṃ, ayañhi seyyasakassa upajjhāyo lāḷudāyī nāma bhantamigasappaṭibhāgo niddārāmatādimanuyuttānaṃ aññataro lolabhikkhu. Kacci no tvanti kacci nu tvaṃ. Yāvadatthaṃ bhuñjātiādīsu yāvatā atthoti yāvadatthaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – yāvatā te bhojanena attho yattakaṃ tvaṃ icchasi tattakaṃ bhuñja, yattakaṃ kālaṃ rattiṃ vā divā vā supituṃ icchasi tattakaṃ supa, mattikādīhi kāyaṃ ubbaṭṭetvā cuṇṇādīhi ghaṃsitvā yattakaṃ nhānaṃ icchasi tattakaṃ nhāya, uddesena vā paripucchāya vā vattapaṭipattiyā vā kammaṭṭhānena vā attho natthīti. Yadā te anabhirati uppajjatīti yasmiṃ kāle tava kāmarāgavasena ukkaṇṭhitatā vikkhittacittatā uppajjati. Rāgo cittaṃ anuddhaṃsetīti kāmarāgo cittaṃ dhaṃseti padhaṃseti vikkhipati ceva milāpeti ca. Tadā hatthena upakkamitvā asuciṃ mocehīti tasmiṃ kāle hatthena vāyamitvā asucimocanaṃ karohi, evañhi te cittekaggatā bhavissati. Iti taṃ upajjhāyo anusāsi yathā taṃ bālo bālaṃ mago magaṃ.
२३५. तेसं मुट्ठस्सतीनं असम्पजानानं निद्दं ओक्कमन्तानन्ति सतिसम्पजञ्ञं पहाय निद्दं ओतरन्तानं। तत्थ किञ्चापि निद्दं ओक्कमन्तानं अब्याकतो भवङ्गवारो पवत्तति, सतिसम्पजञ्ञवारो गळति, तथापि सयनकाले मनसिकारो कातब्बो। दिवा सुपन्तेन याव न्हातस्स भिक्खुनो केसा न सुक्खन्ति ताव सुपित्वा वुट्ठहिस्सामीति सउस्साहेन सुपितब्बं। रत्तिं सुपन्तेन एत्तकं नाम रत्तिभागं सुपित्वा चन्देन वा तारकाय वा इदं नाम ठानं पत्तकाले वुट्ठहिस्सामीति सउस्साहेन सुपितब्बं। बुद्धानुस्सतिआदीसु च दससु कम्मट्ठानेसु एकं अञ्ञं वा चित्तरुचियं कम्मट्ठानं गहेत्वाव निद्दा ओक्कमितब्बा। एवं करोन्तो हि सतो सम्पजानो सतिञ्च सम्पजञ्ञञ्च अविजहित्वाव निद्दं ओक्कमतीति वुच्चति। ते पन भिक्खू बाला लोला भन्तमिगसप्पटिभागा न एवमकंसु। तेन वुत्तं – ‘‘तेसं मुट्ठस्सतीनं असम्पजानानं निद्दं ओक्कमन्तान’’न्ति।
235.Tesaṃ muṭṭhassatīnaṃ asampajānānaṃ niddaṃ okkamantānanti satisampajaññaṃ pahāya niddaṃ otarantānaṃ. Tattha kiñcāpi niddaṃ okkamantānaṃ abyākato bhavaṅgavāro pavattati, satisampajaññavāro gaḷati, tathāpi sayanakāle manasikāro kātabbo. Divā supantena yāva nhātassa bhikkhuno kesā na sukkhanti tāva supitvā vuṭṭhahissāmīti saussāhena supitabbaṃ. Rattiṃ supantena ettakaṃ nāma rattibhāgaṃ supitvā candena vā tārakāya vā idaṃ nāma ṭhānaṃ pattakāle vuṭṭhahissāmīti saussāhena supitabbaṃ. Buddhānussatiādīsu ca dasasu kammaṭṭhānesu ekaṃ aññaṃ vā cittaruciyaṃ kammaṭṭhānaṃ gahetvāva niddā okkamitabbā. Evaṃ karonto hi sato sampajāno satiñca sampajaññañca avijahitvāva niddaṃ okkamatīti vuccati. Te pana bhikkhū bālā lolā bhantamigasappaṭibhāgā na evamakaṃsu. Tena vuttaṃ – ‘‘tesaṃ muṭṭhassatīnaṃ asampajānānaṃ niddaṃ okkamantāna’’nti.
अत्थि चेत्थ चेतना लब्भतीति एत्थ च सुपिनन्ते अस्सादचेतना अत्थि उपलब्भति। अत्थेसा, भिक्खवे, चेतना; सा च खो अब्बोहारिकाति भिक्खवे एसा अस्सादचेतना अत्थि, सा च खो अविसये उप्पन्नत्ता अब्बोहारिका, आपत्तिया अङ्गं न होति। इति भगवा सुपिनन्ते चेतनाय अब्बोहारिकभावं दस्सेत्वा ‘‘एवञ्च पन भिक्खवे इमं सिक्खापदं उद्दिसेय्याथ, सञ्चेतनिका सुक्कविस्सट्ठि अञ्ञत्र सुपिनन्ता सङ्घादिसेसो’’ति सानुपञ्ञत्तिकं सिक्खापदं पञ्ञापेसि।
Atthi cettha cetanā labbhatīti ettha ca supinante assādacetanā atthi upalabbhati. Atthesā, bhikkhave, cetanā; sā ca kho abbohārikāti bhikkhave esā assādacetanā atthi, sā ca kho avisaye uppannattā abbohārikā, āpattiyā aṅgaṃ na hoti. Iti bhagavā supinante cetanāya abbohārikabhāvaṃ dassetvā ‘‘evañca pana bhikkhave imaṃ sikkhāpadaṃ uddiseyyātha, sañcetanikā sukkavissaṭṭhi aññatra supinantā saṅghādiseso’’ti sānupaññattikaṃ sikkhāpadaṃ paññāpesi.
२३६-२३७. तत्थ संविज्जति चेतना अस्साति सञ्चेतना, सञ्चेतनाव सञ्चेतनिका, सञ्चेतना वा अस्सा अत्थीति सञ्चेतनिका। यस्मा पन यस्स सञ्चेतनिका सुक्कविस्सट्ठि होति सो जानन्तो सञ्जानन्तो होति, सा चस्स सुक्कविस्सट्ठि चेच्च अभिवितरित्वा वीतिक्कमो होति, तस्मा ब्यञ्जने आदरं अकत्वा अत्थमेव दस्सेतुं ‘‘जानन्तो सञ्जानन्तो चेच्च अभिवितरित्वा वीतिक्कमो’’ति एवमस्स पदभाजनं वुत्तं। तत्थ जानन्तोति उपक्कमामीति जानन्तो। सञ्जानन्तोति सुक्कं मोचेमीति सञ्जानन्तो, तेनेव उपक्कमजाननाकारेन सद्धिं जानन्तोति अत्थो। चेच्चाति मोचनस्सादचेतनावसेन चेतेत्वा पकप्पेत्वा। अभिवितरित्वाति उपक्कमवसेन मद्दन्तो निरासङ्कचित्तं पेसेत्वा। वीतिक्कमोति एवं पवत्तस्स यो वीतिक्कमो अयं सञ्चेतनिकासद्दस्स सिखाप्पत्तो अत्थोति वुत्तं होति।
236-237. Tattha saṃvijjati cetanā assāti sañcetanā, sañcetanāva sañcetanikā, sañcetanā vā assā atthīti sañcetanikā. Yasmā pana yassa sañcetanikā sukkavissaṭṭhi hoti so jānanto sañjānanto hoti, sā cassa sukkavissaṭṭhi cecca abhivitaritvā vītikkamo hoti, tasmā byañjane ādaraṃ akatvā atthameva dassetuṃ ‘‘jānanto sañjānanto cecca abhivitaritvā vītikkamo’’ti evamassa padabhājanaṃ vuttaṃ. Tattha jānantoti upakkamāmīti jānanto. Sañjānantoti sukkaṃ mocemīti sañjānanto, teneva upakkamajānanākārena saddhiṃ jānantoti attho. Ceccāti mocanassādacetanāvasena cetetvā pakappetvā. Abhivitaritvāti upakkamavasena maddanto nirāsaṅkacittaṃ pesetvā. Vītikkamoti evaṃ pavattassa yo vītikkamo ayaṃ sañcetanikāsaddassa sikhāppatto atthoti vuttaṃ hoti.
इदानि सुक्कविस्सट्ठीति एत्थ यस्स सुक्कस्स विस्सट्ठि तं ताव सङ्ख्यातो वण्णभेदतो च दस्सेतुं ‘‘सुक्कन्ति दस सुक्कानी’’तिआदिमाह। तत्थ सुक्कानं आसयभेदतो धातुनानत्ततो च नीलादिवण्णभेदो वेदितब्बो।
Idāni sukkavissaṭṭhīti ettha yassa sukkassa vissaṭṭhi taṃ tāva saṅkhyāto vaṇṇabhedato ca dassetuṃ ‘‘sukkanti dasa sukkānī’’tiādimāha. Tattha sukkānaṃ āsayabhedato dhātunānattato ca nīlādivaṇṇabhedo veditabbo.
विस्सट्ठीति विस्सग्गो, अत्थतो पनेतं ठानाचावनं होति, तेनाह – ‘‘विस्सट्ठीति ठानतोचावना वुच्चती’’ति। तत्थ वत्थिसीसं कटि कायोति तिधा सुक्कस्स ठानं पकप्पेन्ति, एको किराचरियो ‘‘वत्थिसीसं सुक्कस्स ठान’’न्ति आह। एको ‘‘कटी’’ति, एको ‘‘सकलो कायो’’ति, तेसु ततियस्स भासितं सुभासितं। केसलोमनखदन्तानञ्हि मंसविनिमुत्तट्ठानं उच्चारपस्सावखेळसिङ्घाणिकाथद्धसुक्खचम्मानि च वज्जेत्वा अवसेसो छविमंसलोहितानुगतो सब्बोपि कायो कायप्पसादभावजीवितिन्द्रियाबद्धपित्तानं सम्भवस्स च ठानमेव। तथा हि रागपरियुट्ठानेनाभिभूतानं हत्थीनं उभोहि कण्णचूळिकाहि सम्भवो निक्खमति, महासेनराजा च रागपरियुट्ठितो सम्भववेगं अधिवासेतुं असक्कोन्तो सत्थेन बाहुसीसं फालेत्वा वणमुखेन निक्खन्तं सम्भवं दस्सेसीति।
Vissaṭṭhīti vissaggo, atthato panetaṃ ṭhānācāvanaṃ hoti, tenāha – ‘‘vissaṭṭhīti ṭhānatocāvanā vuccatī’’ti. Tattha vatthisīsaṃ kaṭi kāyoti tidhā sukkassa ṭhānaṃ pakappenti, eko kirācariyo ‘‘vatthisīsaṃ sukkassa ṭhāna’’nti āha. Eko ‘‘kaṭī’’ti, eko ‘‘sakalo kāyo’’ti, tesu tatiyassa bhāsitaṃ subhāsitaṃ. Kesalomanakhadantānañhi maṃsavinimuttaṭṭhānaṃ uccārapassāvakheḷasiṅghāṇikāthaddhasukkhacammāni ca vajjetvā avaseso chavimaṃsalohitānugato sabbopi kāyo kāyappasādabhāvajīvitindriyābaddhapittānaṃ sambhavassa ca ṭhānameva. Tathā hi rāgapariyuṭṭhānenābhibhūtānaṃ hatthīnaṃ ubhohi kaṇṇacūḷikāhi sambhavo nikkhamati, mahāsenarājā ca rāgapariyuṭṭhito sambhavavegaṃ adhivāsetuṃ asakkonto satthena bāhusīsaṃ phāletvā vaṇamukhena nikkhantaṃ sambhavaṃ dassesīti.
एत्थ पन पठमस्स आचरियस्स वादे मोचनस्सादेन निमित्ते उपक्कमतो यत्तकं एका खुद्दकमक्खिका पिवेय्य तत्तके असुचिम्हि वत्थिसीसतो मुञ्चित्वा दकसोतं ओतिण्णमत्ते बहि निक्खन्ते वा अनिक्खन्ते वा सङ्घादिसेसो। दुतियस्स वादे तथेव कटितो मुच्चित्वा दकसोतं ओतिण्णमत्ते, ततियस्स वादे तथेव सकलकायं सङ्खोभेत्वा ततो मुच्चित्वा दकसोतं ओतिण्णमत्ते बहि निक्खन्ते वा अनिक्खन्ते वा सङ्घादिसेसो। दकसोतोरोहणञ्चेत्थ अधिवासेत्वा अन्तरा निवारेतुं असक्कुणेय्यताय वुत्तं, ठाना चुतञ्हि अवस्सं दकसोतं ओतरति। तस्मा ठाना चावनमत्तेनेवेत्थ आपत्ति वेदितब्बा, सा च खो निमित्ते उपक्कमन्तस्सेव हत्थपरिकम्मपादपरिकम्मगत्तपरिकम्मकरणेन सचेपि असुचि मुच्चति, अनापत्ति। अयं सब्बाचरियसाधारणविनिच्छयो।
Ettha pana paṭhamassa ācariyassa vāde mocanassādena nimitte upakkamato yattakaṃ ekā khuddakamakkhikā piveyya tattake asucimhi vatthisīsato muñcitvā dakasotaṃ otiṇṇamatte bahi nikkhante vā anikkhante vā saṅghādiseso. Dutiyassa vāde tatheva kaṭito muccitvā dakasotaṃ otiṇṇamatte, tatiyassa vāde tatheva sakalakāyaṃ saṅkhobhetvā tato muccitvā dakasotaṃ otiṇṇamatte bahi nikkhante vā anikkhante vā saṅghādiseso. Dakasotorohaṇañcettha adhivāsetvā antarā nivāretuṃ asakkuṇeyyatāya vuttaṃ, ṭhānā cutañhi avassaṃ dakasotaṃ otarati. Tasmā ṭhānā cāvanamattenevettha āpatti veditabbā, sā ca kho nimitte upakkamantasseva hatthaparikammapādaparikammagattaparikammakaraṇena sacepi asuci muccati, anāpatti. Ayaṃ sabbācariyasādhāraṇavinicchayo.
अञ्ञत्र सुपिनन्ताति एत्थ सुपिनो एव सुपिनन्तो, तं ठपेत्वा अपनेत्वाति वुत्तं होति। तञ्च पन सुपिनं पस्सन्तो चतूहि कारणेहि पस्सति धातुक्खोभतो वा अनुभूतपुब्बतो वा देवतोपसंहारतो वा पुब्बनिमित्ततो वाति।
Aññatra supinantāti ettha supino eva supinanto, taṃ ṭhapetvā apanetvāti vuttaṃ hoti. Tañca pana supinaṃ passanto catūhi kāraṇehi passati dhātukkhobhato vā anubhūtapubbato vā devatopasaṃhārato vā pubbanimittato vāti.
तत्थ पित्तादीनं खोभकरणपच्चययोगेन खुभितधातुको धातुक्खोभतो सुपिनं पस्सति, पस्सन्तो च नानाविधं सुपिनं पस्सति – पब्बता पतन्तो विय, आकासेन गच्छन्तो विय, वाळमिगहत्थीचोरादीहि अनुबद्धो विय होति। अनुभूतपुब्बतो पस्सन्तो पुब्बे अनुभूतपुब्बं आरम्मणं पस्सति। देवतोपसंहारतो पस्सन्तस्स देवता अत्थकामताय वा अनत्थकामताय वा अत्थाय वा अनत्थाय वा नानाविधानि आरम्मणानि उपसंहरन्ति, सो तासं देवतानं आनुभावेन तानि आरम्मणानि पस्सति। पुब्बनिमित्ततो पस्सन्तो पुञ्ञापुञ्ञवसेन उप्पज्जितुकामस्स अत्थस्स वा अनत्थस्स वा पुब्बनिमित्तभूतं सुपिनं पस्सति, बोधिसत्तस्समाता विय पुत्तपटिलाभनिमित्तं, बोधिसत्तो विय पञ्च महासुपिने (अ॰ नि॰ ५.१९६), कोसलराजा विय सोळस सुपिनेति।
Tattha pittādīnaṃ khobhakaraṇapaccayayogena khubhitadhātuko dhātukkhobhato supinaṃ passati, passanto ca nānāvidhaṃ supinaṃ passati – pabbatā patanto viya, ākāsena gacchanto viya, vāḷamigahatthīcorādīhi anubaddho viya hoti. Anubhūtapubbato passanto pubbe anubhūtapubbaṃ ārammaṇaṃ passati. Devatopasaṃhārato passantassa devatā atthakāmatāya vā anatthakāmatāya vā atthāya vā anatthāya vā nānāvidhāni ārammaṇāni upasaṃharanti, so tāsaṃ devatānaṃ ānubhāvena tāni ārammaṇāni passati. Pubbanimittato passanto puññāpuññavasena uppajjitukāmassa atthassa vā anatthassa vā pubbanimittabhūtaṃ supinaṃ passati, bodhisattassamātā viya puttapaṭilābhanimittaṃ, bodhisatto viya pañca mahāsupine (a. ni. 5.196), kosalarājā viya soḷasa supineti.
तत्थ यं धातुक्खोभतो अनुभूतपुब्बतो च सुपिनं पस्सति न तं सच्चं होति। यं देवतोपसंहारतो पस्सति तं सच्चं वा होति अलीकं वा, कुद्धा हि देवता उपायेन विनासेतुकामा विपरीतम्पि कत्वा दस्सेन्ति। यं पन पुब्बनिमित्ततो पस्सति तं एकन्तसच्चमेव होति। एतेसञ्च चतुन्नं मूलकारणानं संसग्गभेदतोपि सुपिनभेदो होतियेव।
Tattha yaṃ dhātukkhobhato anubhūtapubbato ca supinaṃ passati na taṃ saccaṃ hoti. Yaṃ devatopasaṃhārato passati taṃ saccaṃ vā hoti alīkaṃ vā, kuddhā hi devatā upāyena vināsetukāmā viparītampi katvā dassenti. Yaṃ pana pubbanimittato passati taṃ ekantasaccameva hoti. Etesañca catunnaṃ mūlakāraṇānaṃ saṃsaggabhedatopi supinabhedo hotiyeva.
तञ्च पनेतं चतुब्बिधम्पि सुपिनं सेक्खपुथुज्जनाव पस्सन्ति अप्पहीनविपल्लासत्ता, असेक्खा पन न पस्सन्ति पहीनविपल्लासत्ता। किं पनेतं पस्सन्तो सुत्तो पस्सति पटिबुद्धो, उदाहु नेव सुत्तो न पटिबुद्धोति? किञ्चेत्थ यदि ताव सुत्तो पस्सति अभिधम्मविरोधो आपज्जति, भवङ्गचित्तेन हि सुपति तं रूपनिमित्तादिआरम्मणं रागादिसम्पयुत्तं वा न होति, सुपिनं पस्सन्तस्स च ईदिसानि चित्तानि उप्पज्जन्ति। अथ पटिबुद्धो पस्सति विनयविरोधो आपज्जति, यञ्हि पटिबुद्धो पस्सति तं सब्बोहारिकचित्तेन पस्सति, सब्बोहारिकचित्तेन च कते वीतिक्कमे अनापत्ति नाम नत्थि। सुपिनं पस्सन्तेन पन कतेपि वीतिक्कमे एकन्तं अनापत्ति एव। अथ नेव सुत्तो न पटिबुद्धो पस्सति, को नाम पस्सति; एवञ्च सति सुपिनस्स अभावोव आपज्जतीति, न अभावो। कस्मा ? यस्मा कपिमिद्धपरेतो पस्सति। वुत्तञ्हेतं – ‘‘कपिमिद्धपरेतो खो, महाराज, सुपिनं पस्सती’’ति। कपिमिद्धपरेतोति मक्कटनिद्दाय युत्तो। यथा हि मक्कटस्स निद्दा लहुपरिवत्ता होति; एवं या निद्दा पुनप्पुनं कुसलादिचित्तवोकिण्णत्ता लहुपरिवत्ता, यस्सा पवत्तियं पुनप्पुनं भवङ्गतो उत्तरणं होति ताय युत्तो सुपिनं पस्सति, तेनायं सुपिनो कुसलोपि होति अकुसलोपि अब्याकतोपि। तत्थ सुपिनन्ते चेतियवन्दनधम्मस्सवनधम्मदेसनादीनि करोन्तस्स कुसलो, पाणातिपातादीनि करोन्तस्स अकुसलो, द्वीहि अन्तेहि मुत्तो आवज्जनतदारम्मणक्खणे अब्याकतोति वेदितब्बो। स्वायं दुब्बलवत्थुकत्ता चेतनाय पटिसन्धिं आकड्ढितुं असमत्थो, पवत्ते पन अञ्ञेहि कुसलाकुसलेहि उपत्थम्भितो विपाकं देति। किञ्चापि विपाकं देति? अथ खो अविसये उप्पन्नत्ता अब्बोहारिकाव सुपिनन्तचेतना। तेनाह – ‘‘ठपेत्वा सुपिनन्त’’न्ति।
Tañca panetaṃ catubbidhampi supinaṃ sekkhaputhujjanāva passanti appahīnavipallāsattā, asekkhā pana na passanti pahīnavipallāsattā. Kiṃ panetaṃ passanto sutto passati paṭibuddho, udāhu neva sutto na paṭibuddhoti? Kiñcettha yadi tāva sutto passati abhidhammavirodho āpajjati, bhavaṅgacittena hi supati taṃ rūpanimittādiārammaṇaṃ rāgādisampayuttaṃ vā na hoti, supinaṃ passantassa ca īdisāni cittāni uppajjanti. Atha paṭibuddho passati vinayavirodho āpajjati, yañhi paṭibuddho passati taṃ sabbohārikacittena passati, sabbohārikacittena ca kate vītikkame anāpatti nāma natthi. Supinaṃ passantena pana katepi vītikkame ekantaṃ anāpatti eva. Atha neva sutto na paṭibuddho passati, ko nāma passati; evañca sati supinassa abhāvova āpajjatīti, na abhāvo. Kasmā ? Yasmā kapimiddhapareto passati. Vuttañhetaṃ – ‘‘kapimiddhapareto kho, mahārāja, supinaṃ passatī’’ti. Kapimiddhaparetoti makkaṭaniddāya yutto. Yathā hi makkaṭassa niddā lahuparivattā hoti; evaṃ yā niddā punappunaṃ kusalādicittavokiṇṇattā lahuparivattā, yassā pavattiyaṃ punappunaṃ bhavaṅgato uttaraṇaṃ hoti tāya yutto supinaṃ passati, tenāyaṃ supino kusalopi hoti akusalopi abyākatopi. Tattha supinante cetiyavandanadhammassavanadhammadesanādīni karontassa kusalo, pāṇātipātādīni karontassa akusalo, dvīhi antehi mutto āvajjanatadārammaṇakkhaṇe abyākatoti veditabbo. Svāyaṃ dubbalavatthukattā cetanāya paṭisandhiṃ ākaḍḍhituṃ asamattho, pavatte pana aññehi kusalākusalehi upatthambhito vipākaṃ deti. Kiñcāpi vipākaṃ deti? Atha kho avisaye uppannattā abbohārikāva supinantacetanā. Tenāha – ‘‘ṭhapetvā supinanta’’nti.
सङ्घादिसेसोति इमस्स आपत्तिनिकायस्स नामं। तस्मा या अञ्ञत्र सुपिनन्ता सञ्चेतनिका सुक्कविस्सट्ठि , अयं सङ्घादिसेसो नाम आपत्तिनिकायोति एवमेत्थ सम्बन्धो वेदितब्बो । वचनत्थो पनेत्थ सङ्घो आदिम्हि चेव सेसे च इच्छितब्बो अस्साति सङ्घादिसेसो। किं वुत्तं होति? इमं आपत्तिं आपज्जित्वा वुट्ठातुकामस्स यं तं आपत्तिवुट्ठानं, तस्स आदिम्हि चेव परिवासदानत्थाय आदितो सेसे च मज्झे मानत्तदानत्थाय मूलाय पटिकस्सनेन वा सह मानत्तदानत्थाय अवसाने अब्भानत्थाय सङ्घो इच्छितब्बो। न हेत्थ एकम्पि कम्मं विना सङ्घेन सक्का कातुन्ति सङ्घो आदिम्हि चेव सेसे च इच्छितब्बो अस्साति सङ्घादिसेसोति। ब्यञ्जनं पन अनादियित्वा अत्थमेव दस्सेतुं ‘‘सङ्घोव तस्सा आपत्तिया परिवासं देति, मूलाय पटिकस्सति, मानत्तं देति, अब्भेति न सम्बहुला न एकपुग्गलो, तेन वुच्चति सङ्घादिसेसो’’ति इदमस्स पदभाजनं –
Saṅghādisesoti imassa āpattinikāyassa nāmaṃ. Tasmā yā aññatra supinantā sañcetanikā sukkavissaṭṭhi , ayaṃ saṅghādiseso nāma āpattinikāyoti evamettha sambandho veditabbo . Vacanattho panettha saṅgho ādimhi ceva sese ca icchitabbo assāti saṅghādiseso. Kiṃ vuttaṃ hoti? Imaṃ āpattiṃ āpajjitvā vuṭṭhātukāmassa yaṃ taṃ āpattivuṭṭhānaṃ, tassa ādimhi ceva parivāsadānatthāya ādito sese ca majjhe mānattadānatthāya mūlāya paṭikassanena vā saha mānattadānatthāya avasāne abbhānatthāya saṅgho icchitabbo. Na hettha ekampi kammaṃ vinā saṅghena sakkā kātunti saṅgho ādimhi ceva sese ca icchitabbo assāti saṅghādisesoti. Byañjanaṃ pana anādiyitvā atthameva dassetuṃ ‘‘saṅghova tassā āpattiyā parivāsaṃ deti, mūlāya paṭikassati, mānattaṃ deti, abbheti na sambahulā na ekapuggalo, tena vuccati saṅghādiseso’’ti idamassa padabhājanaṃ –
‘‘सङ्घादिसेसोति यं वुत्तं, तं सुणोहि यथातथं।
‘‘Saṅghādisesoti yaṃ vuttaṃ, taṃ suṇohi yathātathaṃ;
सङ्घोव देति परिवासं, मूलाय पटिकस्सति।
Saṅghova deti parivāsaṃ, mūlāya paṭikassati;
मानत्तं देति अब्भेति, तेनेतं इति वुच्चती’’ति॥ (परि॰ ३३९) –
Mānattaṃ deti abbheti, tenetaṃ iti vuccatī’’ti. (pari. 339) –
परिवारे वचनकारणञ्च वुत्तं, तत्थ परिवासदानादीनि समुच्चयक्खन्धके वित्थारतो आगतानि, तत्थेव नेसं संवण्णनं करिस्साम।
Parivāre vacanakāraṇañca vuttaṃ, tattha parivāsadānādīni samuccayakkhandhake vitthārato āgatāni, tattheva nesaṃ saṃvaṇṇanaṃ karissāma.
तस्सेव आपत्तिनिकायस्साति तस्स एव आपत्तिसमूहस्स। तत्थ किञ्चापि अयं एकाव आपत्ति, रूळ्हिसद्देन पन अवयवे समूहवोहारेन वा ‘‘निकायो’’ति वुत्तो – ‘‘एको वेदनाक्खन्धो, एको विञ्ञाणक्खन्धो’’तिआदीसु विय।
Tasseva āpattinikāyassāti tassa eva āpattisamūhassa. Tattha kiñcāpi ayaṃ ekāva āpatti, rūḷhisaddena pana avayave samūhavohārena vā ‘‘nikāyo’’ti vutto – ‘‘eko vedanākkhandho, eko viññāṇakkhandho’’tiādīsu viya.
एवं उद्दिट्ठसिक्खापदं पदानुक्कमेन विभजित्वा इदानि इमं सुक्कविस्सट्ठिं आपज्जन्तस्स उपायञ्च कालञ्च अधिप्पायञ्च अधिप्पायवत्थुञ्च दस्सेतुं ‘‘अज्झत्तरूपे मोचेती’’तिआदिमाह। एत्थ हि अज्झत्तरूपादीहि चतूहि पदेहि उपायो दस्सितो, अज्झत्तरूपे वा मोचेय्य बहिद्धारूपे वा उभयत्थ वा आकासे वा कटिं कम्पेन्तो, इतो परं अञ्ञो उपायो नत्थि। तत्थ रूपे घट्टेत्वा मोचेन्तोपि रूपेन घट्टेत्वा मोचेन्तोपि रूपे मोचेतिच्चेव वेदितब्बो। रूपे हि सति सो मोचेति न रूपं अलभित्वा। रागूपत्थम्भादीहि पन पञ्चहि कालो दस्सितो। रागूपत्थम्भादिकालेसु हि अङ्गजातं कम्मनियं होति, यस्स कम्मनियत्ते सति मोचेति। इतो परं अञ्ञो कालो नत्थि, न हि विना रागूपत्थम्भादीहि पुब्बण्हादयो कालभेदा मोचने निमित्तं होन्ति।
Evaṃ uddiṭṭhasikkhāpadaṃ padānukkamena vibhajitvā idāni imaṃ sukkavissaṭṭhiṃ āpajjantassa upāyañca kālañca adhippāyañca adhippāyavatthuñca dassetuṃ ‘‘ajjhattarūpe mocetī’’tiādimāha. Ettha hi ajjhattarūpādīhi catūhi padehi upāyo dassito, ajjhattarūpe vā moceyya bahiddhārūpe vā ubhayattha vā ākāse vā kaṭiṃ kampento, ito paraṃ añño upāyo natthi. Tattha rūpe ghaṭṭetvā mocentopi rūpena ghaṭṭetvā mocentopi rūpe moceticceva veditabbo. Rūpe hi sati so moceti na rūpaṃ alabhitvā. Rāgūpatthambhādīhi pana pañcahi kālo dassito. Rāgūpatthambhādikālesu hi aṅgajātaṃ kammaniyaṃ hoti, yassa kammaniyatte sati moceti. Ito paraṃ añño kālo natthi, na hi vinā rāgūpatthambhādīhi pubbaṇhādayo kālabhedā mocane nimittaṃ honti.
आरोग्यत्थायातिआदीहि दसहि अधिप्पायो दस्सितो, एवरूपेन हि अधिप्पायभेदेन मोचेति न अञ्ञथा। नीलादीहि पन दसहि नवमस्स अधिप्पायस्स वत्थु दस्सितं, वीमंसन्तो हि नीलादीसु अञ्ञतरस्स वसेन वीमंसति न तेहि विनिमुत्तन्ति।
Ārogyatthāyātiādīhi dasahi adhippāyo dassito, evarūpena hi adhippāyabhedena moceti na aññathā. Nīlādīhi pana dasahi navamassa adhippāyassa vatthu dassitaṃ, vīmaṃsanto hi nīlādīsu aññatarassa vasena vīmaṃsati na tehi vinimuttanti.
२३८. इतो परं पन इमेसंयेव अज्झत्तरूपादीनं पदानं पकासनत्थं ‘‘अज्झत्तरूपेति अज्झत्तं उपादिन्ने रूपे’’तिआदि वुत्तं, तत्थ अज्झत्तं उपादिन्ने रूपेति अत्तनो हत्थादिभेदे रूपे। बहिद्धा उपादिन्नेति परस्स तादिसेयेव। अनुपादिन्नेति ताळच्छिद्दादिभेदे। तदुभयेति अत्तनो च परस्स च रूपे, उभयघट्टनवसेनेतं वुत्तं। अत्तनो रूपेन च अनुपादिन्नरूपेन च एकतो घट्टनेपि लब्भति। आकासे वायमन्तस्साति केनचि रूपेन अघट्टेत्वा आकासेयेव कटिकम्पनपयओगेन अङ्गजातं चालेन्तस्स।
238. Ito paraṃ pana imesaṃyeva ajjhattarūpādīnaṃ padānaṃ pakāsanatthaṃ ‘‘ajjhattarūpeti ajjhattaṃ upādinne rūpe’’tiādi vuttaṃ, tattha ajjhattaṃ upādinne rūpeti attano hatthādibhede rūpe. Bahiddhā upādinneti parassa tādiseyeva. Anupādinneti tāḷacchiddādibhede. Tadubhayeti attano ca parassa ca rūpe, ubhayaghaṭṭanavasenetaṃ vuttaṃ. Attano rūpena ca anupādinnarūpena ca ekato ghaṭṭanepi labbhati. Ākāse vāyamantassāti kenaci rūpena aghaṭṭetvā ākāseyeva kaṭikampanapayaogena aṅgajātaṃ cālentassa.
रागूपत्थम्भेति रागस्स बलवभावे, रागेन वा अङ्गजातस्स उपत्थम्भे, थद्धभावे सञ्जातेति वुत्तं होति। कम्मनियं होतीति मोचनकम्मक्खमं अज्झत्तरूपादीसु उपक्कमारहं होति।
Rāgūpatthambheti rāgassa balavabhāve, rāgena vā aṅgajātassa upatthambhe, thaddhabhāve sañjāteti vuttaṃ hoti. Kammaniyaṃ hotīti mocanakammakkhamaṃ ajjhattarūpādīsu upakkamārahaṃ hoti.
उच्चालिङ्गपाणकदट्ठूपत्थम्भेति उच्चालिङ्गपाणकदट्ठेन अङ्गजाते उपत्थम्भे। उच्चालिङ्गपाणका नाम लोमसपाणका होन्ति, तेसं लोमेहि फुट्ठं अङ्गजातं कण्डुं गहेत्वा थद्धं होति, तत्थ यस्मा तानि लोमानि अङ्गजातं डंसन्तानि विय विज्झन्ति, तस्मा ‘‘उच्चालिङ्गपाणकदट्ठेना’’ति वुत्तं, अत्थतो पन उच्चालिङ्गपाणकलोमवेधनेनाति वुत्तं होति।
Uccāliṅgapāṇakadaṭṭhūpatthambheti uccāliṅgapāṇakadaṭṭhena aṅgajāte upatthambhe. Uccāliṅgapāṇakā nāma lomasapāṇakā honti, tesaṃ lomehi phuṭṭhaṃ aṅgajātaṃ kaṇḍuṃ gahetvā thaddhaṃ hoti, tattha yasmā tāni lomāni aṅgajātaṃ ḍaṃsantāni viya vijjhanti, tasmā ‘‘uccāliṅgapāṇakadaṭṭhenā’’ti vuttaṃ, atthato pana uccāliṅgapāṇakalomavedhanenāti vuttaṃ hoti.
२३९. अरोगो भविस्सामीति मोचेत्वा अरोगो भविस्सामि। सुखं वेदनं उप्पादेस्सामीति मोचनेन च मुच्चनुप्पत्तिया मुत्तपच्चया च या सुखा वेदना होति, तं उप्पादेस्सामीति अत्थो। भेसज्जं भविस्सतीति इदं मे मोचितं किञ्चिदेव भेसज्जं भविस्सति। दानं दस्सामीति मोचेत्वा कीटकिपिल्लिकादीनं दानं दस्सामि। पुञ्ञं भविस्सतीति मोचेत्वा कीटादीनं देन्तस्स पुञ्ञं भविस्सति। यञ्ञं यजिस्सामीति मोचेत्वा कीटादीनं यञ्ञं यजिस्सामि। किञ्चि किञ्चि मन्तपदं वत्वा दस्सामीति वुत्तं होति। सग्गं गमिस्सामीति मोचेत्वा कीटादीनं दिन्नदानेन वा पुञ्ञेन वा यञ्ञेन वा सग्गं गमिस्सामि। बीजं भविस्सतीति कुलवंसङ्कुरस्स दारकस्स बीजं भविस्सति, ‘‘इमिना बीजेन पुत्तो निब्बत्तिस्सती’’ति इमिना अधिप्पायेन मोचेतीति अत्थो। वीमंसत्थायाति जाननत्थाय। नीलं भविस्सतीतिआदीसु जानिस्सामि ताव किं मे मोचितं नीलं भविस्सति पीतकादीसु अञ्ञतरवण्णन्ति एवमत्थो दट्ठब्बो। खिड्डाधिप्पायोति खिड्डापसुतो, तेन तेन अधिप्पायेन कीळन्तो मोचेतीति वुत्तं होति।
239.Arogo bhavissāmīti mocetvā arogo bhavissāmi. Sukhaṃ vedanaṃ uppādessāmīti mocanena ca muccanuppattiyā muttapaccayā ca yā sukhā vedanā hoti, taṃ uppādessāmīti attho. Bhesajjaṃ bhavissatīti idaṃ me mocitaṃ kiñcideva bhesajjaṃ bhavissati. Dānaṃ dassāmīti mocetvā kīṭakipillikādīnaṃ dānaṃ dassāmi. Puññaṃ bhavissatīti mocetvā kīṭādīnaṃ dentassa puññaṃ bhavissati. Yaññaṃ yajissāmīti mocetvā kīṭādīnaṃ yaññaṃ yajissāmi. Kiñci kiñci mantapadaṃ vatvā dassāmīti vuttaṃ hoti. Saggaṃ gamissāmīti mocetvā kīṭādīnaṃ dinnadānena vā puññena vā yaññena vā saggaṃ gamissāmi. Bījaṃ bhavissatīti kulavaṃsaṅkurassa dārakassa bījaṃ bhavissati, ‘‘iminā bījena putto nibbattissatī’’ti iminā adhippāyena mocetīti attho. Vīmaṃsatthāyāti jānanatthāya. Nīlaṃ bhavissatītiādīsu jānissāmi tāva kiṃ me mocitaṃ nīlaṃ bhavissati pītakādīsu aññataravaṇṇanti evamattho daṭṭhabbo. Khiḍḍādhippāyoti khiḍḍāpasuto, tena tena adhippāyena kīḷanto mocetīti vuttaṃ hoti.
२४०. इदानि यदिदं ‘‘अज्झत्तरूपे मोचेती’’तिआदि वुत्तं तत्थ यथा मोचेन्तो आपत्तिं आपज्जति, तेसञ्च पदानं वसेन यत्तको आपत्तिभेदो होति, तं सब्बं दस्सेन्तो ‘‘अज्झत्तरूपे चेतेति उपक्कमति मुच्चति आपत्ति सङ्घादिसेसस्सा’’तिआदिमाह।
240. Idāni yadidaṃ ‘‘ajjhattarūpe mocetī’’tiādi vuttaṃ tattha yathā mocento āpattiṃ āpajjati, tesañca padānaṃ vasena yattako āpattibhedo hoti, taṃ sabbaṃ dassento ‘‘ajjhattarūpe ceteti upakkamati muccati āpatti saṅghādisesassā’’tiādimāha.
तत्थ चेतेतीति मोचनस्सादसम्पयुत्ताय चेतनाय मुच्चतूति चेतेति। उपक्कमतीति तदनुरूपं वायामं करोति। मुच्चतीति एवं चेतेन्तस्स तदनुरूपेन वायामेन वायमतो सुक्कं ठाना चवति। आपत्ति सङ्घादिसेसस्साति इमेहि तीहि अङ्गेहि अस्स पुग्गलस्स सङ्घादिसेसो नाम आपत्तिनिकायो होतीति अत्थो। एस नयो बहिद्धारूपेतिआदीसुपि अवसेसेसु अट्ठवीसतिया पदेसु।
Tattha cetetīti mocanassādasampayuttāya cetanāya muccatūti ceteti. Upakkamatīti tadanurūpaṃ vāyāmaṃ karoti. Muccatīti evaṃ cetentassa tadanurūpena vāyāmena vāyamato sukkaṃ ṭhānā cavati. Āpatti saṅghādisesassāti imehi tīhi aṅgehi assa puggalassa saṅghādiseso nāma āpattinikāyo hotīti attho. Esa nayo bahiddhārūpetiādīsupi avasesesu aṭṭhavīsatiyā padesu.
एत्थ पन द्वे आपत्तिसहस्सानि नीहरित्वा दस्सेतब्बानि। कथं? अज्झत्तरूपे ताव रागूपत्थम्भे आरोग्यत्थाय नीलं मोचेन्तस्स एका आपत्ति, अज्झत्तरूपेयेव रागूपत्थम्भे आरोग्यत्थाय पीतादीनं मोचनवसेन अपरा नवाति दस। यथा च आरोग्यत्थाय दस, एवं सुखादीनं नवन्नं पदानं अत्थाय एकेकपदे दस दस कत्वा नवुति, इति इमा च नवुति पुरिमा च दसाति रागूपत्थम्भे ताव सतं। यथा पन रागूपत्थम्भे एवं वच्चूपत्थम्भादीसुपि चतूसु एकेकस्मिं उपत्थम्भे सतं सतं कत्वा चत्तारि सतानि, इति इमानि चत्तारि पुरिमञ्च एकन्ति अज्झत्तरूपे ताव पञ्चन्नं उपत्थम्भानं वसेन पञ्च सतानि। यथा च अज्झत्तरूपे पञ्च, एवं बहिद्धारूपे पञ्च, अज्झत्तबहिद्धारूपे पञ्च, आकासे कटिं कम्पेन्तस्स पञ्चाति सब्बानिपि चतुन्नं पञ्चकानं वसेन द्वे आपत्तिसहस्सानि वेदितब्बानि।
Ettha pana dve āpattisahassāni nīharitvā dassetabbāni. Kathaṃ? Ajjhattarūpe tāva rāgūpatthambhe ārogyatthāya nīlaṃ mocentassa ekā āpatti, ajjhattarūpeyeva rāgūpatthambhe ārogyatthāya pītādīnaṃ mocanavasena aparā navāti dasa. Yathā ca ārogyatthāya dasa, evaṃ sukhādīnaṃ navannaṃ padānaṃ atthāya ekekapade dasa dasa katvā navuti, iti imā ca navuti purimā ca dasāti rāgūpatthambhe tāva sataṃ. Yathā pana rāgūpatthambhe evaṃ vaccūpatthambhādīsupi catūsu ekekasmiṃ upatthambhe sataṃ sataṃ katvā cattāri satāni, iti imāni cattāri purimañca ekanti ajjhattarūpe tāva pañcannaṃ upatthambhānaṃ vasena pañca satāni. Yathā ca ajjhattarūpe pañca, evaṃ bahiddhārūpe pañca, ajjhattabahiddhārūpe pañca, ākāse kaṭiṃ kampentassa pañcāti sabbānipi catunnaṃ pañcakānaṃ vasena dve āpattisahassāni veditabbāni.
इदानि आरोग्यत्थायातिआदीसु ताव दससु पदेसु पटिपाटिया वा उप्पटिपाटिया वा हेट्ठा वा गहेत्वा उपरि गण्हन्तस्स, उपरि वा गहेत्वा हेट्ठा गण्हन्तस्स, उभतो वा गहेत्वा मज्झे ठपेन्तस्स, मज्झे वा गहेत्वा उभतो हरन्तस्स, सब्बमूलं वा कत्वा गण्हन्तस्स चेतनूपक्कममोचने सति विसङ्केतो नाम नत्थीति दस्सेतुं ‘‘आरोग्यत्थञ्च सुखत्थञ्चा’’ति खण्डचक्कबद्धचक्कादिभेदविचित्तं पाळिमाह।
Idāni ārogyatthāyātiādīsu tāva dasasu padesu paṭipāṭiyā vā uppaṭipāṭiyā vā heṭṭhā vā gahetvā upari gaṇhantassa, upari vā gahetvā heṭṭhā gaṇhantassa, ubhato vā gahetvā majjhe ṭhapentassa, majjhe vā gahetvā ubhato harantassa, sabbamūlaṃ vā katvā gaṇhantassa cetanūpakkamamocane sati visaṅketo nāma natthīti dassetuṃ ‘‘ārogyatthañca sukhatthañcā’’ti khaṇḍacakkabaddhacakkādibhedavicittaṃ pāḷimāha.
तत्थ आरोग्यत्थञ्च सुखत्थञ्च आरोग्यत्थञ्च भेसज्जत्थञ्चा ति एवं आरोग्यपदं सब्बपदेहि योजेत्वा वुत्तमेकं खण्डचक्कं। सुखपदादीनि सब्बपदेहि योजेत्वा याव अत्तनो अत्तनो अतीतानन्तरपदं ताव आनेत्वा वुत्तानि नव बद्धचक्कानीति एवं एकेकमूलकानि दस चक्कानि होन्ति, तानि दुमूलकादीहि सद्धिं असम्मोहतो वित्थारेत्वा वेदितब्बानि। अत्थो पनेत्थ पाकटोयेव।
Tattha ārogyatthañca sukhatthañca ārogyatthañca bhesajjatthañcā ti evaṃ ārogyapadaṃ sabbapadehi yojetvā vuttamekaṃ khaṇḍacakkaṃ. Sukhapadādīni sabbapadehi yojetvā yāva attano attano atītānantarapadaṃ tāva ānetvā vuttāni nava baddhacakkānīti evaṃ ekekamūlakāni dasa cakkāni honti, tāni dumūlakādīhi saddhiṃ asammohato vitthāretvā veditabbāni. Attho panettha pākaṭoyeva.
यथा च आरोग्यत्थायातिआदीसु दससु पदेसु, एवं नीलादीसुपि ‘‘नीलञ्च पीतकञ्च चेतेति उपक्कमती’’तिआदिना नयेन दस चक्कानि वुत्तानि, तानिपि असम्मोहतो वित्थारेत्वा वेदितब्बानि। अत्थो पनेत्थ पाकटोयेव।
Yathā ca ārogyatthāyātiādīsu dasasu padesu, evaṃ nīlādīsupi ‘‘nīlañca pītakañca ceteti upakkamatī’’tiādinā nayena dasa cakkāni vuttāni, tānipi asammohato vitthāretvā veditabbāni. Attho panettha pākaṭoyeva.
पुन आरोग्यत्थञ्च नीलञ्च आरोग्यत्थञ्च सुखत्थञ्च नीलञ्च पीतकञ्चाति एकेनेकं द्वीहि द्वे…पे॰… दसहि दसाति एवं पुरिमपदेहि सद्धिं पच्छिमपदानि योजेत्वा एकं मिस्सकचक्कं वुत्तं।
Puna ārogyatthañca nīlañca ārogyatthañca sukhatthañca nīlañca pītakañcāti ekenekaṃ dvīhi dve…pe… dasahi dasāti evaṃ purimapadehi saddhiṃ pacchimapadāni yojetvā ekaṃ missakacakkaṃ vuttaṃ.
इदानि यस्मा ‘‘नीलं मोचेस्सामी’’ति चेतेत्वा उपक्कमन्तस्स पीतकादीसु मुत्तेसुपि पीतकादिवसेन चेतेत्वा उपक्कमन्तस्स इतरेसु मुत्तेसुपि नेवत्थि विसङ्केतो , तस्मा एतम्पि नयं दस्सेतुं ‘‘नीलं मोचेस्सामीति चेतेति उपक्कमति पीतकं मुच्चती’’तिआदिना नयेन चक्कानि वुत्तानि। ततो परं सब्बपच्छिमपदं नीलादीहि नवहि पदेहि सद्धिं योजेत्वा कुच्छिचक्कं नाम वुत्तं। ततो पीतकादीनि नव पदानि एकेन नीलपदेनेव सद्धिं योजेत्वा पिट्ठिचक्कं नाम वुत्तं। ततो लोहितकादीनि नव पदानि एकेन पीतकपदेनेव सद्धिं योजेत्वा दुतियं पिट्ठिचक्कं वुत्तं। एवं लोहितकपदादीहि सद्धिं इतरानि नव नव पदानि योजेत्वा अञ्ञानिपि अट्ठ चक्कानि वुत्तानीति एवं दसगतिकं पिट्ठिचक्कं वेदितब्बं।
Idāni yasmā ‘‘nīlaṃ mocessāmī’’ti cetetvā upakkamantassa pītakādīsu muttesupi pītakādivasena cetetvā upakkamantassa itaresu muttesupi nevatthi visaṅketo , tasmā etampi nayaṃ dassetuṃ ‘‘nīlaṃ mocessāmīti ceteti upakkamati pītakaṃ muccatī’’tiādinā nayena cakkāni vuttāni. Tato paraṃ sabbapacchimapadaṃ nīlādīhi navahi padehi saddhiṃ yojetvā kucchicakkaṃ nāma vuttaṃ. Tato pītakādīni nava padāni ekena nīlapadeneva saddhiṃ yojetvā piṭṭhicakkaṃ nāma vuttaṃ. Tato lohitakādīni nava padāni ekena pītakapadeneva saddhiṃ yojetvā dutiyaṃ piṭṭhicakkaṃ vuttaṃ. Evaṃ lohitakapadādīhi saddhiṃ itarāni nava nava padāni yojetvā aññānipi aṭṭha cakkāni vuttānīti evaṃ dasagatikaṃ piṭṭhicakkaṃ veditabbaṃ.
एवं खण्डचक्कादीनं अनेकेसं चक्कानं वसेन वित्थारतो गरुकापत्तिमेव दस्सेत्वा इदानि अङ्गवसेनेव गरुकापत्तिञ्च लहुकापत्तिञ्च अनापत्तिञ्च दस्सेतुं ‘‘चेतेति उपक्कमति मुच्चती’’तिआदिमाह। तत्थ पुरिमनयेन अज्झत्तरूपादीसु रागादिउपत्थम्भे सति आरोग्यादीनं अत्थाय चेतेन्तस्स उपक्कमित्वा असुचिमोचने तिवङ्गसम्पन्ना गरुकापत्ति वुत्ता। दुतियेन नयेन चेतेन्तस्स उपक्कमन्तस्स च मोचने असति दुवङ्गसम्पन्ना लहुका थुल्लच्चयापत्ति। ‘‘चेतेति न उपक्कमति मुच्चती’’तिआदीहि छहि नयेहि अनापत्ति।
Evaṃ khaṇḍacakkādīnaṃ anekesaṃ cakkānaṃ vasena vitthārato garukāpattimeva dassetvā idāni aṅgavaseneva garukāpattiñca lahukāpattiñca anāpattiñca dassetuṃ ‘‘ceteti upakkamati muccatī’’tiādimāha. Tattha purimanayena ajjhattarūpādīsu rāgādiupatthambhe sati ārogyādīnaṃ atthāya cetentassa upakkamitvā asucimocane tivaṅgasampannā garukāpatti vuttā. Dutiyena nayena cetentassa upakkamantassa ca mocane asati duvaṅgasampannā lahukā thullaccayāpatti. ‘‘Ceteti na upakkamati muccatī’’tiādīhi chahi nayehi anāpatti.
अयं पन आपत्तानापत्तिभेदो सण्हो सुखुमो, तस्मा सुट्ठु सल्लक्खेतब्बो । सुट्ठु सल्लक्खेत्वा कुक्कुच्चं पुच्छितेन आपत्ति वा अनापत्ति वा आचिक्खितब्बा, विनयकम्मं वा कातब्बं। असल्लक्खेत्वा करोन्तो हि रोगनिदानं अजानित्वा भेसज्जं करोन्तो वेज्जो विय विघातञ्च आपज्जति, न च तं पुग्गलं तिकिच्छितुं समत्थो होति। तत्रायं सल्लक्खणविधि – कुक्कुच्चेन आगतो भिक्खु यावततियं पुच्छितब्बो – ‘‘कतरेन पयोगेन कतरेन रागेन आपन्नोसी’’ति। सचे पठमं अञ्ञं वत्वा पच्छा अञ्ञं वदति न एकमग्गेन कथेति, सो वत्तब्बो – ‘‘त्वं न एकमग्गेन कथेसि परिहरसि, न सक्का तव विनयकम्मं कातुं गच्छ सोत्थिं गवेसा’’ति। सचे पन तिक्खत्तुम्पि एकमग्गेनेव कथेति, यथाभूतं अत्तानं आविकरोति, अथस्स आपत्तानापत्तिगरुकलहुकापत्तिविनिच्छयत्थं एकादसन्नं रागानं वसेन एकादस पयोगा समवेक्खितब्बा।
Ayaṃ pana āpattānāpattibhedo saṇho sukhumo, tasmā suṭṭhu sallakkhetabbo . Suṭṭhu sallakkhetvā kukkuccaṃ pucchitena āpatti vā anāpatti vā ācikkhitabbā, vinayakammaṃ vā kātabbaṃ. Asallakkhetvā karonto hi roganidānaṃ ajānitvā bhesajjaṃ karonto vejjo viya vighātañca āpajjati, na ca taṃ puggalaṃ tikicchituṃ samattho hoti. Tatrāyaṃ sallakkhaṇavidhi – kukkuccena āgato bhikkhu yāvatatiyaṃ pucchitabbo – ‘‘katarena payogena katarena rāgena āpannosī’’ti. Sace paṭhamaṃ aññaṃ vatvā pacchā aññaṃ vadati na ekamaggena katheti, so vattabbo – ‘‘tvaṃ na ekamaggena kathesi pariharasi, na sakkā tava vinayakammaṃ kātuṃ gaccha sotthiṃ gavesā’’ti. Sace pana tikkhattumpi ekamaggeneva katheti, yathābhūtaṃ attānaṃ āvikaroti, athassa āpattānāpattigarukalahukāpattivinicchayatthaṃ ekādasannaṃ rāgānaṃ vasena ekādasa payogā samavekkhitabbā.
तत्रिमे एकादस रागा – मोचनस्सादो, मुच्चनस्सादो, मुत्तस्सादो, मेथुनस्सादो, फस्सस्सादो, कण्डुवनस्सादो, दस्सनस्सादो, निसज्जस्सादो, वाचस्सादो, गेहस्सितपेमं, वनभङ्गियन्ति। तत्थ मोचेतुं अस्सादो मोचनस्सादो, मुच्चने अस्सादो मुच्चनस्सादो, मुत्ते अस्सादो मुत्तस्सादो, मेथुने अस्सादो मेथुनस्सादो, फस्से अस्सादो फस्सस्सादो, कण्डुवने अस्सादो कण्डुवनस्सादो, दस्सने अस्सादो दस्सनस्सादो, निसज्जाय अस्सादो निसज्जस्सादो, वाचाय अस्सादो वाचस्सादो, गेहस्सितं पेमं गेहस्सितपेमं, वनभङ्गियन्ति यंकिञ्चि पुप्फफलादि वनतो भञ्जित्वा आहटं। एत्थ च नवहि पदेहि सम्पयुत्तअस्सादसीसेन रागो वुत्तो। एकेन पदेन सरूपेनेव, एकेन पदेन वत्थुना वुत्तो, वनभङ्गो हि रागस्स वत्थु न रागोयेव।
Tatrime ekādasa rāgā – mocanassādo, muccanassādo, muttassādo, methunassādo, phassassādo, kaṇḍuvanassādo, dassanassādo, nisajjassādo, vācassādo, gehassitapemaṃ, vanabhaṅgiyanti. Tattha mocetuṃ assādo mocanassādo, muccane assādo muccanassādo, mutte assādo muttassādo, methune assādo methunassādo, phasse assādo phassassādo, kaṇḍuvane assādo kaṇḍuvanassādo, dassane assādo dassanassādo, nisajjāya assādo nisajjassādo, vācāya assādo vācassādo, gehassitaṃ pemaṃ gehassitapemaṃ, vanabhaṅgiyanti yaṃkiñci pupphaphalādi vanato bhañjitvā āhaṭaṃ. Ettha ca navahi padehi sampayuttaassādasīsena rāgo vutto. Ekena padena sarūpeneva, ekena padena vatthunā vutto, vanabhaṅgo hi rāgassa vatthu na rāgoyeva.
एतेसं पन रागानं वसेन एवं पयोगा समवेक्खितब्बा – मोचनस्सादे मोचनस्सादचेतनाय चेतेन्तो चेव अस्सादेन्तो च उपक्कमति मुच्चति सङ्घादिसेसो। तथेव चेतेन्तो च अस्सादेन्तो च उपक्कमति न मुच्चति थुल्लच्चयं। सचे पन सयनकाले रागपरियुट्ठितो हुत्वा ऊरुना वा मुट्ठिना वा अङ्गजातं गाळ्हं पीळेत्वा मोचनत्थाय सउस्साहोव सुपति, सुपन्तस्स चस्स असुचि मुच्चति सङ्घादिसेसो। सचे रागपरियुट्ठानं असुभमनसिकारेन वूपसमेत्वा सुद्धचित्तो सुपति, सुपन्तस्स मुत्तेपि अनापत्ति।
Etesaṃ pana rāgānaṃ vasena evaṃ payogā samavekkhitabbā – mocanassāde mocanassādacetanāya cetento ceva assādento ca upakkamati muccati saṅghādiseso. Tatheva cetento ca assādento ca upakkamati na muccati thullaccayaṃ. Sace pana sayanakāle rāgapariyuṭṭhito hutvā ūrunā vā muṭṭhinā vā aṅgajātaṃ gāḷhaṃ pīḷetvā mocanatthāya saussāhova supati, supantassa cassa asuci muccati saṅghādiseso. Sace rāgapariyuṭṭhānaṃ asubhamanasikārena vūpasametvā suddhacitto supati, supantassa muttepi anāpatti.
मुच्चनस्सादे अत्तनो धम्मताय मुच्चमानं अस्सादेति न उपक्कमति अनापत्ति। सचे पन मुच्चमानं अस्सादेन्तो उपक्कमति, तेन उपक्कमेन मुत्ते सङ्घादिसेसो। अत्तनो धम्मताय मुच्चमाने ‘‘मा कासावं वा सेनासनं वा दुस्सी’’ति अङ्गजातं गहेत्वा जग्गनत्थाय उदकट्ठानं गच्छति वट्टतीति महापच्चरियं वुत्तं।
Muccanassāde attano dhammatāya muccamānaṃ assādeti na upakkamati anāpatti. Sace pana muccamānaṃ assādento upakkamati, tena upakkamena mutte saṅghādiseso. Attano dhammatāya muccamāne ‘‘mā kāsāvaṃ vā senāsanaṃ vā dussī’’ti aṅgajātaṃ gahetvā jagganatthāya udakaṭṭhānaṃ gacchati vaṭṭatīti mahāpaccariyaṃ vuttaṃ.
मुत्तस्सादे अत्तनो धम्मताय मुत्ते ठाना चुते असुचिम्हि पच्छा अस्सादेन्तस्स विना उपक्कमेन मुच्चति, अनापत्ति। सचे अस्सादेत्वा पुन मोचनत्थाय निमित्ते उपक्कमित्वा मोचेति, सङ्घादिसेसो।
Muttassāde attano dhammatāya mutte ṭhānā cute asucimhi pacchā assādentassa vinā upakkamena muccati, anāpatti. Sace assādetvā puna mocanatthāya nimitte upakkamitvā moceti, saṅghādiseso.
मेथुनस्सादे मेथुनरागेन मातुगामं गण्हाति, तेन पयोगेन असुचि मुच्चति, अनापत्ति। मेथुनधम्मस्स पयोगत्ता पन तादिसे गहणे दुक्कटं, सीसं पत्ते पाराजिकं। सचे मेथुनरागेन रत्तो पुन अस्सादेत्वा मोचनत्थाय निमित्ते उपक्कमित्वा मोचेति, सङ्घादिसेसो।
Methunassāde methunarāgena mātugāmaṃ gaṇhāti, tena payogena asuci muccati, anāpatti. Methunadhammassa payogattā pana tādise gahaṇe dukkaṭaṃ, sīsaṃ patte pārājikaṃ. Sace methunarāgena ratto puna assādetvā mocanatthāya nimitte upakkamitvā moceti, saṅghādiseso.
फस्सस्सादे दुविधो फस्सो – अज्झत्तिको, बाहिरो च। अज्झत्तिके ताव अत्तनो निमित्तं थद्धं मुदुकन्ति जानिस्सामीति वा लोलभावेन वा कीळापयतो असुचि मुच्चति, अनापत्ति। सचे कीळापेन्तो अस्सादेत्वा मोचनत्थाय निमित्ते उपक्कमित्वा मोचेति, सङ्घादिसेसो। बाहिरफस्से पन कायसंसग्गरागेन मातुगामस्स अङ्गमङ्गानि परामसतो चेव आलिङ्गतो च असुचि मुच्चति, अनापत्ति। कायसंसग्गसङ्घादिसेसं पन आपज्जति। सचे कायसंसग्गरागेन रत्तो पुन अस्सादेत्वा मोचनत्थाय निमित्ते उपक्कमित्वा मोचेति विसट्ठिपच्चयापि सङ्घादिसेसो।
Phassassāde duvidho phasso – ajjhattiko, bāhiro ca. Ajjhattike tāva attano nimittaṃ thaddhaṃ mudukanti jānissāmīti vā lolabhāvena vā kīḷāpayato asuci muccati, anāpatti. Sace kīḷāpento assādetvā mocanatthāya nimitte upakkamitvā moceti, saṅghādiseso. Bāhiraphasse pana kāyasaṃsaggarāgena mātugāmassa aṅgamaṅgāni parāmasato ceva āliṅgato ca asuci muccati, anāpatti. Kāyasaṃsaggasaṅghādisesaṃ pana āpajjati. Sace kāyasaṃsaggarāgena ratto puna assādetvā mocanatthāya nimitte upakkamitvā moceti visaṭṭhipaccayāpi saṅghādiseso.
कण्डुवनस्सादे दद्दुकच्छुपिळकपाणकादीनं अञ्ञतरवसेन कण्डुवमानं निमित्तं कण्डुवनस्सादे नेव कण्डुवतो असुचि मुच्चति, अनापत्ति। कण्डुवनस्सादेन रत्तो पुन अस्सादेत्वा मोचनत्थाय निमित्ते उपक्कमित्वा मोचेति, सङ्घादिसेसो।
Kaṇḍuvanassāde daddukacchupiḷakapāṇakādīnaṃ aññataravasena kaṇḍuvamānaṃ nimittaṃ kaṇḍuvanassāde neva kaṇḍuvato asuci muccati, anāpatti. Kaṇḍuvanassādena ratto puna assādetvā mocanatthāya nimitte upakkamitvā moceti, saṅghādiseso.
दस्सनस्सादे दस्सनस्सादेन पुनप्पुनं मातुगामस्स अनोकासं उपनिज्झायतो असुचि मुच्चति, अनापत्ति। मातुगामस्स अनोकासुपनिज्झाने पन दुक्कटं। सचे दस्सनस्सादेन रत्तो पुन अस्सादेत्वा मोचनत्थाय निमित्ते उपक्कमित्वा मोचेति, सङ्घादिसेसो।
Dassanassāde dassanassādena punappunaṃ mātugāmassa anokāsaṃ upanijjhāyato asuci muccati, anāpatti. Mātugāmassa anokāsupanijjhāne pana dukkaṭaṃ. Sace dassanassādena ratto puna assādetvā mocanatthāya nimitte upakkamitvā moceti, saṅghādiseso.
निसज्जस्सादे मातुगामेन सद्धिं रहो निसज्जस्सादरागेन निसिन्नस्स असुचि मुच्चति, अनापत्ति। रहो निसज्जपच्चया पन आपन्नाय आपत्तिया कारेतब्बो। सचे निसज्जस्सादेन रत्तो पुन अस्सादेत्वा मोचनत्थाय निमित्ते उपक्कमित्वा मोचेति, सङ्घादिसेसो।
Nisajjassāde mātugāmena saddhiṃ raho nisajjassādarāgena nisinnassa asuci muccati, anāpatti. Raho nisajjapaccayā pana āpannāya āpattiyā kāretabbo. Sace nisajjassādena ratto puna assādetvā mocanatthāya nimitte upakkamitvā moceti, saṅghādiseso.
वाचस्सादे वाचस्सादरागेन मातुगामं मेथुनसन्निस्सिताहि वाचाहि ओभासन्तस्स असुचि मुच्चति, अनापत्ति। दुट्ठुल्लवाचासङ्घादिसेसं पन आपज्जति। सचे वाचस्सादेन रत्तो पुन अस्सादेत्वा मोचनत्थाय निमित्ते उपक्कमित्वा मोचेति, सङ्घादिसेसो।
Vācassāde vācassādarāgena mātugāmaṃ methunasannissitāhi vācāhi obhāsantassa asuci muccati, anāpatti. Duṭṭhullavācāsaṅghādisesaṃ pana āpajjati. Sace vācassādena ratto puna assādetvā mocanatthāya nimitte upakkamitvā moceti, saṅghādiseso.
गेहस्सितपेमे मातरं वा मातुपेमेन भगिनिं वा भगिनिपेमेन पुनप्पुनं परामसतो चेव आलिङ्गतो च असुचि मुच्चति, अनापत्ति। गेहस्सितपेमेन पन फुसनपच्चया दुक्कटं। सचे गेहस्सितपेमेन रत्तो पुन अस्सादेत्वा मोचनत्थाय निमित्ते उपक्कमित्वा मोचेति, सङ्घादिसेसो।
Gehassitapeme mātaraṃ vā mātupemena bhaginiṃ vā bhaginipemena punappunaṃ parāmasato ceva āliṅgato ca asuci muccati, anāpatti. Gehassitapemena pana phusanapaccayā dukkaṭaṃ. Sace gehassitapemena ratto puna assādetvā mocanatthāya nimitte upakkamitvā moceti, saṅghādiseso.
वनभङ्गे इत्थिपुरिसा अञ्ञमञ्ञं किञ्चिदेव तम्बूलगन्धपुप्फवासादिप्पकारं पण्णाकारं मित्तसन्थवभावस्स दळ्हभावत्थाय पेसेन्ति अयं वनभङ्गो नाम। तञ्चे मातुगामो कस्सचि संसट्ठविहारिकस्स कुलूपकभिक्खुनो पेसेति, तस्स च ‘‘असुकाय नाम इदं पेसित’’न्ति सारत्तस्स पुनप्पुनं हत्थेहि तं वनभङ्गं कीळापयतो असुचि मुच्चति, अनापत्ति। सचे वनभङ्गे सारत्तो पुन अस्सादेत्वा मोचनत्थाय निमित्ते उपक्कमित्वा मोचेति, सङ्घादिसेसो। सचे उपक्कमन्तेपि न मुच्चति, थुल्लच्चयं।
Vanabhaṅge itthipurisā aññamaññaṃ kiñcideva tambūlagandhapupphavāsādippakāraṃ paṇṇākāraṃ mittasanthavabhāvassa daḷhabhāvatthāya pesenti ayaṃ vanabhaṅgo nāma. Tañce mātugāmo kassaci saṃsaṭṭhavihārikassa kulūpakabhikkhuno peseti, tassa ca ‘‘asukāya nāma idaṃ pesita’’nti sārattassa punappunaṃ hatthehi taṃ vanabhaṅgaṃ kīḷāpayato asuci muccati, anāpatti. Sace vanabhaṅge sāratto puna assādetvā mocanatthāya nimitte upakkamitvā moceti, saṅghādiseso. Sace upakkamantepi na muccati, thullaccayaṃ.
एवमेतेसं एकादसन्नं रागानं वसेन इमे एकादस पयोगे समेवेक्खित्वा आपत्ति वा अनापत्ति वा सल्लक्खेतब्बा। सल्लक्खेत्वा सचे गरुका होति ‘‘गरुका’’ति आचिक्खितब्बा। सचे लहुका होति ‘‘लहुका’’ति आचिक्खितब्बा। तदनुरूपञ्च विनयकम्मं कातब्बं। एवञ्हि कतं सुकतं होति रोगनिदानं ञत्वा वेज्जेन कतभेसज्जमिव, तस्स च पुग्गलस्स सोत्थिभावाय संवत्तति।
Evametesaṃ ekādasannaṃ rāgānaṃ vasena ime ekādasa payoge samevekkhitvā āpatti vā anāpatti vā sallakkhetabbā. Sallakkhetvā sace garukā hoti ‘‘garukā’’ti ācikkhitabbā. Sace lahukā hoti ‘‘lahukā’’ti ācikkhitabbā. Tadanurūpañca vinayakammaṃ kātabbaṃ. Evañhi kataṃ sukataṃ hoti roganidānaṃ ñatvā vejjena katabhesajjamiva, tassa ca puggalassa sotthibhāvāya saṃvattati.
२६२. चेतेति न उपक्कमतीतिआदीसु मोचनस्सादचेतनाय चेतेति, न उपक्कमति, मुच्चति, अनापत्ति। मोचनस्सादपीळितो ‘‘अहो वत मुच्चेय्या’’ति चेतेति, न उपक्कमति, न मुच्चति, अनापत्ति। मोचनस्सादेन न चेतेति, फस्सस्सादेन कण्डुवनस्सादेन वा उपक्कमति, मुच्चति, अनापत्ति। तथेव न चेतेति, उपक्कमति, न मुच्चति, अनापत्ति। कामवितक्कं वितक्केन्तो मोचनत्थाय न चेतेति, न उपक्कमति, मुच्चति, अनापत्ति। सचे पनस्स वितक्कयतोपि न मुच्चति इदं आगतमेव होति, ‘‘न चेतेति, न उपक्कमति, न मुच्चति, अनापत्ती’’ति।
262.Ceteti na upakkamatītiādīsu mocanassādacetanāya ceteti, na upakkamati, muccati, anāpatti. Mocanassādapīḷito ‘‘aho vata mucceyyā’’ti ceteti, na upakkamati, na muccati, anāpatti. Mocanassādena na ceteti, phassassādena kaṇḍuvanassādena vā upakkamati, muccati, anāpatti. Tatheva na ceteti, upakkamati, na muccati, anāpatti. Kāmavitakkaṃ vitakkento mocanatthāya na ceteti, na upakkamati, muccati, anāpatti. Sace panassa vitakkayatopi na muccati idaṃ āgatameva hoti, ‘‘na ceteti, na upakkamati, na muccati, anāpattī’’ti.
अनापत्ति सुपिनन्तेनाति सुत्तस्स सुपिने मेथुनं धम्मं पटिसेवन्तस्स विय कायसंसग्गादीनि आपज्जन्तस्स विय सुपिनन्तेनेव कारणेन यस्स असुचि मुच्चति, तस्स अनापत्ति। सुपिने पन उप्पन्नाय अस्सादचेतनाय सचस्स विसयो होति, निच्चलेन भवितब्बं, न हत्थेन निमित्तं कीळापेतब्बं, कासावपच्चत्थरणरक्खणत्थं पन हत्थपुटेन गहेत्वा जग्गनत्थाय उदकट्ठानं गन्तुं वट्टति।
Anāpattisupinantenāti suttassa supine methunaṃ dhammaṃ paṭisevantassa viya kāyasaṃsaggādīni āpajjantassa viya supinanteneva kāraṇena yassa asuci muccati, tassa anāpatti. Supine pana uppannāya assādacetanāya sacassa visayo hoti, niccalena bhavitabbaṃ, na hatthena nimittaṃ kīḷāpetabbaṃ, kāsāvapaccattharaṇarakkhaṇatthaṃ pana hatthapuṭena gahetvā jagganatthāya udakaṭṭhānaṃ gantuṃ vaṭṭati.
नमोचनाधिप्पायस्साति यस्स भेसज्जेन वा निमित्तं आलिम्पन्तस्स उच्चारादीनि वा करोन्तस्स नमोचनाधिप्पायस्स मुच्चति, तस्सापि अनापत्ति। उम्मत्तकस्स दुविधस्सापि अनापत्ति। इध सेय्यसको आदिकम्मिको, तस्स अनापत्ति आदिकम्मिकस्साति।
Namocanādhippāyassāti yassa bhesajjena vā nimittaṃ ālimpantassa uccārādīni vā karontassa namocanādhippāyassa muccati, tassāpi anāpatti. Ummattakassa duvidhassāpi anāpatti. Idha seyyasako ādikammiko, tassa anāpatti ādikammikassāti.
पदभाजनीयवण्णना निट्ठिता।
Padabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
समुट्ठानादीसु इदं सिक्खापदं पठमपाराजिकसमुट्ठानं कायचित्ततो समुट्ठाति। किरिया, सञ्ञाविमोक्खं, सचित्तकं, लोकवज्जं, कायकम्मं, अकुसलचित्तं, द्विवेदनं, सुखमज्झत्तद्वयेनाति।
Samuṭṭhānādīsu idaṃ sikkhāpadaṃ paṭhamapārājikasamuṭṭhānaṃ kāyacittato samuṭṭhāti. Kiriyā, saññāvimokkhaṃ, sacittakaṃ, lokavajjaṃ, kāyakammaṃ, akusalacittaṃ, dvivedanaṃ, sukhamajjhattadvayenāti.
२६३. विनीतवत्थूसु सुपिनवत्थु अनुपञ्ञत्तियं वुत्तनयमेव। उच्चारपस्साववत्थूनि उत्तानत्थानेव।
263. Vinītavatthūsu supinavatthu anupaññattiyaṃ vuttanayameva. Uccārapassāvavatthūni uttānatthāneva.
वितक्कवत्थुस्मिं कामवितक्कन्ति गेहस्सितकामवितक्कं। तत्थ किञ्चापि अनापत्ति वुत्ता, अथ खो वितक्कगतिकेन न भवितब्बं। उण्होदकवत्थूसु पठमं उत्तानमेव। दुतिये सो भिक्खु मोचेतुकामो उण्होदकेन निमित्तं पहरित्वा पहरित्वा न्हायि, तेनस्स आपत्ति वुत्ता। ततिये उपक्कमस्स अत्थिताय थुल्लच्चयं। भेसज्जकण्डुवनवत्थूनि उत्तानत्थानेव।
Vitakkavatthusmiṃ kāmavitakkanti gehassitakāmavitakkaṃ. Tattha kiñcāpi anāpatti vuttā, atha kho vitakkagatikena na bhavitabbaṃ. Uṇhodakavatthūsu paṭhamaṃ uttānameva. Dutiye so bhikkhu mocetukāmo uṇhodakena nimittaṃ paharitvā paharitvā nhāyi, tenassa āpatti vuttā. Tatiye upakkamassa atthitāya thullaccayaṃ. Bhesajjakaṇḍuvanavatthūni uttānatthāneva.
२६४. मग्गवत्थूसु पठमस्स थुलऊरुकस्स मग्गं गच्छन्तस्स सम्बाधट्ठाने घट्टनाय असुचि मुच्चि, तस्स नमोचनाधिप्पायत्ता अनापत्ति। दुतियस्स तथेव मुच्चि, मोचनाधिप्पायत्ता पन सङ्घादिसेसो। ततियस्स न मुच्चि, उपक्कमसब्भावतो पन थुल्लच्चयं। तस्मा मग्गं गच्छन्तेन उप्पन्ने परिळाहे न गन्तब्बं, गमनं उपच्छिन्दित्वा असुभादिमनसिकारेन चित्तं वूपसमेत्वा सुद्धचित्तेन कम्मट्ठानं आदाय गन्तब्बं। सचे ठितो विनोदेतुं न सक्कोति, मग्गा ओक्कम्म निसीदित्वा विनोदेत्वा कम्मट्ठानं आदाय सुद्धचित्तेनेव गन्तब्बं।
264.Maggavatthūsu paṭhamassa thulaūrukassa maggaṃ gacchantassa sambādhaṭṭhāne ghaṭṭanāya asuci mucci, tassa namocanādhippāyattā anāpatti. Dutiyassa tatheva mucci, mocanādhippāyattā pana saṅghādiseso. Tatiyassa na mucci, upakkamasabbhāvato pana thullaccayaṃ. Tasmā maggaṃ gacchantena uppanne pariḷāhe na gantabbaṃ, gamanaṃ upacchinditvā asubhādimanasikārena cittaṃ vūpasametvā suddhacittena kammaṭṭhānaṃ ādāya gantabbaṃ. Sace ṭhito vinodetuṃ na sakkoti, maggā okkamma nisīditvā vinodetvā kammaṭṭhānaṃ ādāya suddhacitteneva gantabbaṃ.
वत्थिवत्थूसु ते भिक्खू वत्थिं दळ्हं गहेत्वा पूरेत्वा पूरेत्वा विस्सज्जेन्ता गामदारका विय पस्सावमकंसु। जन्ताघरवत्थुस्मिं उदरं तापेन्तस्स मोचनाधिप्पायस्सापि अमोचनाधिप्पायस्सापि मुत्ते अनापत्तियेव। परिकम्मं करोन्तस्स निमित्तचालनवसेन असुचि मुच्चि, तस्मा आपत्तिट्ठाने आपत्ति वुत्ता।
Vatthivatthūsu te bhikkhū vatthiṃ daḷhaṃ gahetvā pūretvā pūretvā vissajjentā gāmadārakā viya passāvamakaṃsu. Jantāgharavatthusmiṃ udaraṃ tāpentassa mocanādhippāyassāpi amocanādhippāyassāpi mutte anāpattiyeva. Parikammaṃ karontassa nimittacālanavasena asuci mucci, tasmā āpattiṭṭhāne āpatti vuttā.
२६५. ऊरुघट्टापनवत्थूसु येसं आपत्ति वुत्ता ते अङ्गजातम्पि फुसापेसुन्ति वेदितब्बाति एवं कुरुन्दट्ठकथायं वुत्तं। सामणेरादिवत्थूनि उत्तानत्थानेव।
265.Ūrughaṭṭāpanavatthūsu yesaṃ āpatti vuttā te aṅgajātampi phusāpesunti veditabbāti evaṃ kurundaṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. Sāmaṇerādivatthūni uttānatthāneva.
२६६. कायत्थम्भनवत्थुस्मिं कायं थम्भेन्तस्साति चिरं निसीदित्वा वा निपज्जित्वा वा नवकम्मं वा कत्वा आलसियविमोचनत्थं विजम्भेन्तस्स।
266. Kāyatthambhanavatthusmiṃ kāyaṃ thambhentassāti ciraṃ nisīditvā vā nipajjitvā vā navakammaṃ vā katvā ālasiyavimocanatthaṃ vijambhentassa.
उपनिज्झायनवत्थुस्मिं सचेपि पटसतं निवत्था होति पुरतो वा पच्छतो वा ठत्वा ‘‘इमस्मिं नाम ओकासे निमित्त’’न्ति उपनिज्झायन्तस्स दुक्कटमेव। अनिवत्थानं गामदारिकानं निमित्तं उपनिज्झायन्तस्स पन किमेव वत्तब्बं। तिरच्छानगतानम्पि निमित्ते एसेव नयो। इतो चितो च अविलोकेत्वा पन दिवसम्पि एकपयोगेन उपनिज्झायन्तस्स एकमेव दुक्कटं। इतो चितो च विलोकेत्वा पुनप्पुनं उपनिज्झायन्तस्स पयोगे पयोगे दुक्कटं। उम्मीलननिमीलनवसेन पन न कारेतब्बो। सहसा उपनिज्झायित्वा पुन पटिसङ्खाय संवरे तिट्ठतो अनापत्ति, तं संवरं पहाय पुन उपनिज्झायतो दुक्कटमेव।
Upanijjhāyanavatthusmiṃ sacepi paṭasataṃ nivatthā hoti purato vā pacchato vā ṭhatvā ‘‘imasmiṃ nāma okāse nimitta’’nti upanijjhāyantassa dukkaṭameva. Anivatthānaṃ gāmadārikānaṃ nimittaṃ upanijjhāyantassa pana kimeva vattabbaṃ. Tiracchānagatānampi nimitte eseva nayo. Ito cito ca aviloketvā pana divasampi ekapayogena upanijjhāyantassa ekameva dukkaṭaṃ. Ito cito ca viloketvā punappunaṃ upanijjhāyantassa payoge payoge dukkaṭaṃ. Ummīlananimīlanavasena pana na kāretabbo. Sahasā upanijjhāyitvā puna paṭisaṅkhāya saṃvare tiṭṭhato anāpatti, taṃ saṃvaraṃ pahāya puna upanijjhāyato dukkaṭameva.
२६७. ताळच्छिद्दादिवत्थूनि उत्तानत्थानेव। न्हानवत्थूसु ये उदकसोतं निमित्तेन पहरिंसु तेसं आपत्ति वुत्ता। उदञ्जलवत्थूसुपि एसेव नयो। एत्थ च उदञ्जलन्ति उदकचिक्खल्लो वुच्चति। एतेनेव उपायेन इतो परानि सब्बानेव उदके धावनादिवत्थूनि वेदितब्बानि। अयं पन विसेसो। पुप्फावळियवत्थूसु सचेपि नमोचनाधिप्पायस्स अनापत्ति, कीळनपच्चया पन दुक्कटं होतीति।
267.Tāḷacchiddādivatthūni uttānatthāneva. Nhānavatthūsu ye udakasotaṃ nimittena pahariṃsu tesaṃ āpatti vuttā. Udañjalavatthūsupi eseva nayo. Ettha ca udañjalanti udakacikkhallo vuccati. Eteneva upāyena ito parāni sabbāneva udake dhāvanādivatthūni veditabbāni. Ayaṃ pana viseso. Pupphāvaḷiyavatthūsu sacepi namocanādhippāyassa anāpatti, kīḷanapaccayā pana dukkaṭaṃ hotīti.
सुक्कविस्सट्ठिसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Sukkavissaṭṭhisikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / १. सुक्कविस्सट्ठिसिक्खापदं • 1. Sukkavissaṭṭhisikkhāpadaṃ
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / १. सुक्कविस्सट्ठिसिक्खापदवण्णना • 1. Sukkavissaṭṭhisikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / १. सुक्कविस्सट्ठिसिक्खापदवण्णना • 1. Sukkavissaṭṭhisikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / १. सुक्कविस्सट्ठिसिक्खापदवण्णना • 1. Sukkavissaṭṭhisikkhāpadavaṇṇanā
