| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / कङ्खावितरणी-अभिनव-टीका • Kaṅkhāvitaraṇī-abhinava-ṭīkā |
सङ्घादिसेसकण्डं
Saṅghādisesakaṇḍaṃ
पियवचनेन आलपनन्ति पियायितब्बवचनेनालपनं, साधूनं समालपनन्ति वुत्तं होति। साधवो हि परे ‘‘भोन्तो’’ति वा ‘‘देवानंपिया’’ति वा ‘‘भद्रभव’’न्ति वा ‘‘आयस्मन्तो’’ति वा समालपन्ति।
Piyavacanenaālapananti piyāyitabbavacanenālapanaṃ, sādhūnaṃ samālapananti vuttaṃ hoti. Sādhavo hi pare ‘‘bhonto’’ti vā ‘‘devānaṃpiyā’’ti vā ‘‘bhadrabhava’’nti vā ‘‘āyasmanto’’ti vā samālapanti.
१. सुक्कविस्सट्ठिसिक्खापदवण्णना
1. Sukkavissaṭṭhisikkhāpadavaṇṇanā
सं-सद्दो विज्जमानत्थोति आह ‘‘संविज्जती’’ति। चेतनाति वीतिक्कमवसप्पवत्ता पुब्बभागचेतना, मोचनस्सादचेतनाति अत्थो। अस्साति सुक्कविस्सट्ठिया। अञ्ञपदत्थसमासेनेव सुक्कविस्सट्ठिया वुत्तत्ता इक-सद्दस्स विसुं अत्थो नत्थीति आह ‘‘सञ्चेतनाव सञ्चेतनिका’’ति। इदानि इक-सद्दोव अत्थिअत्थं पकासेतीति दस्सेन्तो ‘‘सञ्चेतना वा’’तिआदिमाह। संविज्जमाना चेतना सञ्चेतना। सुक्कस्साति सम्भवस्स। विसट्ठीति विस्सग्गो।
Saṃ-saddo vijjamānatthoti āha ‘‘saṃvijjatī’’ti. Cetanāti vītikkamavasappavattā pubbabhāgacetanā, mocanassādacetanāti attho. Assāti sukkavissaṭṭhiyā. Aññapadatthasamāseneva sukkavissaṭṭhiyā vuttattā ika-saddassa visuṃ attho natthīti āha ‘‘sañcetanāva sañcetanikā’’ti. Idāni ika-saddova atthiatthaṃ pakāsetīti dassento ‘‘sañcetanā vā’’tiādimāha. Saṃvijjamānā cetanā sañcetanā. Sukkassāti sambhavassa. Visaṭṭhīti vissaggo.
इदानि तं यस्मिं काले मोचेति, येनाधिप्पायेन मोचेति, येन चोपायेन मोचेति, यञ्च तस्स अधिप्पायस्स वत्थु, तं सब्बं सङ्खेपतो विभावेत्वा सरूपतो तं विसट्ठिं दस्सेतुं ‘‘रागूपत्थम्भादीसू’’तिआदिमाह। तत्थ रागस्स बलवभावो, रागेन वा अङ्गजातस्सूपत्थम्भो थद्धभावो रागूपत्थम्भो, सो आदि येसं ते रागूपत्थम्भादयो, तेसु रागूपत्थम्भादीसु। आदिसद्देन (पारा॰ २३८) वच्चूपत्थम्भपस्सावूपत्थम्भवातूपत्थम्भउच्चालिङ्गपाणकदट्ठूपत्थम्भानं गहणं। कम्मञ्ञतं पत्तेति मोचनकम्मक्खमताय कम्मनियतं पत्ते, अज्झत्तरूपादीसु उपक्कमारहभावं पत्तेति अत्थो। अरोगस्स भावो आरोग्यं, तं आदि येसं ते आरोग्यादयो, तेसु आरोग्यादीसु। आदिसद्देन सुखभेसज्जदानपुञ्ञयञ्ञसग्गबीजवीमंसदवानं गहणं। अज्झत्तरूपं अज्झत्तं उपादिन्नरूपं, तं आदि येसं ते अज्झत्तरूपादयो, तेसु। आदिसद्देन बहिद्धारूपअज्झत्तबहिद्धारूपआकासेकटिकम्पनानं गहणं। मोचने अस्सादो सुखवेदना मोचनस्सादो, मोचनत्थं पुब्बभागे पवत्तरागो, सम्पयुत्तअस्सादसीसेन चेत्थ रागो वुत्तो, तेन सम्पयुत्ता चेतना मोचनस्सादचेतना, ताय । इमिना मुच्चनस्सादो (पारा॰ अट्ठ॰ २.२४०) मुत्तस्सादो मेथुनस्सादो फस्सस्सादो कण्डुवनस्सादो दस्सनस्सादो निसज्जस्सादो वाचस्सादो गेहसितपेमं वनभङ्गियन्ति इमेहि सम्पयुत्ता चेतनायो पटिक्खिपति, ताहि निमित्ते उपक्कमन्तस्स मुत्तेपि अनापत्ति। ‘‘निमित्ते उपक्कमन्तस्सा’’ति इमिना पन ऊरुमद्दापनादीनि पटिक्खिपति। तेन हि सतिपि मोचनस्सादे निमित्ते उपक्कमाभावतो मुत्तेपि अनापत्ति। वुत्तञ्हेतं समन्तपासादिकायं ‘‘सा च खो निमित्ते उपक्कमन्तस्सेव, हत्थपरिकम्मपादपरिकम्मगत्तपरिकम्मकरणेन सचेपि असुचि मुच्चति, अनापत्ती’’ति।
Idāni taṃ yasmiṃ kāle moceti, yenādhippāyena moceti, yena copāyena moceti, yañca tassa adhippāyassa vatthu, taṃ sabbaṃ saṅkhepato vibhāvetvā sarūpato taṃ visaṭṭhiṃ dassetuṃ ‘‘rāgūpatthambhādīsū’’tiādimāha. Tattha rāgassa balavabhāvo, rāgena vā aṅgajātassūpatthambho thaddhabhāvo rāgūpatthambho, so ādi yesaṃ te rāgūpatthambhādayo, tesu rāgūpatthambhādīsu. Ādisaddena (pārā. 238) vaccūpatthambhapassāvūpatthambhavātūpatthambhauccāliṅgapāṇakadaṭṭhūpatthambhānaṃ gahaṇaṃ. Kammaññataṃ patteti mocanakammakkhamatāya kammaniyataṃ patte, ajjhattarūpādīsu upakkamārahabhāvaṃ patteti attho. Arogassa bhāvo ārogyaṃ, taṃ ādi yesaṃ te ārogyādayo, tesu ārogyādīsu. Ādisaddena sukhabhesajjadānapuññayaññasaggabījavīmaṃsadavānaṃ gahaṇaṃ. Ajjhattarūpaṃ ajjhattaṃ upādinnarūpaṃ, taṃ ādi yesaṃ te ajjhattarūpādayo, tesu. Ādisaddena bahiddhārūpaajjhattabahiddhārūpaākāsekaṭikampanānaṃ gahaṇaṃ. Mocane assādo sukhavedanā mocanassādo, mocanatthaṃ pubbabhāge pavattarāgo, sampayuttaassādasīsena cettha rāgo vutto, tena sampayuttā cetanā mocanassādacetanā, tāya . Iminā muccanassādo (pārā. aṭṭha. 2.240) muttassādo methunassādo phassassādo kaṇḍuvanassādo dassanassādo nisajjassādo vācassādo gehasitapemaṃ vanabhaṅgiyanti imehi sampayuttā cetanāyo paṭikkhipati, tāhi nimitte upakkamantassa muttepi anāpatti. ‘‘Nimitte upakkamantassā’’ti iminā pana ūrumaddāpanādīni paṭikkhipati. Tena hi satipi mocanassāde nimitte upakkamābhāvato muttepi anāpatti. Vuttañhetaṃ samantapāsādikāyaṃ ‘‘sā ca kho nimitte upakkamantasseva, hatthaparikammapādaparikammagattaparikammakaraṇena sacepi asuci muccati, anāpattī’’ti.
आसयधातुनानात्ततोति पित्तसेम्हपुब्बलोहितासयानञ्चेव पथवीधातुआदीनञ्च चतुन्नं धातूनं, रससोणितादीनं वा सत्तन्नं धातूनं नानात्ततो। ठाना चावनाति सुक्कस्स यं ठानं, ततो चुति। सुक्कस्स हि वत्थिसीसं कटि कायोति (पारा॰ अट्ठ॰ २.२३७) तिधा ठानं पकप्पेन्ति। एको किराचरियो ‘‘वत्थिसीसं सुक्कस्स ठान’’न्ति आह, एको ‘‘कटी’’ति, एको ‘‘सकलो कायो’’ति। तेसु ततियस्स भासितं सुभासितं। केसलोमनखदन्तानञ्हि मंसविनिमुत्तट्ठानं, उच्चारपस्सावखेळसिङ्घाणिका, थद्धसुक्खचम्मानि च वज्जेत्वा अवसेसो छविमंसलोहितानुगतो सब्बोपि कायो कायप्पसादभावजीवितिन्द्रियाबद्धपित्तानं, सम्भवस्स च ठानमेव। तथा हि रागपरियुट्ठानेनाभिभूतानं हत्थीनं उभोहि कण्णचूळिकाहि सम्भवो निक्खमति।
Āsayadhātunānāttatoti pittasemhapubbalohitāsayānañceva pathavīdhātuādīnañca catunnaṃ dhātūnaṃ, rasasoṇitādīnaṃ vā sattannaṃ dhātūnaṃ nānāttato. Ṭhānā cāvanāti sukkassa yaṃ ṭhānaṃ, tato cuti. Sukkassa hi vatthisīsaṃ kaṭi kāyoti (pārā. aṭṭha. 2.237) tidhā ṭhānaṃ pakappenti. Eko kirācariyo ‘‘vatthisīsaṃ sukkassa ṭhāna’’nti āha, eko ‘‘kaṭī’’ti, eko ‘‘sakalo kāyo’’ti. Tesu tatiyassa bhāsitaṃ subhāsitaṃ. Kesalomanakhadantānañhi maṃsavinimuttaṭṭhānaṃ, uccārapassāvakheḷasiṅghāṇikā, thaddhasukkhacammāni ca vajjetvā avaseso chavimaṃsalohitānugato sabbopi kāyo kāyappasādabhāvajīvitindriyābaddhapittānaṃ, sambhavassa ca ṭhānameva. Tathā hi rāgapariyuṭṭhānenābhibhūtānaṃ hatthīnaṃ ubhohi kaṇṇacūḷikāhi sambhavo nikkhamati.
एत्थ च ‘‘रागूपत्थम्भादीसू’’तिआदिना (पारा॰ अट्ठ॰ २.२३७) कालो दस्सितो। रागूपत्थम्भादिकालेसु हि अङ्गजातं कम्मनियं होति। यस्स कम्मनियत्ते सति मोचेति, इतो परं अञ्ञो कालो नत्थि। न हि विना रागूपत्थम्भादीहि पुब्बण्हादयो कालभेदा मोचने निमित्तं होन्ति। ‘‘आरोग्यादीसू’’तिआदिना पन अधिप्पायो दस्सितो। एवरूपेन हि अधिप्पायभेदेन मोचेति, न अञ्ञथा। ‘‘अज्झत्तरूपादीसू’’तिआदिना उपायो दस्सितो। अज्झत्तरूपे वा हि मोचेय्य, बहिद्धारूपे वा, उभयत्थ वा, आकासे वा कटिं कम्पेन्तो, इतो परं अञ्ञो उपायो नत्थि। नीलादिवसेना’’तिआदीहि पन दसहि नवमस्स अधिप्पायस्स वत्थु दस्सितं। वीमंसन्तो हि नीलादीसु अञ्ञतरवसेन वीमंसति, न तेहि विनिमुत्तन्ति। ‘‘ठाना चावना’’ति इमिना पन अत्थतो विस्सट्ठि दस्सिता । यथाह ‘‘विस्सट्ठीति ठानतो चावना वुच्चती’’ति (पारा॰ २३७)। सा चायं तस्स सुक्कस्स ठाना चावना रागवसेन। वुत्तञ्हेतं कथावत्थुअट्ठकथायं ‘‘सुक्कविस्सट्ठि नाम रागसमुट्ठाना होती’’ति (कथा॰ अट्ठ॰ ३०७)। अञ्ञत्र सुपिनन्ताति सुपिनो एव सुपिनन्तो, तं ठपेत्वाति वुत्तं होति। तेनाह ‘‘या सुपिने’’तिआदि। सङ्घादिसेसोति इमस्स आपत्तिनिकायस्स नामं। तेनाह ‘‘या अञ्ञत्र सुपिनन्ता’’तिआदि। आपत्तिनिकायोति आपत्तिसमूहो। किञ्चापि अयं एकाव आपत्ति, रुळ्हिसद्देन, पन अवयवे समूहवोहारेन वा ‘‘निकायो’’ति वुत्तो ‘‘एको वेदनाक्खन्धो, एको विञ्ञाणक्खन्धो’’तिआदीसु विय।
Ettha ca ‘‘rāgūpatthambhādīsū’’tiādinā (pārā. aṭṭha. 2.237) kālo dassito. Rāgūpatthambhādikālesu hi aṅgajātaṃ kammaniyaṃ hoti. Yassa kammaniyatte sati moceti, ito paraṃ añño kālo natthi. Na hi vinā rāgūpatthambhādīhi pubbaṇhādayo kālabhedā mocane nimittaṃ honti. ‘‘Ārogyādīsū’’tiādinā pana adhippāyo dassito. Evarūpena hi adhippāyabhedena moceti, na aññathā. ‘‘Ajjhattarūpādīsū’’tiādinā upāyo dassito. Ajjhattarūpe vā hi moceyya, bahiddhārūpe vā, ubhayattha vā, ākāse vā kaṭiṃ kampento, ito paraṃ añño upāyo natthi. Nīlādivasenā’’tiādīhi pana dasahi navamassa adhippāyassa vatthu dassitaṃ. Vīmaṃsanto hi nīlādīsu aññataravasena vīmaṃsati, na tehi vinimuttanti. ‘‘Ṭhānā cāvanā’’ti iminā pana atthato vissaṭṭhi dassitā . Yathāha ‘‘vissaṭṭhīti ṭhānato cāvanā vuccatī’’ti (pārā. 237). Sā cāyaṃ tassa sukkassa ṭhānā cāvanā rāgavasena. Vuttañhetaṃ kathāvatthuaṭṭhakathāyaṃ ‘‘sukkavissaṭṭhi nāma rāgasamuṭṭhānā hotī’’ti (kathā. aṭṭha. 307). Aññatra supinantāti supino eva supinanto, taṃ ṭhapetvāti vuttaṃ hoti. Tenāha ‘‘yā supine’’tiādi. Saṅghādisesoti imassa āpattinikāyassa nāmaṃ. Tenāha ‘‘yā aññatra supinantā’’tiādi. Āpattinikāyoti āpattisamūho. Kiñcāpi ayaṃ ekāva āpatti, ruḷhisaddena, pana avayave samūhavohārena vā ‘‘nikāyo’’ti vutto ‘‘eko vedanākkhandho, eko viññāṇakkhandho’’tiādīsu viya.
अस्साति (सारत्थ॰ टी॰ २.१६ संघादिसेसकण्ड) आपत्तिनिकायस्स। ननु च अयुत्तोयं निद्देसो ‘‘सङ्घो आदिम्हि चेव सेसे च इच्छितब्बो अस्सा’’ति। न हि आपत्तिनिकायस्स आदिम्हि चेव सेसे च सङ्घो इच्छितो, किञ्चरहि वुट्ठानस्साति इमं चोदनं मनसि निधाय यथा न विरुज्झति, तथा अधिप्पायं विवरितुं ‘‘किं वुत्तं होती’’तिआदिमाह। आपत्तितो वुट्ठानस्स आदिम्हि चेव सेसे च इच्छितो सङ्घो आपत्तियाव इच्छितो नाम होतीति अयमेत्थ अधिप्पायो। आपत्तिवुट्ठानन्ति आपत्तितो वुट्ठानं, अनापत्तिकभावूपगमनन्ति अत्थो।
Assāti (sārattha. ṭī. 2.16 saṃghādisesakaṇḍa) āpattinikāyassa. Nanu ca ayuttoyaṃ niddeso ‘‘saṅgho ādimhi ceva sese ca icchitabbo assā’’ti. Na hi āpattinikāyassa ādimhi ceva sese ca saṅgho icchito, kiñcarahi vuṭṭhānassāti imaṃ codanaṃ manasi nidhāya yathā na virujjhati, tathā adhippāyaṃ vivarituṃ ‘‘kiṃ vuttaṃ hotī’’tiādimāha. Āpattito vuṭṭhānassa ādimhi ceva sese ca icchito saṅgho āpattiyāva icchito nāma hotīti ayamettha adhippāyo. Āpattivuṭṭhānanti āpattito vuṭṭhānaṃ, anāpattikabhāvūpagamananti attho.
दकसोतन्ति पस्सावमग्गं, अङ्गजातप्पदेसन्ति वुत्तं होति। यदि एवं अथ कस्मा अट्ठकथायं ‘‘दकसोतं ओतिण्णमत्ते’’ति वुत्तन्ति आह ‘‘ठानतो पन चुत’’न्तिआदि। अवस्समेव दकसोतं ओतरति अधिवासेत्वा अन्तरा निवारेतुं असक्कुणेय्यत्ता। दकसोतोरोहनतो (सारत्थ॰ टी॰ २.२३६-२३७) पट्ठाय पन उपादिन्नतो विनिमुत्तत्ता सम्भवरूपं उतुसमुट्ठानमेव अवसिस्सति, सेसं तिसमुट्ठानं नत्थीति वेदितब्बं। तस्माति यस्मा ठानतो चुतं दकसोतं ओतरति, तस्मा।
Dakasotanti passāvamaggaṃ, aṅgajātappadesanti vuttaṃ hoti. Yadi evaṃ atha kasmā aṭṭhakathāyaṃ ‘‘dakasotaṃ otiṇṇamatte’’ti vuttanti āha ‘‘ṭhānato pana cuta’’ntiādi. Avassameva dakasotaṃ otarati adhivāsetvā antarā nivāretuṃ asakkuṇeyyattā. Dakasotorohanato (sārattha. ṭī. 2.236-237) paṭṭhāya pana upādinnato vinimuttattā sambhavarūpaṃ utusamuṭṭhānameva avasissati, sesaṃ tisamuṭṭhānaṃ natthīti veditabbaṃ. Tasmāti yasmā ṭhānato cutaṃ dakasotaṃ otarati, tasmā.
अमोचनाधिप्पायस्साति भेसज्जेन निमित्तं आलिम्पन्तस्स उच्चारादीनि वा करोन्तस्स। सुपिनं पस्सन्तस्साति (पारा॰ अट्ठ॰ २.२३७) धातुक्खोभतो वा अनुभूतपुब्बतो वा देवतोपसंहारतो वा पुब्बनिमित्ततो वाति इमेहि चतूहि कारणेहि सुपिनं पस्सन्तस्स। किं पनेतं पस्सन्तो सुत्तो पस्सति, पटिबुद्धो, उदाहु नेव सुत्तो, न पटिबुद्धोति? किञ्चेत्थ – यदि ताव सुत्तो पस्सति, अभिधम्मविरोधो आपज्जति। भवङ्गचित्तेन हि सुपति, तं रूपनिमित्तादिआरम्मणं वा रागादिसम्पयुत्तं वा न होति। सुपिनं पस्सन्तस्स च ईदिसानि चित्तानि उप्पज्जन्ति। अथ पटिबुद्धो पस्सति, विनयविरोधो आपज्जति। यञ्हि पटिबुद्धो पस्सति, तं सब्बोहारिकचित्तेन पस्सति। सब्बोहारिकचित्तेन च कते वीतिक्कमे अनापत्ति नाम नत्थि। सुपिनं पस्सन्तेन पन कतेपि वीतिक्कमे एकन्तं अनापत्ति एव। अथ नेव सुत्तो न पटिबुद्धो पस्सति, को नाम पस्सति, एवञ्च सति सुपिनस्स अभावोव आपज्जतीति? न अभावो, कस्मा? यस्मा कपिमिद्धपरेतो पस्सति। वुत्तञ्हेतं ‘‘कपिमिद्धपरेतो खो महाराज सुपिनं पस्सती’’ति (मि॰ प॰ ५.३.५)। कपिमिद्धपरेतोति मक्कटनिद्दाय युत्तो। यथा हि मक्कटस्स निद्दा लहुपरिवत्ता होति, एवं या निद्दा पुनप्पुनं कुसलादिचित्तवोकिण्णत्ता लहुपरिवत्ता, यस्सा पवत्तियं पुनप्पुनं भवङ्गतो उत्तरणं होति, ताय युत्तो सुपिनं पस्सति। यस्स च एवं पस्सन्तस्स सुपिने मेथुनं धम्मं पटिसेवन्तस्स विय, कायसंसग्गादीनि आपज्जन्तस्स विय च सुपिनन्तेनेव कारणेन असुचि मुच्चति, तस्सपि अनापत्ति। सुपिने (पारा॰ अट्ठ॰ २.२६२) पन उप्पन्नाय अस्सादचेतनाय सचस्स विसयो होति, निच्चलेन भवितब्बं, न हत्थेन निमित्तं कीळापेतब्बं। कासावपच्चत्थरणरक्खणत्थं पन हत्थपुटेन गहेत्वा जग्गनत्थाय उदकट्ठानं गन्तुं वट्टति।
Amocanādhippāyassāti bhesajjena nimittaṃ ālimpantassa uccārādīni vā karontassa. Supinaṃ passantassāti (pārā. aṭṭha. 2.237) dhātukkhobhato vā anubhūtapubbato vā devatopasaṃhārato vā pubbanimittato vāti imehi catūhi kāraṇehi supinaṃ passantassa. Kiṃ panetaṃ passanto sutto passati, paṭibuddho, udāhu neva sutto, na paṭibuddhoti? Kiñcettha – yadi tāva sutto passati, abhidhammavirodho āpajjati. Bhavaṅgacittena hi supati, taṃ rūpanimittādiārammaṇaṃ vā rāgādisampayuttaṃ vā na hoti. Supinaṃ passantassa ca īdisāni cittāni uppajjanti. Atha paṭibuddho passati, vinayavirodho āpajjati. Yañhi paṭibuddho passati, taṃ sabbohārikacittena passati. Sabbohārikacittena ca kate vītikkame anāpatti nāma natthi. Supinaṃ passantena pana katepi vītikkame ekantaṃ anāpatti eva. Atha neva sutto na paṭibuddho passati, ko nāma passati, evañca sati supinassa abhāvova āpajjatīti? Na abhāvo, kasmā? Yasmā kapimiddhapareto passati. Vuttañhetaṃ ‘‘kapimiddhapareto kho mahārāja supinaṃ passatī’’ti (mi. pa. 5.3.5). Kapimiddhaparetoti makkaṭaniddāya yutto. Yathā hi makkaṭassa niddā lahuparivattā hoti, evaṃ yā niddā punappunaṃ kusalādicittavokiṇṇattā lahuparivattā, yassā pavattiyaṃ punappunaṃ bhavaṅgato uttaraṇaṃ hoti, tāya yutto supinaṃ passati. Yassa ca evaṃ passantassa supine methunaṃ dhammaṃ paṭisevantassa viya, kāyasaṃsaggādīni āpajjantassa viya ca supinanteneva kāraṇena asuci muccati, tassapi anāpatti. Supine (pārā. aṭṭha. 2.262) pana uppannāya assādacetanāya sacassa visayo hoti, niccalena bhavitabbaṃ, na hatthena nimittaṃ kīḷāpetabbaṃ. Kāsāvapaccattharaṇarakkhaṇatthaṃ pana hatthapuṭena gahetvā jagganatthāya udakaṭṭhānaṃ gantuṃ vaṭṭati.
सुक्कविस्सट्ठिसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Sukkavissaṭṭhisikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
