| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā |
२. सङ्घादिसेसकण्डो
2. Saṅghādisesakaṇḍo
१. सुक्कविस्सट्ठिसिक्खापदवण्णना
1. Sukkavissaṭṭhisikkhāpadavaṇṇanā
२३५. ‘‘ओक्कमन्तान’’न्ति पाठो। एत्थाह – ‘‘यो पन भिक्खू’’ति कारको इध कस्मा न निद्दिट्ठोति? अभि-निद्देसेन इमस्स सापेक्खाभावदस्सनत्थं। कथं? कण्डुवनादिअधिप्पायचेतनावसेन चेतेन्तस्स कण्डुवनादिउपक्कमेन उपक्कमन्तस्स, मेथुनरागवसेन ऊरुआदीसु दुक्कटवत्थूसु, वणादीसु थुल्लच्चयवत्थूसु च उपक्कमन्तस्स सुक्कविस्सट्ठिया सतिपि न सङ्घादिसेसो। मोचनस्सादसङ्खाताधिप्पायापेक्खाव सुक्कविस्सट्ठि सति उपक्कमे, न अञ्ञथा ‘‘अनापत्ति न मोचनाधिप्पायस्सा’’ति वचनतो। तस्मा तदत्थदस्सनत्थं इध कारको न निद्दिट्ठो, अञ्ञथा ‘‘यो पन भिक्खु सञ्चेतनिकं सुक्कविस्सट्ठिं आपज्जेय्या’’ति कारके निद्दिट्ठे ‘‘चेतेति न उपक्कमति मुच्चति, अनापत्ती’’ति वुत्तवचनविरोधो। ‘‘सञ्चेतनिकाय सुक्कविस्सट्ठिया अञ्ञत्र सुपिनन्ता’’ति भुम्मे निद्दिट्ठेपि सोव विरोधो आपज्जति, तस्मा तदुभयवचनक्कमं अवत्वा ‘‘सञ्चेतनिका सुक्कविस्सट्ठि अञ्ञत्र सुपिनन्ता’’ति वुत्तं। तत्थ निमित्तत्थे भुम्मवचनाभावतो हेतुत्थनियमो न कतो होति। तस्मिं अकते सञ्चेतनिका सुक्कविस्सट्ठि अञ्ञत्र सुपिनन्ता सङ्घादिसेसापत्ति, उपक्कमे असति अनापत्तीति अयमत्थो दीपितोति वेदितब्बं।
235. ‘‘Okkamantāna’’nti pāṭho. Etthāha – ‘‘yo pana bhikkhū’’ti kārako idha kasmā na niddiṭṭhoti? Abhi-niddesena imassa sāpekkhābhāvadassanatthaṃ. Kathaṃ? Kaṇḍuvanādiadhippāyacetanāvasena cetentassa kaṇḍuvanādiupakkamena upakkamantassa, methunarāgavasena ūruādīsu dukkaṭavatthūsu, vaṇādīsu thullaccayavatthūsu ca upakkamantassa sukkavissaṭṭhiyā satipi na saṅghādiseso. Mocanassādasaṅkhātādhippāyāpekkhāva sukkavissaṭṭhi sati upakkame, na aññathā ‘‘anāpatti na mocanādhippāyassā’’ti vacanato. Tasmā tadatthadassanatthaṃ idha kārako na niddiṭṭho, aññathā ‘‘yo pana bhikkhu sañcetanikaṃ sukkavissaṭṭhiṃ āpajjeyyā’’ti kārake niddiṭṭhe ‘‘ceteti na upakkamati muccati, anāpattī’’ti vuttavacanavirodho. ‘‘Sañcetanikāya sukkavissaṭṭhiyā aññatra supinantā’’ti bhumme niddiṭṭhepi sova virodho āpajjati, tasmā tadubhayavacanakkamaṃ avatvā ‘‘sañcetanikā sukkavissaṭṭhi aññatra supinantā’’ti vuttaṃ. Tattha nimittatthe bhummavacanābhāvato hetutthaniyamo na kato hoti. Tasmiṃ akate sañcetanikā sukkavissaṭṭhi aññatra supinantā saṅghādisesāpatti, upakkame asati anāpattīti ayamattho dīpitoti veditabbaṃ.
२३६-७. सञ्चेतनिकाति एत्थ पठमविग्गहेन उपसग्गस्स सात्थकता दस्सिता, दुतियेन इकपच्चयस्स। वातपित्तसेम्हरुहिरादिआसयभेदतोति अत्थो। धातूति एत्थ ‘‘पथवीधातुआदयो चतस्सो, चक्खुधातुआदयो वा अट्ठारसा’’ति गण्ठिपदे लिखितं। वत्थिसीसन्ति वत्थिपुटस्स सीसं। ‘‘अङ्गजातस्स मूलं अधिप्पेतं, न अग्गसीस’’न्ति वदन्ति। तथेवाति ‘‘निमित्ते उपक्कमतो’’तिआदिं गण्हाति। ततो मुच्चित्वाति ‘‘न सकलकायतो, तस्मा पन ठाना चुतमत्ते होतू’’ति गण्ठिपदे लिखितं। ‘‘दकसोतं ओतिण्णमत्ते’’ति इमिना न समेतीति चे ? ततो दकसोतोरोहणञ्चेत्थातिआदि वुच्चति। तस्सत्थो – निमित्ते उपक्कमं कत्वा सुक्कं ठाना चावेत्वा पुन विप्पटिसारवसेन दकसोतोरोहणं निवारेतुं अधिवासेमीति। ततो बहि निक्खमन्ते अधिवासेतुं न सक्का, तथापि अधिवासनाधिप्पायेन अधिवासेत्वा अन्तरा दकसोततो उद्धं निवारेतुं असक्कुणेय्यताय ‘‘अनिक्खन्ते वा’’ति वुत्तं। कस्मा? ठाना चुतञ्हि अवस्सं दकसोतं ओतरतीति अट्ठकथाधिप्पायो गण्ठिपदाधिप्पायेन समेति। ततो मुच्चित्वाति सकट्ठानतो। सकसरीरतो हि बहि निक्खन्तमेव होति, ततो ‘‘बहि निक्खन्ते वा अनिक्खन्ते वा’’ति वचनं विरुज्झेय्य। यस्मा पन तम्हा तम्हा सरीरपदेसा चुतं अवस्सं दकसोतं ओतरति, तस्मा वुत्तं ‘‘दकसोतं ओतिण्णमत्ते’’ति, इमिना च आपत्तिया पाकटकालं दस्सेति, किं वुत्तं होति? मोचनस्सादेन निमित्ते उपक्कमतो सुक्कं बहुतरम्पि सरीरपदेसा चुतं तत्थ तत्थ लग्गावसेसं यत्तकं एका खुद्दकमक्खिका पिवेय्य, तत्तके दकसोतं ओतिण्णमत्ते सङ्घादिसेसापत्ति। वुत्तञ्हि कङ्खावितरणियं (कङ्खा॰ अट्ठ॰ सुक्कविस्सट्ठिसिक्खापदवण्णना) ‘‘दकसोतं अनोतिण्णेपि सङ्घादिसेसो’’तिआदि। तत्तकस्स बहि निक्खमनं असल्लक्खेन्तो ‘‘चेतेति उपक्कमति न मुच्चति, आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति वचनतो थुल्लच्चयन्ति सञ्ञाय देसेन्तोपि न मुच्चति, पस्सावम्पि वण्णतं पस्सित्वा वत्थिकोसगतस्स पिच्छिलताय वा ञत्वा सङ्घादिसेसतो वुट्ठातब्बं। अयमेत्थ ततियत्थेरवादे युत्ति। सब्बाचरिया इमे एव तयो थेरा, तेसम्पि दकसोतोरोहणं निमित्ते उपक्कमनन्ति अयं दुतियो विनिच्छयो साधारणतो एत्थ, एवं उपतिस्सत्थेरो वदति किर।
236-7.Sañcetanikāti ettha paṭhamaviggahena upasaggassa sātthakatā dassitā, dutiyena ikapaccayassa. Vātapittasemharuhirādiāsayabhedatoti attho. Dhātūti ettha ‘‘pathavīdhātuādayo catasso, cakkhudhātuādayo vā aṭṭhārasā’’ti gaṇṭhipade likhitaṃ. Vatthisīsanti vatthipuṭassa sīsaṃ. ‘‘Aṅgajātassa mūlaṃ adhippetaṃ, na aggasīsa’’nti vadanti. Tathevāti ‘‘nimitte upakkamato’’tiādiṃ gaṇhāti. Tato muccitvāti ‘‘na sakalakāyato, tasmā pana ṭhānā cutamatte hotū’’ti gaṇṭhipade likhitaṃ. ‘‘Dakasotaṃ otiṇṇamatte’’ti iminā na sametīti ce ? Tato dakasotorohaṇañcetthātiādi vuccati. Tassattho – nimitte upakkamaṃ katvā sukkaṃ ṭhānā cāvetvā puna vippaṭisāravasena dakasotorohaṇaṃ nivāretuṃ adhivāsemīti. Tato bahi nikkhamante adhivāsetuṃ na sakkā, tathāpi adhivāsanādhippāyena adhivāsetvā antarā dakasotato uddhaṃ nivāretuṃ asakkuṇeyyatāya ‘‘anikkhante vā’’ti vuttaṃ. Kasmā? Ṭhānā cutañhi avassaṃ dakasotaṃ otaratīti aṭṭhakathādhippāyo gaṇṭhipadādhippāyena sameti. Tato muccitvāti sakaṭṭhānato. Sakasarīrato hi bahi nikkhantameva hoti, tato ‘‘bahi nikkhante vā anikkhante vā’’ti vacanaṃ virujjheyya. Yasmā pana tamhā tamhā sarīrapadesā cutaṃ avassaṃ dakasotaṃ otarati, tasmā vuttaṃ ‘‘dakasotaṃ otiṇṇamatte’’ti, iminā ca āpattiyā pākaṭakālaṃ dasseti, kiṃ vuttaṃ hoti? Mocanassādena nimitte upakkamato sukkaṃ bahutarampi sarīrapadesā cutaṃ tattha tattha laggāvasesaṃ yattakaṃ ekā khuddakamakkhikā piveyya, tattake dakasotaṃ otiṇṇamatte saṅghādisesāpatti. Vuttañhi kaṅkhāvitaraṇiyaṃ (kaṅkhā. aṭṭha. sukkavissaṭṭhisikkhāpadavaṇṇanā) ‘‘dakasotaṃ anotiṇṇepi saṅghādiseso’’tiādi. Tattakassa bahi nikkhamanaṃ asallakkhento ‘‘ceteti upakkamati na muccati, āpatti thullaccayassā’’ti vacanato thullaccayanti saññāya desentopi na muccati, passāvampi vaṇṇataṃ passitvā vatthikosagatassa picchilatāya vā ñatvā saṅghādisesato vuṭṭhātabbaṃ. Ayamettha tatiyattheravāde yutti. Sabbācariyā ime eva tayo therā, tesampi dakasotorohaṇaṃ nimitte upakkamananti ayaṃ dutiyo vinicchayo sādhāraṇato ettha, evaṃ upatissatthero vadati kira.
ठाना चुतञ्हि अवस्सं दकसोतं ओतरतीति कत्वा ‘‘ठाना चावनमत्तेनेवेत्थ आपत्ति वेदितब्बा’’ति वुत्तं। दकसोतं ओतिण्णे एव आपत्ति। सुक्कस्स हि सकलं सरीरं ठानं, अनोतिण्णे ठाना चुतं नाम न होतीति वीमंसितब्बं। आभिधम्मिकत्ता थेरस्स ‘‘सुक्कविस्सट्ठि नाम रागसमुट्ठाना होती’’ति (कथा॰ अट्ठ॰ ३०७) कथावत्थुट्ठकथायं वुत्तत्ता सम्भवो चित्तसमुट्ठानो, ‘‘तं असुचिं एकदेसं मुखेन अग्गहेसि, एकदेसं अङ्गजाते पक्खिपी’’ति (पारा॰ ५०३) वचनतो उतुसमुट्ठानो च दिस्सति, सो च खो अवीतरागस्सेव ‘‘अट्ठानमेतं, भिक्खवे, अनवकासो यं अरहतो असुचि मुच्चेय्या’’ति (महाव॰ ३५३; कथा॰ ३१३) वचनतो। परूपाहारट्ठकथायं ‘‘अत्थि तस्स आसयोति तस्स सुक्कस्स उच्चारपस्सावानं विय पतिट्ठानोकासो अत्थी’’ति (कथा॰ अट्ठ॰ ३०९) चनतो तस्स आसयोति सिद्धं। पाकतिकचित्तसमुट्ठानरूपं विय असंसट्ठत्ता, निक्खमनतो च ‘‘वत्थिसीसं, कटि, कायो’’ति तिधा सुक्कस्स ठानं पकप्पेन्ति आचरिया। सप्पविसं विय तं दट्ठब्बं, न च विसस्स ठाननियमो, कोधवसेन फुसन्तस्स होति, एवमस्स न च ठाननियमो, रागवसेन उपक्कमन्तस्स होतीति तक्को।
Ṭhānā cutañhi avassaṃ dakasotaṃ otaratīti katvā ‘‘ṭhānā cāvanamattenevettha āpatti veditabbā’’ti vuttaṃ. Dakasotaṃ otiṇṇe eva āpatti. Sukkassa hi sakalaṃ sarīraṃ ṭhānaṃ, anotiṇṇe ṭhānā cutaṃ nāma na hotīti vīmaṃsitabbaṃ. Ābhidhammikattā therassa ‘‘sukkavissaṭṭhi nāma rāgasamuṭṭhānā hotī’’ti (kathā. aṭṭha. 307) kathāvatthuṭṭhakathāyaṃ vuttattā sambhavo cittasamuṭṭhāno, ‘‘taṃ asuciṃ ekadesaṃ mukhena aggahesi, ekadesaṃ aṅgajāte pakkhipī’’ti (pārā. 503) vacanato utusamuṭṭhāno ca dissati, so ca kho avītarāgasseva ‘‘aṭṭhānametaṃ, bhikkhave, anavakāso yaṃ arahato asuci mucceyyā’’ti (mahāva. 353; kathā. 313) vacanato. Parūpāhāraṭṭhakathāyaṃ ‘‘atthi tassa āsayoti tassa sukkassa uccārapassāvānaṃ viya patiṭṭhānokāso atthī’’ti (kathā. aṭṭha. 309) canato tassa āsayoti siddhaṃ. Pākatikacittasamuṭṭhānarūpaṃ viya asaṃsaṭṭhattā, nikkhamanato ca ‘‘vatthisīsaṃ, kaṭi, kāyo’’ti tidhā sukkassa ṭhānaṃ pakappenti ācariyā. Sappavisaṃ viya taṃ daṭṭhabbaṃ, na ca visassa ṭhānaniyamo, kodhavasena phusantassa hoti, evamassa na ca ṭhānaniyamo, rāgavasena upakkamantassa hotīti takko.
खोभकरणपच्चयो नाम भेसज्जसेनासनाहारादिपच्चयो। संसग्गभेदतोपीति एतेसु द्वीहिपि तीहिपि। पहीनविपल्लासत्ताति एत्थ यं किञ्चि सुपिनन्तेन सेक्खपुथुज्जना पस्सन्ति, तं सब्बं विपल्लत्थं अभूतमेवाति आपज्जति। ततो ‘‘यं पन पुब्बनिमित्ततो पस्सति। तं एकन्तसच्चमेव होती’’ति इदं विरुज्झति, तस्मा न विसयं सन्धाय वुत्तं। सो हि सच्चो वा होति, अलिको वाति कत्वा तञ्चे सन्धाय वुत्तं सिया, ‘‘असेक्खा पहीनविपल्लासत्ता सच्चमेव पस्सन्ति, नासच्च’’न्ति वत्तब्बं सिया। किन्तु दस्सनं सन्धाय वुत्तं। तञ्हि अभूतं, अपस्सन्तोपि हि पस्सन्तो विय असुणन्तोपि सुणन्तो विय अमुनन्तोपि मुनन्तो विय होति। सच्चम्पि विपस्सतीति नो तक्कोति आचरियो। तं रूपनिमित्तादिआरम्मणं न होति, आगन्तुकपच्चुप्पन्नं रूपनिमित्तादिआरम्मणं सन्धाय वुत्तं। कम्मनिमित्तगतिनिमित्तभूतानि हि रूपनिमित्तादीनि भवङ्गस्स आरम्मणानि होन्ति एव। तत्थ कम्मनिमित्तमतीतमेव, गतिनिमित्तं थोकं कालं पच्चुप्पन्नं सिया।
Khobhakaraṇapaccayo nāma bhesajjasenāsanāhārādipaccayo. Saṃsaggabhedatopīti etesu dvīhipi tīhipi. Pahīnavipallāsattāti ettha yaṃ kiñci supinantena sekkhaputhujjanā passanti, taṃ sabbaṃ vipallatthaṃ abhūtamevāti āpajjati. Tato ‘‘yaṃ pana pubbanimittato passati. Taṃ ekantasaccameva hotī’’ti idaṃ virujjhati, tasmā na visayaṃ sandhāya vuttaṃ. So hi sacco vā hoti, aliko vāti katvā tañce sandhāya vuttaṃ siyā, ‘‘asekkhā pahīnavipallāsattā saccameva passanti, nāsacca’’nti vattabbaṃ siyā. Kintu dassanaṃ sandhāya vuttaṃ. Tañhi abhūtaṃ, apassantopi hi passanto viya asuṇantopi suṇanto viya amunantopi munanto viya hoti. Saccampi vipassatīti no takkoti ācariyo. Taṃ rūpanimittādiārammaṇaṃ na hoti, āgantukapaccuppannaṃ rūpanimittādiārammaṇaṃ sandhāya vuttaṃ. Kammanimittagatinimittabhūtāni hi rūpanimittādīni bhavaṅgassa ārammaṇāni honti eva. Tattha kammanimittamatītameva, gatinimittaṃ thokaṃ kālaṃ paccuppannaṃ siyā.
ईदिसानीति पच्चक्खतो अनुभूतपुब्बपरिकप्पितागन्तुकपच्चुप्पन्नरूपनिमित्तादिआरम्मणानि, रागादिसम्पयुत्तानि चाति अत्थो। मक्कटस्स निद्दा लहुपरिवत्ता होति। सो हि रुक्खसाखतो पतनभया अभिक्खणं उम्मीलति च सुपति च। मनुस्सा किञ्चापि पुनप्पुनं उम्मीलन्ति सुब्यत्ततरं पटिबुद्धा विय पस्सन्ति, अथ खो पटिबुद्धानं पुनप्पुनं भवङ्गोतरणं विय सुपिनकालेपि तेसं भवङ्गोतरणं होति, येन ‘‘सुपती’’ति वुच्चति। ‘‘भवङ्गचित्तेन हि सुपती’’ति वचनतो भवङ्गोतरणं करजकायस्स निरुस्साहसन्तभावूपनिस्सयत्ता ‘‘निद्दा’’ति वुच्चति। सा करजकायस्स दुब्बलभावेन सुपिनदस्सनकाले भवङ्गतो उत्तरणे सतिपि निरुस्साहसन्तभावप्पत्तिया ‘‘पवत्तती’’ति च वुच्चति, यतो सत्ता ‘‘पटिबुद्धा’’ति न वुच्चन्ति, करजकायस्स निरुस्साहसन्तसभावप्पत्तितो च तन्निस्सितं हदयवत्थु न सुप्पसन्नं होति, ततो तन्निस्सितापि चित्तप्पवत्ति असुप्पसन्नवट्टिनिस्सितदीपप्पभा विय। तेनेव अट्ठकथायं ‘‘स्वायं दुब्बलवत्थुकत्ता चेतनाय पटिसन्धिं आकड्ढितुं असमत्थो’’तिआदि वुत्तं।
Īdisānīti paccakkhato anubhūtapubbaparikappitāgantukapaccuppannarūpanimittādiārammaṇāni, rāgādisampayuttāni cāti attho. Makkaṭassa niddā lahuparivattā hoti. So hi rukkhasākhato patanabhayā abhikkhaṇaṃ ummīlati ca supati ca. Manussā kiñcāpi punappunaṃ ummīlanti subyattataraṃ paṭibuddhā viya passanti, atha kho paṭibuddhānaṃ punappunaṃ bhavaṅgotaraṇaṃ viya supinakālepi tesaṃ bhavaṅgotaraṇaṃ hoti, yena ‘‘supatī’’ti vuccati. ‘‘Bhavaṅgacittena hi supatī’’ti vacanato bhavaṅgotaraṇaṃ karajakāyassa nirussāhasantabhāvūpanissayattā ‘‘niddā’’ti vuccati. Sā karajakāyassa dubbalabhāvena supinadassanakāle bhavaṅgato uttaraṇe satipi nirussāhasantabhāvappattiyā ‘‘pavattatī’’ti ca vuccati, yato sattā ‘‘paṭibuddhā’’ti na vuccanti, karajakāyassa nirussāhasantasabhāvappattito ca tannissitaṃ hadayavatthu na suppasannaṃ hoti, tato tannissitāpi cittappavatti asuppasannavaṭṭinissitadīpappabhā viya. Teneva aṭṭhakathāyaṃ ‘‘svāyaṃ dubbalavatthukattā cetanāya paṭisandhiṃ ākaḍḍhituṃ asamattho’’tiādi vuttaṃ.
गण्ठिपदे पन ‘‘दुब्बलवत्थुकत्ताति सुपिने उपट्ठितं निमित्तम्पि दुब्बल’’न्ति लिखितं। तं अनेकत्थं सब्बम्पि निमित्तं होति, न च दुब्बलारम्मणवत्थुकत्ता चेतना, ताय चित्तप्पवत्ति दुब्बला अतीतानागतारम्मणाय, पञ्ञत्तारम्मणाय वा अदुब्बलत्ता, अवत्थुकाय दुब्बलभावो न युज्जति चेतनाय अवत्थुकाय भावनापभावायातिरेकबलसब्भावतो। भावनाबलसमप्पितञ्हि चित्तं अरूपम्पि समानं अतिभारियम्पि करजकायं गहेत्वा एकचित्तक्खणेनेव ब्रह्मलोकं पापेत्वा ठपेति। तप्पटिभागं अनप्पितम्पि कामावचरचित्तं करजकायं आकासे लङ्घनसमत्थं करोति, पगेवेतरं। किं पनेत्थ तं अनुमानकारणं, येन चित्तस्सेव आनुभावोति पञ्ञायेय्य चित्तानुभावेन वा लद्धासेवनादिकिरियाविसेसनिब्बत्तिदस्सनतो, तस्मा दुब्बलवत्थुकत्ताति दुब्बलहदयवत्थुकत्ताति आचरियस्स तक्को। अत्तनो मन्दतिक्खाकारेन तन्निस्सितस्स चित्तस्स मन्दतिक्खभावनिप्फादनसमत्थञ्चे, हदयवत्थु चक्खुसोतादिवत्थु विय इन्द्रियं भवेय्य, न चेतं इन्द्रियं। यतो धम्मसङ्गहे उपादायरूपपाळियं उद्देसारहं न जातं। अनिन्द्रियत्ता हि तं कायिन्द्रियस्स अनन्तरं न उद्दिट्ठं, वत्थुरूपत्ता च अवत्थुरूपस्स जीवितिन्द्रियस्स अनन्तरम्पि न उद्दिट्ठं, तस्मा यं वुत्तं ‘‘तस्स असुप्पसन्नत्ता तन्निस्सिता च चित्तप्पवत्ति असुप्पसन्ना होती’’ति, तं न सिद्धन्ति चे? सिद्धमेव अनिन्द्रियानम्पि सप्पायासप्पायउतुआहारादीनं पच्चयानं समायोगतो, चित्तप्पवत्तिया विकारदस्सनतो, पच्चक्खत्ता च। यस्मा अप्पटिबुद्धोपि पटिबुद्धं विय अत्तानं मञ्ञतीति। एत्तावता करजकायस्स निरुस्साहसन्तभावाकारविसेसो निद्दा नाम। सा चित्तस्स भवङ्गोतरणाकारविसेसेन होति, ताय समन्नागतो सत्तो भवङ्गतो उत्तिण्णो सुपिनं पस्सति, सो ‘‘कपिमिद्धपरेतो’’ति वुच्चति, सो सुत्तो अप्पटिबुद्धो होतीति अयमत्थो साधितो होति।
Gaṇṭhipade pana ‘‘dubbalavatthukattāti supine upaṭṭhitaṃ nimittampi dubbala’’nti likhitaṃ. Taṃ anekatthaṃ sabbampi nimittaṃ hoti, na ca dubbalārammaṇavatthukattā cetanā, tāya cittappavatti dubbalā atītānāgatārammaṇāya, paññattārammaṇāya vā adubbalattā, avatthukāya dubbalabhāvo na yujjati cetanāya avatthukāya bhāvanāpabhāvāyātirekabalasabbhāvato. Bhāvanābalasamappitañhi cittaṃ arūpampi samānaṃ atibhāriyampi karajakāyaṃ gahetvā ekacittakkhaṇeneva brahmalokaṃ pāpetvā ṭhapeti. Tappaṭibhāgaṃ anappitampi kāmāvacaracittaṃ karajakāyaṃ ākāse laṅghanasamatthaṃ karoti, pagevetaraṃ. Kiṃ panettha taṃ anumānakāraṇaṃ, yena cittasseva ānubhāvoti paññāyeyya cittānubhāvena vā laddhāsevanādikiriyāvisesanibbattidassanato, tasmā dubbalavatthukattāti dubbalahadayavatthukattāti ācariyassa takko. Attano mandatikkhākārena tannissitassa cittassa mandatikkhabhāvanipphādanasamatthañce, hadayavatthu cakkhusotādivatthu viya indriyaṃ bhaveyya, na cetaṃ indriyaṃ. Yato dhammasaṅgahe upādāyarūpapāḷiyaṃ uddesārahaṃ na jātaṃ. Anindriyattā hi taṃ kāyindriyassa anantaraṃ na uddiṭṭhaṃ, vatthurūpattā ca avatthurūpassa jīvitindriyassa anantarampi na uddiṭṭhaṃ, tasmā yaṃ vuttaṃ ‘‘tassa asuppasannattā tannissitā ca cittappavatti asuppasannā hotī’’ti, taṃ na siddhanti ce? Siddhameva anindriyānampi sappāyāsappāyautuāhārādīnaṃ paccayānaṃ samāyogato, cittappavattiyā vikāradassanato, paccakkhattā ca. Yasmā appaṭibuddhopi paṭibuddhaṃ viya attānaṃ maññatīti. Ettāvatā karajakāyassa nirussāhasantabhāvākāraviseso niddā nāma. Sā cittassa bhavaṅgotaraṇākāravisesena hoti, tāya samannāgato satto bhavaṅgato uttiṇṇo supinaṃ passati, so ‘‘kapimiddhapareto’’ti vuccati, so sutto appaṭibuddho hotīti ayamattho sādhito hoti.
यस्मा भवङ्गवारनिरन्तरताय अच्चन्तसुत्तो नाम होति, तस्मा ‘‘यदि ताव सुत्तो पस्सति, अभिधम्मविरोधो आपज्जती’’तिआदि वुत्तं। यस्मा पन निद्दाक्खणे न पटिबुद्धो नाम होति, तस्मा ‘‘अथ पटिबुद्धो पस्सति, विनयविरोधो’’तिआदि वुत्तं, यस्मा च अखीणनिद्दो, अनोतिण्णभवङ्गो च अत्थि, तस्मा ‘‘कपिमिद्धपरेतो पस्सती’’ति वुत्तं। अञ्ञथा अयं नेव सुत्तो न पटिबुद्धो, अत्तना तं निद्दं अनोक्कन्तो आपज्जेय्य। एत्तावता च अभिधम्मो, विनयो, नागसेनत्थेरवचनं युत्ति चाति सब्बं अञ्ञमञ्ञसंसन्दितं होति। तत्थ कपिमिद्धपरेतोति भवङ्गतो उत्तिण्णनिद्दापरेतो। सा हि इध कपिमिद्धं नाम। ‘‘तत्थ कतमं मिद्धं? या कायस्स अकल्यता अकम्मञ्ञता…पे॰… सुपनं, इदं वुच्चति मिद्ध’’न्ति (ध॰ स॰ ११६३) एवमागतं। इदञ्हि अरूपं, इमस्स फलभूतो करजकायस्स अकल्यता’पचलायिकासुपि निद्दाविसेसो कारणोपचारेन ‘‘कपिमिद्ध’’न्ति पवुच्चति। यञ्चेव ‘‘कपिमिद्धपरेतो खो, महाराज, सुपिनं पस्सती’’ति (मि॰ प॰ ५.३.५ थोकं विसदिसं) वुत्तन्ति।
Yasmā bhavaṅgavāranirantaratāya accantasutto nāma hoti, tasmā ‘‘yadi tāva sutto passati, abhidhammavirodho āpajjatī’’tiādi vuttaṃ. Yasmā pana niddākkhaṇe na paṭibuddho nāma hoti, tasmā ‘‘atha paṭibuddho passati, vinayavirodho’’tiādi vuttaṃ, yasmā ca akhīṇaniddo, anotiṇṇabhavaṅgo ca atthi, tasmā ‘‘kapimiddhapareto passatī’’ti vuttaṃ. Aññathā ayaṃ neva sutto na paṭibuddho, attanā taṃ niddaṃ anokkanto āpajjeyya. Ettāvatā ca abhidhammo, vinayo, nāgasenattheravacanaṃ yutti cāti sabbaṃ aññamaññasaṃsanditaṃ hoti. Tattha kapimiddhaparetoti bhavaṅgato uttiṇṇaniddāpareto. Sā hi idha kapimiddhaṃ nāma. ‘‘Tattha katamaṃ middhaṃ? Yā kāyassa akalyatā akammaññatā…pe… supanaṃ, idaṃ vuccati middha’’nti (dha. sa. 1163) evamāgataṃ. Idañhi arūpaṃ, imassa phalabhūto karajakāyassa akalyatā’pacalāyikāsupi niddāviseso kāraṇopacārena ‘‘kapimiddha’’nti pavuccati. Yañceva ‘‘kapimiddhapareto kho, mahārāja, supinaṃ passatī’’ti (mi. pa. 5.3.5 thokaṃ visadisaṃ) vuttanti.
यं तं आपत्तिवुट्ठानन्ति एत्थ येन विनयकम्मेन ततो वुट्ठानं होति, तं इध आपत्तिवुट्ठानं नाम। अवयवे समूहवोहारेन वाति एत्थ साखच्छेदको रुक्खच्छेदकोति वुच्चतीतिआदि निदस्सनं, वेदनाक्खन्धादि रुळ्हीसद्दस्स निदस्सनं। न च मयाति वीमंसनपदस्स तस्स किरियं सन्धाय, मोचने च सन्निट्ठानं सन्धाय मुच्चनपकतिया चाति वुत्तं।
Yaṃtaṃ āpattivuṭṭhānanti ettha yena vinayakammena tato vuṭṭhānaṃ hoti, taṃ idha āpattivuṭṭhānaṃ nāma. Avayave samūhavohārena vāti ettha sākhacchedako rukkhacchedakoti vuccatītiādi nidassanaṃ, vedanākkhandhādi ruḷhīsaddassa nidassanaṃ. Na ca mayāti vīmaṃsanapadassa tassa kiriyaṃ sandhāya, mocane ca sanniṭṭhānaṃ sandhāya muccanapakatiyā cāti vuttaṃ.
२४०. गेहन्ति पञ्चकामगुणा। वनभङ्गियन्ति पाभतिकं। सम्पयुत्तसुखवेदनामुखेन रागोव ‘‘अस्सादो’’ति वुत्तो। सुपन्तस्स चाति इदं कपिमिद्धपरेतो विय भवङ्गसन्ततिं अविच्छिन्दित्वा सुपन्तं सन्धाय वुत्तन्ति, वीमंसितब्बं। जग्गनत्थायाति सोधनत्थाय।
240.Gehanti pañcakāmaguṇā. Vanabhaṅgiyanti pābhatikaṃ. Sampayuttasukhavedanāmukhena rāgova ‘‘assādo’’ti vutto. Supantassa cāti idaṃ kapimiddhapareto viya bhavaṅgasantatiṃ avicchinditvā supantaṃ sandhāya vuttanti, vīmaṃsitabbaṃ. Jagganatthāyāti sodhanatthāya.
२६६. ‘‘दारुधीतलिकलेपचित्तानं अङ्गजातपटिनिज्झानेपि दुक्कट’’न्ति वदन्ति। ‘‘उप्पन्ने परिळाहे मोचनरागजो’’ति लिखन्ति। वालिकाय वा ‘‘हत्थिकामं नस्सती’’ति एत्थ विय ‘‘आपत्ति त्व’’न्ति सब्बत्थ पाठो। ‘‘एहि मे त्वं, आवुसो सामणेर, अङ्गजातं गण्हाही’’ति आगतत्ता ‘‘वचीकम्म’’न्तिपि वत्तुं युत्तं विय दिस्सति। एवं सन्ते अञ्ञं ‘‘एवं करोही’’ति आणत्तियापि आपत्ति सियाति सङ्करं होति। तस्मा न वुत्तन्ति गहेतब्बन्ति केचि।
266. ‘‘Dārudhītalikalepacittānaṃ aṅgajātapaṭinijjhānepi dukkaṭa’’nti vadanti. ‘‘Uppanne pariḷāhe mocanarāgajo’’ti likhanti. Vālikāya vā ‘‘hatthikāmaṃ nassatī’’ti ettha viya ‘‘āpatti tva’’nti sabbattha pāṭho. ‘‘Ehi me tvaṃ, āvuso sāmaṇera, aṅgajātaṃ gaṇhāhī’’ti āgatattā ‘‘vacīkamma’’ntipi vattuṃ yuttaṃ viya dissati. Evaṃ sante aññaṃ ‘‘evaṃ karohī’’ti āṇattiyāpi āpatti siyāti saṅkaraṃ hoti. Tasmā na vuttanti gahetabbanti keci.
२६७. ‘‘पुप्फावलियं सासवळिय’’न्ति दुविधो किर।
267. ‘‘Pupphāvaliyaṃ sāsavaḷiya’’nti duvidho kira.
सुक्कविस्सट्ठिसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Sukkavissaṭṭhisikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / १. सुक्कविस्सट्ठिसिक्खापदं • 1. Sukkavissaṭṭhisikkhāpadaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / १. सुक्कविस्सट्ठिसिक्खापदवण्णना • 1. Sukkavissaṭṭhisikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / १. सुक्कविस्सट्ठिसिक्खापदवण्णना • 1. Sukkavissaṭṭhisikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / १. सुक्कविस्सट्ठिसिक्खापदवण्णना • 1. Sukkavissaṭṭhisikkhāpadavaṇṇanā
