| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
२. सङ्घादिसेसकण्डो
2. Saṅghādisesakaṇḍo
१. सुक्कविस्सट्ठिसिक्खापदवण्णना
1. Sukkavissaṭṭhisikkhāpadavaṇṇanā
२३४. तेरसकस्साति तेरस सिक्खापदानि परिमाणानि अस्साति तेरसको, कण्डो, तस्स। समथे विपस्सनाय वा अभिरतिरहितो इध अनभिरतो, न पब्बज्जायाति आह ‘‘विक्खित्तचित्तो’’ति। विक्खित्तताय कारणमाह कामरागाइच्चादि।
234.Terasakassāti terasa sikkhāpadāni parimāṇāni assāti terasako, kaṇḍo, tassa. Samathe vipassanāya vā abhiratirahito idha anabhirato, na pabbajjāyāti āha ‘‘vikkhittacitto’’ti. Vikkhittatāya kāraṇamāha kāmarāgāiccādi.
२३५. अब्बोहारिकाति सीलविपत्तिवोहारं नारहतीति कत्वा वुत्तं। अकुसलभावे पनस्सा अब्बोहारता नत्थि।
235.Abbohārikāti sīlavipattivohāraṃ nārahatīti katvā vuttaṃ. Akusalabhāve panassā abbohāratā natthi.
२३६-७. चेतना-सद्दतो विसुं सं-सद्दस्स अत्थाभावं इक-पच्चयस्स च अत्थवन्ततं दस्सेतुं सञ्चेतना वातिआदि दुतियविकप्पो वुत्तो। सिखाप्पत्तो अत्थोति अधिप्पेतत्थं सन्धाय वुत्तं। आसयभेदतोति पित्तसेम्हपुब्बलोहितानं चतुन्नं आसयानं भेदेन। धातुनानत्ततोति रसरुहिरादीनं सत्तन्नं, पथवादीनं वा चतुन्नं धातूनं नानत्तेन। वत्थिसीसन्ति मुत्तवत्थितो मत्थकपस्सं। हत्थिमदचलनं नामञ्च सम्भवोति आह ‘‘सम्भवो निक्खमती’’ति। सम्भववेगन्ति सम्भवस्स ठानतो चवित्वा दकसोताभिमुखं ओतरणेन सञ्जातसरीरक्खोभवेगं। बाहुसीसन्ति खन्धप्पदेसं। दस्सेसीति एत्थ इति-सद्दो हेतुत्थो, तेन यस्मा कण्णचूळिकाहि सम्भवो निक्खमति…पे॰… सम्भवञ्च दस्सेसि, तस्मा ततियस्स भासितं सुभासितन्ति एवं योजना वेदितब्बा। दकसोतन्ति मुत्तस्स वत्थितो निक्खमनमग्गं, अङ्गजातप्पदेसन्ति वुत्तं होति। सुक्कञ्च नामेतं रसरुहिरादिसत्तदेहधातूसु मज्झिमधातुचतुजं अट्ठिमिञ्जादि विय पथवीधातुसङ्गहितं आहारूपजीवीनं सकलकायगतं अतिदहरदारकानम्पि अत्थेव, तं पन पन्नरससोळसवस्सुद्देसतो पट्ठाय सत्तानं समुप्पज्जनककामरागेहेव ठानतो चलति, चलितञ्च आपोधातुभावेन चित्तजमेव हुत्वा दकसोतं ओतरति, दकसोततो पन पट्ठाय चित्तपच्चयउतुजं होति मत्थलुङ्गतो चलितसिङ्घाणिका विय। येसं पन समुच्छेदनविक्खम्भनादीहि रागपरियुट्ठानं नत्थि , तेसं सुक्कविस्सट्ठि न सिया। इति यथाठानतो सुक्कस्स विस्सट्ठियेव रागचित्तसमुट्ठाना, न पकतिरूपं, तेनेव कथावत्थुअट्ठकथायं (कथा॰ अट्ठ॰ ३०७) ‘‘सुक्कविस्सट्ठि नाम रागसमुट्ठाना होती’’ति सुक्कस्स विस्सट्ठि एव रागसमुट्ठाना वुत्ता, न पकतिरूपं। छन्नं पन कामावचरदेवानं विज्जमानापि सुक्कधातु द्वयंद्वयसमापत्तिवसेन परियुट्ठितरागेनापि ठानतो न गळति, यथाठाने एव ठत्वा किञ्चि विकारं आपज्जमाना तङ्खणिकपरिळाहवूपसमावहा मेथुनकिच्चनिट्ठापिता होतीति वेदितब्बं। केचि पन ‘‘कायसम्फस्ससुखमेव तेसं कामकिच्च’’न्ति वदन्ति। खीणासवानं पन अनागामीनञ्च सब्बसो कामरागाभावेन सुक्कधातुविकारम्पि नापज्जतीति वेदितब्बं। रूपीब्रह्मानं पन विक्खम्भितकामरागेन जनितत्ता अनाहारूपजीवितत्ता च सब्बथा सुक्कधातुपि नत्थेव। तथेवाति मोचनस्सादेन निमित्ते उपक्कमतोतिआदिं अतिदिसति। ‘‘विस्सट्ठीति ठानाचावना वुच्चती’’ति पदभाजने (पारा॰ २३७) वुत्तत्ता ‘‘दकसोतं ओतिण्णमत्ते’’ति कस्मा वुत्तन्ति आह दकसोतोरोहणञ्चेत्थातिआदि। एत्थाति तीसुपि वादेसु। अधिवासेत्वाति निमित्ते उपक्कमित्वा पुन विप्पटिसारे उप्पन्ने मोचनस्सादं विनोदेत्वा। अन्तरा निवारेतुन्ति अत्तनो निमित्ते कतूपक्कमेन ठाना चुतं दकसोतं ओतरितुं अदत्वा अन्तरा निवारेतुं। मोचनस्सादेन हत्थपरिकम्मादिं करोन्तस्स मुत्तेपि दुक्कटमेव, निमित्ते उपक्कमाभावतो पन सङ्घादिसेसो न होतीति आह ‘‘हत्थ…पे॰… अनापत्ती’’ति। दकसोतोरोहणञ्चेत्थातिआदिना वुत्तविनिच्छयं सन्धाय ‘‘अयं सब्बाचरियसाधारणविनिच्छयो’’ति वुत्तं।
236-7. Cetanā-saddato visuṃ saṃ-saddassa atthābhāvaṃ ika-paccayassa ca atthavantataṃ dassetuṃ sañcetanā vātiādi dutiyavikappo vutto. Sikhāppatto atthoti adhippetatthaṃ sandhāya vuttaṃ. Āsayabhedatoti pittasemhapubbalohitānaṃ catunnaṃ āsayānaṃ bhedena. Dhātunānattatoti rasaruhirādīnaṃ sattannaṃ, pathavādīnaṃ vā catunnaṃ dhātūnaṃ nānattena. Vatthisīsanti muttavatthito matthakapassaṃ. Hatthimadacalanaṃ nāmañca sambhavoti āha ‘‘sambhavo nikkhamatī’’ti. Sambhavaveganti sambhavassa ṭhānato cavitvā dakasotābhimukhaṃ otaraṇena sañjātasarīrakkhobhavegaṃ. Bāhusīsanti khandhappadesaṃ. Dassesīti ettha iti-saddo hetuttho, tena yasmā kaṇṇacūḷikāhi sambhavo nikkhamati…pe… sambhavañca dassesi, tasmā tatiyassa bhāsitaṃ subhāsitanti evaṃ yojanā veditabbā. Dakasotanti muttassa vatthito nikkhamanamaggaṃ, aṅgajātappadesanti vuttaṃ hoti. Sukkañca nāmetaṃ rasaruhirādisattadehadhātūsu majjhimadhātucatujaṃ aṭṭhimiñjādi viya pathavīdhātusaṅgahitaṃ āhārūpajīvīnaṃ sakalakāyagataṃ atidaharadārakānampi attheva, taṃ pana pannarasasoḷasavassuddesato paṭṭhāya sattānaṃ samuppajjanakakāmarāgeheva ṭhānato calati, calitañca āpodhātubhāvena cittajameva hutvā dakasotaṃ otarati, dakasotato pana paṭṭhāya cittapaccayautujaṃ hoti matthaluṅgato calitasiṅghāṇikā viya. Yesaṃ pana samucchedanavikkhambhanādīhi rāgapariyuṭṭhānaṃ natthi , tesaṃ sukkavissaṭṭhi na siyā. Iti yathāṭhānato sukkassa vissaṭṭhiyeva rāgacittasamuṭṭhānā, na pakatirūpaṃ, teneva kathāvatthuaṭṭhakathāyaṃ (kathā. aṭṭha. 307) ‘‘sukkavissaṭṭhi nāma rāgasamuṭṭhānā hotī’’ti sukkassa vissaṭṭhi eva rāgasamuṭṭhānā vuttā, na pakatirūpaṃ. Channaṃ pana kāmāvacaradevānaṃ vijjamānāpi sukkadhātu dvayaṃdvayasamāpattivasena pariyuṭṭhitarāgenāpi ṭhānato na gaḷati, yathāṭhāne eva ṭhatvā kiñci vikāraṃ āpajjamānā taṅkhaṇikapariḷāhavūpasamāvahā methunakiccaniṭṭhāpitā hotīti veditabbaṃ. Keci pana ‘‘kāyasamphassasukhameva tesaṃ kāmakicca’’nti vadanti. Khīṇāsavānaṃ pana anāgāmīnañca sabbaso kāmarāgābhāvena sukkadhātuvikārampi nāpajjatīti veditabbaṃ. Rūpībrahmānaṃ pana vikkhambhitakāmarāgena janitattā anāhārūpajīvitattā ca sabbathā sukkadhātupi nattheva. Tathevāti mocanassādena nimitte upakkamatotiādiṃ atidisati. ‘‘Vissaṭṭhīti ṭhānācāvanā vuccatī’’ti padabhājane (pārā. 237) vuttattā ‘‘dakasotaṃ otiṇṇamatte’’ti kasmā vuttanti āha dakasotorohaṇañcetthātiādi. Etthāti tīsupi vādesu. Adhivāsetvāti nimitte upakkamitvā puna vippaṭisāre uppanne mocanassādaṃ vinodetvā. Antarā nivāretunti attano nimitte katūpakkamena ṭhānā cutaṃ dakasotaṃ otarituṃ adatvā antarā nivāretuṃ. Mocanassādena hatthaparikammādiṃ karontassa muttepi dukkaṭameva, nimitte upakkamābhāvato pana saṅghādiseso na hotīti āha ‘‘hattha…pe… anāpattī’’ti. Dakasotorohaṇañcetthātiādinā vuttavinicchayaṃ sandhāya ‘‘ayaṃ sabbācariyasādhāraṇavinicchayo’’ti vuttaṃ.
खोभकरणपच्चयो नाम विसभागभेसज्जसेनासनाहारादिपच्चयो। नानाविधं सुपिनन्ति खुभितवातादिधातूनं अनुगुणं। अनुभूतपुब्बन्ति पुब्बे भूतपुब्बं मनसा परिकप्पितपुब्बञ्च। सग्गनरकदेसन्तरादीनम्पि हि सङ्गहेत्वा वुत्तं। अत्थकामताय वा अनत्थकामताय वाति इदं देवतानं हिताहिताधिप्पायतं दस्सेतुं वुत्तं। अत्थाय वा अनत्थाय वाति सभावतो भवितब्बं हिताहितं सन्धाय वुत्तं। ननु देवताहि उपसंहरियमानानि आरम्मणानि परमत्थतो नत्थि, कथं तानि पुरिसो पस्सति, देवता वा तानि अविज्जमानानि उपसंहरन्तीति चोदनं मनसि कत्वा आह सो तासन्तिआदि। तेन ‘‘एवमेसो परिकप्पतू’’ति देवताहि चिन्तितमत्तेन सुपन्तस्स चित्तं भवङ्गसन्ततितो निपतित्वा देवताहि चिन्तितनियामेनेव परिकप्पमानं पवत्तति, एवं तेन परिकप्पमानानि आरम्मणानि देवताहि उपसंहटानि नाम होन्ति, तानि च सो देवतानुभावेन पस्सति नामाति दस्सेति। बोधिसत्तमाता विय पुत्तपटिलाभनिमित्तन्तिआदीसु बोधिसत्तस्स गब्भोक्कन्तिदिवसे महामायादेविया अत्तनो दक्खिणपस्सेन एकस्स सेतवरवारणस्स अन्तोकुच्छिपविट्ठभावदस्सनं पुत्तपटिलाभनिमित्तं सुपिनं नाम। अम्हाकं पन बोधिसत्तस्स ‘‘स्वे बुद्धो भविस्सती’’ति चातुद्दसियं पक्खस्स रत्तिविभायनकाले हिमवन्तं बिब्बोहनं कत्वा पुरत्थिमपच्छिमसमुद्देसु वामदक्खिणहत्थे दक्खिणसमुद्दे पादे च ओदहित्वा महापथविया सयनं एको, दब्बतिणसङ्खाताय तिरिया नाम तिणजातिया नङ्गलमत्तरत्तदण्डाय नाभितो उग्गताय खणेन अनेकयोजनसहस्सं नभं आहच्च ठानं एको, सेतानं कण्हसीसानं किमीनं पादेहि उस्सक्कित्वा याव जाणुमण्डलं आहच्च ठानं एको, नानावण्णानं चतुन्नं सकुणानं चतूहि दिसाहि आगन्त्वा पादमूले सेतवण्णतापज्जनं एको, बोधिसत्तस्स महतो मीळ्हपब्बतस्स उपरि अलिम्पमानस्स चङ्कमनं एकोति इमे पञ्च महासुपिना नाम, इमे च यथाक्कमं सम्बोधिया, देवमनुस्सेसु अरियमग्गप्पकासनस्स, गिहीनञ्च सरणूपगमनस्स, खत्तियादिचतुवण्णानं पब्बजित्वा अरहत्तपटिलाभस्स, चतुन्नं पच्चयानं लाभे अलित्तभावस्स च पुब्बनिमित्तानीति वेदितब्बं। सोळस सुपिना पाकटा एव। एकन्तसच्चमेवाति फलनियमुप्पत्तितो वुत्तं। दस्सनं पन सब्बत्थ विपल्लत्थमेव। धातुक्खोभादीसु चतूसु मूलकारणेसु द्वीहि तीहिपि कारणेहि कदाचि सुपिनं पस्सन्तीति आह ‘‘संसग्गभेदतो’’ति। सुपिनभेदोति सच्चासच्चत्थताभेदो।
Khobhakaraṇapaccayo nāma visabhāgabhesajjasenāsanāhārādipaccayo. Nānāvidhaṃ supinanti khubhitavātādidhātūnaṃ anuguṇaṃ. Anubhūtapubbanti pubbe bhūtapubbaṃ manasā parikappitapubbañca. Sagganarakadesantarādīnampi hi saṅgahetvā vuttaṃ. Atthakāmatāya vā anatthakāmatāya vāti idaṃ devatānaṃ hitāhitādhippāyataṃ dassetuṃ vuttaṃ. Atthāya vā anatthāya vāti sabhāvato bhavitabbaṃ hitāhitaṃ sandhāya vuttaṃ. Nanu devatāhi upasaṃhariyamānāni ārammaṇāni paramatthato natthi, kathaṃ tāni puriso passati, devatā vā tāni avijjamānāni upasaṃharantīti codanaṃ manasi katvā āha so tāsantiādi. Tena ‘‘evameso parikappatū’’ti devatāhi cintitamattena supantassa cittaṃ bhavaṅgasantatito nipatitvā devatāhi cintitaniyāmeneva parikappamānaṃ pavattati, evaṃ tena parikappamānāni ārammaṇāni devatāhi upasaṃhaṭāni nāma honti, tāni ca so devatānubhāvena passati nāmāti dasseti. Bodhisattamātā viya puttapaṭilābhanimittantiādīsu bodhisattassa gabbhokkantidivase mahāmāyādeviyā attano dakkhiṇapassena ekassa setavaravāraṇassa antokucchipaviṭṭhabhāvadassanaṃ puttapaṭilābhanimittaṃ supinaṃ nāma. Amhākaṃ pana bodhisattassa ‘‘sve buddho bhavissatī’’ti cātuddasiyaṃ pakkhassa rattivibhāyanakāle himavantaṃ bibbohanaṃ katvā puratthimapacchimasamuddesu vāmadakkhiṇahatthe dakkhiṇasamudde pāde ca odahitvā mahāpathaviyā sayanaṃ eko, dabbatiṇasaṅkhātāya tiriyā nāma tiṇajātiyā naṅgalamattarattadaṇḍāya nābhito uggatāya khaṇena anekayojanasahassaṃ nabhaṃ āhacca ṭhānaṃ eko, setānaṃ kaṇhasīsānaṃ kimīnaṃ pādehi ussakkitvā yāva jāṇumaṇḍalaṃ āhacca ṭhānaṃ eko, nānāvaṇṇānaṃ catunnaṃ sakuṇānaṃ catūhi disāhi āgantvā pādamūle setavaṇṇatāpajjanaṃ eko, bodhisattassa mahato mīḷhapabbatassa upari alimpamānassa caṅkamanaṃ ekoti ime pañca mahāsupinā nāma, ime ca yathākkamaṃ sambodhiyā, devamanussesu ariyamaggappakāsanassa, gihīnañca saraṇūpagamanassa, khattiyādicatuvaṇṇānaṃ pabbajitvā arahattapaṭilābhassa, catunnaṃ paccayānaṃ lābhe alittabhāvassa ca pubbanimittānīti veditabbaṃ. Soḷasa supinā pākaṭā eva. Ekantasaccamevāti phalaniyamuppattito vuttaṃ. Dassanaṃ pana sabbattha vipallatthameva. Dhātukkhobhādīsu catūsu mūlakāraṇesu dvīhi tīhipi kāraṇehi kadāci supinaṃ passantīti āha ‘‘saṃsaggabhedato’’ti. Supinabhedoti saccāsaccatthatābhedo.
रूपनिमित्तादिआरम्मणन्ति एत्थ कम्मनिमित्तगतिनिमित्ततो अञ्ञरूपमेव विञ्ञाणस्स निमित्तन्ति रूपनिमित्तं, तं आदि येसं सत्तनिमित्तादीनं तानि रूपनिमित्तादीनि आरम्मणानि यस्स भवङ्गचित्तस्स तं रूपनिमित्तादिआरम्मणं। ईदिसानीति रूपनिमित्तादिआरम्मणानि रागादिसम्पयुत्तानि च। सब्बोहारिकचित्तेनाति पटिबुद्धस्स पकतिवीथिचित्तेन। को नाम पस्सतीति सुत्तपटिबुद्धभाववियुत्ताय चित्तप्पवत्तिया अभावतो सुपिनं पस्सन्तो नाम न सियाति अधिप्पायो, तेनाह ‘‘सुपिनस्स अभावोव आपज्जती’’ति। कपिमिद्धपरेतोति इमिना निद्दावसेन पवत्तमानभवङ्गसन्ततिब्यवहिताय कुसलाकुसलाय मनोद्वारवीथिया च पस्सतीति दस्सेति, तेनाह या निद्दातिआदि। द्वीहि अन्तेहि मुत्तोति कुसलाकुसलसङ्खातेहि द्वीहि अन्तेहि मुत्तो। आवज्जनतदारम्मणक्खणेति सुपिने पञ्चद्वारवीथिया अभावतो मनोद्वारे उप्पज्जनारहं गहेत्वा वुत्तं।
Rūpanimittādiārammaṇanti ettha kammanimittagatinimittato aññarūpameva viññāṇassa nimittanti rūpanimittaṃ, taṃ ādi yesaṃ sattanimittādīnaṃ tāni rūpanimittādīni ārammaṇāni yassa bhavaṅgacittassa taṃ rūpanimittādiārammaṇaṃ. Īdisānīti rūpanimittādiārammaṇāni rāgādisampayuttāni ca. Sabbohārikacittenāti paṭibuddhassa pakativīthicittena. Ko nāma passatīti suttapaṭibuddhabhāvaviyuttāya cittappavattiyā abhāvato supinaṃ passanto nāma na siyāti adhippāyo, tenāha ‘‘supinassa abhāvova āpajjatī’’ti. Kapimiddhaparetoti iminā niddāvasena pavattamānabhavaṅgasantatibyavahitāya kusalākusalāya manodvāravīthiyā ca passatīti dasseti, tenāha yā niddātiādi. Dvīhi antehi muttoti kusalākusalasaṅkhātehi dvīhi antehi mutto. Āvajjanatadārammaṇakkhaṇeti supine pañcadvāravīthiyā abhāvato manodvāre uppajjanārahaṃ gahetvā vuttaṃ.
एत्थ च सुपिनन्तेपि तदारम्मणवचनतो अनुभूतेसु सुतपुब्बेसु वा रूपादीसु पुरापत्तिभावेन परिकप्पेत्वा विपल्लासतो पवत्तमानापि कामावचरविपाकधम्मा परित्तधम्मे निस्साय परिकप्पेत्वा पवत्तत्ता परित्तारम्मणा वुत्ता, न पन सरूपतो परित्तधम्मे गहेत्वा पवत्तत्ता एवाति गहेतब्बं। एवञ्च इत्थिपुरिसादिआकारं आरोपेत्वा पवत्तमानानं रागादिसविपाकधम्मानम्पि तेसं आरम्मणं गहेत्वा उप्पन्नानं पटिसन्धादिविपाकानम्पि परित्तारम्मणता कम्मनिमित्तारम्मणता च उपपन्ना एव होति। वत्थुधम्मविनिमुत्तं पन सम्मुतिभूतं कसिणादिपटिभागारम्मणं गहेत्वा उप्पन्ना उपचारप्पनादिवसप्पवत्ता चित्तचेतसिकधम्मा एव परित्तत्तिके (ध॰ स॰ तिकमातिका १२) न वत्तब्बारम्मणाति गहेतब्बा।
Ettha ca supinantepi tadārammaṇavacanato anubhūtesu sutapubbesu vā rūpādīsu purāpattibhāvena parikappetvā vipallāsato pavattamānāpi kāmāvacaravipākadhammā parittadhamme nissāya parikappetvā pavattattā parittārammaṇā vuttā, na pana sarūpato parittadhamme gahetvā pavattattā evāti gahetabbaṃ. Evañca itthipurisādiākāraṃ āropetvā pavattamānānaṃ rāgādisavipākadhammānampi tesaṃ ārammaṇaṃ gahetvā uppannānaṃ paṭisandhādivipākānampi parittārammaṇatā kammanimittārammaṇatā ca upapannā eva hoti. Vatthudhammavinimuttaṃ pana sammutibhūtaṃ kasiṇādipaṭibhāgārammaṇaṃ gahetvā uppannā upacārappanādivasappavattā cittacetasikadhammā eva parittattike (dha. sa. tikamātikā 12) na vattabbārammaṇāti gahetabbā.
स्वायन्ति सुपिनो। विपल्लासेन परिकप्पितपरित्तारम्मणत्ता ‘‘दुब्बलवत्थुकत्ता’’ति वुत्तं, अविज्जमानारम्मणे अवसवत्तितोति अधिप्पायो, तेनाह अविसये उप्पन्नत्तातिआदि।
Svāyanti supino. Vipallāsena parikappitaparittārammaṇattā ‘‘dubbalavatthukattā’’ti vuttaṃ, avijjamānārammaṇe avasavattitoti adhippāyo, tenāha avisaye uppannattātiādi.
आपत्तिनिकायस्साति इदं सङ्घादिसेसोति पुल्लिङ्ग-सद्दस्स अनुरूपवसेन वुत्तं। अस्साति अस्स आपत्तिनिकायस्स, वुट्ठापेतुं इच्छितस्साति अत्थो, तेनाह किं वुत्तन्तिआदि। रुळ्हिसद्देनाति एत्थ समुदाये निप्फन्नस्सापि सद्दस्स तदेकदेसेपि पसिद्धि इध रुळ्ही नाम, ताय रुळ्हिया युत्तो सद्दो रुळ्हीसद्दो, तेन। रुळ्हिया कारणमाह अवयवेइच्चादिना।
Āpattinikāyassāti idaṃ saṅghādisesoti pulliṅga-saddassa anurūpavasena vuttaṃ. Assāti assa āpattinikāyassa, vuṭṭhāpetuṃ icchitassāti attho, tenāha kiṃ vuttantiādi. Ruḷhisaddenāti ettha samudāye nipphannassāpi saddassa tadekadesepi pasiddhi idha ruḷhī nāma, tāya ruḷhiyā yutto saddo ruḷhīsaddo, tena. Ruḷhiyā kāraṇamāha avayaveiccādinā.
कालञ्चाति ‘‘रागूपत्थम्भे’’तिआदिना दस्सितकालञ्च, ‘‘रागूपत्थम्भे’’ति वुत्ते रागूपत्थम्भे जाते तस्मिं काले मोचेतीति अत्थतो कालो गम्मति। नवमस्स अधिप्पायस्साति वीमंसाधिप्पायस्स। वत्थूति विसयं।
Kālañcāti ‘‘rāgūpatthambhe’’tiādinā dassitakālañca, ‘‘rāgūpatthambhe’’ti vutte rāgūpatthambhe jāte tasmiṃ kāle mocetīti atthato kālo gammati. Navamassa adhippāyassāti vīmaṃsādhippāyassa. Vatthūti visayaṃ.
२३८. लोमा एतेसं सन्तीति लोमसा, बहुलोमपाणका।
238. Lomā etesaṃ santīti lomasā, bahulomapāṇakā.
२३९. मोचनेनाति मोचनप्पयोगेन। मोचनस्सादसम्पयुत्तायाति एत्थ मोचनिच्छाव मोचनस्सादो, तेन सम्पयुत्ता चेतना मोचनस्सादचेतनाति अत्थो, न पन मोचने अस्सादं सुखं पत्थेन्तिया चेतनायाति एवं अत्थो गहेतब्बो, इतरथा सुखत्थाय मोचेन्तस्सेव आपत्ति, न आरोग्यादिअत्थायाति आपज्जति। तस्मा आरोग्यादीसु येन केनचि अधिप्पायेन मोचनिच्छाय चेतनायाति अत्थोव गहेतब्बो।
239.Mocanenāti mocanappayogena. Mocanassādasampayuttāyāti ettha mocanicchāva mocanassādo, tena sampayuttā cetanā mocanassādacetanāti attho, na pana mocane assādaṃ sukhaṃ patthentiyā cetanāyāti evaṃ attho gahetabbo, itarathā sukhatthāya mocentasseva āpatti, na ārogyādiatthāyāti āpajjati. Tasmā ārogyādīsu yena kenaci adhippāyena mocanicchāya cetanāyāti atthova gahetabbo.
२४०. वायमतोति अङ्गजाते कायेन उपक्कमतो। द्वे आपत्तिसहस्सानीति खण्डचक्कादीनि अनामसित्वाव वुत्तं, इच्छन्तेन पन खण्डचक्कादिभेदेनापि गणना कातब्बा। एकेन पदेनाति गेहसितपेमपदेन। तथेवाति मोचनस्सादचेतनाय एव गाळ्हं पीळनादिप्पयोगं अविजहित्वा सुपनेन सङ्घादिसेसोति वुत्तं। सुद्धचित्तोति मोचनस्सादस्स निमित्ते ऊरुआदीहि कतउपक्कमस्स विजहनं सन्धाय वुत्तं। तेन असुभमनसिकाराभावेपि पयोगाभावेनेव मोचनेपि अनापत्ति दीपिताति वेदितब्बा।
240.Vāyamatoti aṅgajāte kāyena upakkamato. Dve āpattisahassānīti khaṇḍacakkādīni anāmasitvāva vuttaṃ, icchantena pana khaṇḍacakkādibhedenāpi gaṇanā kātabbā. Ekena padenāti gehasitapemapadena. Tathevāti mocanassādacetanāya eva gāḷhaṃ pīḷanādippayogaṃ avijahitvā supanena saṅghādisesoti vuttaṃ. Suddhacittoti mocanassādassa nimitte ūruādīhi kataupakkamassa vijahanaṃ sandhāya vuttaṃ. Tena asubhamanasikārābhāvepi payogābhāveneva mocanepi anāpatti dīpitāti veditabbā.
तेन उपक्कमेन मुत्तेति मुच्चमानं विना अञ्ञस्मिम्पि सुक्के ठानतो मुत्ते। यदि पन उपक्कमे कतेपि मुच्चमानमेव दकसोतं ओतरति, थुल्लच्चयमेव पयोगेन मुत्तस्स अभावा। जग्गनत्थायाति चीवरादीसु लिम्पनपरिहाराय हत्थेन अङ्गजातग्गहणं वट्टति, तप्पयोगो न होतीति अधिप्पायो। अनोकासन्ति अङ्गजातप्पदेसं।
Tena upakkamena mutteti muccamānaṃ vinā aññasmimpi sukke ṭhānato mutte. Yadi pana upakkame katepi muccamānameva dakasotaṃ otarati, thullaccayameva payogena muttassa abhāvā. Jagganatthāyāti cīvarādīsu limpanaparihārāya hatthena aṅgajātaggahaṇaṃ vaṭṭati, tappayogo na hotīti adhippāyo. Anokāsanti aṅgajātappadesaṃ.
२६२. सुपिनन्तेन कारणेनाति सुपिनन्ते पवत्तउपक्कमहेतुना। आपत्तिट्ठानेयेव हि अयं अनापत्ति अविसयत्ता वुत्ता। तेनाह ‘‘सचस्स विसयो होति निच्चलेन भवितब्ब’’न्तिआदि।
262.Supinantena kāraṇenāti supinante pavattaupakkamahetunā. Āpattiṭṭhāneyeva hi ayaṃ anāpatti avisayattā vuttā. Tenāha ‘‘sacassa visayo hoti niccalena bhavitabba’’ntiādi.
२६३. विनीतवत्थुपाळियं अण्डकण्डुवनवत्थुस्मिं मोचनाधिप्पायेन अण्डचलनेन अङ्गजातस्सापि चलनतो निमित्ते उपक्कमो होतीति सङ्घादिसेसो वुत्तो। यथा पन अङ्गजातं न चलति, एवं अण्डमेव कण्डुवनेन फुसन्तस्स मुत्तेपि अनापत्ति अण्डस्स अनङ्गजातत्ता।
263. Vinītavatthupāḷiyaṃ aṇḍakaṇḍuvanavatthusmiṃ mocanādhippāyena aṇḍacalanena aṅgajātassāpi calanato nimitte upakkamo hotīti saṅghādiseso vutto. Yathā pana aṅgajātaṃ na calati, evaṃ aṇḍameva kaṇḍuvanena phusantassa muttepi anāpatti aṇḍassa anaṅgajātattā.
२६४. वत्थिन्ति अङ्गजातसीसच्छादकचम्मं। उदरं तापेन्तस्स…पे॰… अनापत्तियेवाति उदरतापनेन अङ्गजातेपि तत्ते तावत्तकेन निमित्ते उपक्कमो कतो नाम न होतीति वुत्तं।
264.Vatthinti aṅgajātasīsacchādakacammaṃ. Udaraṃ tāpentassa…pe… anāpattiyevāti udaratāpanena aṅgajātepi tatte tāvattakena nimitte upakkamo kato nāma na hotīti vuttaṃ.
२६५. एहि मे त्वं, आवुसो, सामणेराति वत्थुस्मिं अञ्ञं आणापेतु, तेन करियमानस्स अङ्गजातचलनस्स मोचनस्सादेन सादियनतो तं चलनं भिक्खुस्स सादियनचित्तसमुट्ठितम्पि होतीति सुक्कविस्सट्ठिपच्चयस्स अङ्गजातचलनस्स हेतुभूता अस्सादचेतनाव आपत्तिया अङ्गं होति, न आणापनवाचा तस्सा पवत्तिक्खणे सङ्घादिसेसस्स असिज्झनतो। एवं आणापेत्वापि योनिसोमनसिकारेन मोचनस्सादं पटिविनोदेन्तस्स आपत्तिअसम्भवतो इदं सिक्खापदं अनाणत्तिकं, कायकम्मं, किरियसमुट्ठानञ्च जातन्ति गहेतब्बं, आणापनवाचाय पन दुक्कटं आपज्जति। यो पन परेन अनाणत्तेन बलक्कारेनापि करियमानप्पयोगं मोचनस्सादेन सादियति, तस्सापि मुत्ते पठमपाराजिके विय सङ्घादिसेसोव, अमुत्ते थुल्लच्चयं। मोचनस्सादे चेतनाय पन असति कायसंसग्गरागेन सादियन्तस्सापि मुत्तेपि सङ्घादिसेसेन अनापत्तीति आचरिया वदन्ति, तञ्च युत्तमेव।
265.Ehi me tvaṃ, āvuso, sāmaṇerāti vatthusmiṃ aññaṃ āṇāpetu, tena kariyamānassa aṅgajātacalanassa mocanassādena sādiyanato taṃ calanaṃ bhikkhussa sādiyanacittasamuṭṭhitampi hotīti sukkavissaṭṭhipaccayassa aṅgajātacalanassa hetubhūtā assādacetanāva āpattiyā aṅgaṃ hoti, na āṇāpanavācā tassā pavattikkhaṇe saṅghādisesassa asijjhanato. Evaṃ āṇāpetvāpi yonisomanasikārena mocanassādaṃ paṭivinodentassa āpattiasambhavato idaṃ sikkhāpadaṃ anāṇattikaṃ, kāyakammaṃ, kiriyasamuṭṭhānañca jātanti gahetabbaṃ, āṇāpanavācāya pana dukkaṭaṃ āpajjati. Yo pana parena anāṇattena balakkārenāpi kariyamānappayogaṃ mocanassādena sādiyati, tassāpi mutte paṭhamapārājike viya saṅghādisesova, amutte thullaccayaṃ. Mocanassāde cetanāya pana asati kāyasaṃsaggarāgena sādiyantassāpi muttepi saṅghādisesena anāpattīti ācariyā vadanti, tañca yuttameva.
२६६. कायत्थम्भनवत्थुस्मिं चलनवसेन यथा अङ्गजाते उपक्कमो सम्भवति, तथा विजम्भितत्ता आपत्ति वुत्ता।
266.Kāyatthambhanavatthusmiṃ calanavasena yathā aṅgajāte upakkamo sambhavati, tathā vijambhitattā āpatti vuttā.
उपनिज्झायनवत्थुस्मिं अङ्गजातन्ति जीवमानइत्थीनं पस्सावमग्गोव अधिप्पेतो, नेतरो।
Upanijjhāyanavatthusmiṃ aṅgajātanti jīvamānaitthīnaṃ passāvamaggova adhippeto, netaro.
२६७. पुप्फावलीति कीळाविसेसो। तं किर कीळन्ता नदीआदीसु छिन्नतटं उदकेन चिक्खल्लं कत्वा तत्थ उभो पादे पसारेत्वा निसिन्ना पतन्ति , ‘‘पुप्फावलिय’’न्तिपि पाठो। पवेसेन्तस्साति पयोजकत्तेन द्विकम्मिकत्ता ‘‘वालिकं अङ्गजात’’न्ति उभयत्थापि उपयोगवचनं कतं। चेतना, उपक्कमो, मुच्चनन्ति इमानेत्थ तीणि अङ्गानि वेदितब्बानि।
267.Pupphāvalīti kīḷāviseso. Taṃ kira kīḷantā nadīādīsu chinnataṭaṃ udakena cikkhallaṃ katvā tattha ubho pāde pasāretvā nisinnā patanti , ‘‘pupphāvaliya’’ntipi pāṭho. Pavesentassāti payojakattena dvikammikattā ‘‘vālikaṃ aṅgajāta’’nti ubhayatthāpi upayogavacanaṃ kataṃ. Cetanā, upakkamo, muccananti imānettha tīṇi aṅgāni veditabbāni.
सुक्कविस्सट्ठिसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Sukkavissaṭṭhisikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / १. सुक्कविस्सट्ठिसिक्खापदं • 1. Sukkavissaṭṭhisikkhāpadaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / १. सुक्कविस्सट्ठिसिक्खापदवण्णना • 1. Sukkavissaṭṭhisikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / १. सुक्कविस्सट्ठिसिक्खापदवण्णना • 1. Sukkavissaṭṭhisikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / १. सुक्कविस्सट्ठिसिक्खापदवण्णना • 1. Sukkavissaṭṭhisikkhāpadavaṇṇanā
