Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / เถรคาถา-อฎฺฐกถา • Theragāthā-aṭṭhakathā |
๔. สุมนเตฺถรคาถาวณฺณนา
4. Sumanattheragāthāvaṇṇanā
ยํ ปตฺถยาโนติอาทิกา อายสฺมโต สุมนเตฺถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุเทฺธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินโนฺต อิโต ปญฺจนวุเต กเปฺป พุทฺธสุเญฺญ โลเก กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปโตฺต เอกํ ปเจฺจกพุทฺธํ พฺยาธิตํ ทิสฺวา หรีตกํ อทาสิ ฯ โส เตน ปุญฺญกเมฺมน เทวมนุเสฺสสุ สํสรโนฺต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรเฎฺฐ คหปติกุเล นิพฺพตฺติตฺวา สุมโนติ ลทฺธนาโม สุเขน วฑฺฒิฯ ตสฺส ปน มาตุโล ปพฺพชิตฺวา อรหา หุตฺวา อรเญฺญ วิหรโนฺต สุมเน วยปฺปเตฺต ตํ ปพฺพาเชตฺวา จริตานุกูลํ กมฺมฎฺฐานํ อทาสิฯ โส ตตฺถ โยคกมฺมํ กโรโนฺต จตฺตาริ ฌานานิ ปญฺจ จ อภิญฺญาโย นิพฺพเตฺตสิฯ อถสฺส เถโร วิปสฺสนาวิธิํ อาจิกฺขิฯ โส จ นจิเรเนว วิปสฺสนํ วเฑฺฒตฺวา อรหเตฺต ปติฎฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๔.๖๐-๗๑) –
Yaṃ patthayānotiādikā āyasmato sumanattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinanto ito pañcanavute kappe buddhasuññe loke kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto ekaṃ paccekabuddhaṃ byādhitaṃ disvā harītakaṃ adāsi . So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde kosalaraṭṭhe gahapatikule nibbattitvā sumanoti laddhanāmo sukhena vaḍḍhi. Tassa pana mātulo pabbajitvā arahā hutvā araññe viharanto sumane vayappatte taṃ pabbājetvā caritānukūlaṃ kammaṭṭhānaṃ adāsi. So tattha yogakammaṃ karonto cattāri jhānāni pañca ca abhiññāyo nibbattesi. Athassa thero vipassanāvidhiṃ ācikkhi. So ca nacireneva vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahatte patiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.44.60-71) –
‘‘หรีตกํ อามลกํ, อมฺพชมฺพุวิภีตกํ;
‘‘Harītakaṃ āmalakaṃ, ambajambuvibhītakaṃ;
โกลํ ภลฺลาตกํ พิลฺลํ, สยเมว หรามหํฯ
Kolaṃ bhallātakaṃ billaṃ, sayameva harāmahaṃ.
‘‘ทิสฺวาน ปพฺภารคตํ, ฌายิํ ฌานรตํ มุนิํ;
‘‘Disvāna pabbhāragataṃ, jhāyiṃ jhānarataṃ muniṃ;
อาพาเธน อาปีเฬนฺตํ, อทุตียํ มหามุนิํฯ
Ābādhena āpīḷentaṃ, adutīyaṃ mahāmuniṃ.
‘‘หรีตกํ คเหตฺวาน, สยมฺภุสฺส อทาสหํ;
‘‘Harītakaṃ gahetvāna, sayambhussa adāsahaṃ;
ขาทมตฺตมฺหิ เภสเชฺช, พฺยาธิ ปสฺสมฺภิ ตาวเทฯ
Khādamattamhi bhesajje, byādhi passambhi tāvade.
‘‘ปหีนทรโถ พุโทฺธ, อนุโมทมกาสิ เม;
‘‘Pahīnadaratho buddho, anumodamakāsi me;
เภสชฺชทาเนนิมินา, พฺยาธิวูปสเมน จฯ
Bhesajjadāneniminā, byādhivūpasamena ca.
‘‘เทวภูโต มนุโสฺส วา, ชาโต วา อญฺญชาติยา;
‘‘Devabhūto manusso vā, jāto vā aññajātiyā;
สพฺพตฺถ สุขิโต โหตุ, มา จ เต พฺยาธิมาคมาฯ
Sabbattha sukhito hotu, mā ca te byādhimāgamā.
‘‘อิทํ วตฺวาน สมฺพุโทฺธ, สยมฺภู อปราชิโต;
‘‘Idaṃ vatvāna sambuddho, sayambhū aparājito;
นภํ อพฺภุคฺคมี ธีโร, หํสราชาว อมฺพเรฯ
Nabhaṃ abbhuggamī dhīro, haṃsarājāva ambare.
‘‘ยโต หรีตกํ ทินฺนํ, สยมฺภุสฺส มเหสิโน;
‘‘Yato harītakaṃ dinnaṃ, sayambhussa mahesino;
อิมํ ชาติํ อุปาทาย, พฺยาธิ เม นุปปชฺชถฯ
Imaṃ jātiṃ upādāya, byādhi me nupapajjatha.
‘‘อยํ ปจฺฉิมโก มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;
‘‘Ayaṃ pacchimako mayhaṃ, carimo vattate bhavo;
ติโสฺส วิชฺชา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํฯ
Tisso vijjā sacchikatā, kataṃ buddhassa sāsanaṃ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กเปฺป, เภสชฺชมททิํ ตทา;
‘‘Catunnavutito kappe, bhesajjamadadiṃ tadā;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, เภสชฺชสฺส อิทํ ผลํฯ
Duggatiṃ nābhijānāmi, bhesajjassa idaṃ phalaṃ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
อรหเตฺต ปน ปติฎฺฐิโต เอกทิวสํ มาตุลเตฺถรสฺส อุปฎฺฐานํ อคมาสิฯ ตํ เถโร อธิคมํ ปุจฺฉิ, ตํ พฺยากโรโนฺต –
Arahatte pana patiṭṭhito ekadivasaṃ mātulattherassa upaṭṭhānaṃ agamāsi. Taṃ thero adhigamaṃ pucchi, taṃ byākaronto –
๓๓๐.
330.
‘‘ยํ ปตฺถยาโน ธเมฺมสุ, อุปชฺฌาโย อนุคฺคหิ;
‘‘Yaṃ patthayāno dhammesu, upajjhāyo anuggahi;
อมตํ อภิกงฺขนฺตํ, กตํ กตฺตพฺพกํ มยาฯ
Amataṃ abhikaṅkhantaṃ, kataṃ kattabbakaṃ mayā.
๓๓๑.
331.
‘‘อนุปฺปโตฺต สจฺฉิกโต, สยํ ธโมฺม อนีติโห;
‘‘Anuppatto sacchikato, sayaṃ dhammo anītiho;
วิสุทฺธญาโณ นิกฺกโงฺข, พฺยากโรมิ ตวนฺติเกฯ
Visuddhañāṇo nikkaṅkho, byākaromi tavantike.
๓๓๒.
332.
‘‘ปุเพฺพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
‘‘Pubbenivāsaṃ jānāmi, dibbacakkhu visodhitaṃ;
สทโตฺถ เม อนุปฺปโตฺต, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํฯ
Sadattho me anuppatto, kataṃ buddhassa sāsanaṃ.
๓๓๓.
333.
‘‘อปฺปมตฺตสฺส เม สิกฺขา, สุสฺสุตา ตว สาสเน;
‘‘Appamattassa me sikkhā, sussutā tava sāsane;
สเพฺพ เม อาสวา ขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวฯ
Sabbe me āsavā khīṇā, natthi dāni punabbhavo.
๓๓๔.
334.
‘‘อนุสาสิ มํ อริยวตา, อนุกมฺปิ อนุคฺคหิ;
‘‘Anusāsi maṃ ariyavatā, anukampi anuggahi;
อโมโฆ ตุยฺหโมวาโท, อเนฺตวาสิมฺหิ สิกฺขิโต’’ติฯ –
Amogho tuyhamovādo, antevāsimhi sikkhito’’ti. –
อิมาหิ ปญฺจหิ คาถาหิ สีหนาทํ นทโนฺต อญฺญํ พฺยากาสิฯ
Imāhi pañcahi gāthāhi sīhanādaṃ nadanto aññaṃ byākāsi.
ตตฺถ ยํ ปตฺถยาโน ธเมฺมสุ, อุปชฺฌาโย อนุคฺคหิฯ อมตํ อภิกงฺขนฺตนฺติ สมถวิปสฺสนาทีสุ อนวชฺชธเมฺมสุ ยํ ธมฺมํ มยฺหํ ปตฺถยโนฺต อากงฺขโนฺต อุปชฺฌาโย อมตํ นิพฺพานํ อภิกงฺขนฺตํ มํ โอวาททานวเสน อนุคฺคณฺหิฯ กตํ กตฺตพฺพกํ มยาติ ตสฺส อธิคมตฺถํ กตฺตพฺพํ ปริญฺญาทิโสฬสวิธํ กิจฺจํ กตํ นิฎฺฐาปิตํ มยาฯ
Tattha yaṃ patthayāno dhammesu, upajjhāyo anuggahi. Amataṃ abhikaṅkhantanti samathavipassanādīsu anavajjadhammesu yaṃ dhammaṃ mayhaṃ patthayanto ākaṅkhanto upajjhāyo amataṃ nibbānaṃ abhikaṅkhantaṃ maṃ ovādadānavasena anuggaṇhi. Kataṃ kattabbakaṃ mayāti tassa adhigamatthaṃ kattabbaṃ pariññādisoḷasavidhaṃ kiccaṃ kataṃ niṭṭhāpitaṃ mayā.
ตโต เอว อนุปฺปโตฺต อธิคโต จตุพฺพิโธปิ มคฺคธโมฺม สจฺฉิกโตฯ สยํ ธโมฺม อนีติโหติ สยํ อตฺตนาเยว นิพฺพานธโมฺม ผลธโมฺม จ อนีติโห อสนฺทิโทฺธ อตฺตปจฺจโกฺข กโต, ‘‘อิติห, อิติ กิรา’’ติ ปวตฺติยา อิติหสงฺขาตํ สํสยํ สมุจฺฉินฺทโนฺตเยว อริยมโคฺค ปวตฺตติฯ เตนาห ‘‘วิสุทฺธญาโณ นิกฺกโงฺข’’ติอาทิฯ ตตฺถ วิสุทฺธญาโณติ สพฺพสํกิเลสวิสุทฺธิยา วิสุทฺธญาโณฯ ตวนฺติเกติ ตว สมีเปฯ
Tato eva anuppatto adhigato catubbidhopi maggadhammo sacchikato. Sayaṃ dhammo anītihoti sayaṃ attanāyeva nibbānadhammo phaladhammo ca anītiho asandiddho attapaccakkho kato, ‘‘itiha, iti kirā’’ti pavattiyā itihasaṅkhātaṃ saṃsayaṃ samucchindantoyeva ariyamaggo pavattati. Tenāha ‘‘visuddhañāṇo nikkaṅkho’’tiādi. Tattha visuddhañāṇoti sabbasaṃkilesavisuddhiyā visuddhañāṇo. Tavantiketi tava samīpe.
สทโตฺถติ อรหตฺตํฯ สิกฺขาติ อธิสีลสิกฺขาทโยฯ สุสฺสุตาติ ปริยตฺติพาหุสจฺจสฺส ปฎิเวธพาหุสจฺจสฺส จ ปาริปูริวเสน สุฎฺฐุ สุตาฯ ตว สาสเนติ ตว โอวาเท อนุสิฎฺฐิยํ ฐิตสฺสฯ
Sadatthoti arahattaṃ. Sikkhāti adhisīlasikkhādayo. Sussutāti pariyattibāhusaccassa paṭivedhabāhusaccassa ca pāripūrivasena suṭṭhu sutā. Tava sāsaneti tava ovāde anusiṭṭhiyaṃ ṭhitassa.
อริยวตาติ สุวิสุทฺธสีลาทิวตสมาทาเนนฯ อเนฺตวาสิมฺหิ สิกฺขิโตติ ตุยฺหํ สมีเป จิณฺณพฺรหฺมจริยวาสตาย อเนฺตวาสี สิกฺขิตวา สิกฺขิตอธิสีลาทิสิโกฺข อมฺหีติฯ
Ariyavatāti suvisuddhasīlādivatasamādānena. Antevāsimhi sikkhitoti tuyhaṃ samīpe ciṇṇabrahmacariyavāsatāya antevāsī sikkhitavā sikkhitaadhisīlādisikkho amhīti.
สุมนเตฺถรคาถาวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Sumanattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / ขุทฺทกนิกาย • Khuddakanikāya / เถรคาถาปาฬิ • Theragāthāpāḷi / ๔. สุมนเตฺถรคาถา • 4. Sumanattheragāthā