| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
सुमेधकथावण्णना
Sumedhakathāvaṇṇanā
चतुरो च असङ्खियेति (बु॰ वं॰ अट्ठ॰ २.१-२) उद्धं आरोहनवसेन अतिक्कमित्वा अमरं नाम नगरं अहोसीति वचनसेसयोजना कातब्बा। दसहीति हत्थिअस्सरथभेरीसङ्खमुदिङ्गवीणागीतसम्मताळेहि ‘‘अस्नाथ पिवथ खादथा’’ति दसमेन सद्देन। ते पन एकदेसेन दस्सेतुं ‘‘हत्थिसद्द’’न्तिआदि वुत्तं। हत्थिसद्दन्ति करणत्थे उपयोगो दट्ठब्बो। भेरीसङ्खरथानञ्च सद्देहि अविवित्तन्ति वा घोसितन्ति वा योजेतब्बं। हत्थिसद्दन्ति वा हत्थिसद्दवन्तं नगरं। खादथ पिवथ चेवाति इति-सद्दो ञातत्थत्ता अप्पयुत्तो दट्ठब्बो।
Caturo ca asaṅkhiyeti (bu. vaṃ. aṭṭha. 2.1-2) uddhaṃ ārohanavasena atikkamitvā amaraṃ nāma nagaraṃ ahosīti vacanasesayojanā kātabbā. Dasahīti hatthiassarathabherīsaṅkhamudiṅgavīṇāgītasammatāḷehi ‘‘asnātha pivatha khādathā’’ti dasamena saddena. Te pana ekadesena dassetuṃ ‘‘hatthisadda’’ntiādi vuttaṃ. Hatthisaddanti karaṇatthe upayogo daṭṭhabbo. Bherīsaṅkharathānañca saddehi avivittanti vā ghositanti vā yojetabbaṃ. Hatthisaddanti vā hatthisaddavantaṃ nagaraṃ. Khādatha pivatha cevāti iti-saddo ñātatthattā appayutto daṭṭhabbo.
सब्बङ्गसम्पन्नं उय्यानपोक्खरणीआदिसम्पन्नत्ता। लक्खणेति इत्थिलक्खणे पुरिसलक्खणे च। इतिहासेति पोराणे। सधम्मेति अत्तनो तेविज्जधम्मे च यञ्ञविधिआदिके च। पारमिन्ति पारञाणं पाराधिगमं गतो। चिन्तेसहन्ति चिन्तेसिं अहं सुमेधभूतोति सत्था वदति। अत्थि हेहितीति सो विज्जमानो भविस्सति। न हेतुयेति अभवितुं। एवमेवाति एवमेवं। न गवेसतीति न गन्तुं एसति न इच्छति नानुगच्छति वा। धोवेति धोवन्ते। सेरीति सायत्तिको। सयंवसीति सवसो। महाचोरसमो वियाति कायसारागवसेन दुच्चरितानेसनेहि कुसलभण्डच्छेदना। नाथाति नाथवन्तो। पञ्चदोसविवज्जितन्ति एवमादिकस्स अत्थो केसुचि अट्ठकथापोत्थकेसु लिखितोति कत्वा न वक्खाम।
Sabbaṅgasampannaṃ uyyānapokkharaṇīādisampannattā. Lakkhaṇeti itthilakkhaṇe purisalakkhaṇe ca. Itihāseti porāṇe. Sadhammeti attano tevijjadhamme ca yaññavidhiādike ca. Pāraminti pārañāṇaṃ pārādhigamaṃ gato. Cintesahanti cintesiṃ ahaṃ sumedhabhūtoti satthā vadati. Atthihehitīti so vijjamāno bhavissati. Na hetuyeti abhavituṃ. Evamevāti evamevaṃ. Na gavesatīti na gantuṃ esati na icchati nānugacchati vā. Dhoveti dhovante. Serīti sāyattiko. Sayaṃvasīti savaso. Mahācorasamo viyāti kāyasārāgavasena duccaritānesanehi kusalabhaṇḍacchedanā. Nāthāti nāthavanto. Pañcadosavivajjitanti evamādikassa attho kesuci aṭṭhakathāpotthakesu likhitoti katvā na vakkhāma.
सासनेति एत्थ तापससासनं झानाभिञ्ञा च। वसीभूतस्स सतो। मयि एवंभूते दीपङ्करो जिनो उप्पज्जि। सोधेति जनो। अञ्जसं वटुमायनन्ति परियायवचनेहि मग्गमेव वदति। मा नं अक्कमित्थाति एत्थ नन्ति पदपूरणमत्ते निपातो। घातियामहन्ति एत्थ च अ-इति च हं-इति च निपाता, अहं-इति वा एको निपातो सानुनासिको कतो। आहुतीनन्ति दक्खिणाहुतीनं। मन्ति मम, मं वा अब्र्वि।
Sāsaneti ettha tāpasasāsanaṃ jhānābhiññā ca. Vasībhūtassa sato. Mayi evaṃbhūte dīpaṅkaro jino uppajji. Sodheti jano. Añjasaṃ vaṭumāyananti pariyāyavacanehi maggameva vadati. Mā naṃ akkamitthāti ettha nanti padapūraṇamatte nipāto. Ghātiyāmahanti ettha ca a-iti ca haṃ-iti ca nipātā, ahaṃ-iti vā eko nipāto sānunāsiko kato. Āhutīnanti dakkhiṇāhutīnaṃ. Manti mama, maṃ vā abrvi.
कप्पे अतिक्कमित्वा वुत्तेपि बोधिम्हि मातादिसंकित्तने सङ्गण्हितुं ‘‘बोधि तस्स भगवतो’’तिआदिमाह। सुखेनाति उत्तमेन सुखेन। असमोति तापसेहि असमो। अभिञ्ञासुखतोपि विसिट्ठं ईदिसं बुद्धत्तब्याकरणजं सुखं अलभिं। याति यानि निमित्तानि। आभुजतीति आवत्तति। अभिरवन्तीति सद्दं करोन्ति। छुद्धाति निक्खन्ता। नुद्धंसतीति न उद्धं गच्छति। उभयन्ति उभयवचनं। धुवसस्सतन्ति एकन्तसस्सतं, अविपरीतमेवाति अत्थो। आपन्नसत्तानन्ति गब्भिनीनं। यावतादस दिसा, तत्थ। धम्मधातुयाति धम्मधातुयं, सब्बेसु धम्मेसु विचिनामीति अत्थो।
Kappe atikkamitvā vuttepi bodhimhi mātādisaṃkittane saṅgaṇhituṃ ‘‘bodhi tassa bhagavato’’tiādimāha. Sukhenāti uttamena sukhena. Asamoti tāpasehi asamo. Abhiññāsukhatopi visiṭṭhaṃ īdisaṃ buddhattabyākaraṇajaṃ sukhaṃ alabhiṃ. Yāti yāni nimittāni. Ābhujatīti āvattati. Abhiravantīti saddaṃ karonti. Chuddhāti nikkhantā. Nuddhaṃsatīti na uddhaṃ gacchati. Ubhayanti ubhayavacanaṃ. Dhuvasassatanti ekantasassataṃ, aviparītamevāti attho. Āpannasattānanti gabbhinīnaṃ. Yāvatādasa disā, tattha. Dhammadhātuyāti dhammadhātuyaṃ, sabbesu dhammesu vicināmīti attho.
यस्स सम्पुण्णो, तं वमतेव उदकं निस्सेसं। एतेति एकिस्सापि दानपारमिताय अनेकप्पकारताय बहुवचननिद्देसो कतो। पटिलग्गितं रक्खतीति वचनसेसो, भुम्मत्थे वा उपयोगो । चतूसु भूमीसूति पातिमोक्खादीसु संवरभूमीसु। अद्वेज्झमानसोति कदाचि खमनं कदाचि अक्खमनं, कस्सचि खमनं कस्सचि अक्खमनन्ति एवं द्वेधाभावं अनापन्नमानसो हुत्वा। सच्चस्स वीथि नाम दिट्ठादि च अदिट्ठादि च यथाभूतंव वत्थु। अधिट्ठानन्ति कुसलसमादानाधिट्ठानं, समादिन्नेसु कुसलेसु अचलता अधिट्ठानं नाम। पथविया उपेक्खनं नाम विकारानापत्ति। अञ्ञत्राति अञ्ञं। सभावरसलक्खणेति एत्थ भावोति अविपरीतता विज्जमानता, सह भावेन सभावो, अविपरीतो अत्तनो बोधिपरिपाचनकिच्चसङ्खातो रसो, अनवज्जवत्थुपरिच्चागादिसङ्खातं लक्खणञ्च सभावरसलक्खणं, ततो सम्मसतो। धम्मतेजेनाति ञाणतेजेन। चलताति चलताय कम्पनताय। सेसीति सयि। मा भाथाति मा भायित्थ। सब्बीतियोति सब्बा ईतियो उपद्दवा तं विवज्जन्तु।
Yassa sampuṇṇo, taṃ vamateva udakaṃ nissesaṃ. Eteti ekissāpi dānapāramitāya anekappakāratāya bahuvacananiddeso kato. Paṭilaggitaṃ rakkhatīti vacanaseso, bhummatthe vā upayogo . Catūsu bhūmīsūti pātimokkhādīsu saṃvarabhūmīsu. Advejjhamānasoti kadāci khamanaṃ kadāci akkhamanaṃ, kassaci khamanaṃ kassaci akkhamananti evaṃ dvedhābhāvaṃ anāpannamānaso hutvā. Saccassa vīthi nāma diṭṭhādi ca adiṭṭhādi ca yathābhūtaṃva vatthu. Adhiṭṭhānanti kusalasamādānādhiṭṭhānaṃ, samādinnesu kusalesu acalatā adhiṭṭhānaṃ nāma. Pathaviyā upekkhanaṃ nāma vikārānāpatti. Aññatrāti aññaṃ. Sabhāvarasalakkhaṇeti ettha bhāvoti aviparītatā vijjamānatā, saha bhāvena sabhāvo, aviparīto attano bodhiparipācanakiccasaṅkhāto raso, anavajjavatthupariccāgādisaṅkhātaṃ lakkhaṇañca sabhāvarasalakkhaṇaṃ, tato sammasato. Dhammatejenāti ñāṇatejena. Calatāti calatāya kampanatāya. Sesīti sayi. Mā bhāthāti mā bhāyittha. Sabbītiyoti sabbā ītiyo upaddavā taṃ vivajjantu.
सुमेधकथावण्णना निट्ठिता।
Sumedhakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
पवच्छतीति देति। योगेनाति उपायेन। समिंसूति सन्निपतिंसु। अप्पत्तमानसाति अप्पत्तअरहत्ता भिक्खू गरहिता भवन्ति। रित्ताति सुञ्ञा अन्तरहिता। सालकल्याणी नाम एको रुक्खो। बुद्धचक्कवत्तिकालेयेव किर एकाहेनेव उप्पज्जति।
Pavacchatīti deti. Yogenāti upāyena. Samiṃsūti sannipatiṃsu. Appattamānasāti appattaarahattā bhikkhū garahitā bhavanti. Rittāti suññā antarahitā. Sālakalyāṇī nāma eko rukkho. Buddhacakkavattikāleyeva kira ekāheneva uppajjati.
लिङ्गसम्पत्तीति पुरिसलिङ्गता। हेतूति तिहेतुकपटिसन्धिता। गुणसम्पत्तीति अभिञ्ञासमापत्तिलाभिता। अधिकारोति बुद्धानं सक्कारकरणं। छन्दताति बुद्धत्तप्पत्तियं छन्दसमायोगो। सब्बङ्गसम्पन्नाति अट्ठङ्गानि समोधानेत्वा कतपणिधाना। पक्खिकाति पीठसप्पिका। पण्डकाति उभयलिङ्गरहिता। बोधिसत्ता च ब्रह्मलोकूपपत्तिपठमकप्पिकेसु कालेसु उभयलिङ्गरहिता होन्ति, न पन पण्डकपरियापन्नाति एतमत्थं दस्सेतुं ‘‘परियापन्ना न भवन्ती’’ति वुत्तं, यथावुत्तेसु वा दोसेसु सब्बेसु परियापन्ना न भवन्ति, बोधिसत्तेसु वा परियापन्ना तदन्तोगधा, परिच्छिन्नसंसारत्ता वा परियापन्ना बोधिसत्ता उभतोब्यञ्जनपण्डका न भवन्तीति अत्थो। सब्बत्थ सुद्धगोचरा यस्मा, तस्मा मिच्छादिट्ठिं न सेवन्ति। मिच्छादिट्ठिन्ति नत्थिकाहेतुकाकिरियदिट्ठिं। भवाभवेति खुद्दके चेव महन्ते च भवे। भोजपुत्तेति लुद्दके। लगनन्ति सङ्गो। अञ्ञथाति लीनता। गामण्डलाति गामदारका। रूपन्ति विप्पकारं। अयं ताव निदानकथा याय अभिधम्मस्स बुद्धभासिततासिद्धीति अत्थयोजना कातब्बा।
Liṅgasampattīti purisaliṅgatā. Hetūti tihetukapaṭisandhitā. Guṇasampattīti abhiññāsamāpattilābhitā. Adhikāroti buddhānaṃ sakkārakaraṇaṃ. Chandatāti buddhattappattiyaṃ chandasamāyogo. Sabbaṅgasampannāti aṭṭhaṅgāni samodhānetvā katapaṇidhānā. Pakkhikāti pīṭhasappikā. Paṇḍakāti ubhayaliṅgarahitā. Bodhisattā ca brahmalokūpapattipaṭhamakappikesu kālesu ubhayaliṅgarahitā honti, na pana paṇḍakapariyāpannāti etamatthaṃ dassetuṃ ‘‘pariyāpannā na bhavantī’’ti vuttaṃ, yathāvuttesu vā dosesu sabbesu pariyāpannā na bhavanti, bodhisattesu vā pariyāpannā tadantogadhā, paricchinnasaṃsārattā vā pariyāpannā bodhisattā ubhatobyañjanapaṇḍakā na bhavantīti attho. Sabbattha suddhagocarā yasmā, tasmā micchādiṭṭhiṃ na sevanti. Micchādiṭṭhinti natthikāhetukākiriyadiṭṭhiṃ. Bhavābhaveti khuddake ceva mahante ca bhave. Bhojaputteti luddake. Lagananti saṅgo. Aññathāti līnatā. Gāmaṇḍalāti gāmadārakā. Rūpanti vippakāraṃ. Ayaṃ tāva nidānakathā yāya abhidhammassa buddhabhāsitatāsiddhīti atthayojanā kātabbā.
निदानकथावण्णना निट्ठिता।
Nidānakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / सुमेधकथावण्णना • Sumedhakathāvaṇṇanā
