| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ธมฺมสงฺคณี-มูลฎีกา • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
สุเมธกถาวณฺณนา
Sumedhakathāvaṇṇanā
จตุโร จ อสงฺขิเยติ (พุ. วํ. อฎฺฐ. ๒.๑-๒) อุทฺธํ อาโรหนวเสน อติกฺกมิตฺวา อมรํ นาม นครํ อโหสีติ วจนเสสโยชนา กาตพฺพาฯ ทสหีติ หตฺถิอสฺสรถเภรีสงฺขมุทิงฺควีณาคีตสมฺมตาเฬหิ ‘‘อสฺนาถ ปิวถ ขาทถา’’ติ ทสเมน สเทฺทนฯ เต ปน เอกเทเสน ทเสฺสตุํ ‘‘หตฺถิสทฺท’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ หตฺถิสทฺทนฺติ กรณเตฺถ อุปโยโค ทฎฺฐโพฺพฯ เภรีสงฺขรถานญฺจ สเทฺทหิ อวิวิตฺตนฺติ วา โฆสิตนฺติ วา โยเชตพฺพํฯ หตฺถิสทฺทนฺติ วา หตฺถิสทฺทวนฺตํ นครํฯ ขาทถ ปิวถ เจวาติ อิติ-สโทฺท ญาตตฺถตฺตา อปฺปยุโตฺต ทฎฺฐโพฺพฯ
Caturo ca asaṅkhiyeti (bu. vaṃ. aṭṭha. 2.1-2) uddhaṃ ārohanavasena atikkamitvā amaraṃ nāma nagaraṃ ahosīti vacanasesayojanā kātabbā. Dasahīti hatthiassarathabherīsaṅkhamudiṅgavīṇāgītasammatāḷehi ‘‘asnātha pivatha khādathā’’ti dasamena saddena. Te pana ekadesena dassetuṃ ‘‘hatthisadda’’ntiādi vuttaṃ. Hatthisaddanti karaṇatthe upayogo daṭṭhabbo. Bherīsaṅkharathānañca saddehi avivittanti vā ghositanti vā yojetabbaṃ. Hatthisaddanti vā hatthisaddavantaṃ nagaraṃ. Khādatha pivatha cevāti iti-saddo ñātatthattā appayutto daṭṭhabbo.
สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ อุยฺยานโปกฺขรณีอาทิสมฺปนฺนตฺตาฯ ลกฺขเณติ อิตฺถิลกฺขเณ ปุริสลกฺขเณ จฯ อิติหาเสติ โปราเณฯ สธเมฺมติ อตฺตโน เตวิชฺชธเมฺม จ ยญฺญวิธิอาทิเก จฯ ปารมินฺติ ปารญาณํ ปาราธิคมํ คโตฯ จิเนฺตสหนฺติ จิเนฺตสิํ อหํ สุเมธภูโตติ สตฺถา วทติฯ อตฺถิ เหหิตีติ โส วิชฺชมาโน ภวิสฺสติฯ น เหตุเยติ อภวิตุํฯ เอวเมวาติ เอวเมวํฯ น คเวสตีติ น คนฺตุํ เอสติ น อิจฺฉติ นานุคจฺฉติ วาฯ โธเวติ โธวเนฺตฯ เสรีติ สายตฺติโกฯ สยํวสีติ สวโสฯ มหาโจรสโม วิยาติ กายสาราควเสน ทุจฺจริตาเนสเนหิ กุสลภณฺฑเจฺฉทนาฯ นาถาติ นาถวโนฺตฯ ปญฺจโทสวิวชฺชิตนฺติ เอวมาทิกสฺส อโตฺถ เกสุจิ อฎฺฐกถาโปตฺถเกสุ ลิขิโตติ กตฺวา น วกฺขามฯ
Sabbaṅgasampannaṃ uyyānapokkharaṇīādisampannattā. Lakkhaṇeti itthilakkhaṇe purisalakkhaṇe ca. Itihāseti porāṇe. Sadhammeti attano tevijjadhamme ca yaññavidhiādike ca. Pāraminti pārañāṇaṃ pārādhigamaṃ gato. Cintesahanti cintesiṃ ahaṃ sumedhabhūtoti satthā vadati. Atthihehitīti so vijjamāno bhavissati. Na hetuyeti abhavituṃ. Evamevāti evamevaṃ. Na gavesatīti na gantuṃ esati na icchati nānugacchati vā. Dhoveti dhovante. Serīti sāyattiko. Sayaṃvasīti savaso. Mahācorasamo viyāti kāyasārāgavasena duccaritānesanehi kusalabhaṇḍacchedanā. Nāthāti nāthavanto. Pañcadosavivajjitanti evamādikassa attho kesuci aṭṭhakathāpotthakesu likhitoti katvā na vakkhāma.
สาสเนติ เอตฺถ ตาปสสาสนํ ฌานาภิญฺญา จฯ วสีภูตสฺส สโตฯ มยิ เอวํภูเต ทีปงฺกโร ชิโน อุปฺปชฺชิฯ โสเธติ ชโนฯ อญฺชสํ วฎุมายนนฺติ ปริยายวจเนหิ มคฺคเมว วทติฯ มา นํ อกฺกมิตฺถาติ เอตฺถ นนฺติ ปทปูรณมเตฺต นิปาโตฯ ฆาติยามหนฺติ เอตฺถ จ อ-อิติ จ หํ-อิติ จ นิปาตา, อหํ-อิติ วา เอโก นิปาโต สานุนาสิโก กโตฯ อาหุตีนนฺติ ทกฺขิณาหุตีนํฯ มนฺติ มม, มํ วา อพฺรฺวิฯ
Sāsaneti ettha tāpasasāsanaṃ jhānābhiññā ca. Vasībhūtassa sato. Mayi evaṃbhūte dīpaṅkaro jino uppajji. Sodheti jano. Añjasaṃ vaṭumāyananti pariyāyavacanehi maggameva vadati. Mā naṃ akkamitthāti ettha nanti padapūraṇamatte nipāto. Ghātiyāmahanti ettha ca a-iti ca haṃ-iti ca nipātā, ahaṃ-iti vā eko nipāto sānunāsiko kato. Āhutīnanti dakkhiṇāhutīnaṃ. Manti mama, maṃ vā abrvi.
กเปฺป อติกฺกมิตฺวา วุเตฺตปิ โพธิมฺหิ มาตาทิสํกิตฺตเน สงฺคณฺหิตุํ ‘‘โพธิ ตสฺส ภควโต’’ติอาทิมาหฯ สุเขนาติ อุตฺตเมน สุเขนฯ อสโมติ ตาปเสหิ อสโมฯ อภิญฺญาสุขโตปิ วิสิฎฺฐํ อีทิสํ พุทฺธตฺตพฺยากรณชํ สุขํ อลภิํฯ ยาติ ยานิ นิมิตฺตานิฯ อาภุชตีติ อาวตฺตติฯ อภิรวนฺตีติ สทฺทํ กโรนฺติฯ ฉุทฺธาติ นิกฺขนฺตาฯ นุทฺธํสตีติ น อุทฺธํ คจฺฉติฯ อุภยนฺติ อุภยวจนํฯ ธุวสสฺสตนฺติ เอกนฺตสสฺสตํ, อวิปรีตเมวาติ อโตฺถฯ อาปนฺนสตฺตานนฺติ คพฺภินีนํฯ ยาวตาทส ทิสา, ตตฺถฯ ธมฺมธาตุยาติ ธมฺมธาตุยํ, สเพฺพสุ ธเมฺมสุ วิจินามีติ อโตฺถฯ
Kappe atikkamitvā vuttepi bodhimhi mātādisaṃkittane saṅgaṇhituṃ ‘‘bodhi tassa bhagavato’’tiādimāha. Sukhenāti uttamena sukhena. Asamoti tāpasehi asamo. Abhiññāsukhatopi visiṭṭhaṃ īdisaṃ buddhattabyākaraṇajaṃ sukhaṃ alabhiṃ. Yāti yāni nimittāni. Ābhujatīti āvattati. Abhiravantīti saddaṃ karonti. Chuddhāti nikkhantā. Nuddhaṃsatīti na uddhaṃ gacchati. Ubhayanti ubhayavacanaṃ. Dhuvasassatanti ekantasassataṃ, aviparītamevāti attho. Āpannasattānanti gabbhinīnaṃ. Yāvatādasa disā, tattha. Dhammadhātuyāti dhammadhātuyaṃ, sabbesu dhammesu vicināmīti attho.
ยสฺส สมฺปุโณฺณ, ตํ วมเตว อุทกํ นิเสฺสสํฯ เอเตติ เอกิสฺสาปิ ทานปารมิตาย อเนกปฺปการตาย พหุวจนนิเทฺทโส กโตฯ ปฎิลคฺคิตํ รกฺขตีติ วจนเสโส, ภุมฺมเตฺถ วา อุปโยโค ฯ จตูสุ ภูมีสูติ ปาติโมกฺขาทีสุ สํวรภูมีสุฯ อเทฺวชฺฌมานโสติ กทาจิ ขมนํ กทาจิ อกฺขมนํ, กสฺสจิ ขมนํ กสฺสจิ อกฺขมนนฺติ เอวํ เทฺวธาภาวํ อนาปนฺนมานโส หุตฺวาฯ สจฺจสฺส วีถิ นาม ทิฎฺฐาทิ จ อทิฎฺฐาทิ จ ยถาภูตํว วตฺถุฯ อธิฎฺฐานนฺติ กุสลสมาทานาธิฎฺฐานํ, สมาทิเนฺนสุ กุสเลสุ อจลตา อธิฎฺฐานํ นามฯ ปถวิยา อุเปกฺขนํ นาม วิการานาปตฺติฯ อญฺญตฺราติ อญฺญํฯ สภาวรสลกฺขเณติ เอตฺถ ภาโวติ อวิปรีตตา วิชฺชมานตา, สห ภาเวน สภาโว, อวิปรีโต อตฺตโน โพธิปริปาจนกิจฺจสงฺขาโต รโส, อนวชฺชวตฺถุปริจฺจาคาทิสงฺขาตํ ลกฺขณญฺจ สภาวรสลกฺขณํ, ตโต สมฺมสโตฯ ธมฺมเตเชนาติ ญาณเตเชนฯ จลตาติ จลตาย กมฺปนตายฯ เสสีติ สยิฯ มา ภาถาติ มา ภายิตฺถฯ สพฺพีติโยติ สพฺพา อีติโย อุปทฺทวา ตํ วิวชฺชนฺตุฯ
Yassa sampuṇṇo, taṃ vamateva udakaṃ nissesaṃ. Eteti ekissāpi dānapāramitāya anekappakāratāya bahuvacananiddeso kato. Paṭilaggitaṃ rakkhatīti vacanaseso, bhummatthe vā upayogo . Catūsu bhūmīsūti pātimokkhādīsu saṃvarabhūmīsu. Advejjhamānasoti kadāci khamanaṃ kadāci akkhamanaṃ, kassaci khamanaṃ kassaci akkhamananti evaṃ dvedhābhāvaṃ anāpannamānaso hutvā. Saccassa vīthi nāma diṭṭhādi ca adiṭṭhādi ca yathābhūtaṃva vatthu. Adhiṭṭhānanti kusalasamādānādhiṭṭhānaṃ, samādinnesu kusalesu acalatā adhiṭṭhānaṃ nāma. Pathaviyā upekkhanaṃ nāma vikārānāpatti. Aññatrāti aññaṃ. Sabhāvarasalakkhaṇeti ettha bhāvoti aviparītatā vijjamānatā, saha bhāvena sabhāvo, aviparīto attano bodhiparipācanakiccasaṅkhāto raso, anavajjavatthupariccāgādisaṅkhātaṃ lakkhaṇañca sabhāvarasalakkhaṇaṃ, tato sammasato. Dhammatejenāti ñāṇatejena. Calatāti calatāya kampanatāya. Sesīti sayi. Mā bhāthāti mā bhāyittha. Sabbītiyoti sabbā ītiyo upaddavā taṃ vivajjantu.
สุเมธกถาวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Sumedhakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
ปวจฺฉตีติ เทติฯ โยเคนาติ อุปาเยนฯ สมิํสูติ สนฺนิปติํสุฯ อปฺปตฺตมานสาติ อปฺปตฺตอรหตฺตา ภิกฺขู ครหิตา ภวนฺติฯ ริตฺตาติ สุญฺญา อนฺตรหิตาฯ สาลกลฺยาณี นาม เอโก รุโกฺขฯ พุทฺธจกฺกวตฺติกาเลเยว กิร เอกาเหเนว อุปฺปชฺชติฯ
Pavacchatīti deti. Yogenāti upāyena. Samiṃsūti sannipatiṃsu. Appattamānasāti appattaarahattā bhikkhū garahitā bhavanti. Rittāti suññā antarahitā. Sālakalyāṇī nāma eko rukkho. Buddhacakkavattikāleyeva kira ekāheneva uppajjati.
ลิงฺคสมฺปตฺตีติ ปุริสลิงฺคตาฯ เหตูติ ติเหตุกปฎิสนฺธิตาฯ คุณสมฺปตฺตีติ อภิญฺญาสมาปตฺติลาภิตาฯ อธิกาโรติ พุทฺธานํ สกฺการกรณํฯ ฉนฺทตาติ พุทฺธตฺตปฺปตฺติยํ ฉนฺทสมาโยโคฯ สพฺพงฺคสมฺปนฺนาติ อฎฺฐงฺคานิ สโมธาเนตฺวา กตปณิธานาฯ ปกฺขิกาติ ปีฐสปฺปิกาฯ ปณฺฑกาติ อุภยลิงฺครหิตาฯ โพธิสตฺตา จ พฺรหฺมโลกูปปตฺติปฐมกปฺปิเกสุ กาเลสุ อุภยลิงฺครหิตา โหนฺติ, น ปน ปณฺฑกปริยาปนฺนาติ เอตมตฺถํ ทเสฺสตุํ ‘‘ปริยาปนฺนา น ภวนฺตี’’ติ วุตฺตํ, ยถาวุเตฺตสุ วา โทเสสุ สเพฺพสุ ปริยาปนฺนา น ภวนฺติ, โพธิสเตฺตสุ วา ปริยาปนฺนา ตทโนฺตคธา, ปริจฺฉินฺนสํสารตฺตา วา ปริยาปนฺนา โพธิสตฺตา อุภโตพฺยญฺชนปณฺฑกา น ภวนฺตีติ อโตฺถฯ สพฺพตฺถ สุทฺธโคจรา ยสฺมา, ตสฺมา มิจฺฉาทิฎฺฐิํ น เสวนฺติฯ มิจฺฉาทิฎฺฐินฺติ นตฺถิกาเหตุกากิริยทิฎฺฐิํฯ ภวาภเวติ ขุทฺทเก เจว มหเนฺต จ ภเวฯ โภชปุเตฺตติ ลุทฺทเกฯ ลคนนฺติ สโงฺคฯ อญฺญถาติ ลีนตาฯ คามณฺฑลาติ คามทารกาฯ รูปนฺติ วิปฺปการํฯ อยํ ตาว นิทานกถา ยาย อภิธมฺมสฺส พุทฺธภาสิตตาสิทฺธีติ อตฺถโยชนา กาตพฺพาฯ
Liṅgasampattīti purisaliṅgatā. Hetūti tihetukapaṭisandhitā. Guṇasampattīti abhiññāsamāpattilābhitā. Adhikāroti buddhānaṃ sakkārakaraṇaṃ. Chandatāti buddhattappattiyaṃ chandasamāyogo. Sabbaṅgasampannāti aṭṭhaṅgāni samodhānetvā katapaṇidhānā. Pakkhikāti pīṭhasappikā. Paṇḍakāti ubhayaliṅgarahitā. Bodhisattā ca brahmalokūpapattipaṭhamakappikesu kālesu ubhayaliṅgarahitā honti, na pana paṇḍakapariyāpannāti etamatthaṃ dassetuṃ ‘‘pariyāpannā na bhavantī’’ti vuttaṃ, yathāvuttesu vā dosesu sabbesu pariyāpannā na bhavanti, bodhisattesu vā pariyāpannā tadantogadhā, paricchinnasaṃsārattā vā pariyāpannā bodhisattā ubhatobyañjanapaṇḍakā na bhavantīti attho. Sabbattha suddhagocarā yasmā, tasmā micchādiṭṭhiṃ na sevanti. Micchādiṭṭhinti natthikāhetukākiriyadiṭṭhiṃ. Bhavābhaveti khuddake ceva mahante ca bhave. Bhojaputteti luddake. Lagananti saṅgo. Aññathāti līnatā. Gāmaṇḍalāti gāmadārakā. Rūpanti vippakāraṃ. Ayaṃ tāva nidānakathā yāya abhidhammassa buddhabhāsitatāsiddhīti atthayojanā kātabbā.
นิทานกถาวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Nidānakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ฎีกา • Tīkā / อภิธมฺมปิฎก (ฎีกา) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ธมฺมสงฺคณี-อนุฎีกา • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / สุเมธกถาวณฺณนา • Sumedhakathāvaṇṇanā
