Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / बुद्धवंस-अट्ठकथा • Buddhavaṃsa-aṭṭhakathā

२. सुमेधपत्थनाकथावण्णना

2. Sumedhapatthanākathāvaṇṇanā

इदानि –

Idāni –

१-२.

1-2.

‘‘कप्पे च सतसहस्से, चतुरो च असङ्खिये।

‘‘Kappe ca satasahasse, caturo ca asaṅkhiye;

अमरं नाम नगरं, दस्सनेय्यं मनोरम’’न्ति॥ –

Amaraṃ nāma nagaraṃ, dassaneyyaṃ manorama’’nti. –

आदिनयप्पवत्ताय बुद्धवंसवण्णनाय ओकासो अनुप्पत्तो। सा पनेसा बुद्धवंसवण्णना यस्मा सुत्तनिक्खेपं विचारेत्वा वुच्‍चमाना पाकटा होति, तस्मा सुत्तनिक्खेपविचारणा ताव वेदितब्बा। चत्तारो हि सुत्तनिक्खेपा अत्तज्झासयो परज्झासयो पुच्छावसिको अट्ठुप्पत्तिकोति। तत्थ यानि सुत्तानि भगवा परेहि अनज्झिट्ठो केवलं अत्तनो अज्झासयेन कथेसि। सेय्यथिदं – आकङ्खेय्यसुत्तं (म॰ नि॰ १.६४ आदयो) वत्थसुत्तन्ति (म॰ नि॰ १.७० आदयो) एवमादीनि, तेसं अत्तज्झासयो निक्खेपो।

Ādinayappavattāya buddhavaṃsavaṇṇanāya okāso anuppatto. Sā panesā buddhavaṃsavaṇṇanā yasmā suttanikkhepaṃ vicāretvā vuccamānā pākaṭā hoti, tasmā suttanikkhepavicāraṇā tāva veditabbā. Cattāro hi suttanikkhepā attajjhāsayo parajjhāsayo pucchāvasiko aṭṭhuppattikoti. Tattha yāni suttāni bhagavā parehi anajjhiṭṭho kevalaṃ attano ajjhāsayena kathesi. Seyyathidaṃ – ākaṅkheyyasuttaṃ (ma. ni. 1.64 ādayo) vatthasuttanti (ma. ni. 1.70 ādayo) evamādīni, tesaṃ attajjhāsayo nikkhepo.

यानि वा पन ‘‘परिपक्‍का खो राहुलस्स विमुत्तिपरिपाचनीया धम्मा, यंनूनाहं राहुलं उत्तरिं आसवानं खये विनेय्य’’न्ति (सं॰ नि॰ ४.१२१) एवं परेसं अज्झासयं खन्तिं मनं बुज्झनकभावञ्‍च ओलोकेत्वा परज्झासयवसेन कथितानि। सेय्यथिदं – राहुलोवादसुत्तं धम्मचक्‍कप्पवत्तनसुत्तन्ति (सं॰ नि॰ ५.१०८१; महाव॰ १३ आदयो; पटि॰ म॰ २.३०) एवमादीनि, तेसं परज्झासयो निक्खेपो।

Yāni vā pana ‘‘paripakkā kho rāhulassa vimuttiparipācanīyā dhammā, yaṃnūnāhaṃ rāhulaṃ uttariṃ āsavānaṃ khaye vineyya’’nti (saṃ. ni. 4.121) evaṃ paresaṃ ajjhāsayaṃ khantiṃ manaṃ bujjhanakabhāvañca oloketvā parajjhāsayavasena kathitāni. Seyyathidaṃ – rāhulovādasuttaṃdhammacakkappavattanasuttanti (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 13 ādayo; paṭi. ma. 2.30) evamādīni, tesaṃ parajjhāsayo nikkhepo.

भगवन्तं उपसङ्कमित्वा ते ते देवमनुस्सा पञ्हं पुच्छन्ति। एवं पुट्ठेन पन भगवता यानि कथितानि देवतासंयुत्त (सं॰ नि॰ १.१ आदयो) बोज्झङ्गसंयुत्तादीनि (सं॰ नि॰ ५.१८२ आदयो) तेसं पुच्छावसिको निक्खेपो।

Bhagavantaṃ upasaṅkamitvā te te devamanussā pañhaṃ pucchanti. Evaṃ puṭṭhena pana bhagavatā yāni kathitāni devatāsaṃyutta (saṃ. ni. 1.1 ādayo) bojjhaṅgasaṃyuttādīni (saṃ. ni. 5.182 ādayo) tesaṃ pucchāvasiko nikkhepo.

यानि वा पन उप्पन्‍नं कारणं पटिच्‍च देसितानि धम्मदायाद- (म॰ नि॰ १.२९ आदयो) पुत्तमंसूपमादीनि (सं॰ नि॰ २.६३), तेसं अट्ठुप्पत्तिको निक्खेपो। एवमेतेसु चतूसु सुत्तनिक्खेपेसु इमस्स बुद्धवंसस्स पुच्छावसिको निक्खेपो। पुच्छावसेन हि भगवता अयं निक्खित्तो। कस्स पुच्छावसेन? आयस्मतो सारिपुत्तत्थेरस्स। वुत्तञ्हेतं अस्मिं निदानस्मिं एव –

Yāni vā pana uppannaṃ kāraṇaṃ paṭicca desitāni dhammadāyāda- (ma. ni. 1.29 ādayo) puttamaṃsūpamādīni (saṃ. ni. 2.63), tesaṃ aṭṭhuppattiko nikkhepo. Evametesu catūsu suttanikkhepesu imassa buddhavaṃsassa pucchāvasiko nikkhepo. Pucchāvasena hi bhagavatā ayaṃ nikkhitto. Kassa pucchāvasena? Āyasmato sāriputtattherassa. Vuttañhetaṃ asmiṃ nidānasmiṃ eva –

‘‘सारिपुत्तो महापञ्‍ञो, समाधिज्झानकोविदो।

‘‘Sāriputto mahāpañño, samādhijjhānakovido;

पञ्‍ञाय पारमिप्पत्तो, पुच्छति लोकनायकं।

Paññāya pāramippatto, pucchati lokanāyakaṃ;

कीदिसो ते महावीर, अभिनीहारो नरुत्तमा’’ति॥ (बु॰ वं॰ १.७४-७५) –

Kīdiso te mahāvīra, abhinīhāro naruttamā’’ti. (bu. vaṃ. 1.74-75) –

आदि। तेनेसा बुद्धवंसदेसना पुच्छावसिकाति वेदितब्बा।

Ādi. Tenesā buddhavaṃsadesanā pucchāvasikāti veditabbā.

तत्थ कप्पे च सतसहस्सेति एत्थ कप्प-सद्दो पनायं अभिसद्दहनवोहारकालपञ्‍ञत्तिछेदनविकप्पनलेससमन्तभावआयुकप्पमहाकप्पादीसु दिस्सति। तथा हि ‘‘ओकप्पनीयमेतं भोतो गोतमस्स। यथा तं अरहतो सम्मासम्बुद्धस्सा’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३८७) अभिसद्दहने दिस्सति। ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, पञ्‍चहि समणकप्पेहि फलं परिभुञ्‍जितु’’न्ति एवमादीसु (चूळव॰ २५०) वोहारे। ‘‘येन सुदं निच्‍चकप्पं विहरामी’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३८७) काले। ‘‘इच्‍चायस्मा कप्पो’’ति (सु॰ नि॰ १०९८; चूळनि॰ कप्पमाणवपुच्छा ११७; कप्पमाणवपुच्छानिद्देस ६१) च, ‘‘निग्रोधकप्पो इति तस्स नामं, तया कतं भगवा ब्राह्मणस्सा’’ति च एवमादीसु (सु॰ नि॰ ३४६) पञ्‍ञत्तियं। ‘‘अलङ्कतो कप्पितकेसमस्सू’’ति एवमादीसु (जा॰ २.२२.१३६८) छेदने। ‘‘कप्पति द्वङ्गुलकप्पो’’तिआदीसु (चूळव॰ ४४६) विकप्पे। ‘‘अत्थि कप्पो निपज्‍जितु’’न्तिआदीसु (अ॰ नि॰ ८.८०) लेसे। ‘‘केवलकप्पं जेतवनं ओभासेत्वा’’तिआदीसु समन्तभावे। ‘‘तिट्ठतु, भन्ते, भगवा कप्पं, तिट्ठतु सुगतो कप्प’’न्ति (दी॰ नि॰ २.१७८; उदा॰ ५१) एत्थ आयुकप्पे। ‘‘कीव दीघो नु खो, भन्ते, कप्पो’’ति (सं॰ नि॰ २.१२८-१२९) एत्थ महाकप्पे। आदिसद्देन ‘‘सत्थुकप्पेन वत किर, भो, मयं सावकेन सद्धिं मन्तयमाना न जानिम्हा’’ति (म॰ नि॰ १.२६०) एत्थ पटिभागे। ‘‘कप्पो नट्ठो होति। कप्पकतोकासो जिण्णो होती’’ति (पाचि॰ ३७१) एत्थ विनयकप्पे। इध पन महाकप्पे दट्ठब्बो। तस्मा कप्पे च सतसहस्सेति महाकप्पानं सतसहस्सानन्ति अत्थो (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.२९; ३.२७५; सं॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.१; अ॰ नि॰ अट्ठ॰ २.३.१२८; खु॰ पा॰ अट्ठ॰ ५.मङ्गलसुत्त, एवमिच्‍चादिपाठवण्णना; सु॰ नि॰ अट्ठ॰ २.मङ्गलसुत्तवण्णना; चरिया॰ अट्ठ॰ निदानकथा.१; चूळनि॰ अट्ठ॰ खग्गविसाणसुत्तनिद्देसवण्णना)। चतुरो च असङ्खियेति ‘‘चतुन्‍नं असङ्ख्येय्यानं मत्थके’’ति वचनसेसो दट्ठब्बो। कप्पसतसहस्साधिकानं चतुन्‍नं असङ्ख्येय्यानं मत्थकेति अत्थो। अमरं नाम नगरन्ति ‘‘अमर’’न्ति च ‘‘अमरवती’’ति च लद्धनामं नगरं अहोसि। केचि पनेत्थ अञ्‍ञेनापि पकारेन वण्णयन्ति, किं तेहि, नाममत्तं पनेतं तस्स नगरस्स। दस्सनेय्यन्ति सुविभत्तविचित्र-चच्‍चरद्वार-चतुक्‍कसिङ्घाटिक-पाकार-परिक्खेपपासाद- हम्मिय-भवन-समलङ्कतत्ता दस्सनीयं। मनोरमन्ति समसुचिपरमरमणीयभूमिभागत्ता छायूदकसम्पन्‍नत्ता सुलभाहारत्ता सब्बोपकरणयुत्तत्ता च समिद्धत्ता देवमनुस्सादीनं मनो रमयतीति मनोरमं।

Tattha kappe ca satasahasseti ettha kappa-saddo panāyaṃ abhisaddahanavohārakālapaññattichedanavikappanalesasamantabhāvaāyukappamahākappādīsu dissati. Tathā hi ‘‘okappanīyametaṃ bhoto gotamassa. Yathā taṃ arahato sammāsambuddhassā’’tiādīsu (ma. ni. 1.387) abhisaddahane dissati. ‘‘Anujānāmi, bhikkhave, pañcahi samaṇakappehi phalaṃ paribhuñjitu’’nti evamādīsu (cūḷava. 250) vohāre. ‘‘Yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī’’tiādīsu (ma. ni. 1.387) kāle. ‘‘Iccāyasmā kappo’’ti (su. ni. 1098; cūḷani. kappamāṇavapucchā 117; kappamāṇavapucchāniddesa 61) ca, ‘‘nigrodhakappo iti tassa nāmaṃ, tayā kataṃ bhagavā brāhmaṇassā’’ti ca evamādīsu (su. ni. 346) paññattiyaṃ. ‘‘Alaṅkato kappitakesamassū’’ti evamādīsu (jā. 2.22.1368) chedane. ‘‘Kappati dvaṅgulakappo’’tiādīsu (cūḷava. 446) vikappe. ‘‘Atthi kappo nipajjitu’’ntiādīsu (a. ni. 8.80) lese. ‘‘Kevalakappaṃ jetavanaṃ obhāsetvā’’tiādīsu samantabhāve. ‘‘Tiṭṭhatu, bhante, bhagavā kappaṃ, tiṭṭhatu sugato kappa’’nti (dī. ni. 2.178; udā. 51) ettha āyukappe. ‘‘Kīva dīgho nu kho, bhante, kappo’’ti (saṃ. ni. 2.128-129) ettha mahākappe. Ādisaddena ‘‘satthukappena vata kira, bho, mayaṃ sāvakena saddhiṃ mantayamānā na jānimhā’’ti (ma. ni. 1.260) ettha paṭibhāge. ‘‘Kappo naṭṭho hoti. Kappakatokāso jiṇṇo hotī’’ti (pāci. 371) ettha vinayakappe. Idha pana mahākappe daṭṭhabbo. Tasmā kappe ca satasahasseti mahākappānaṃ satasahassānanti attho (dī. ni. aṭṭha. 1.29; 3.275; saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.1; a. ni. aṭṭha. 2.3.128; khu. pā. aṭṭha. 5.maṅgalasutta, evamiccādipāṭhavaṇṇanā; su. ni. aṭṭha. 2.maṅgalasuttavaṇṇanā; cariyā. aṭṭha. nidānakathā.1; cūḷani. aṭṭha. khaggavisāṇasuttaniddesavaṇṇanā). Caturo ca asaṅkhiyeti ‘‘catunnaṃ asaṅkhyeyyānaṃ matthake’’ti vacanaseso daṭṭhabbo. Kappasatasahassādhikānaṃ catunnaṃ asaṅkhyeyyānaṃ matthaketi attho. Amaraṃ nāma nagaranti ‘‘amara’’nti ca ‘‘amaravatī’’ti ca laddhanāmaṃ nagaraṃ ahosi. Keci panettha aññenāpi pakārena vaṇṇayanti, kiṃ tehi, nāmamattaṃ panetaṃ tassa nagarassa. Dassaneyyanti suvibhattavicitra-caccaradvāra-catukkasiṅghāṭika-pākāra-parikkhepapāsāda- hammiya-bhavana-samalaṅkatattā dassanīyaṃ. Manoramanti samasuciparamaramaṇīyabhūmibhāgattā chāyūdakasampannattā sulabhāhārattā sabbopakaraṇayuttattā ca samiddhattā devamanussādīnaṃ mano ramayatīti manoramaṃ.

दसहि सद्देहि अविवित्तन्ति हत्थिसद्देन अस्ससद्देन रथसद्देन भेरिसद्देन सङ्खसद्देन मुदिङ्गसद्देन वीणासद्देन गीतसद्देन सम्मताळसद्देन ‘‘भुञ्‍जथ पिवथ खादथा’’ति दसमेन सद्देनाति; इमेहि दसहि सद्देहि अविवित्तं अहोसि, सब्बकालं अनुपमुस्सवसमज्‍जनाटका कीळन्तीति अत्थो। अन्‍नपानसमायुतन्ति अन्‍नेन चतुब्बिधेनाहारेन च पानेन च सुट्ठु आयुतं अन्‍नपानसमायुतं, इमिना सुभिक्खता दस्सिता, बहुअन्‍नपानसमायुतन्ति अत्थो।

Dasahi saddehi avivittanti hatthisaddena assasaddena rathasaddena bherisaddena saṅkhasaddena mudiṅgasaddena vīṇāsaddena gītasaddena sammatāḷasaddena ‘‘bhuñjatha pivatha khādathā’’ti dasamena saddenāti; imehi dasahi saddehi avivittaṃ ahosi, sabbakālaṃ anupamussavasamajjanāṭakā kīḷantīti attho. Annapānasamāyutanti annena catubbidhenāhārena ca pānena ca suṭṭhu āyutaṃ annapānasamāyutaṃ, iminā subhikkhatā dassitā, bahuannapānasamāyutanti attho.

इदानि ते दस सद्दे वत्थुतो दस्सनत्थं –

Idāni te dasa sadde vatthuto dassanatthaṃ –

‘‘हत्थिसद्दं अस्ससद्दं, भेरिसङ्खरथानि च।

‘‘Hatthisaddaṃ assasaddaṃ, bherisaṅkharathāni ca;

खादथ पिवथ चेव, अन्‍नपानेन घोसित’’न्ति॥ – वुत्तं।

Khādatha pivatha ceva, annapānena ghosita’’nti. – vuttaṃ;

तत्थ हत्थिसद्दन्ति हत्थीनं कोञ्‍चनादसद्देन, करणत्थे उपयोगवचनं दट्ठब्बं। एस नयो सेसपदेसुपि। भेरिसङ्खरथानि चाति भेरिसद्देन च सङ्खसद्देन च रथसद्देन चाति अत्थो। लिङ्गविपरियासेन वुत्तं, ‘खादथ पिवथा’ति एवमादिनयप्पवत्तेन अन्‍नपानपटिसंयुत्तेन घोसितं अभिनादितन्ति अत्थो। एत्थाह – तेसं पन सद्दानं एकदेसोव दस्सितो, न सकलोति? न एकदेसो सकलो दसविधो दस्सितोव। कथं? भेरिसद्देन मुदिङ्गसद्दो सङ्गहितो, सङ्खसद्देन वीणागीतसम्मताळसद्दा सङ्गहिताति दसेव दस्सिता।

Tattha hatthisaddanti hatthīnaṃ koñcanādasaddena, karaṇatthe upayogavacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Esa nayo sesapadesupi. Bherisaṅkharathāni cāti bherisaddena ca saṅkhasaddena ca rathasaddena cāti attho. Liṅgavipariyāsena vuttaṃ, ‘khādatha pivathā’ti evamādinayappavattena annapānapaṭisaṃyuttena ghositaṃ abhināditanti attho. Etthāha – tesaṃ pana saddānaṃ ekadesova dassito, na sakaloti? Na ekadeso sakalo dasavidho dassitova. Kathaṃ? Bherisaddena mudiṅgasaddo saṅgahito, saṅkhasaddena vīṇāgītasammatāḷasaddā saṅgahitāti daseva dassitā.

एवं एकेन परियायेन नगरसम्पत्तिं वण्णेत्वा पुन तमेव दस्सेतुं –

Evaṃ ekena pariyāyena nagarasampattiṃ vaṇṇetvā puna tameva dassetuṃ –

३.

‘‘नगरं सब्बङ्गसम्पन्‍नं, सब्बकम्ममुपागतं, सत्तरतनसम्पन्‍नं, नानाजनसमाकुलं।

‘‘Nagaraṃ sabbaṅgasampannaṃ, sabbakammamupāgataṃ, sattaratanasampannaṃ, nānājanasamākulaṃ;

समिद्धं देवनगरंव, आवासं पुञ्‍ञकम्मिन’’न्ति॥ – वुत्तं।

Samiddhaṃ devanagaraṃva, āvāsaṃ puññakammina’’nti. – vuttaṃ;

तत्थ सब्बङ्गसम्पन्‍नन्ति पाकारगोपुरट्टालकादिसब्बनगरावयवसम्पन्‍नं, परिपुण्णसब्बवित्तूपकरणधनधञ्‍ञतिणकट्ठोदकन्ति वा अत्थो। सब्बकम्ममुपागतन्ति सब्बकम्मन्तेन उपगतं, समुपगतसब्बकम्मन्तन्ति अत्थो। सत्तरतनसम्पन्‍नन्ति परिपुण्णमुत्तादिसत्तरतनं, चक्‍कवत्तिनिवासभूमितो वा हत्थिरतनादीहि सत्तरतनेहि सम्पन्‍नं। नानाजनसमाकुलन्ति नानाविधदेसभासेहि जनेहि समाकुलं। समिद्धन्ति मनुस्सोपभोगसब्बोपकरणेहि समिद्धं फीतं। देवनगरं वाति देवनगरं विय आलकमन्दा विय अमरवती समिद्धन्ति वुत्तं होति। आवासं पुञ्‍ञकम्मिनन्ति आवसन्ति एत्थ पुञ्‍ञकम्मिनो जनाति आवासो। ‘‘आवासो’’ति वत्तब्बे ‘‘आवास’’न्ति लिङ्गभेदं कत्वा वुत्तन्ति वेदितब्बं। पञ्‍ञायति तेनाति पुञ्‍ञं, कुलरूपमहाभोगिस्सरियवसेन पञ्‍ञायतीति अत्थो। पुनातीति वा पुञ्‍ञं। सब्बकुसलमलरजापवाहकत्ता पुञ्‍ञं कम्मं येसं अत्थि ते पुञ्‍ञकम्मिनो, तेसं पुञ्‍ञकम्मिनं आवासभूतन्ति अत्थो।

Tattha sabbaṅgasampannanti pākāragopuraṭṭālakādisabbanagarāvayavasampannaṃ, paripuṇṇasabbavittūpakaraṇadhanadhaññatiṇakaṭṭhodakanti vā attho. Sabbakammamupāgatanti sabbakammantena upagataṃ, samupagatasabbakammantanti attho. Sattaratanasampannanti paripuṇṇamuttādisattaratanaṃ, cakkavattinivāsabhūmito vā hatthiratanādīhi sattaratanehi sampannaṃ. Nānājanasamākulanti nānāvidhadesabhāsehi janehi samākulaṃ. Samiddhanti manussopabhogasabbopakaraṇehi samiddhaṃ phītaṃ. Devanagaraṃ vāti devanagaraṃ viya ālakamandā viya amaravatī samiddhanti vuttaṃ hoti. Āvāsaṃ puññakamminanti āvasanti ettha puññakammino janāti āvāso. ‘‘Āvāso’’ti vattabbe ‘‘āvāsa’’nti liṅgabhedaṃ katvā vuttanti veditabbaṃ. Paññāyati tenāti puññaṃ, kularūpamahābhogissariyavasena paññāyatīti attho. Punātīti vā puññaṃ. Sabbakusalamalarajāpavāhakattā puññaṃ kammaṃ yesaṃ atthi te puññakammino, tesaṃ puññakamminaṃ āvāsabhūtanti attho.

तत्थ सुमेधो नाम ब्राह्मणो पटिवसति उभतो सुजातो मातितो च पितितो च, संसुद्धगहणिको याव सत्तमा कुलपरिवट्टा अक्खित्तो अनुपकुट्ठो जातिवादेन, अभिरूपो दस्सनीयो पासादिको परमाय वण्णपोक्खरताय समन्‍नागतो, सो तिण्णं वेदानं पारगू अहोसि सनिघण्डुकेटुभानं साक्खरप्पभेदानं इतिहासपञ्‍चमानं पदको वेय्याकरणो अनवयो लोकायतमहापुरिसलक्खणेसु। तस्स पन दहरकालेयेव मातापितरो कालमकंसु। अथस्स रासिवड्ढको अमच्‍चो आयपोत्थकं आहरित्वा सुवण्णरजतमणिमुत्तादिविविधरतनभरिते गब्भे विवरित्वा – ‘‘एत्थकं ते, कुमार, मातु सन्तकं, एत्थकं पितु सन्तकं, एत्थकं अय्यकपय्यकान’’न्ति याव सत्तमा कुलपरिवट्टा धनं आचिक्खित्वा – ‘‘एतं पटिपज्‍जाही’’ति निय्यातेसि। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा पुञ्‍ञानि करोन्तो अगारं अज्झावसि। तेन वुत्तं –

Tattha sumedho nāma brāhmaṇo paṭivasati ubhato sujāto mātito ca pitito ca, saṃsuddhagahaṇiko yāva sattamā kulaparivaṭṭā akkhitto anupakuṭṭho jātivādena, abhirūpo dassanīyo pāsādiko paramāya vaṇṇapokkharatāya samannāgato, so tiṇṇaṃ vedānaṃ pāragū ahosi sanighaṇḍukeṭubhānaṃ sākkharappabhedānaṃ itihāsapañcamānaṃ padako veyyākaraṇo anavayo lokāyatamahāpurisalakkhaṇesu. Tassa pana daharakāleyeva mātāpitaro kālamakaṃsu. Athassa rāsivaḍḍhako amacco āyapotthakaṃ āharitvā suvaṇṇarajatamaṇimuttādivividharatanabharite gabbhe vivaritvā – ‘‘etthakaṃ te, kumāra, mātu santakaṃ, etthakaṃ pitu santakaṃ, etthakaṃ ayyakapayyakāna’’nti yāva sattamā kulaparivaṭṭā dhanaṃ ācikkhitvā – ‘‘etaṃ paṭipajjāhī’’ti niyyātesi. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā puññāni karonto agāraṃ ajjhāvasi. Tena vuttaṃ –

४.

‘‘नगरे अमरवतिया, सुमेधो नाम ब्राह्मणो।

‘‘Nagare amaravatiyā, sumedho nāma brāhmaṇo;

अनेककोटिसन्‍निचयो, पहूतधनधञ्‍ञवा॥

Anekakoṭisannicayo, pahūtadhanadhaññavā.

५.

‘‘अज्झायको मन्तधरो, तिण्णं वेदान पारगू।

‘‘Ajjhāyako mantadharo, tiṇṇaṃ vedāna pāragū;

लक्खणे इतिहासे च, सधम्मे पारमिं गतो’’ति॥

Lakkhaṇe itihāse ca, sadhamme pāramiṃ gato’’ti.

तत्थ नगरे अमरवतियाति अमरवतीसङ्खाते नगरे। सुमेधो नामाति एत्थ ‘‘मेधा’’ति पञ्‍ञा वुच्‍चति। सा तस्स सुन्दरा पसत्थाति सुमेधोति पञ्‍ञायित्थ। ब्राह्मणोति ब्रह्मं अणति सिक्खतीति ब्राह्मणो, मन्ते सज्झायतीति अत्थो । अक्खरचिन्तका पन ‘‘ब्रह्मुनो अपच्‍चं ब्राह्मणो’’ति वदन्ति। अरिया पन बाहितपापत्ता ब्राह्मणाति। अनेककोटिसन्‍निचयोति कोटीनं सन्‍निचयो कोटिसन्‍निचयो, अनेको कोटिसन्‍निचयो यस्स सोयं अनेककोटिसन्‍निचयो, अनेककोटि धनसन्‍निचयोति अत्थो। पहूतधनधञ्‍ञवाति बहुलधनधञ्‍ञवा। पुरिमं भूमिगतगब्भगतधनधञ्‍ञवसेन वुत्तं, इदं निच्‍चपरिभोगूपगतधनधञ्‍ञवसेन वुत्तन्ति वेदितब्बं।

Tattha nagare amaravatiyāti amaravatīsaṅkhāte nagare. Sumedho nāmāti ettha ‘‘medhā’’ti paññā vuccati. Sā tassa sundarā pasatthāti sumedhoti paññāyittha. Brāhmaṇoti brahmaṃ aṇati sikkhatīti brāhmaṇo, mante sajjhāyatīti attho . Akkharacintakā pana ‘‘brahmuno apaccaṃ brāhmaṇo’’ti vadanti. Ariyā pana bāhitapāpattā brāhmaṇāti. Anekakoṭisannicayoti koṭīnaṃ sannicayo koṭisannicayo, aneko koṭisannicayo yassa soyaṃ anekakoṭisannicayo, anekakoṭi dhanasannicayoti attho. Pahūtadhanadhaññavāti bahuladhanadhaññavā. Purimaṃ bhūmigatagabbhagatadhanadhaññavasena vuttaṃ, idaṃ niccaparibhogūpagatadhanadhaññavasena vuttanti veditabbaṃ.

अज्झायकोति न झायतीति अज्झायको, झानभावनारहितोति अत्थो। वुत्तञ्हेतं – ‘‘न दानिमे झायन्तीति। न दानिमे झायन्तीति खो, वासेट्ठ, ‘अज्झायका अज्झायका’ त्वेव ततियं अक्खरं उपनिब्बत्त’’न्ति (दी॰ नि॰ ३.१३२) एवं पठमकप्पिककाले झानविरहितानं ब्राह्मणानं गरहवचनं उप्पन्‍नं। इदानि मन्तं झायतीति अज्झायको, मन्ते परिवत्तेतीति इमिना अत्थेन पसंसवचनं कत्वा वोहरन्ति। मन्ते धारेतीति मन्तधरो। तिण्णं वेदानन्ति इरुवेदयजुवेदसामवेदानं तिण्णं वेदानं। अयं पन वेद-सद्दो ञाणसोमनस्सगन्थेसु दिस्सति। तथा हेस – ‘‘यं ब्राह्मणं वेदगुमाभिजञ्‍ञा, अकिञ्‍चनं कामभवे असत्त’’न्तिआदीसु (सु॰ नि॰ १०६५) ञाणे दिस्सति। ‘‘ये वेदजाता विचरन्ति लोके’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ४.५७) सोमनस्से। ‘‘तिण्णं वेदानं पारगू सनिघण्डुकेटुभान’’न्तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.२५६) गन्थे। इधापि गन्थे (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.७५)। पारगूति तिण्णं वेदानं ओट्ठपहतकरणमत्तेन पारं गतोति पारगू। लक्खणेति इत्थिलक्खणपुरिसलक्खणमहापुरिसलक्खणादिके लक्खणे। इतिहासेति इतिह आस, इतिह आसाति ईदिसवचनपटिसंयुत्ते पुराणसङ्खाते गन्थविसेसे। सधम्मेति ब्राह्मणानं सके धम्मे, सके आचरियके वा। पारमिं गतोति पारं गतो, दिसापामोक्खो आचरियो अहोसीति अत्थो।

Ajjhāyakoti na jhāyatīti ajjhāyako, jhānabhāvanārahitoti attho. Vuttañhetaṃ – ‘‘na dānime jhāyantīti. Na dānime jhāyantīti kho, vāseṭṭha, ‘ajjhāyakā ajjhāyakā’ tveva tatiyaṃ akkharaṃ upanibbatta’’nti (dī. ni. 3.132) evaṃ paṭhamakappikakāle jhānavirahitānaṃ brāhmaṇānaṃ garahavacanaṃ uppannaṃ. Idāni mantaṃ jhāyatīti ajjhāyako, mante parivattetīti iminā atthena pasaṃsavacanaṃ katvā voharanti. Mante dhāretīti mantadharo. Tiṇṇaṃ vedānanti iruvedayajuvedasāmavedānaṃ tiṇṇaṃ vedānaṃ. Ayaṃ pana veda-saddo ñāṇasomanassaganthesu dissati. Tathā hesa – ‘‘yaṃ brāhmaṇaṃ vedagumābhijaññā, akiñcanaṃ kāmabhave asatta’’ntiādīsu (su. ni. 1065) ñāṇe dissati. ‘‘Ye vedajātā vicaranti loke’’tiādīsu (a. ni. 4.57) somanasse. ‘‘Tiṇṇaṃ vedānaṃ pāragū sanighaṇḍukeṭubhāna’’ntiādīsu (dī. ni. 1.256) ganthe. Idhāpi ganthe (ma. ni. aṭṭha. 1.75). Pāragūti tiṇṇaṃ vedānaṃ oṭṭhapahatakaraṇamattena pāraṃ gatoti pāragū. Lakkhaṇeti itthilakkhaṇapurisalakkhaṇamahāpurisalakkhaṇādike lakkhaṇe. Itihāseti itiha āsa, itiha āsāti īdisavacanapaṭisaṃyutte purāṇasaṅkhāte ganthavisese. Sadhammeti brāhmaṇānaṃ sake dhamme, sake ācariyake vā. Pāramiṃ gatoti pāraṃ gato, disāpāmokkho ācariyo ahosīti attho.

अथेकदिवसं सो दसगुणगणाराधितपण्डितो सुमेधपण्डितो उपरिपासादवरतले रहोगतो हुत्वा पल्‍लङ्कं आभुजित्वा निसिन्‍नो चिन्तेसि – ‘‘पुनब्भवे पटिसन्धिग्गहणं नाम दुक्खं, तथा निब्बत्तनिब्बत्तट्ठाने सरीरभेदनं, अहञ्‍च जातिधम्मो, जराधम्मो, ब्याधिधम्मो, मरणधम्मो, एवंभूतेन मया अजातिं अजरं अब्याधिं अमरणं सुखं सिवं निब्बानं परियेसितुं वट्टति, अवस्सं भवचारकतो मुच्‍चित्वा निब्बानगामिना एकेन मग्गेन भवितब्ब’’न्ति। तेन वुत्तं –

Athekadivasaṃ so dasaguṇagaṇārādhitapaṇḍito sumedhapaṇḍito uparipāsādavaratale rahogato hutvā pallaṅkaṃ ābhujitvā nisinno cintesi – ‘‘punabbhave paṭisandhiggahaṇaṃ nāma dukkhaṃ, tathā nibbattanibbattaṭṭhāne sarīrabhedanaṃ, ahañca jātidhammo, jarādhammo, byādhidhammo, maraṇadhammo, evaṃbhūtena mayā ajātiṃ ajaraṃ abyādhiṃ amaraṇaṃ sukhaṃ sivaṃ nibbānaṃ pariyesituṃ vaṭṭati, avassaṃ bhavacārakato muccitvā nibbānagāminā ekena maggena bhavitabba’’nti. Tena vuttaṃ –

६.

‘‘रहोगतो निसीदित्वा, एवं चिन्तेसहं तदा।

‘‘Rahogato nisīditvā, evaṃ cintesahaṃ tadā;

दुक्खो पुनब्भवो नाम, सरीरस्स च भेदनं॥

Dukkho punabbhavo nāma, sarīrassa ca bhedanaṃ.

७.

‘‘जातिधम्मो जराधम्मो, ब्याधिधम्मो सहं तदा।

‘‘Jātidhammo jarādhammo, byādhidhammo sahaṃ tadā;

अजरं अमरं खेमं, परियेसिस्सामि निब्बुतिं॥

Ajaraṃ amaraṃ khemaṃ, pariyesissāmi nibbutiṃ.

८.

‘‘यंनूनिमं पूतिकायं, नानाकुणपपूरितं।

‘‘Yaṃnūnimaṃ pūtikāyaṃ, nānākuṇapapūritaṃ;

छड्डयित्वान गच्छेय्यं, अनपेक्खो अनत्थिको॥

Chaḍḍayitvāna gaccheyyaṃ, anapekkho anatthiko.

९.

‘‘अत्थि हेहिति सो मग्गो, न सो सक्‍का न हेतुये।

‘‘Atthi hehiti so maggo, na so sakkā na hetuye;

परियेसिस्सामि तं मग्गं, भवतो परिमुत्तिया’’ति॥

Pariyesissāmi taṃ maggaṃ, bhavato parimuttiyā’’ti.

एत्थ पन गाथासम्बन्धञ्‍च अनुत्तानपदानमत्थञ्‍च वत्वाव गमिस्साम। तत्थ रहोगतोति रहसि गतो, रहसि ठाने निसिन्‍नो। एवं चिन्तेसहन्ति एवं चिन्तेसिं अहं। एवन्ति इमिना चिन्तनाकारं दस्सेति। तदाति तस्मिं सुमेधपण्डितकाले। ‘‘एवं चिन्तेसह’’न्ति भगवा इमिना अत्तना सद्धिं सुमेधपण्डितं एकत्तं करोति। तस्मा तदा सो सुमेधो अहमेवाति पकासेन्तो ‘‘एवं चिन्तेसहं तदा’’ति भगवा उत्तमपुरिसवसेनाह। जातिधम्मोति जातिसभावो। एस नयो सेसपदेसुपि। निब्बुतिन्ति निब्बानं।

Ettha pana gāthāsambandhañca anuttānapadānamatthañca vatvāva gamissāma. Tattha rahogatoti rahasi gato, rahasi ṭhāne nisinno. Evaṃ cintesahanti evaṃ cintesiṃ ahaṃ. Evanti iminā cintanākāraṃ dasseti. Tadāti tasmiṃ sumedhapaṇḍitakāle. ‘‘Evaṃ cintesaha’’nti bhagavā iminā attanā saddhiṃ sumedhapaṇḍitaṃ ekattaṃ karoti. Tasmā tadā so sumedho ahamevāti pakāsento ‘‘evaṃ cintesahaṃ tadā’’ti bhagavā uttamapurisavasenāha. Jātidhammoti jātisabhāvo. Esa nayo sesapadesupi. Nibbutinti nibbānaṃ.

यंनूनाति परिवितक्‍कनत्थे निपातो, यदि पनाहन्ति अत्थो। पूतिकायन्ति पूतिभूतं कायं। नानाकुणपपूरितन्ति मुत्त-करीस-पुब्बलोहित-पित्त-सेम्ह-खेळसिङ्घाणिकादिअनेककुणपपूरितं। अनपेक्खोति अनालयो। अत्थीति अवस्सं उपलब्भति। हेहितीति भविस्सति, परिवितक्‍कनवचनमिदं। न सो सक्‍का न हेतुयेति तेन मग्गेन न सक्‍का न भवितुं। सो पन मग्गो हेतुयेति हेतुभावाय न न होति, हेतुयेवाति अत्थो। भवतो परिमुत्तियाति भवबन्धनविमुत्तियाति अत्थो।

Yaṃnūnāti parivitakkanatthe nipāto, yadi panāhanti attho. Pūtikāyanti pūtibhūtaṃ kāyaṃ. Nānākuṇapapūritanti mutta-karīsa-pubbalohita-pitta-semha-kheḷasiṅghāṇikādianekakuṇapapūritaṃ. Anapekkhoti anālayo. Atthīti avassaṃ upalabbhati. Hehitīti bhavissati, parivitakkanavacanamidaṃ. Na so sakkā na hetuyeti tena maggena na sakkā na bhavituṃ. So pana maggo hetuyeti hetubhāvāya na na hoti, hetuyevāti attho. Bhavato parimuttiyāti bhavabandhanavimuttiyāti attho.

इदानि अत्तना परिवितक्‍कितमत्थं सम्पादयितुं ‘‘यथापी’’ति आदिमाह। यथा हि लोके दुक्खस्स पटिपक्खभूतं सुखं नाम अत्थि, एवं भवे सति तप्पटिपक्खेन विभवेनापि भवितब्बं , यथा च उण्हे सति तस्स वूपसमभूतं सीतलम्पि अत्थि, एवं रागादिअग्गीनं वूपसमेन निब्बानेन भवितब्बं। यथा च पापस्स लामकस्स धम्मस्स पटिपक्खभूतो कल्याणो अनवज्‍जधम्मोपि अत्थियेव, एवमेव पापिकाय जातिया सति सब्बजातिखेपनतो अजातिसङ्खातेन निब्बानेनापि भवितब्बमेवाति। तेन वुत्तं –

Idāni attanā parivitakkitamatthaṃ sampādayituṃ ‘‘yathāpī’’ti ādimāha. Yathā hi loke dukkhassa paṭipakkhabhūtaṃ sukhaṃ nāma atthi, evaṃ bhave sati tappaṭipakkhena vibhavenāpi bhavitabbaṃ , yathā ca uṇhe sati tassa vūpasamabhūtaṃ sītalampi atthi, evaṃ rāgādiaggīnaṃ vūpasamena nibbānena bhavitabbaṃ. Yathā ca pāpassa lāmakassa dhammassa paṭipakkhabhūto kalyāṇo anavajjadhammopi atthiyeva, evameva pāpikāya jātiyā sati sabbajātikhepanato ajātisaṅkhātena nibbānenāpi bhavitabbamevāti. Tena vuttaṃ –

१०.

10.

‘‘यथापि दुक्खे विज्‍जन्ते, सुखं नामपि विज्‍जति।

‘‘Yathāpi dukkhe vijjante, sukhaṃ nāmapi vijjati;

एवं भवे विज्‍जमाने, विभवोपिच्छितब्बको॥

Evaṃ bhave vijjamāne, vibhavopicchitabbako.

११.

11.

‘‘यथापि उण्हे विज्‍जन्ते, अपरं विज्‍जति सीतलं।

‘‘Yathāpi uṇhe vijjante, aparaṃ vijjati sītalaṃ;

एवं तिविधग्गि विज्‍जन्ते, निब्बानं इच्छितब्बकं॥

Evaṃ tividhaggi vijjante, nibbānaṃ icchitabbakaṃ.

१२.

12.

‘‘यथापि पापे विज्‍जन्ते, कल्याणमपि विज्‍जति।

‘‘Yathāpi pāpe vijjante, kalyāṇamapi vijjati;

एवमेव जाति विज्‍जन्ते, अजातिपिच्छितब्बक’’न्ति॥

Evameva jāti vijjante, ajātipicchitabbaka’’nti.

तत्थ यथापीति ओपम्मत्थे निपातो। सुखन्ति कायिकचेतसिकसुखं, सुट्ठु दुक्खं खणतीति सुखं। भवेति जनने। विभवोति अजननं, जनने विज्‍जमाने अजननधम्मोपि इच्छितब्बो। तिविधग्गि विज्‍जन्तेति तिविधे रागादिके अग्गिम्हि विज्‍जमानेति अत्थो। निब्बानन्ति तस्स तिविधस्स रागादिअग्गिस्स निब्बापनं उपसमनं निब्बानञ्‍च इच्छितब्बं। पापेति अकुसले लामके। कल्याणमपीति कुसलमपि। एवमेवाति एवमेवं। जाति विज्‍जन्तेति जातिया विज्‍जमानायाति अत्थो। लिङ्गभेदञ्‍च विभत्तिलोपञ्‍च कत्वा वुत्तं। अजातिपीति जातिखेपनं अजातिनिब्बानम्पि इच्छितब्बं।

Tattha yathāpīti opammatthe nipāto. Sukhanti kāyikacetasikasukhaṃ, suṭṭhu dukkhaṃ khaṇatīti sukhaṃ. Bhaveti janane. Vibhavoti ajananaṃ, janane vijjamāne ajananadhammopi icchitabbo. Tividhaggi vijjanteti tividhe rāgādike aggimhi vijjamāneti attho. Nibbānanti tassa tividhassa rāgādiaggissa nibbāpanaṃ upasamanaṃ nibbānañca icchitabbaṃ. Pāpeti akusale lāmake. Kalyāṇamapīti kusalamapi. Evamevāti evamevaṃ. Jāti vijjanteti jātiyā vijjamānāyāti attho. Liṅgabhedañca vibhattilopañca katvā vuttaṃ. Ajātipīti jātikhepanaṃ ajātinibbānampi icchitabbaṃ.

अथाहं परम्पि चिन्तेसिं – ‘‘यथा नाम गूथरासिम्हि निमुग्गेन पुरिसेन दूरतोव कमलकुवलयपुण्डरीकसण्डमण्डितं विमलसलिलं तळाकं दिस्वा – ‘कतरेन नु खो मग्गेन तत्थ गन्तब्ब’न्ति तळाकं गवेसितुं युत्तं। यं तस्स अगवेसनं, न सो तस्स तळाकस्स दोसो, तस्स पुरिसस्सेव दोसो। एवमेव किलेसमलधोवने अमतमहातळाके विज्‍जमाने यं तस्स अगवेसनं, न सो अमतसङ्खातस्स निब्बानमहातळाकस्स दोसो, पुरिसस्सेव दोसो। यथा पन चोरेहि संपरिवारितो पुरिसो पलायनमग्गे विज्‍जमानेपि सचे सो न पलायति, न सो तस्स मग्गस्स दोसो, तस्स पुरिसस्सेव दोसो। एवमेव किलेसचोरेहि परिवारेत्वा गहितस्स पुरिसस्स विज्‍जमानेयेव निब्बानमहानगरगामिम्हि सिवे महामग्गे तस्स मग्गस्स अगवेसनं नाम न मग्गस्स दोसो, पुरिसस्सेव दोसो। यथा ब्याधिपीळितो पुरिसो विज्‍जमाने ब्याधितिकिच्छके वेज्‍जे सचे तं वेज्‍जं गवेसित्वा तं ब्याधिं न तिकिच्छापेति, न सो वेज्‍जस्स दोसो, तस्स पुरिसस्सेव दोसो। एवमेव पन यो किलेसब्याधिपरिपीळितो किलेसवूपसममग्गकोविदं विज्‍जमानमेव आचरियं न गवेसति, तस्सेव दोसो, न किलेसब्याधिविनायकस्स आचरियस्स दोसो’’ति। तेन वुत्तं –

Athāhaṃ parampi cintesiṃ – ‘‘yathā nāma gūtharāsimhi nimuggena purisena dūratova kamalakuvalayapuṇḍarīkasaṇḍamaṇḍitaṃ vimalasalilaṃ taḷākaṃ disvā – ‘katarena nu kho maggena tattha gantabba’nti taḷākaṃ gavesituṃ yuttaṃ. Yaṃ tassa agavesanaṃ, na so tassa taḷākassa doso, tassa purisasseva doso. Evameva kilesamaladhovane amatamahātaḷāke vijjamāne yaṃ tassa agavesanaṃ, na so amatasaṅkhātassa nibbānamahātaḷākassa doso, purisasseva doso. Yathā pana corehi saṃparivārito puriso palāyanamagge vijjamānepi sace so na palāyati, na so tassa maggassa doso, tassa purisasseva doso. Evameva kilesacorehi parivāretvā gahitassa purisassa vijjamāneyeva nibbānamahānagaragāmimhi sive mahāmagge tassa maggassa agavesanaṃ nāma na maggassa doso, purisasseva doso. Yathā byādhipīḷito puriso vijjamāne byādhitikicchake vejje sace taṃ vejjaṃ gavesitvā taṃ byādhiṃ na tikicchāpeti, na so vejjassa doso, tassa purisasseva doso. Evameva pana yo kilesabyādhiparipīḷito kilesavūpasamamaggakovidaṃ vijjamānameva ācariyaṃ na gavesati, tasseva doso, na kilesabyādhivināyakassa ācariyassa doso’’ti. Tena vuttaṃ –

१३.

13.

‘‘यथा गूथगतो पुरिसो, तळाकं दिस्वान पूरितं।

‘‘Yathā gūthagato puriso, taḷākaṃ disvāna pūritaṃ;

न गवेसति तं तळाकं, न दोसो तळाकस्स सो॥

Na gavesati taṃ taḷākaṃ, na doso taḷākassa so.

१४.

14.

‘‘एवं किलेसमलधोवं, विज्‍जन्ते अमतन्तळे।

‘‘Evaṃ kilesamaladhovaṃ, vijjante amatantaḷe;

न गवेसति तं तळाकं, न दोसो अमतन्तळे॥

Na gavesati taṃ taḷākaṃ, na doso amatantaḷe.

१५.

15.

‘‘यथा अरीहि परिरुद्धो, विज्‍जन्ते गमनम्पथे।

‘‘Yathā arīhi pariruddho, vijjante gamanampathe;

न पलायति सो पुरिसो, न दोसो अञ्‍जसस्स सो॥

Na palāyati so puriso, na doso añjasassa so.

१६.

16.

‘‘एवं किलेसपरिरुद्धो, विज्‍जमाने सिवे पथे।

‘‘Evaṃ kilesapariruddho, vijjamāne sive pathe;

न गवेसति तं मग्गं, न दोसो सिवमञ्‍जसे॥

Na gavesati taṃ maggaṃ, na doso sivamañjase.

१७.

17.

‘‘यथापि ब्याधितो पुरिसो, विज्‍जमाने तिकिच्छके।

‘‘Yathāpi byādhito puriso, vijjamāne tikicchake;

न तिकिच्छापेति तं ब्याधिं, न दोसो सो तिकिच्छके॥

Na tikicchāpeti taṃ byādhiṃ, na doso so tikicchake.

१८.

18.

‘‘एवं किलेसब्याधीहि, दुक्खितो पतिपीळितो।

‘‘Evaṃ kilesabyādhīhi, dukkhito patipīḷito;

न गवेसति तं आचरियं, न दोसो सो विनायके’’ति॥

Na gavesati taṃ ācariyaṃ, na doso so vināyake’’ti.

तत्थ गूथगतोति गूथकूपगतो, गूथेन गतो मक्खितो वा। किलेसमलधोवन्ति किलेसमलसोधने, भुम्मत्थे पच्‍चत्तवचनं। अमतन्तळेति अमतसङ्खातस्स तळाकस्स, सामिअत्थे भुम्मवचनं दट्ठब्बं, अनुस्सरं पक्खिपित्वा वुत्तं। अरीहीति पच्‍चत्थिकेहि। परिरुद्धोति समन्ततो निरुद्धो। गमनम्पथेति गमनपथे। छन्दाविनासत्थं अनुस्सरागमनं कत्वा वुत्तं। न पलायतीति यदि न पलायेय्य। सो पुरिसोति सो चोरेहि परिरुद्धो पुरिसो। अञ्‍जसस्साति मग्गस्स। मग्गस्स हि –

Tattha gūthagatoti gūthakūpagato, gūthena gato makkhito vā. Kilesamaladhovanti kilesamalasodhane, bhummatthe paccattavacanaṃ. Amatantaḷeti amatasaṅkhātassa taḷākassa, sāmiatthe bhummavacanaṃ daṭṭhabbaṃ, anussaraṃ pakkhipitvā vuttaṃ. Arīhīti paccatthikehi. Pariruddhoti samantato niruddho. Gamanampatheti gamanapathe. Chandāvināsatthaṃ anussarāgamanaṃ katvā vuttaṃ. Na palāyatīti yadi na palāyeyya. So purisoti so corehi pariruddho puriso. Añjasassāti maggassa. Maggassa hi –

‘‘मग्गो पन्थो पथो पज्‍जो, अञ्‍जसं वटुमायनं।

‘‘Maggo pantho patho pajjo, añjasaṃ vaṭumāyanaṃ;

नावा उत्तरसेतु च, कुल्‍लो च भिसि सङ्कमो’’ति॥ (चूळनि॰ पारायनत्थुतिगाथानिद्देस १०१) –

Nāvā uttarasetu ca, kullo ca bhisi saṅkamo’’ti. (cūḷani. pārāyanatthutigāthāniddesa 101) –

बहूनि नामानि। स्वायमिध अञ्‍जसनामेन वुत्तो। सिवेति सब्बुपद्दवाभावतो सिवे। सिवमञ्‍जसेति सिवस्स अञ्‍जसस्साति अत्थो। तिकिच्छकेति वेज्‍जे। न तिकिच्छापेतीति न तिकिच्छापेय्य। न दोसो सो तिकिच्छकेति तिकिच्छकस्स दोसो नत्थि, ब्याधितस्सेव दोसोति अत्थो। दुक्खितोति सञ्‍जातकायिकचेतसिकदुक्खो। आचरियन्ति मोक्खमग्गाचरियं। विनायकेति आचरियस्स।

Bahūni nāmāni. Svāyamidha añjasanāmena vutto. Siveti sabbupaddavābhāvato sive. Sivamañjaseti sivassa añjasassāti attho. Tikicchaketi vejje. Na tikicchāpetīti na tikicchāpeyya. Na doso so tikicchaketi tikicchakassa doso natthi, byādhitasseva dosoti attho. Dukkhitoti sañjātakāyikacetasikadukkho. Ācariyanti mokkhamaggācariyaṃ. Vināyaketi ācariyassa.

एवं पनाहं चिन्तेत्वा उत्तरिम्पि एवं चिन्तेसिं – ‘‘यथापि मण्डनकजातिको पुरिसो कण्ठे आसत्तं कुणपं छड्डेत्वा सुखी गच्छेय्य, एवं मयापि इमं पूतिकायं छड्डेत्वा अनपेक्खेन निब्बानमहानगरं पविसितब्बं। यथा च नरनारियो उक्‍कारभूमियं उच्‍चारपस्सावं कत्वा न तं उच्छङ्गेन वा आदाय दसन्ते वा वेठेत्वा आदाय गच्छन्ति, अथ खो जिगुच्छमाना ओलोकेतुम्पि अनिच्छन्ता अनपेक्खा छड्डेत्वा गच्छन्ति, एवं मयापि इमं पूतिकायं अनपेक्खेन छड्डेत्वा अमतं निब्बाननगरं पविसितुं वट्टति। यथा च नाविका नाम जज्‍जरं नावं उदकगाहिनिं छड्डेत्वा अनपेक्खाव गच्छन्ति, एवमहम्पि इमं नवहि वणमुखेहि पग्घरन्तं कायं छड्डेत्वा अनपेक्खो निब्बानमहानगरं पविसिस्सामि । यथा च कोचि पुरिसो मुत्तामणिवेळुरियादीनि नानाविधानि रतनानि आदाय चोरेहि सद्धिं मग्गं गच्छन्तो अत्तनो रतनविनासभयेन ते चोरे छड्डेत्वा खेमं मग्गं गण्हाति, एवमयम्पि पूतिकायो रतनविलोपकचोरसदिसो। सचाहं एत्थ तण्हं करिस्सामि, अरियमग्गकुसलधम्मरतनानि मे नस्सिस्सन्ति, तस्मा मया इमं महाचोरसदिसं करजकायं छड्डेत्वा निब्बानमहानगरं पविसितुं वट्टती’’ति। तेन वुत्तं –

Evaṃ panāhaṃ cintetvā uttarimpi evaṃ cintesiṃ – ‘‘yathāpi maṇḍanakajātiko puriso kaṇṭhe āsattaṃ kuṇapaṃ chaḍḍetvā sukhī gaccheyya, evaṃ mayāpi imaṃ pūtikāyaṃ chaḍḍetvā anapekkhena nibbānamahānagaraṃ pavisitabbaṃ. Yathā ca naranāriyo ukkārabhūmiyaṃ uccārapassāvaṃ katvā na taṃ ucchaṅgena vā ādāya dasante vā veṭhetvā ādāya gacchanti, atha kho jigucchamānā oloketumpi anicchantā anapekkhā chaḍḍetvā gacchanti, evaṃ mayāpi imaṃ pūtikāyaṃ anapekkhena chaḍḍetvā amataṃ nibbānanagaraṃ pavisituṃ vaṭṭati. Yathā ca nāvikā nāma jajjaraṃ nāvaṃ udakagāhiniṃ chaḍḍetvā anapekkhāva gacchanti, evamahampi imaṃ navahi vaṇamukhehi paggharantaṃ kāyaṃ chaḍḍetvā anapekkho nibbānamahānagaraṃ pavisissāmi . Yathā ca koci puriso muttāmaṇiveḷuriyādīni nānāvidhāni ratanāni ādāya corehi saddhiṃ maggaṃ gacchanto attano ratanavināsabhayena te core chaḍḍetvā khemaṃ maggaṃ gaṇhāti, evamayampi pūtikāyo ratanavilopakacorasadiso. Sacāhaṃ ettha taṇhaṃ karissāmi, ariyamaggakusaladhammaratanāni me nassissanti, tasmā mayā imaṃ mahācorasadisaṃ karajakāyaṃ chaḍḍetvā nibbānamahānagaraṃ pavisituṃ vaṭṭatī’’ti. Tena vuttaṃ –

१९.

19.

‘‘यथापि कुणपं पुरिसो, कण्ठे बद्धं जिगुच्छिय।

‘‘Yathāpi kuṇapaṃ puriso, kaṇṭhe baddhaṃ jigucchiya;

मोचयित्वान गच्छेय्य, सुखी सेरी सयंवसी॥

Mocayitvāna gaccheyya, sukhī serī sayaṃvasī.

२०.

20.

‘‘तथेविमं पूतिकायं, नानाकुणपसञ्‍चयं।

‘‘Tathevimaṃ pūtikāyaṃ, nānākuṇapasañcayaṃ;

छड्डयित्वान गच्छेय्यं, अनपेक्खो अनत्थिको॥

Chaḍḍayitvāna gaccheyyaṃ, anapekkho anatthiko.

२१.

21.

‘‘यथा उच्‍चारट्ठानम्हि, करीसं नरनारियो।

‘‘Yathā uccāraṭṭhānamhi, karīsaṃ naranāriyo;

छड्डयित्वान गच्छन्ति, अनपेक्खा अनत्थिका॥

Chaḍḍayitvāna gacchanti, anapekkhā anatthikā.

२२.

22.

‘‘एवमेवाहं इमं कायं, नानाकुणपपूरितं।

‘‘Evamevāhaṃ imaṃ kāyaṃ, nānākuṇapapūritaṃ;

छड्डयित्वान गच्छिस्सं, वच्‍चं कत्वा यथा कुटिं॥

Chaḍḍayitvāna gacchissaṃ, vaccaṃ katvā yathā kuṭiṃ.

२३.

23.

‘‘यथापि जज्‍जरं नावं, पलुग्गं उदगाहिनिं।

‘‘Yathāpi jajjaraṃ nāvaṃ, paluggaṃ udagāhiniṃ;

सामी छड्डेत्वा गच्छन्ति, अनपेक्खा अनत्थिका॥

Sāmī chaḍḍetvā gacchanti, anapekkhā anatthikā.

२४.

24.

‘‘एवमेवाहं इमं कायं, नवच्छिद्दं धुवस्सवं।

‘‘Evamevāhaṃ imaṃ kāyaṃ, navacchiddaṃ dhuvassavaṃ;

छड्डयित्वान गच्छिस्सं, जिण्णनावंव सामिका॥

Chaḍḍayitvāna gacchissaṃ, jiṇṇanāvaṃva sāmikā.

२५.

25.

‘‘यथापि पुरिसो चोरेहि, गच्छन्तो भण्डमादिय।

‘‘Yathāpi puriso corehi, gacchanto bhaṇḍamādiya;

भण्डच्छेदभयं दिस्वा, छड्डयित्वान गच्छति॥

Bhaṇḍacchedabhayaṃ disvā, chaḍḍayitvāna gacchati.

२६.

26.

‘‘एवमेव इमं कायो, महाचोरसमो विय।

‘‘Evameva imaṃ kāyo, mahācorasamo viya;

पहायिमं गमिस्सामि, कुसलच्छेदनाभया’’ति॥

Pahāyimaṃ gamissāmi, kusalacchedanābhayā’’ti.

तत्थ यथापि कुणपं पुरिसोति यथापि दहरो युवा मण्डनकजातिको पुरिसो अहिकुणपेन वा कुक्‍कुरकुणपेन वा मनुस्सकुणपेन वा कण्ठे आसत्तेन अट्टीयित्वा हरायित्वा जिगुच्छित्वा तं कुणपं मोचेत्वा गच्छेय्य। सुखीति सुखितो। सेरीति यथिच्छकविहारी। नानाकुणपसञ्‍चयन्ति अनेकविधकुणपरासिभूतं ‘‘नानाकुणपपूरित’’न्तिपि पाठो।

Tattha yathāpi kuṇapaṃ purisoti yathāpi daharo yuvā maṇḍanakajātiko puriso ahikuṇapena vā kukkurakuṇapena vā manussakuṇapena vā kaṇṭhe āsattena aṭṭīyitvā harāyitvā jigucchitvā taṃ kuṇapaṃ mocetvā gaccheyya. Sukhīti sukhito. Serīti yathicchakavihārī. Nānākuṇapasañcayanti anekavidhakuṇaparāsibhūtaṃ ‘‘nānākuṇapapūrita’’ntipi pāṭho.

उच्‍चारट्ठानम्हीति उच्‍चारेन्ति वच्‍चं करोन्ति एत्थाति उच्‍चारो, उच्‍चारो च सो ठानं चेति उच्‍चारट्ठानं। अथ वा उस्सासिय्यतीति उस्सासो, वच्‍चस्सेतं नामं, तस्स ठानं उस्सासट्ठानं, तस्मिं उस्सासट्ठानम्हि, उक्‍कारट्ठानेति अत्थो। वच्‍चं कत्वा यथा कुटिन्ति वच्‍चं कत्वा कुटिं नरनारियो वियाति अत्थो।

Uccāraṭṭhānamhīti uccārenti vaccaṃ karonti etthāti uccāro, uccāro ca so ṭhānaṃ ceti uccāraṭṭhānaṃ. Atha vā ussāsiyyatīti ussāso, vaccassetaṃ nāmaṃ, tassa ṭhānaṃ ussāsaṭṭhānaṃ, tasmiṃ ussāsaṭṭhānamhi, ukkāraṭṭhāneti attho. Vaccaṃ katvā yathā kuṭinti vaccaṃ katvā kuṭiṃ naranāriyo viyāti attho.

जज्‍जरन्ति जिण्णं। पलुग्गन्ति पलुज्‍जन्तिं, विकिरन्तिन्ति अत्थो। उदगाहिनिन्ति उदकगाहिनिं । सामीति नावासामिका। नवच्छिद्दन्ति चक्खुसोतादीहि नवहि वणमुखेहि छिद्दावच्छिद्देहि युत्तत्ता नवच्छिद्दं। धुवस्सवन्ति धुवनिस्सन्दं, निच्‍चं पग्घरणासुचिन्ति अत्थो।

Jajjaranti jiṇṇaṃ. Palugganti palujjantiṃ, vikirantinti attho. Udagāhininti udakagāhiniṃ . Sāmīti nāvāsāmikā. Navacchiddanti cakkhusotādīhi navahi vaṇamukhehi chiddāvacchiddehi yuttattā navacchiddaṃ. Dhuvassavanti dhuvanissandaṃ, niccaṃ paggharaṇāsucinti attho.

भण्डमादियाति यंकिञ्‍चि रतनादिकं भण्डं आदिय। भण्डच्छेदभयं दिस्वाति भण्डस्स अच्छिन्दनेन भयं दिस्वाति अत्थो। एवमेवाति सो भण्डमादाय गच्छन्तो पुरिसो विय। अयं कायोति अयं पन कुच्छितानं परमजेगुच्छानं आयोति कायो। आयोति उपत्तिट्ठानं। आयन्ति ततोति आयो, कुच्छिता केसादयो। इति कुच्छितानं केसादीनं आयोति कायो। महाचोरसमो वियाति चक्खुआदीहि रूपादीसु पियरूपेसु सारज्‍जनादिवसेन पाणातिपातादिन्‍नादानादिचोरो हुत्वा सब्बकुसलं विलुम्पतीति महाचोरसमो। तस्मा यथा सो रतनभण्डमादाय चोरेहि सद्धिं गच्छन्तो पुरिसो ते चोरे पहाय गच्छति, एवमेवाहम्पि इमं महाचोरसमं कायं पहाय अत्तनो सोत्थिभावकरं मग्गं गवेसितुं गमिस्सामीति अत्थसम्बन्धो वेदितब्बो। कुसलच्छेदनाभयाति कुसलधम्मविलोपनभयेनाति अत्थो।

Bhaṇḍamādiyāti yaṃkiñci ratanādikaṃ bhaṇḍaṃ ādiya. Bhaṇḍacchedabhayaṃdisvāti bhaṇḍassa acchindanena bhayaṃ disvāti attho. Evamevāti so bhaṇḍamādāya gacchanto puriso viya. Ayaṃ kāyoti ayaṃ pana kucchitānaṃ paramajegucchānaṃ āyoti kāyo. Āyoti upattiṭṭhānaṃ. Āyanti tatoti āyo, kucchitā kesādayo. Iti kucchitānaṃ kesādīnaṃ āyoti kāyo. Mahācorasamo viyāti cakkhuādīhi rūpādīsu piyarūpesu sārajjanādivasena pāṇātipātādinnādānādicoro hutvā sabbakusalaṃ vilumpatīti mahācorasamo. Tasmā yathā so ratanabhaṇḍamādāya corehi saddhiṃ gacchanto puriso te core pahāya gacchati, evamevāhampi imaṃ mahācorasamaṃ kāyaṃ pahāya attano sotthibhāvakaraṃ maggaṃ gavesituṃ gamissāmīti atthasambandho veditabbo. Kusalacchedanābhayāti kusaladhammavilopanabhayenāti attho.

अथेवं सुमेधपण्डितो नानाविधाहि उपमाहि नेक्खम्मकारणं चिन्तेत्वा पुनपि चिन्तेसि – ‘‘इमं महाधनरासिं संहरित्वा मय्हं पितुपितामहादयो परलोकं गच्छन्ता एककहापणम्पि गहेत्वा न गता, मया पन गहेत्वा गमनकारणं कातुं वट्टती’’ति गन्त्वा रञ्‍ञो आरोचेसि – ‘‘अहं, महाराज, जातिजरादीहि उपद्दुतहदयो अगारस्मा अनगारियं पब्बजिस्सामि, मय्हं अनेककोटिसतसहस्सं धनं अत्थि, तं देवो पटिपज्‍जतू’’ति। राजा आह – ‘‘न मय्हं ते धनेन अत्थो, त्वंयेव यथिच्छकं करोही’’ति।

Athevaṃ sumedhapaṇḍito nānāvidhāhi upamāhi nekkhammakāraṇaṃ cintetvā punapi cintesi – ‘‘imaṃ mahādhanarāsiṃ saṃharitvā mayhaṃ pitupitāmahādayo paralokaṃ gacchantā ekakahāpaṇampi gahetvā na gatā, mayā pana gahetvā gamanakāraṇaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti gantvā rañño ārocesi – ‘‘ahaṃ, mahārāja, jātijarādīhi upaddutahadayo agārasmā anagāriyaṃ pabbajissāmi, mayhaṃ anekakoṭisatasahassaṃ dhanaṃ atthi, taṃ devo paṭipajjatū’’ti. Rājā āha – ‘‘na mayhaṃ te dhanena attho, tvaṃyeva yathicchakaṃ karohī’’ti.

सो च ‘‘साधु देवा’’ति नगरे भेरिं चरापेत्वा महाजनस्स दानं दत्वा वत्थुकामे च किलेसकामे च पहाय अमरवरनगरसदिसतो अमरनगरतो निक्खमित्वा एककोव नानामिगगणवन्ते हिमवन्ते धम्मिकं नाम पब्बतं निस्साय अस्समं कत्वा तत्थ पण्णसालं कत्वा पञ्‍चदोसविवज्‍जितं चङ्कमं मापेत्वा अट्ठगुणसमुपेतं अभिञ्‍ञाबलं समाहरितुं नवदोससमन्‍नागतं साटकं पजहित्वा द्वादसगुणमुपागतं वाकचीरं निवासेत्वा पब्बजि। एवं पन सो पब्बजितो अट्ठदोससमाकिण्णं पण्णसालं पहाय दसगुणसमन्‍नागतं रुक्खमूलं उपगन्त्वा सब्बधञ्‍ञविकतिं पहाय पवत्तफलभोजनो हुत्वा निसज्‍जट्ठानचङ्कमनवसेन पधानं पदहन्तो सत्ताहब्भन्तरेयेव अट्ठन्‍नं समापत्तीनं पञ्‍चन्‍नञ्‍च अभिञ्‍ञानं लाभी अहोसि। तेन वुत्तं –

So ca ‘‘sādhu devā’’ti nagare bheriṃ carāpetvā mahājanassa dānaṃ datvā vatthukāme ca kilesakāme ca pahāya amaravaranagarasadisato amaranagarato nikkhamitvā ekakova nānāmigagaṇavante himavante dhammikaṃ nāma pabbataṃ nissāya assamaṃ katvā tattha paṇṇasālaṃ katvā pañcadosavivajjitaṃ caṅkamaṃ māpetvā aṭṭhaguṇasamupetaṃ abhiññābalaṃ samāharituṃ navadosasamannāgataṃ sāṭakaṃ pajahitvā dvādasaguṇamupāgataṃ vākacīraṃ nivāsetvā pabbaji. Evaṃ pana so pabbajito aṭṭhadosasamākiṇṇaṃ paṇṇasālaṃ pahāya dasaguṇasamannāgataṃ rukkhamūlaṃ upagantvā sabbadhaññavikatiṃ pahāya pavattaphalabhojano hutvā nisajjaṭṭhānacaṅkamanavasena padhānaṃ padahanto sattāhabbhantareyeva aṭṭhannaṃ samāpattīnaṃ pañcannañca abhiññānaṃ lābhī ahosi. Tena vuttaṃ –

२७.

27.

‘‘एवाहं चिन्तयित्वान, नेककोटिसतं धनं।

‘‘Evāhaṃ cintayitvāna, nekakoṭisataṃ dhanaṃ;

नाथानाथानं दत्वान, हिमवन्तमुपागमिं॥

Nāthānāthānaṃ datvāna, himavantamupāgamiṃ.

२८.

28.

‘‘हिमवन्तस्साविदूरे, धम्मिको नाम पब्बतो।

‘‘Himavantassāvidūre, dhammiko nāma pabbato;

अस्समो सुकतो मय्हं, पण्णसाला सुमापिता॥

Assamo sukato mayhaṃ, paṇṇasālā sumāpitā.

२९.

29.

‘‘चङ्कमं तत्थ मापेसिं, पञ्‍चदोसविवज्‍जितं।

‘‘Caṅkamaṃ tattha māpesiṃ, pañcadosavivajjitaṃ.

अट्ठगुणसमुपेतं, अभिञ्‍ञाबलमाहरिं॥

Aṭṭhaguṇasamupetaṃ, abhiññābalamāhariṃ.

३०.

30.

‘‘साटकं पजहिं तत्थ, नवदोसमुपागतं।

‘‘Sāṭakaṃ pajahiṃ tattha, navadosamupāgataṃ;

वाकचीरं निवासेसिं, द्वादसगुणमुपागतं॥

Vākacīraṃ nivāsesiṃ, dvādasaguṇamupāgataṃ.

३१.

31.

‘‘अट्ठदोससमाकिण्णं, पजहिं पण्णसालकं।

‘‘Aṭṭhadosasamākiṇṇaṃ, pajahiṃ paṇṇasālakaṃ;

उपागमिं रुक्खमूलं, गुणे दसहुपागतं॥

Upāgamiṃ rukkhamūlaṃ, guṇe dasahupāgataṃ.

३२.

32.

‘‘वापितं रोपितं धञ्‍ञं, पजहिं निरवसेसतो।

‘‘Vāpitaṃ ropitaṃ dhaññaṃ, pajahiṃ niravasesato;

अनेकगुणसम्पन्‍नं, पवत्तफलमादियिं॥

Anekaguṇasampannaṃ, pavattaphalamādiyiṃ.

३३.

33.

‘‘तत्थप्पधानं पदहिं, निस्सज्‍जट्ठानचङ्कमे।

‘‘Tatthappadhānaṃ padahiṃ, nissajjaṭṭhānacaṅkame;

अब्भन्तरम्हि सत्ताहे, अभिञ्‍ञाबलपापुणि’’न्ति॥

Abbhantaramhi sattāhe, abhiññābalapāpuṇi’’nti.

तत्थ एवाहन्ति एवं अहं, हेट्ठा वुत्तप्पकारेन चिन्तेत्वाति अत्थो। नाथानाथानन्ति सनाथानमनाथानञ्‍च अड्ढानञ्‍चेव दलिद्दानञ्‍च ‘‘अत्थिका गण्हन्तू’’ति सह कोट्ठागारेहि दत्वाति अत्थो। हिमवन्तस्साविदूरेति हिमवन्तपब्बतराजस्स अविदूरे समीपे। धम्मिको नाम पब्बतोति एवंनामको पब्बतो। कस्मा पनायं धम्मिकोति? येभुय्येन पन बोधिसत्ता इसिपब्बज्‍जं पब्बजित्वा तं पब्बतं उपनिस्साय अभिञ्‍ञायो निब्बत्तेत्वा समणधम्मं अकंसु। तस्मा समणधम्मस्स निस्सयभूतत्ता ‘‘धम्मिको’’त्वेव पाकटो अहोसि। अस्समो सुकतो मय्हन्तिआदिना सुमेधपण्डितेन अस्समपण्णसाला चङ्कमा सहत्था मापिता विय वुत्ता, न च पन सहत्था मापिता, किन्तु सक्‍केन देवेन पेसिते विस्सकम्मुना देवपुत्तेन निम्मिता। भगवा पन तदा अत्तनो पुञ्‍ञानुभावेन निब्बत्तं तं सम्पदं सन्धाय – ‘‘सारिपुत्त, तस्मिं पब्बते –

Tattha evāhanti evaṃ ahaṃ, heṭṭhā vuttappakārena cintetvāti attho. Nāthānāthānanti sanāthānamanāthānañca aḍḍhānañceva daliddānañca ‘‘atthikā gaṇhantū’’ti saha koṭṭhāgārehi datvāti attho. Himavantassāvidūreti himavantapabbatarājassa avidūre samīpe. Dhammiko nāma pabbatoti evaṃnāmako pabbato. Kasmā panāyaṃ dhammikoti? Yebhuyyena pana bodhisattā isipabbajjaṃ pabbajitvā taṃ pabbataṃ upanissāya abhiññāyo nibbattetvā samaṇadhammaṃ akaṃsu. Tasmā samaṇadhammassa nissayabhūtattā ‘‘dhammiko’’tveva pākaṭo ahosi. Assamo sukato mayhantiādinā sumedhapaṇḍitena assamapaṇṇasālā caṅkamā sahatthā māpitā viya vuttā, na ca pana sahatthā māpitā, kintu sakkena devena pesite vissakammunā devaputtena nimmitā. Bhagavā pana tadā attano puññānubhāvena nibbattaṃ taṃ sampadaṃ sandhāya – ‘‘sāriputta, tasmiṃ pabbate –

‘अस्समो सुकतो मय्हं, पण्णसाला सुमापिता।

‘Assamo sukato mayhaṃ, paṇṇasālā sumāpitā;

चङ्कमं तत्थ मापेसिं, पञ्‍चदोसविवज्‍जित’’’न्ति॥ – आदिमाह।

Caṅkamaṃ tattha māpesiṃ, pañcadosavivajjita’’’nti. – ādimāha;

तत्थ पण्णसालाति पण्णछदनसाला। तत्थाति तस्मिं अस्समपदे। पञ्‍चदोसविवज्‍जितन्ति पञ्‍चहि चङ्कमदोसेहि विवज्‍जितं। कतमे पञ्‍च चङ्कमदोसा नाम? थद्धविसमता, अन्तोरुक्खता, गहनच्छन्‍नता, अतिसम्बाधता, अतिविसालताति इमेहि पञ्‍चहि दोसेहि विवज्‍जितं। उक्‍कट्ठपरिच्छेदेन दीघतो सट्ठिरतनो वित्थारतो दियड्ढरतनो चङ्कमो वुत्तो। अथ वा पञ्‍चदोसविवज्‍जितन्ति पञ्‍चहि नीवरणदोसेहि विवज्‍जितं परिहीनं अभिञ्‍ञाबलमाहरिन्ति इमिना उत्तरपदेन सम्बन्धो दट्ठब्बो (ध॰ स॰ अट्ठ॰ निदानकथा, सुमेधकथा)। अट्ठगुणसमुपेतन्ति ‘‘एवं समाहिते चित्ते परिसुद्धे परियोदाते अनङ्गणे विगतूपक्‍किलेसे मुदुभूते कम्मनिये ठिते आनेञ्‍जप्पत्ते’’ति एवं वुत्तेहि अट्ठगुणेहि (दी॰ नि॰ १.२४४-२४५; म॰ नि॰ १.३८४-३८६, ४३१-४३३; पारा॰ १२-१४) समन्‍नागतं अभिञ्‍ञाबलं आहरिं आनेसिन्ति अत्थो।

Tattha paṇṇasālāti paṇṇachadanasālā. Tatthāti tasmiṃ assamapade. Pañcadosavivajjitanti pañcahi caṅkamadosehi vivajjitaṃ. Katame pañca caṅkamadosā nāma? Thaddhavisamatā, antorukkhatā, gahanacchannatā, atisambādhatā, ativisālatāti imehi pañcahi dosehi vivajjitaṃ. Ukkaṭṭhaparicchedena dīghato saṭṭhiratano vitthārato diyaḍḍharatano caṅkamo vutto. Atha vā pañcadosavivajjitanti pañcahi nīvaraṇadosehi vivajjitaṃ parihīnaṃ abhiññābalamāharinti iminā uttarapadena sambandho daṭṭhabbo (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā, sumedhakathā). Aṭṭhaguṇasamupetanti ‘‘evaṃ samāhite citte parisuddhe pariyodāte anaṅgaṇe vigatūpakkilese mudubhūte kammaniye ṭhite āneñjappatte’’ti evaṃ vuttehi aṭṭhaguṇehi (dī. ni. 1.244-245; ma. ni. 1.384-386, 431-433; pārā. 12-14) samannāgataṃ abhiññābalaṃ āhariṃ ānesinti attho.

केचि पन ‘‘अट्ठहि समणसुखेहि उपेतं, अट्ठिमानि समणसुखानि नाम धनधञ्‍ञपरिग्गहाभावो, अनवज्‍जपिण्डपातपरियेसनभावो, निब्बुतपिण्डभुञ्‍जनभावो, रट्ठं पीळेत्वा धनधञ्‍ञादीसु गण्हन्तेसु राजपुरिसेसु रट्ठपीळनकिलेसाभावो, उपकरणेसु निच्छन्दरागभावो, चोरविलोपने निब्भयभावो, राजराजमहामत्तेहि असंसट्ठभावो, चतूसु दिसासु अप्पटिहतभावोति इमेहि अट्ठहि समणसुखेहि (अप॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदान, सुमेधकथा; ध॰ स॰ अट्ठ॰ निदानकथा) उपेतं समुपेतं अस्समं मापेसि’’न्ति अस्समेन सम्बन्धं कत्वा वदन्ति, तं पाळिया न समेति।

Keci pana ‘‘aṭṭhahi samaṇasukhehi upetaṃ, aṭṭhimāni samaṇasukhāni nāma dhanadhaññapariggahābhāvo, anavajjapiṇḍapātapariyesanabhāvo, nibbutapiṇḍabhuñjanabhāvo, raṭṭhaṃ pīḷetvā dhanadhaññādīsu gaṇhantesu rājapurisesu raṭṭhapīḷanakilesābhāvo, upakaraṇesu nicchandarāgabhāvo, coravilopane nibbhayabhāvo, rājarājamahāmattehi asaṃsaṭṭhabhāvo, catūsu disāsu appaṭihatabhāvoti imehi aṭṭhahi samaṇasukhehi (apa. aṭṭha. 1.dūrenidāna, sumedhakathā; dha. sa. aṭṭha. nidānakathā) upetaṃ samupetaṃ assamaṃ māpesi’’nti assamena sambandhaṃ katvā vadanti, taṃ pāḷiyā na sameti.

साटकन्ति वत्थं। तत्थाति तस्मिं अस्समे। नवदोसमुपागतन्ति, सारिपुत्त, तत्थ वसन्तो अत्तनो निवत्थपारुतं महग्घसाटकं पजहिं परिच्‍चजिं। साटकं पजहन्तो च तत्थ नव दोसे दिस्वा पजहिन्ति दीपेति। तापसपब्बज्‍जं पब्बजितानञ्हि साटकस्मिं नव दोसा पकासिता। कतमे नव? साटकस्स महग्घभावो, परपटिबद्धभावो, परिभोगेन लहुकं किलिस्सनभावो, किलिट्ठो च धोवितब्बो पुन रजितब्बो च होति परिभोगेन जीरणभावो, जिण्णस्स पुन तुन्‍नकरणं वा अग्गळदानं वा कातब्बं होति पुन परियेसनाय दुरभिसम्भवभावो, तापसपब्बज्‍जाय अननुच्छविकभावो, पच्‍चत्थिकानं साधारणभावो, यथा नं न पच्‍चत्थिका गण्हन्ति, एवं गोपेतब्बो होति परिदहतो विभूसनट्ठानभावो, गहेत्वा चरन्तस्स महिच्छभावोति एतेहि नवहि दोसेहि (अप॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदान, सुमेधकथा) उपगतं साटकं पहाय वाकचीरं निवासेसिन्ति दीपेति। वाकचीरन्ति मुञ्‍जतिणं हीराहीरं कत्वा गन्थेत्वा कतं वाकमयचीरं निवासनपारुपनत्थाय आदियिन्ति अत्थो। द्वादसगुणमुपागतन्ति द्वादसहि आनिसंसेहि उपेतं। एत्थ गुण-सद्दो आनिसंसट्ठो ‘‘सतगुणा दक्खिणा पाटिकङ्खितब्बा’’तिआदीसु (म॰ नि॰ ३.३७९) विय। म-कारो पदसन्धिकरो। वाकचीरस्मिं द्वादसानिसंसा अप्पग्घता, अपरायत्तता, सहत्था कातुं सक्‍कुणेय्यता, परिभोगेन जिण्णेपि सिब्बितब्बाभावो, चोरभयाभावो परियेसन्तस्स सुखेन करणभावो, तापसपब्बज्‍जाय सारुप्पभावो, सेवमानस्स विभूसनट्ठानाभावो, चीवरप्पच्‍चये अप्पिच्छभावो , परिभोगसुखभावो, वाकुप्पत्तिया सुलभभावो, वाकचीरे नट्ठेपि अनपेक्खभावोति इमेहि द्वादसहि गुणेहि सम्पन्‍नं (अप॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदान, सुमेधकथा; ध॰ स॰ अट्ठ॰ निदानकथा)।

Sāṭakanti vatthaṃ. Tatthāti tasmiṃ assame. Navadosamupāgatanti, sāriputta, tattha vasanto attano nivatthapārutaṃ mahagghasāṭakaṃ pajahiṃ pariccajiṃ. Sāṭakaṃ pajahanto ca tattha nava dose disvā pajahinti dīpeti. Tāpasapabbajjaṃ pabbajitānañhi sāṭakasmiṃ nava dosā pakāsitā. Katame nava? Sāṭakassa mahagghabhāvo, parapaṭibaddhabhāvo, paribhogena lahukaṃ kilissanabhāvo, kiliṭṭho ca dhovitabbo puna rajitabbo ca hoti paribhogena jīraṇabhāvo, jiṇṇassa puna tunnakaraṇaṃ vā aggaḷadānaṃ vā kātabbaṃ hoti puna pariyesanāya durabhisambhavabhāvo, tāpasapabbajjāya ananucchavikabhāvo, paccatthikānaṃ sādhāraṇabhāvo, yathā naṃ na paccatthikā gaṇhanti, evaṃ gopetabbo hoti paridahato vibhūsanaṭṭhānabhāvo, gahetvā carantassa mahicchabhāvoti etehi navahi dosehi (apa. aṭṭha. 1.dūrenidāna, sumedhakathā) upagataṃ sāṭakaṃ pahāya vākacīraṃ nivāsesinti dīpeti. Vākacīranti muñjatiṇaṃ hīrāhīraṃ katvā ganthetvā kataṃ vākamayacīraṃ nivāsanapārupanatthāya ādiyinti attho. Dvādasaguṇamupāgatanti dvādasahi ānisaṃsehi upetaṃ. Ettha guṇa-saddo ānisaṃsaṭṭho ‘‘sataguṇā dakkhiṇā pāṭikaṅkhitabbā’’tiādīsu (ma. ni. 3.379) viya. Ma-kāro padasandhikaro. Vākacīrasmiṃ dvādasānisaṃsā appagghatā, aparāyattatā, sahatthā kātuṃ sakkuṇeyyatā, paribhogena jiṇṇepi sibbitabbābhāvo, corabhayābhāvo pariyesantassa sukhena karaṇabhāvo, tāpasapabbajjāya sāruppabhāvo, sevamānassa vibhūsanaṭṭhānābhāvo, cīvarappaccaye appicchabhāvo , paribhogasukhabhāvo, vākuppattiyā sulabhabhāvo, vākacīre naṭṭhepi anapekkhabhāvoti imehi dvādasahi guṇehi sampannaṃ (apa. aṭṭha. 1.dūrenidāna, sumedhakathā; dha. sa. aṭṭha. nidānakathā).

अथ सुमेधपण्डितो तत्थ पण्णसालायं विहरन्तो पच्‍चूससमये पच्‍चुट्ठाय अत्तनो निक्खमनकारणं पच्‍चवेक्खमानो एवं किर चिन्तेसि – ‘‘अहं पन नवकनककटकनूपुरादिसङ्घट्टनसद्दसम्मिस्सित-मधुरहसितकथितगेहजनरमणीयं उळारविभवसोभितं सुरवरभवनाकारमगारं खेळपिण्डं विय पहाय विवेकारामताय सब्बजनपापपवाहनं तपोवनं पविट्ठोस्मि, इध पन मे पण्णसालाय वासो दुतियो घरावासो विय होति, हन्दाहं रुक्खमूले वसेय्य’’न्ति। तेन वुत्तं –

Atha sumedhapaṇḍito tattha paṇṇasālāyaṃ viharanto paccūsasamaye paccuṭṭhāya attano nikkhamanakāraṇaṃ paccavekkhamāno evaṃ kira cintesi – ‘‘ahaṃ pana navakanakakaṭakanūpurādisaṅghaṭṭanasaddasammissita-madhurahasitakathitagehajanaramaṇīyaṃ uḷāravibhavasobhitaṃ suravarabhavanākāramagāraṃ kheḷapiṇḍaṃ viya pahāya vivekārāmatāya sabbajanapāpapavāhanaṃ tapovanaṃ paviṭṭhosmi, idha pana me paṇṇasālāya vāso dutiyo gharāvāso viya hoti, handāhaṃ rukkhamūle vaseyya’’nti. Tena vuttaṃ –

३१.

31.

‘‘अट्ठदोससमाकिण्णं, पजहिं पण्णसालक’’न्ति॥

‘‘Aṭṭhadosasamākiṇṇaṃ, pajahiṃ paṇṇasālaka’’nti.

तत्थ अट्ठदोससमाकिण्णन्ति अट्ठहि दोसेहि समाकिण्णं संयुत्तं। कतमेहि अट्ठहि? महासम्भारेहि निप्फादनीयता, तिणपण्णमत्तिकादीहि निच्‍चं पटिजग्गनीयता, सेनासनं नाम महल्‍लकस्स पापुणातीति अवेलाय वुट्ठापियमानस्स चित्तेकग्गता न होतीति वुट्ठापनीयभावो, सीतुण्हस्स पटिघातेन कायस्स सुखुमालकरणभावो, घरं पविट्ठेन यं किञ्‍चि पापं सक्‍का कातुन्ति गरहपटिच्छादनकरणभावो, ‘‘मय्हमिद’’न्ति सपरिग्गहभावो, गेहस्स अत्थिभावो सदुतियकवासो, ऊकामङ्गुलघरगोळिकादीनं साधारणताय बहुसाधारणभावोति इति इमे अट्ठ आदीनवे (अप॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदान, सुमेधकथा) दिस्वा महासत्तो पण्णसालं पजहिं।

Tattha aṭṭhadosasamākiṇṇanti aṭṭhahi dosehi samākiṇṇaṃ saṃyuttaṃ. Katamehi aṭṭhahi? Mahāsambhārehi nipphādanīyatā, tiṇapaṇṇamattikādīhi niccaṃ paṭijagganīyatā, senāsanaṃ nāma mahallakassa pāpuṇātīti avelāya vuṭṭhāpiyamānassa cittekaggatā na hotīti vuṭṭhāpanīyabhāvo, sītuṇhassa paṭighātena kāyassa sukhumālakaraṇabhāvo, gharaṃ paviṭṭhena yaṃ kiñci pāpaṃ sakkā kātunti garahapaṭicchādanakaraṇabhāvo, ‘‘mayhamida’’nti sapariggahabhāvo, gehassa atthibhāvo sadutiyakavāso, ūkāmaṅgulagharagoḷikādīnaṃ sādhāraṇatāya bahusādhāraṇabhāvoti iti ime aṭṭha ādīnave (apa. aṭṭha. 1.dūrenidāna, sumedhakathā) disvā mahāsatto paṇṇasālaṃ pajahiṃ.

गुणे दसहुपागतन्ति छन्‍नं पटिक्खिपित्वा दसहि गुणेहि उपेतं, रुक्खमूलं उपगतोस्मीति अत्थो। कतमेहि दसहि? अप्पसमारम्भता, उपगमनमत्तमेवेत्थ होतीति सुलभानवज्‍जता, अभिण्हं तरुपण्णविकारदस्सनेन अनिच्‍चसञ्‍ञासमुट्ठापनता, सेनासनमच्छेराभावो, तत्थ हि पापं करोन्तो लज्‍जतीति पापकरणारहाभावो, परिग्गहकरणाभावो, देवताहि सह वासो, छन्‍नपटिक्खेपो, परिभोगसुखता, रुक्खमूलसेनासनस्स गतगतट्ठाने सुलभताय अनपेक्खभावोति इति इमे दस गुणे (अप॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदान, सुमेधकथा) दिस्वा रुक्खमूलं उपगतोस्मीति वदति। आह च –

Guṇe dasahupāgatanti channaṃ paṭikkhipitvā dasahi guṇehi upetaṃ, rukkhamūlaṃ upagatosmīti attho. Katamehi dasahi? Appasamārambhatā, upagamanamattamevettha hotīti sulabhānavajjatā, abhiṇhaṃ tarupaṇṇavikāradassanena aniccasaññāsamuṭṭhāpanatā, senāsanamaccherābhāvo, tattha hi pāpaṃ karonto lajjatīti pāpakaraṇārahābhāvo, pariggahakaraṇābhāvo, devatāhi saha vāso, channapaṭikkhepo, paribhogasukhatā, rukkhamūlasenāsanassa gatagataṭṭhāne sulabhatāya anapekkhabhāvoti iti ime dasa guṇe (apa. aṭṭha. 1.dūrenidāna, sumedhakathā) disvā rukkhamūlaṃ upagatosmīti vadati. Āha ca –

‘‘वण्णितो बुद्धसेट्ठेन, निस्सयोति च भासितो।

‘‘Vaṇṇito buddhaseṭṭhena, nissayoti ca bhāsito;

निवासो पविवित्तस्स, रुक्खमूलसमो कुतो॥

Nivāso pavivittassa, rukkhamūlasamo kuto.

‘‘आवासमच्छेरहरे, देवतापरिपालिते।

‘‘Āvāsamaccherahare, devatāparipālite;

पविवित्ते वसन्तो हि, रुक्खमूलम्हि सुब्बतो॥

Pavivitte vasanto hi, rukkhamūlamhi subbato.

‘‘अभिरत्तानि नीलानि, पण्डूनि पतितानि च।

‘‘Abhirattāni nīlāni, paṇḍūni patitāni ca;

पस्सन्तो तरुपण्णानि, निच्‍चसञ्‍ञं पनूदति॥

Passanto tarupaṇṇāni, niccasaññaṃ panūdati.

‘‘तस्मा हि बुद्धदायज्‍जं, भावनाभिरतालयं।

‘‘Tasmā hi buddhadāyajjaṃ, bhāvanābhiratālayaṃ;

विवित्तं नातिमञ्‍ञेय्य, रुक्खमूलं विचक्खणो’’ति॥ (विसुद्धि॰ १.३२)।

Vivittaṃ nātimaññeyya, rukkhamūlaṃ vicakkhaṇo’’ti. (visuddhi. 1.32);

अथ सुमेधपण्डितो पण्णसालाय दिट्ठदोसो हुत्वा रुक्खमूलसेनासने लद्धानिसंसो विहरन्तो उत्तरिपि चिन्तेसि – ‘‘आहारत्थाय मे गामगमनं आहारपरियेसनदुक्खं, नाहं केनचि पारिजुञ्‍ञेन निक्खमित्वा आहारत्थाय पब्बजितो, आहारपरियेसनमूलस्स च दुक्खस्स पमाणं नत्थि, यंनूनाहं पवत्तफलेन यापेय्य’’न्ति। इमं पन अत्थविसेसं दीपेन्तो –

Atha sumedhapaṇḍito paṇṇasālāya diṭṭhadoso hutvā rukkhamūlasenāsane laddhānisaṃso viharanto uttaripi cintesi – ‘‘āhāratthāya me gāmagamanaṃ āhārapariyesanadukkhaṃ, nāhaṃ kenaci pārijuññena nikkhamitvā āhāratthāya pabbajito, āhārapariyesanamūlassa ca dukkhassa pamāṇaṃ natthi, yaṃnūnāhaṃ pavattaphalena yāpeyya’’nti. Imaṃ pana atthavisesaṃ dīpento –

३२-३३. ‘‘वापितं रोपितं धञ्‍ञं, पजहिं निरवसेसतो।

32-33. ‘‘Vāpitaṃ ropitaṃ dhaññaṃ, pajahiṃ niravasesato.

अनेकगुणसम्पन्‍नं, पवत्तफलमादियि’’न्ति॥ – आदिमाह।

Anekaguṇasampannaṃ, pavattaphalamādiyi’’nti. – ādimāha;

तत्थ वापितन्ति वपित्वा निप्फन्‍नं। रोपितन्ति रोपित्वा निप्फन्‍नं, वपनरोपनवसेन दुविधाव सस्सनिप्फत्ति, तं दुविधम्पि अत्तनो अप्पिच्छताय पहाय पवत्तफलेन यापेसिं। पवत्तफलन्ति सयमेव पतितफलं। आदियिन्ति परिभुञ्‍जिं।

Tattha vāpitanti vapitvā nipphannaṃ. Ropitanti ropitvā nipphannaṃ, vapanaropanavasena duvidhāva sassanipphatti, taṃ duvidhampi attano appicchatāya pahāya pavattaphalena yāpesiṃ. Pavattaphalanti sayameva patitaphalaṃ. Ādiyinti paribhuñjiṃ.

‘‘पवत्तफलसन्तुट्ठो, अपरायत्तजीविको।

‘‘Pavattaphalasantuṭṭho, aparāyattajīviko;

पहीनाहारलोलुप्पो, होति चातुद्दिसो मुनि॥

Pahīnāhāraloluppo, hoti cātuddiso muni.

‘‘जहाति रसतण्हञ्‍च, आजीवो तस्स सुज्झति।

‘‘Jahāti rasataṇhañca, ājīvo tassa sujjhati;

तस्मा हि नातिमञ्‍ञेय्य, पवत्तफलभोजन’’न्ति॥ (विसुद्धि॰ १.२६ थोकं विसदिसं) –

Tasmā hi nātimaññeyya, pavattaphalabhojana’’nti. (visuddhi. 1.26 thokaṃ visadisaṃ) –

एवं पवत्तमानो सुमेधपण्डितो नचिरस्सेव अन्तोसत्ताहे अट्ठ समापत्तियो पञ्‍च अभिञ्‍ञायो च पापुणि। इममत्थं पकासेन्तेन ‘‘तत्थप्पधानं पदहि’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ तत्थाति तस्मिं अस्समे। पधानन्ति वीरियं, वीरियञ्हि पदहितब्बतो पधानभावकरणतो वा ‘‘पधान’’न्ति वुच्‍चति। पदहिन्ति वीरियमारभिं। निस्सज्‍जट्ठानचङ्कमेति निसज्‍जाय च ठानेन च चङ्कमेन च।

Evaṃ pavattamāno sumedhapaṇḍito nacirasseva antosattāhe aṭṭha samāpattiyo pañca abhiññāyo ca pāpuṇi. Imamatthaṃ pakāsentena ‘‘tatthappadhānaṃpadahi’’ntiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti tasmiṃ assame. Padhānanti vīriyaṃ, vīriyañhi padahitabbato padhānabhāvakaraṇato vā ‘‘padhāna’’nti vuccati. Padahinti vīriyamārabhiṃ. Nissajjaṭṭhānacaṅkameti nisajjāya ca ṭhānena ca caṅkamena ca.

सुमेधपण्डितो पन सेय्यं पटिक्खिपित्वा निसज्‍जट्ठानचङ्कमेहेव रत्तिन्दिवं वीतिनामेत्वा सत्ताहब्भन्तरेयेव अभिञ्‍ञाबलं पापुणि। एवं पन अभिञ्‍ञाबलं पत्वा सुमेधतापसे समापत्तिसुखेन वीतिनामेन्ते तदा सब्बजनसङ्गहकरो मारबलभयंकरो ञाणदीपङ्करो दीपङ्करो नाम सत्था लोके उदपादि।

Sumedhapaṇḍito pana seyyaṃ paṭikkhipitvā nisajjaṭṭhānacaṅkameheva rattindivaṃ vītināmetvā sattāhabbhantareyeva abhiññābalaṃ pāpuṇi. Evaṃ pana abhiññābalaṃ patvā sumedhatāpase samāpattisukhena vītināmente tadā sabbajanasaṅgahakaro mārabalabhayaṃkaro ñāṇadīpaṅkaro dīpaṅkaro nāma satthā loke udapādi.

सङ्खेपेनेव तस्सायमानुपुब्बिकथा – अयं किर दीपङ्करो नाम महासत्तो समत्तिंस पारमियो पूरेत्वा वेस्सन्तरत्तभावसदिसे अत्तभावे ठितो पथविकम्पनादीनि महादानानि दत्वा आयुपरियोसाने तुसितपुरे निब्बत्तित्वा तत्थ यावतायुकं ठत्वा दससहस्सचक्‍कवाळदेवताहि सन्‍निपतित्वा –

Saṅkhepeneva tassāyamānupubbikathā – ayaṃ kira dīpaṅkaro nāma mahāsatto samattiṃsa pāramiyo pūretvā vessantarattabhāvasadise attabhāve ṭhito pathavikampanādīni mahādānāni datvā āyupariyosāne tusitapure nibbattitvā tattha yāvatāyukaṃ ṭhatvā dasasahassacakkavāḷadevatāhi sannipatitvā –

‘‘कालो खो ते महावीर, उप्पज्‍ज मातुकुच्छियं।

‘‘Kālo kho te mahāvīra, uppajja mātukucchiyaṃ;

सदेवकं तारयन्तो, बुज्झस्सु अमतं पद’’न्ति॥ (बु॰ वं॰ १.६७) –

Sadevakaṃ tārayanto, bujjhassu amataṃ pada’’nti. (bu. vaṃ. 1.67) –

वुत्ते ततो सो देवतानं वचनं सुत्वा च पञ्‍च महाविलोकनानि विलोकेत्वा ततो चुतो रम्मवतीनगरे अत्तनो यसविभूतिया विजितवासुदेवस्स नरदेवस्स सुदेवस्स नाम रञ्‍ञो कुले सुमेधाय देविया कुच्छिस्मिं आसाळ्हिपुण्णमिया उत्तरासाळ्हनक्खत्तेन पटिसन्धिं गहेत्वा महता परिवारेन परिहरियमानो महादेविया कुच्छिम्हि मणिकूटगतो विय केनचि असुचिना अमक्खितो दस मासे वसित्वा सलिलधरविवरगतो सरदकालचन्दो विय तस्सा उदरतो निक्खमि।

Vutte tato so devatānaṃ vacanaṃ sutvā ca pañca mahāvilokanāni viloketvā tato cuto rammavatīnagare attano yasavibhūtiyā vijitavāsudevassa naradevassa sudevassa nāma rañño kule sumedhāya deviyā kucchismiṃ āsāḷhipuṇṇamiyā uttarāsāḷhanakkhattena paṭisandhiṃ gahetvā mahatā parivārena parihariyamāno mahādeviyā kucchimhi maṇikūṭagato viya kenaci asucinā amakkhito dasa māse vasitvā saliladharavivaragato saradakālacando viya tassā udarato nikkhami.

द्वत्तिंस पुब्बनिमित्तानि

Dvattiṃsa pubbanimittāni

तस्स पन दीपङ्करकुमारस्स पटिसन्धिक्खणेपि विजातक्खणेपि द्वत्तिंस पुब्बनिमित्तानि पाटिहारियानि पातुरहेसुं। सब्बसब्बञ्‍ञुबोधिसत्तेसु मातुकुच्छिं ओक्‍कमन्तेसु निक्खमन्तेसु सम्बुज्झन्तेसु धम्मचक्‍कं पवत्तन्तेसूति इमेसु चतूसु ठानेसु द्वत्तिंस पाटिहारियानि पवत्तन्तेव। तस्मा मया पाकटत्ता दीपङ्करकुमारस्स जातियं दस्सितानि –

Tassa pana dīpaṅkarakumārassa paṭisandhikkhaṇepi vijātakkhaṇepi dvattiṃsa pubbanimittāni pāṭihāriyāni pāturahesuṃ. Sabbasabbaññubodhisattesu mātukucchiṃ okkamantesu nikkhamantesu sambujjhantesu dhammacakkaṃ pavattantesūti imesu catūsu ṭhānesu dvattiṃsa pāṭihāriyāni pavattanteva. Tasmā mayā pākaṭattā dīpaṅkarakumārassa jātiyaṃ dassitāni –

‘‘दीपङ्करे चारुकरे कुमारे, सिवंकरे सन्तिकरेव जाते।

‘‘Dīpaṅkare cārukare kumāre, sivaṃkare santikareva jāte;

पकम्पि सङ्कम्पि तदा समन्ता, सहस्ससङ्ख्या दसलोकधातु॥

Pakampi saṅkampi tadā samantā, sahassasaṅkhyā dasalokadhātu.

‘‘चक्‍कवाळसहस्सेसु, दससहस्सेव देवता।

‘‘Cakkavāḷasahassesu, dasasahasseva devatā;

एकस्मिं चक्‍कवाळस्मिं, तदा सन्‍निपतिंसु ता॥

Ekasmiṃ cakkavāḷasmiṃ, tadā sannipatiṃsu tā.

‘‘बोधिसत्तं महासत्तं, जातमत्तन्तु देवता।

‘‘Bodhisattaṃ mahāsattaṃ, jātamattantu devatā;

पठमं पटिग्गण्हिंसु, पच्छा तं मनुजा पन॥

Paṭhamaṃ paṭiggaṇhiṃsu, pacchā taṃ manujā pana.

‘‘अवादिता केनचि चम्मनद्धा, सुपोक्खरा दुन्दुभियो च वीणा।

‘‘Avāditā kenaci cammanaddhā, supokkharā dundubhiyo ca vīṇā;

अघट्टितानाभरणानि तस्मिं, खणे समन्ता मधुरं रविंसु॥

Aghaṭṭitānābharaṇāni tasmiṃ, khaṇe samantā madhuraṃ raviṃsu.

‘‘छिज्‍जिंसु सब्बत्थ च बन्धनानि, सयं विगच्छिंसु च सब्बरोगा।

‘‘Chijjiṃsu sabbattha ca bandhanāni, sayaṃ vigacchiṃsu ca sabbarogā;

रूपानि पस्सिंसु च जातिअन्धा, सद्दं समन्ता बधिरा सुणिंसु॥

Rūpāni passiṃsu ca jātiandhā, saddaṃ samantā badhirā suṇiṃsu.

‘‘अनुस्सतिं जातिजळा मनुस्सा, लभिंसु यानं पदसाव पङ्गुला।

‘‘Anussatiṃ jātijaḷā manussā, labhiṃsu yānaṃ padasāva paṅgulā;

विदेसयाता सयमेव नावा, सपट्टनं सीघमुपागमिंसु॥

Videsayātā sayameva nāvā, sapaṭṭanaṃ sīghamupāgamiṃsu.

‘‘आकासट्ठं भूमिगतञ्‍च सब्बं, सयं समन्ता रतनं विरोचि।

‘‘Ākāsaṭṭhaṃ bhūmigatañca sabbaṃ, sayaṃ samantā ratanaṃ viroci;

निब्बायि घोरे निरये हुतासो, नदीसु तोयम्पि च नप्पवत्ति॥

Nibbāyi ghore niraye hutāso, nadīsu toyampi ca nappavatti.

‘‘लोकन्तरे दुक्खनिरन्तरेपि, पभा उळारा विपुला अहोसि।

‘‘Lokantare dukkhanirantarepi, pabhā uḷārā vipulā ahosi;

तथा तदा सन्ततरङ्गमालो, महासमुद्दो मधुरोदकोयं॥

Tathā tadā santataraṅgamālo, mahāsamuddo madhurodakoyaṃ.

‘‘न वायि वातो फरुसो खरो वा, सम्फुल्‍लपुप्फा तरवो अहेसुं।

‘‘Na vāyi vāto pharuso kharo vā, samphullapupphā taravo ahesuṃ;

विरोचि चन्दो अधिकं सतारो, न चापि उण्हो सूरियो अहोसि॥

Viroci cando adhikaṃ satāro, na cāpi uṇho sūriyo ahosi.

‘‘खगा नभम्हापि च रुक्खतो च, हट्ठाव हेट्ठा पथविं भजिंसु।

‘‘Khagā nabhamhāpi ca rukkhato ca, haṭṭhāva heṭṭhā pathaviṃ bhajiṃsu;

महाचतुद्दीपगतो च मेघो, पवस्सि तोयं मधुरं समन्ता॥

Mahācatuddīpagato ca megho, pavassi toyaṃ madhuraṃ samantā.

‘‘ठत्वाव दिब्बे भवने सकस्मिं, पसन्‍नचित्ता पन देवतायो।

‘‘Ṭhatvāva dibbe bhavane sakasmiṃ, pasannacittā pana devatāyo;

नच्‍चिंसु गायिंसु च वादयिंसु, सेळिंसु ता केळिमकंसु चेव॥

Nacciṃsu gāyiṃsu ca vādayiṃsu, seḷiṃsu tā keḷimakaṃsu ceva.

‘‘सयं किर द्वारमहाकवाटा, खणेव तस्मिं विवटा अहेसुं।

‘‘Sayaṃ kira dvāramahākavāṭā, khaṇeva tasmiṃ vivaṭā ahesuṃ;

महाजने नेव खुदा पिपासा, पीळेसि लोकं किर कञ्‍चि कञ्‍चि॥

Mahājane neva khudā pipāsā, pīḷesi lokaṃ kira kañci kañci.

‘‘ये निच्‍चवेरा पन पाणिसङ्घा, ते मेत्तचित्तं परमं लभिंसु।

‘‘Ye niccaverā pana pāṇisaṅghā, te mettacittaṃ paramaṃ labhiṃsu;

काका उलूकेहि चरिंसु सद्धिं, कोणा वराहेहि अकंसु केळिं॥

Kākā ulūkehi cariṃsu saddhiṃ, koṇā varāhehi akaṃsu keḷiṃ.

‘‘घोरापि सप्पानमुखापि सप्पा, कीळिंसु कामं नकुलेहि सद्धिं।

‘‘Ghorāpi sappānamukhāpi sappā, kīḷiṃsu kāmaṃ nakulehi saddhiṃ;

गण्हिंसु मज्‍जारसिरेसु यूका, विस्सत्थचित्ता घरमूसिकापि॥

Gaṇhiṃsu majjārasiresu yūkā, vissatthacittā gharamūsikāpi.

‘‘बुद्धन्तरेनापि अलद्धतोये, पिसाचलोके विगता पिपासा।

‘‘Buddhantarenāpi aladdhatoye, pisācaloke vigatā pipāsā;

खुज्‍जा अहेसुं समचारुकाया, मूगा च वाचं मधुरं लपिंसु॥

Khujjā ahesuṃ samacārukāyā, mūgā ca vācaṃ madhuraṃ lapiṃsu.

‘‘पसन्‍नचित्ता पन पाणिसङ्घा, तदञ्‍ञमञ्‍ञं पियमालपिंसु।

‘‘Pasannacittā pana pāṇisaṅghā, tadaññamaññaṃ piyamālapiṃsu;

अस्सा च हेसिंसु पहट्ठचित्ता, गज्‍जिंसु मत्ता वरवारणापि॥

Assā ca hesiṃsu pahaṭṭhacittā, gajjiṃsu mattā varavāraṇāpi.

‘‘सुरभिचन्दनचुण्णसमाकुला , कुसुमकुङ्कुमधूपसुगन्धिनी।

‘‘Surabhicandanacuṇṇasamākulā , kusumakuṅkumadhūpasugandhinī;

विविधचारुमहद्धजमालिनी, दससहस्सि अहोसि समन्ततो’’ति॥

Vividhacārumahaddhajamālinī, dasasahassi ahosi samantato’’ti.

तत्र हिस्स दससहस्सिलोकधातुकम्पो सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणपटिलाभस्स पुब्बनिमित्तं, देवतानं एकचक्‍कवाळे सन्‍निपातो धम्मचक्‍कप्पवत्तनकाले एकप्पहारेनेव सन्‍निपतित्वा धम्मपटिग्गहणस्स पुब्बनिमित्तं, पठमं देवतानं पटिग्गहणं चतुन्‍नं रूपावचरज्झानानं पटिलाभस्स पुब्बनिमित्तं, पच्छा मनुस्सानं पटिग्गहणं चतुन्‍नं अरूपावचरज्झानानं पटिलाभस्स पुब्बनिमित्तं, चम्मनद्धदुन्दुभीनं सयमेव वज्‍जनं महन्तिया धम्मभेरिया अनुसावनस्स पुब्बनिमित्तं, वीणाभरणानं सयमेव वज्‍जनं अनुपुब्बविहारपटिलाभस्स पुब्बनिमित्तं, बन्धनानं सयमेव छेदो अस्मिमानसमुच्छेदस्स पुब्बनिमित्तं, महाजनस्स सब्बरोगविगमो चतुसच्‍चफलपटिलाभस्स पुब्बनिमित्तं, जच्‍चन्धानं रूपदस्सनं दिब्बचक्खुपटिलाभस्स पुब्बनिमित्तं, बधिरानं सद्दस्सवनं दिब्बसोतधातुपटिलाभस्स पुब्बनिमित्तं।

Tatra hissa dasasahassilokadhātukampo sabbaññutaññāṇapaṭilābhassa pubbanimittaṃ, devatānaṃ ekacakkavāḷe sannipāto dhammacakkappavattanakāle ekappahāreneva sannipatitvā dhammapaṭiggahaṇassa pubbanimittaṃ, paṭhamaṃ devatānaṃ paṭiggahaṇaṃ catunnaṃ rūpāvacarajjhānānaṃ paṭilābhassa pubbanimittaṃ, pacchā manussānaṃ paṭiggahaṇaṃ catunnaṃ arūpāvacarajjhānānaṃ paṭilābhassa pubbanimittaṃ, cammanaddhadundubhīnaṃ sayameva vajjanaṃ mahantiyā dhammabheriyā anusāvanassa pubbanimittaṃ, vīṇābharaṇānaṃ sayameva vajjanaṃ anupubbavihārapaṭilābhassa pubbanimittaṃ, bandhanānaṃ sayameva chedo asmimānasamucchedassa pubbanimittaṃ, mahājanassa sabbarogavigamo catusaccaphalapaṭilābhassa pubbanimittaṃ, jaccandhānaṃ rūpadassanaṃ dibbacakkhupaṭilābhassa pubbanimittaṃ, badhirānaṃ saddassavanaṃ dibbasotadhātupaṭilābhassa pubbanimittaṃ.

जातिजळानं अनुस्सतुप्पादो चतुसतिपट्ठानपटिलाभस्स पुब्बनिमित्तं, पङ्गुलानं पदसा गमनं चतुरिद्धिपादपटिलाभस्स पुब्बनिमित्तं, विदेसगतानं नावानं सपट्टनागमनं चतुपटिसम्भिदाधिगमस्स, रतनानं सयमेव विरोचनं धम्मोभासपटिलाभस्स, निरये अग्गिनिब्बायनं एकादसग्गिनिब्बायनस्स, नदीसु तोयस्स नप्पवत्तनं चतुवेसारज्‍जपटिलाभस्स, लोकन्तरे आलोको अविज्‍जन्धकारं विधमेत्वा ञाणलोकदस्सनस्स, महासमुद्दस्स मधुरोदकता निब्बानरसेन एकरसभावस्स, वातस्स अवायनं द्वासट्ठिदिट्ठिगतभेदनस्स, तरूनं पुप्फितभावो विमुत्तिपुप्फेहि पुप्फितभावस्स पुब्बनिमित्तं।

Jātijaḷānaṃ anussatuppādo catusatipaṭṭhānapaṭilābhassa pubbanimittaṃ, paṅgulānaṃ padasā gamanaṃ caturiddhipādapaṭilābhassa pubbanimittaṃ, videsagatānaṃ nāvānaṃ sapaṭṭanāgamanaṃ catupaṭisambhidādhigamassa, ratanānaṃ sayameva virocanaṃ dhammobhāsapaṭilābhassa, niraye agginibbāyanaṃ ekādasagginibbāyanassa, nadīsu toyassa nappavattanaṃ catuvesārajjapaṭilābhassa, lokantare āloko avijjandhakāraṃ vidhametvā ñāṇalokadassanassa, mahāsamuddassa madhurodakatā nibbānarasena ekarasabhāvassa, vātassa avāyanaṃ dvāsaṭṭhidiṭṭhigatabhedanassa, tarūnaṃ pupphitabhāvo vimuttipupphehi pupphitabhāvassa pubbanimittaṃ.

चन्दस्स अतिविरोचनं बहुजनकन्तताय पुब्बनिमित्तं, सूरियस्स नातिउण्हविमलभावो कायिकचेतसिकसुखुप्पत्तिया, खगानं नगादीहि पथविगमनं ओवादं सुत्वा महाजनस्स पाणेहि सरणगमनस्स, महतो चतुद्दीपगतमेघस्स पवस्सनं महतो धम्मवस्सस्स, देवतानं सकसकभवनेस्वेव ठत्वा नच्‍चादीहि कीळनं बुद्धभावं पत्वा उदानुदानस्स, द्वारकवाटानं सयमेव विवरणं अट्ठङ्गिकमग्गद्वारविवरणस्स, खुदापीळनस्स अभावो विमुत्तिसुखेन सुखितभावस्स, वेरीनं मेत्तचित्तपटिलाभो चतुब्रह्मविहारपटिलाभस्स, दससहस्सिलोकधातुया एकधजमालिता अरियधजमालिताय पुब्बनिमित्तं, सेसविसेसा पन सेसबुद्धगुणपटिलाभस्स पुब्बनिमित्तानीति वेदितब्बा।

Candassa ativirocanaṃ bahujanakantatāya pubbanimittaṃ, sūriyassa nātiuṇhavimalabhāvo kāyikacetasikasukhuppattiyā, khagānaṃ nagādīhi pathavigamanaṃ ovādaṃ sutvā mahājanassa pāṇehi saraṇagamanassa, mahato catuddīpagatameghassa pavassanaṃ mahato dhammavassassa, devatānaṃ sakasakabhavanesveva ṭhatvā naccādīhi kīḷanaṃ buddhabhāvaṃ patvā udānudānassa, dvārakavāṭānaṃ sayameva vivaraṇaṃ aṭṭhaṅgikamaggadvāravivaraṇassa, khudāpīḷanassa abhāvo vimuttisukhena sukhitabhāvassa, verīnaṃ mettacittapaṭilābho catubrahmavihārapaṭilābhassa, dasasahassilokadhātuyā ekadhajamālitā ariyadhajamālitāya pubbanimittaṃ, sesavisesā pana sesabuddhaguṇapaṭilābhassa pubbanimittānīti veditabbā.

अथ दीपङ्करकुमारो महतिया सम्पत्तिया परिचारियमानो अनुक्‍कमेन भद्दं योब्बनं पत्वा तिण्णं उतूनं अनुच्छविकेसु तीसु पासादेसु देवलोकसिरिं विय रज्‍जसिरिमनुभवन्तो उय्यानकीळाय गमनसमये अनुक्‍कमेन जिण्णब्याधिमतसङ्खाते तयो देवदूते दिस्वा सञ्‍जातसंवेगो निवत्तित्वा सुदस्सननगरसदिसविभवसोभं रम्मवती नाम नगरं पाविसि। नगरं पविसित्वा पुन चतुत्थवारे हत्थाचरियं पक्‍कोसापेत्वा एतदवोच – ‘‘अहं, तात, उय्यानदस्सनत्थाय निक्खमिस्सामि हत्थियानानि कप्पापेही’’ति। सो ‘‘साधु, देवा’’ति पटिसुणित्वा चतुरासीतिहत्थिसहस्सानि कप्पापेसि। अथ विस्सकम्मो नाम देवपुत्तो बोधिसत्तं नानाविरागवसननिवासनं आमुक्‍कमुत्ताहारकेयूरं रुचिरनवकनककटकमकुटकुण्डलधरं परमसुरभिकुसुममालसमलङ्कतसिरोरुहं समलङ्करि किर। अथ दीपङ्करकुमारो देवकुमारो विय चतुरासीतिया हत्थिसहस्सेहि परिवुतो हत्थिक्खन्धवरगतो महता बलकायेन परिवुतो रतिजननं उय्यानं पविसित्वा हत्थिक्खन्धतो ओरुय्ह तं उय्यानमनुसञ्‍चरित्वा परमरुचिरदस्सने सकहदयसीतले सिलातले निसीदित्वा पब्बज्‍जाय चित्तं उप्पादेसि । तङ्खणञ्‍ञेव सुद्धावासखीणासवो महाब्रह्मा अट्ठ समणपरिक्खारे आदाय महापुरिसस्स चक्खुपथे पातुरहोसि।

Atha dīpaṅkarakumāro mahatiyā sampattiyā paricāriyamāno anukkamena bhaddaṃ yobbanaṃ patvā tiṇṇaṃ utūnaṃ anucchavikesu tīsu pāsādesu devalokasiriṃ viya rajjasirimanubhavanto uyyānakīḷāya gamanasamaye anukkamena jiṇṇabyādhimatasaṅkhāte tayo devadūte disvā sañjātasaṃvego nivattitvā sudassananagarasadisavibhavasobhaṃ rammavatī nāma nagaraṃ pāvisi. Nagaraṃ pavisitvā puna catutthavāre hatthācariyaṃ pakkosāpetvā etadavoca – ‘‘ahaṃ, tāta, uyyānadassanatthāya nikkhamissāmi hatthiyānāni kappāpehī’’ti. So ‘‘sādhu, devā’’ti paṭisuṇitvā caturāsītihatthisahassāni kappāpesi. Atha vissakammo nāma devaputto bodhisattaṃ nānāvirāgavasananivāsanaṃ āmukkamuttāhārakeyūraṃ ruciranavakanakakaṭakamakuṭakuṇḍaladharaṃ paramasurabhikusumamālasamalaṅkatasiroruhaṃ samalaṅkari kira. Atha dīpaṅkarakumāro devakumāro viya caturāsītiyā hatthisahassehi parivuto hatthikkhandhavaragato mahatā balakāyena parivuto ratijananaṃ uyyānaṃ pavisitvā hatthikkhandhato oruyha taṃ uyyānamanusañcaritvā paramaruciradassane sakahadayasītale silātale nisīditvā pabbajjāya cittaṃ uppādesi . Taṅkhaṇaññeva suddhāvāsakhīṇāsavo mahābrahmā aṭṭha samaṇaparikkhāre ādāya mahāpurisassa cakkhupathe pāturahosi.

महापुरिसो तं दिस्वा – ‘‘किमिद’’न्ति पुच्छित्वा, ‘‘समणपरिक्खारो’’ति सुत्वा अलङ्कारभण्डं ओमुञ्‍चित्वा पसाधनभण्डागारिकस्स हत्थे दत्वा मङ्गलखग्गमादाय सद्धिं मकुटेन केसे छिन्दित्वा अन्तलिक्खे आकासे उक्खिपि। अथ सक्‍को देवराजा सुवण्णचङ्कोटकेन तं केसमकुटं आदाय सिनेरुमुद्धनि तियोजनप्पमाणं इन्दनीलमणिमयं मकुटचेतियं नाम अकासि। अथ महापुरिसो देवदत्तियं अरहत्तधजं कासावं परिदहित्वा साटकयुगं आकासे खिपि। तं ब्रह्मा पटिग्गहेत्वा ब्रह्मलोके द्वादसयोजनिकं सब्बरतनमयं चेतियमकासि। दीपङ्करकुमारं पन पब्बजन्तं एका पुरिसकोटि अनुपब्बजि। ताय पन परिसाय परिवुतो बोधिसत्तो दस मासे पधानचरियं अचरि। अथ विसाखपुण्णमाय अञ्‍ञतरं नगरं पिण्डाय पाविसि।

Mahāpuriso taṃ disvā – ‘‘kimida’’nti pucchitvā, ‘‘samaṇaparikkhāro’’ti sutvā alaṅkārabhaṇḍaṃ omuñcitvā pasādhanabhaṇḍāgārikassa hatthe datvā maṅgalakhaggamādāya saddhiṃ makuṭena kese chinditvā antalikkhe ākāse ukkhipi. Atha sakko devarājā suvaṇṇacaṅkoṭakena taṃ kesamakuṭaṃ ādāya sinerumuddhani tiyojanappamāṇaṃ indanīlamaṇimayaṃ makuṭacetiyaṃ nāma akāsi. Atha mahāpuriso devadattiyaṃ arahattadhajaṃ kāsāvaṃ paridahitvā sāṭakayugaṃ ākāse khipi. Taṃ brahmā paṭiggahetvā brahmaloke dvādasayojanikaṃ sabbaratanamayaṃ cetiyamakāsi. Dīpaṅkarakumāraṃ pana pabbajantaṃ ekā purisakoṭi anupabbaji. Tāya pana parisāya parivuto bodhisatto dasa māse padhānacariyaṃ acari. Atha visākhapuṇṇamāya aññataraṃ nagaraṃ piṇḍāya pāvisi.

तस्मिं किर नगरे तंदिवसं देवतानं बलिकरणत्थाय निरुदकपायासं पचिंसु। तस्स पन महासत्तस्स सपरिसस्स पिण्डाय पविट्ठस्स मनुस्सा अदंसु। तं किर सब्बेसं कोटिसङ्ख्यायानं भिक्खूनं परियत्तं अहोसि। महापुरिसस्स पन पत्ते देवता दिब्बोजं पक्खिपिंसु। तं परिभुञ्‍जित्वा तत्थेव सालवने दिवाविहारं वीतिनामेत्वा सायन्हसमये पटिसल्‍लाना वुट्ठाय गणं विस्सज्‍जेत्वा सुनन्देन नामाजीवकेन दिन्‍ना अट्ठ तिणमुट्ठियो गहेत्वा पिप्फलिबोधिरुक्खमूलं गन्त्वा तिणसन्थरं सन्थरित्वा नवुतिहत्थं बोधिक्खन्धं पिट्ठितो कत्वा पल्‍लङ्कं आभुजित्वा चतुरङ्गवीरियं अधिट्ठहित्वा बोधिरुक्खमूले निसीदि।

Tasmiṃ kira nagare taṃdivasaṃ devatānaṃ balikaraṇatthāya nirudakapāyāsaṃ paciṃsu. Tassa pana mahāsattassa saparisassa piṇḍāya paviṭṭhassa manussā adaṃsu. Taṃ kira sabbesaṃ koṭisaṅkhyāyānaṃ bhikkhūnaṃ pariyattaṃ ahosi. Mahāpurisassa pana patte devatā dibbojaṃ pakkhipiṃsu. Taṃ paribhuñjitvā tattheva sālavane divāvihāraṃ vītināmetvā sāyanhasamaye paṭisallānā vuṭṭhāya gaṇaṃ vissajjetvā sunandena nāmājīvakena dinnā aṭṭha tiṇamuṭṭhiyo gahetvā pipphalibodhirukkhamūlaṃ gantvā tiṇasantharaṃ santharitvā navutihatthaṃ bodhikkhandhaṃ piṭṭhito katvā pallaṅkaṃ ābhujitvā caturaṅgavīriyaṃ adhiṭṭhahitvā bodhirukkhamūle nisīdi.

ततो मारबलं विधमित्वा रत्तिया पठमयामे पुब्बेनिवासं अनुस्सरित्वा मज्झिमयामे दिब्बचक्खुं विसोधेत्वा पच्छिमयामे अनुलोमपटिलोमवसेन पच्‍चयाकारं सम्मसित्वा आनापानचतुत्थज्झानं समापज्‍जित्वा ततो वुट्ठाय पञ्‍चसु खन्धेसु अभिनिविसित्वा उदयब्बयवसेन समपञ्‍ञास लक्खणानि दिस्वा याव गोत्रभुञाणं विपस्सनं वड्ढेत्वा अरुणोदये अरियमग्गेन सकलबुद्धगुणे पटिविज्झित्वा बुद्धसीहनादं नदित्वा सत्तसत्ताहं बोधिसमीपेयेव वीतिनामेत्वा ब्रह्मुनो धम्मदेसनं पटिञ्‍ञाय सुनन्दारामे धम्मचक्‍कं पवत्तेत्वा कोटिसतानं देवमनुस्सानं धम्मामतं पायेत्वा चतुद्दीपिकमहामेघो विय धम्मवस्सं वस्सेन्तो महाजनस्स बन्धनमोक्खं करोन्तो जनपदचारिकं विचरि।

Tato mārabalaṃ vidhamitvā rattiyā paṭhamayāme pubbenivāsaṃ anussaritvā majjhimayāme dibbacakkhuṃ visodhetvā pacchimayāme anulomapaṭilomavasena paccayākāraṃ sammasitvā ānāpānacatutthajjhānaṃ samāpajjitvā tato vuṭṭhāya pañcasu khandhesu abhinivisitvā udayabbayavasena samapaññāsa lakkhaṇāni disvā yāva gotrabhuñāṇaṃ vipassanaṃ vaḍḍhetvā aruṇodaye ariyamaggena sakalabuddhaguṇe paṭivijjhitvā buddhasīhanādaṃ naditvā sattasattāhaṃ bodhisamīpeyeva vītināmetvā brahmuno dhammadesanaṃ paṭiññāya sunandārāme dhammacakkaṃ pavattetvā koṭisatānaṃ devamanussānaṃ dhammāmataṃ pāyetvā catuddīpikamahāmegho viya dhammavassaṃ vassento mahājanassa bandhanamokkhaṃ karonto janapadacārikaṃ vicari.

तदा किर सुमेधपण्डितो समापत्तिसुखेन वीतिनामेन्तो नेव पथविकम्पनमद्दस न तानि निमित्तानि। तेन वुत्तं –

Tadā kira sumedhapaṇḍito samāpattisukhena vītināmento neva pathavikampanamaddasa na tāni nimittāni. Tena vuttaṃ –

३४.

34.

‘‘एवं मे सिद्धिप्पत्तस्स, वसीभूतस्स सासने।

‘‘Evaṃ me siddhippattassa, vasībhūtassa sāsane;

दीपङ्करो नाम जिनो, उप्पज्‍जि लोकनायको॥

Dīpaṅkaro nāma jino, uppajji lokanāyako.

३५.

35.

‘‘उप्पज्‍जन्ते च जायन्ते, बुज्झन्ते धम्मदेसने।

‘‘Uppajjante ca jāyante, bujjhante dhammadesane;

चतुरो निमित्ते नाद्दसं, झानरतिसमप्पितो’’ति॥

Caturo nimitte nāddasaṃ, jhānaratisamappito’’ti.

तत्थ एवन्ति इदानि वत्तब्बं निदस्सेति। मेति मम। सिद्धिप्पत्तस्साति पञ्‍चाभिञ्‍ञासिद्धिप्पत्तस्स। वसीभूतस्साति भूतवसिस्स, चिण्णवसीभावमुपगतस्साति अत्थो। सासनेति विवेकमानसानं सासने, अनादरलक्खणे सामिवचनं दट्ठब्बं। जिनोति किलेसारिजयनेन जिनो।

Tattha evanti idāni vattabbaṃ nidasseti. Meti mama. Siddhippattassāti pañcābhiññāsiddhippattassa. Vasībhūtassāti bhūtavasissa, ciṇṇavasībhāvamupagatassāti attho. Sāsaneti vivekamānasānaṃ sāsane, anādaralakkhaṇe sāmivacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Jinoti kilesārijayanena jino.

उप्पज्‍जन्तेति पटिसन्धिग्गहणे। जायन्तेति मातुकुच्छितो निक्खमने। बुज्झन्तेति अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुज्झन्ते। धम्मदेसनेति धम्मचक्‍कप्पवत्तने। चतुरो निमित्तेति चत्तारि निमित्तानि। दीपङ्करस्स दसबलस्स पटिसन्धि-जाति-बोधि-धम्मचक्‍कप्पवत्तनेसु चतूसु ठानेसु दससहस्सिलोकधातुकम्पनादीनि निमित्तानीति अत्थो। एत्थाह – तानि पन बहूनि निमित्तानि, कस्मा ‘‘चतुरो निमित्ते’’ति वुत्तं, अयुत्तं ननूति? नायुत्तं, यदिपि एतानि बहूनि निमित्तानि, चतूसु ठानेसु पन पवत्तत्ता ‘‘चतुरो निमित्ते’’ति वुत्तं। नाद्दसन्ति नाद्दसिं। इदानि तेसं चतुन्‍नं निमित्तानं अदस्सने कारणं निद्दिसन्तो ‘‘झानरतिसमप्पितो’’ति आह। झानरतीति समापत्तिसुखस्सेतं अधिवचनं। झानरतिया समप्पितत्ता समङ्गीभूतत्ता तानि निमित्तानि नाद्दसन्ति अत्थो।

Uppajjanteti paṭisandhiggahaṇe. Jāyanteti mātukucchito nikkhamane. Bujjhanteti anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjhante. Dhammadesaneti dhammacakkappavattane. Caturonimitteti cattāri nimittāni. Dīpaṅkarassa dasabalassa paṭisandhi-jāti-bodhi-dhammacakkappavattanesu catūsu ṭhānesu dasasahassilokadhātukampanādīni nimittānīti attho. Etthāha – tāni pana bahūni nimittāni, kasmā ‘‘caturo nimitte’’ti vuttaṃ, ayuttaṃ nanūti? Nāyuttaṃ, yadipi etāni bahūni nimittāni, catūsu ṭhānesu pana pavattattā ‘‘caturo nimitte’’ti vuttaṃ. Nāddasanti nāddasiṃ. Idāni tesaṃ catunnaṃ nimittānaṃ adassane kāraṇaṃ niddisanto ‘‘jhānaratisamappito’’ti āha. Jhānaratīti samāpattisukhassetaṃ adhivacanaṃ. Jhānaratiyā samappitattā samaṅgībhūtattā tāni nimittāni nāddasanti attho.

अथ तस्मिं काले दीपङ्करदसबलो चतूहि खीणासवसतसहस्सेहि परिवुतो अनुपुब्बेन चारिकं चरमानो परमरम्मं रम्मं नाम नगरं पत्वा सुदस्सनमहाविहारे पटिवसति। रम्मनगरवासिनो ‘‘दीपङ्करो किर दसबलो अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं पत्वा पवत्तितवरधम्मचक्‍को अनुपुब्बेन चारिकं चरमानो रम्मनगरं पत्वा सुदस्सनमहाविहारे पटिवसती’’ति सुत्वा सप्पिआदीनि भेसज्‍जानि गहेत्वा भुत्तपातरासा सुद्धुत्तरासङ्गा पुप्फधूपगन्धहत्था येन बुद्धो तेनुपसङ्कमिंसु, उपसङ्कमित्वा सत्थारं वन्दित्वा पुप्फादीहि पूजेत्वा एकमन्तं निसीदित्वा अतिमधुरं धम्मकथं सुत्वा स्वातनाय भगवन्तं निमन्तेत्वा उट्ठायासना दसबलं पदक्खिणं कत्वा पक्‍कमिंसु।

Atha tasmiṃ kāle dīpaṅkaradasabalo catūhi khīṇāsavasatasahassehi parivuto anupubbena cārikaṃ caramāno paramarammaṃ rammaṃ nāma nagaraṃ patvā sudassanamahāvihāre paṭivasati. Rammanagaravāsino ‘‘dīpaṅkaro kira dasabalo anuttaraṃ sammāsambodhiṃ patvā pavattitavaradhammacakko anupubbena cārikaṃ caramāno rammanagaraṃ patvā sudassanamahāvihāre paṭivasatī’’ti sutvā sappiādīni bhesajjāni gahetvā bhuttapātarāsā suddhuttarāsaṅgā pupphadhūpagandhahatthā yena buddho tenupasaṅkamiṃsu, upasaṅkamitvā satthāraṃ vanditvā pupphādīhi pūjetvā ekamantaṃ nisīditvā atimadhuraṃ dhammakathaṃ sutvā svātanāya bhagavantaṃ nimantetvā uṭṭhāyāsanā dasabalaṃ padakkhiṇaṃ katvā pakkamiṃsu.

ते पुनदिवसे असदिसमहादानं सज्‍जेत्वा मण्डपं कारेत्वा विमलकोमलेहि नीलुप्पलेहि छादेत्वा चतुज्‍जातिगन्धेन परिभण्डं कारेत्वा लाजपञ्‍चमानि सुरभिकुसुमानि विकिरित्वा मण्डपस्स चतूसु कोणेसु सीतलमधुरवारिपुण्णा चाटियो ठपेत्वा कदलिपण्णेहि पिदहित्वा मण्डपोपरि जयसुमनकुसुमसदिसं परमरुचिरदस्सनं चेलवितानं बन्धित्वा सुवण्णमणिरजततारकाहि रचयित्वा तत्थ गन्धदामपुप्फदामपत्तदामरतनदामानि ओलम्बेत्वा धूपेहि दुद्दिनं कत्वा सकलञ्‍च तं रम्मं रम्मनगरं सम्मट्ठं सफलकदलियो च पुप्फसमलङ्कते पुण्णघटे च ठपापेत्वा नानाविरागा धजपटाकायो च समुस्सापेत्वा महावीथिया उभोसु पस्सेसु साणिपाकारेहि परिक्खिपित्वा दीपङ्करदसबलस्स आगमनमग्गं अलङ्करोन्ता उदकपरिभिन्‍नट्ठानेसु पंसुं पक्खिपित्वा चिक्खल्‍लकम्पि पथविं असमं समं कत्वा मुत्तासदिसाहि वालुकाहि आकिरन्ति, लाजपञ्‍चमेहि च पुप्फेहि आकिरन्ति, सफलकदलिकमुके च पतिट्ठापेन्ति।

Te punadivase asadisamahādānaṃ sajjetvā maṇḍapaṃ kāretvā vimalakomalehi nīluppalehi chādetvā catujjātigandhena paribhaṇḍaṃ kāretvā lājapañcamāni surabhikusumāni vikiritvā maṇḍapassa catūsu koṇesu sītalamadhuravāripuṇṇā cāṭiyo ṭhapetvā kadalipaṇṇehi pidahitvā maṇḍapopari jayasumanakusumasadisaṃ paramaruciradassanaṃ celavitānaṃ bandhitvā suvaṇṇamaṇirajatatārakāhi racayitvā tattha gandhadāmapupphadāmapattadāmaratanadāmāni olambetvā dhūpehi duddinaṃ katvā sakalañca taṃ rammaṃ rammanagaraṃ sammaṭṭhaṃ saphalakadaliyo ca pupphasamalaṅkate puṇṇaghaṭe ca ṭhapāpetvā nānāvirāgā dhajapaṭākāyo ca samussāpetvā mahāvīthiyā ubhosu passesu sāṇipākārehi parikkhipitvā dīpaṅkaradasabalassa āgamanamaggaṃ alaṅkarontā udakaparibhinnaṭṭhānesu paṃsuṃ pakkhipitvā cikkhallakampi pathaviṃ asamaṃ samaṃ katvā muttāsadisāhi vālukāhi ākiranti, lājapañcamehi ca pupphehi ākiranti, saphalakadalikamuke ca patiṭṭhāpenti.

अथ तस्मिं काले सुमेधतापसो अत्तनो अस्समपदतो उग्गन्त्वा रम्मनगरवासीनं तेसं मनुस्सानं उपरिभागेन आकासेन गच्छन्तो ते हट्ठपहट्ठे मग्गं सोधेन्ते च अलङ्करोन्ते च दिस्वा – ‘‘किं नु खो कारण’’न्ति चिन्तेत्वा सब्बेसं पस्सन्तानञ्‍ञेव आकासतो ओरुय्ह एकमन्ते ठत्वा ते मनुस्से पुच्छि – ‘‘अम्भो! कस्सत्थाय तुम्हे इमं मग्गं सोधेथा’’ति? तेन वुत्तं –

Atha tasmiṃ kāle sumedhatāpaso attano assamapadato uggantvā rammanagaravāsīnaṃ tesaṃ manussānaṃ uparibhāgena ākāsena gacchanto te haṭṭhapahaṭṭhe maggaṃ sodhente ca alaṅkaronte ca disvā – ‘‘kiṃ nu kho kāraṇa’’nti cintetvā sabbesaṃ passantānaññeva ākāsato oruyha ekamante ṭhatvā te manusse pucchi – ‘‘ambho! Kassatthāya tumhe imaṃ maggaṃ sodhethā’’ti? Tena vuttaṃ –

३६.

36.

‘‘पच्‍चन्तदेसविसये, निमन्तेत्वा तथागतं।

‘‘Paccantadesavisaye, nimantetvā tathāgataṃ;

तस्स आगमनं मग्गं, सोधेन्ति तुट्ठमानसा॥

Tassa āgamanaṃ maggaṃ, sodhenti tuṭṭhamānasā.

३७.

37.

‘‘अहं तेन समयेन, निक्खमित्वा सकस्समा।

‘‘Ahaṃ tena samayena, nikkhamitvā sakassamā;

धुनन्तो वाकचीरानि, गच्छामि अम्बरे तदा॥

Dhunanto vākacīrāni, gacchāmi ambare tadā.

३८.

38.

‘‘वेदजातं जनं दिस्वा, तुट्ठहट्ठं पमोदितं।

‘‘Vedajātaṃ janaṃ disvā, tuṭṭhahaṭṭhaṃ pamoditaṃ;

ओरोहित्वान गगना, मनुस्से पुच्छि तावदे॥

Orohitvāna gaganā, manusse pucchi tāvade.

३९.

39.

‘‘तुट्ठहट्ठो पमुदितो, वेदजातो महाजनो।

‘‘Tuṭṭhahaṭṭho pamudito, vedajāto mahājano;

कस्स सोधीयति मग्गो, अञ्‍जसं वटुमायन’’न्ति॥

Kassa sodhīyati maggo, añjasaṃ vaṭumāyana’’nti.

तत्थ पच्‍चन्तदेसविसयेति मज्झिमदेसस्सेव एकपस्से पच्‍चन्तदेससञ्‍ञिते जनपदे। तस्स आगमनं मग्गन्ति तेन आगन्तब्बं मग्गन्ति अत्थो। अहं तेन समयेनाति अहं तस्मिं समये, भुम्मत्थे चेतं करणवचनं दट्ठब्बं। सकस्समाति अत्तनो अस्समपदतो निक्खमित्वा। धुनन्तोति ओधुनन्तो। ‘‘तेन समयेन’’ च, ‘‘तदा’’ चाति इमेसं द्विन्‍नं पदानं एकत्थत्ता पुरिमस्स निक्खमनकिरियाय पच्छिमस्स च गमनकिरियाय सद्धिं सम्बन्धो वेदितब्बो, इतरथा पुनरुत्तिदोसा न मुच्‍चति। तदाति तस्मिं समये।

Tattha paccantadesavisayeti majjhimadesasseva ekapasse paccantadesasaññite janapade. Tassa āgamanaṃ magganti tena āgantabbaṃ magganti attho. Ahaṃ tena samayenāti ahaṃ tasmiṃ samaye, bhummatthe cetaṃ karaṇavacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Sakassamāti attano assamapadato nikkhamitvā. Dhunantoti odhunanto. ‘‘Tena samayena’’ ca, ‘‘tadā’’ cāti imesaṃ dvinnaṃ padānaṃ ekatthattā purimassa nikkhamanakiriyāya pacchimassa ca gamanakiriyāya saddhiṃ sambandho veditabbo, itarathā punaruttidosā na muccati. Tadāti tasmiṃ samaye.

वेदजातन्ति सञ्‍जातसोमनस्सं। तुट्ठहट्ठं पमोदितन्ति इमानि तीणि पदानि अञ्‍ञमञ्‍ञवेवचनानि अञ्‍ञमञ्‍ञस्स अत्थदीपनानि। अथ वा सुखेन तुट्ठं, पीतिया हट्ठं, पामोज्‍जेन पमुदितं। ओरोहित्वानाति ओतरित्वा। मनुस्से पुच्छीति मानुसे पुच्छि। अयमेव वा पाठो। तावदेति तदा, तङ्खणेयेवाति अत्थो। इदानि पुच्छितमत्थं दस्सेन्तेन ‘‘तुट्ठहट्ठो पमुदितो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ अयं महाजनो तुट्ठहट्ठो पमोदितहदयो हुत्वा मग्गं सोधेति, किं कारणा सोधेति, कस्सत्थाय वा सोधेतीति? एवं ‘‘सोधेति’’ सद्दं आहरित्वा अत्थो दट्ठब्बो, इतरथा न युज्‍जति। सोधीयतीति सुद्धभावो करीयति। मग्गो अञ्‍जसं वटुमायनन्ति मग्गस्सेवेतानि वेवचनानि।

Vedajātanti sañjātasomanassaṃ. Tuṭṭhahaṭṭhaṃ pamoditanti imāni tīṇi padāni aññamaññavevacanāni aññamaññassa atthadīpanāni. Atha vā sukhena tuṭṭhaṃ, pītiyā haṭṭhaṃ, pāmojjena pamuditaṃ. Orohitvānāti otaritvā. Manusse pucchīti mānuse pucchi. Ayameva vā pāṭho. Tāvadeti tadā, taṅkhaṇeyevāti attho. Idāni pucchitamatthaṃ dassentena ‘‘tuṭṭhahaṭṭho pamudito’’tiādi vuttaṃ. Tattha ayaṃ mahājano tuṭṭhahaṭṭho pamoditahadayo hutvā maggaṃ sodheti, kiṃ kāraṇā sodheti, kassatthāya vā sodhetīti? Evaṃ ‘‘sodheti’’ saddaṃ āharitvā attho daṭṭhabbo, itarathā na yujjati. Sodhīyatīti suddhabhāvo karīyati. Maggo añjasaṃ vaṭumāyananti maggassevetāni vevacanāni.

एवं तेन सुमेधतापसेन पुट्ठा ते मनुस्सा आहंसु – ‘‘भन्ते सुमेध, किं न जानाथ दीपङ्करो नाम बुद्धो अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं पत्वा पवत्तितवरधम्मचक्‍को जनपदचारिकं चरमानो अनुक्‍कमेन अम्हाकं नगरं पत्वा सुदस्सनमहाविहारे पटिवसति, मयं तं भगवन्तं निमन्तयित्वा तस्सेव बुद्धस्स भगवतो आगमनमग्गं सोधेमा’’ति। ततो तं सुत्वा सुमेधपण्डितो चिन्तेसि – ‘‘बुद्धोति खो पनेस घोसोपि दुल्‍लभो, पगेव बुद्धुप्पादो, तेन हि मयापि इमेहि मनुस्सेहि सद्धिं दसबलस्स आगमनमग्गं सोधेतुं वट्टती’’ति। सो ते मनुस्से आह – ‘‘सचे, भो, तुम्हे इमं मग्गं बुद्धस्स सोधेथ, मय्हम्पि एकं ओकासं देथ, अहम्पि तुम्हेहि सद्धिं बुद्धस्स मग्गं सोधेस्सामी’’ति। ततो ते ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा – ‘‘अयं सुमेधपण्डितो महिद्धिको महानुभावो’’ति जानमाना दुब्बिसोधनं उदकसम्भिन्‍नं अतिविय विसमं एकं ओकासं सल्‍लक्खेत्वा – ‘‘इमं ओकासं तुम्हे सोधेथ अलङ्करोथ चा’’ति अदंसु। ततो सुमेधपण्डितो बुद्धारम्मणं पीतिं उप्पादेत्वा चिन्तेसि – ‘‘अहं पन इमं ओकासं इद्धिया परमदस्सनीयं कातुं पहोमि, एवं कते पन मं न परितोसेस्सति। अज्‍ज पन मया कायवेय्यावच्‍चं कातुं वट्टती’’ति पंसुं आहरित्वा तं पदेसं पूरेति।

Evaṃ tena sumedhatāpasena puṭṭhā te manussā āhaṃsu – ‘‘bhante sumedha, kiṃ na jānātha dīpaṅkaro nāma buddho anuttaraṃ sammāsambodhiṃ patvā pavattitavaradhammacakko janapadacārikaṃ caramāno anukkamena amhākaṃ nagaraṃ patvā sudassanamahāvihāre paṭivasati, mayaṃ taṃ bhagavantaṃ nimantayitvā tasseva buddhassa bhagavato āgamanamaggaṃ sodhemā’’ti. Tato taṃ sutvā sumedhapaṇḍito cintesi – ‘‘buddhoti kho panesa ghosopi dullabho, pageva buddhuppādo, tena hi mayāpi imehi manussehi saddhiṃ dasabalassa āgamanamaggaṃ sodhetuṃ vaṭṭatī’’ti. So te manusse āha – ‘‘sace, bho, tumhe imaṃ maggaṃ buddhassa sodhetha, mayhampi ekaṃ okāsaṃ detha, ahampi tumhehi saddhiṃ buddhassa maggaṃ sodhessāmī’’ti. Tato te ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā – ‘‘ayaṃ sumedhapaṇḍito mahiddhiko mahānubhāvo’’ti jānamānā dubbisodhanaṃ udakasambhinnaṃ ativiya visamaṃ ekaṃ okāsaṃ sallakkhetvā – ‘‘imaṃ okāsaṃ tumhe sodhetha alaṅkarotha cā’’ti adaṃsu. Tato sumedhapaṇḍito buddhārammaṇaṃ pītiṃ uppādetvā cintesi – ‘‘ahaṃ pana imaṃ okāsaṃ iddhiyā paramadassanīyaṃ kātuṃ pahomi, evaṃ kate pana maṃ na paritosessati. Ajja pana mayā kāyaveyyāvaccaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti paṃsuṃ āharitvā taṃ padesaṃ pūreti.

तस्स पन तस्मिं पदेसे असोधिते विप्पकतेयेव रम्मनगरवासिनो मनुस्सा भगवतो कालमारोचेसुं – ‘‘निट्ठितं, भन्ते, भत्त’’न्ति। एवं तेहि काले आरोचिते दसबलो जयसुमनकुसुमसदिसवण्णं दुपट्टचीवरं तिमण्डलं पटिच्छादेत्वा निवासेत्वा तस्सुपरि सुवण्णपामङ्गेन जयसुमनकुसुमकलापं परिक्खिपन्तो विय विज्‍जुलतासस्सिरिकं कायबन्धनं बन्धित्वा कनकगिरिसिखरमत्थके लाखारसं परिसिञ्‍चन्तो विय सुवण्णचेतियं पवाळजालेन परिक्खिपन्तो विय च सुवण्णग्घिकं रत्तकम्बलेन पटिमुञ्‍चन्तो विय च सरदसमयरजनिकरं रत्तवलाहकेन पटिच्छादेन्तो विय च लाखारसेन तिन्तकिंसुककुसुमसदिसवण्णं रत्तवरपंसुकूलचीवरं पारुपित्वा गन्धकुटिद्वारतो कञ्‍चनगुहतो सीहो विय निक्खमित्वा गन्धकुटिपमुखे अट्ठासि। अथ सब्बे भिक्खू अत्तनो अत्तनो पत्तचीवरमादाय भगवन्तं परिवारयिंसु। ते पन परिवारेत्वा ठिता भिक्खू एवरूपा अहेसुं –

Tassa pana tasmiṃ padese asodhite vippakateyeva rammanagaravāsino manussā bhagavato kālamārocesuṃ – ‘‘niṭṭhitaṃ, bhante, bhatta’’nti. Evaṃ tehi kāle ārocite dasabalo jayasumanakusumasadisavaṇṇaṃ dupaṭṭacīvaraṃ timaṇḍalaṃ paṭicchādetvā nivāsetvā tassupari suvaṇṇapāmaṅgena jayasumanakusumakalāpaṃ parikkhipanto viya vijjulatāsassirikaṃ kāyabandhanaṃ bandhitvā kanakagirisikharamatthake lākhārasaṃ parisiñcanto viya suvaṇṇacetiyaṃ pavāḷajālena parikkhipanto viya ca suvaṇṇagghikaṃ rattakambalena paṭimuñcanto viya ca saradasamayarajanikaraṃ rattavalāhakena paṭicchādento viya ca lākhārasena tintakiṃsukakusumasadisavaṇṇaṃ rattavarapaṃsukūlacīvaraṃ pārupitvā gandhakuṭidvārato kañcanaguhato sīho viya nikkhamitvā gandhakuṭipamukhe aṭṭhāsi. Atha sabbe bhikkhū attano attano pattacīvaramādāya bhagavantaṃ parivārayiṃsu. Te pana parivāretvā ṭhitā bhikkhū evarūpā ahesuṃ –

‘‘अप्पिच्छा पन सन्तुट्ठा, वत्तारो वचनक्खमा।

‘‘Appicchā pana santuṭṭhā, vattāro vacanakkhamā;

पविवित्ता असंसट्ठा, विनीता पापगरहिनो॥

Pavivittā asaṃsaṭṭhā, vinītā pāpagarahino.

‘‘सब्बेपि सीलसम्पन्‍ना, समाधिज्झानकोविदा।

‘‘Sabbepi sīlasampannā, samādhijjhānakovidā;

पञ्‍ञाविमुत्तिसम्पन्‍ना, तिपञ्‍चचरणायुता॥

Paññāvimuttisampannā, tipañcacaraṇāyutā.

‘‘खीणासवा वसिप्पत्ता, इद्धिमन्तो यसस्सिनो।

‘‘Khīṇāsavā vasippattā, iddhimanto yasassino;

सन्तिन्द्रिया दमप्पत्ता, सुद्धा खीणपुनब्भवा’’ति॥

Santindriyā damappattā, suddhā khīṇapunabbhavā’’ti.

इति भगवा सयं वीतरागो वीतरागेहि वीतदोसो वीतदोसेहि वीतमोहो वीतमोहेहि परिवुतो अतिविय विरोचित्थ। अथ सत्था महानुभावानं खीणासवानं छळभिञ्‍ञानं चतूहि सतसहस्सेहि परिवुतो मरुगणपरिवुतो दससतनयनो विय ब्रह्मगणपरिवुतो हारितमहाब्रह्मा विय च अपरिमितसमयसमुपचितकुसलबलजनिताय अनोपमाय बुद्धलीळाय तारागणपरिवुतो सरदसमयरजनिकरो विय च गगनतलं तं मग्गं अलङ्कतपटियत्तं पटिपज्‍जि।

Iti bhagavā sayaṃ vītarāgo vītarāgehi vītadoso vītadosehi vītamoho vītamohehi parivuto ativiya virocittha. Atha satthā mahānubhāvānaṃ khīṇāsavānaṃ chaḷabhiññānaṃ catūhi satasahassehi parivuto marugaṇaparivuto dasasatanayano viya brahmagaṇaparivuto hāritamahābrahmā viya ca aparimitasamayasamupacitakusalabalajanitāya anopamāya buddhalīḷāya tārāgaṇaparivuto saradasamayarajanikaro viya ca gaganatalaṃ taṃ maggaṃ alaṅkatapaṭiyattaṃ paṭipajji.

‘‘सुवण्णवण्णाय पभाय धीरो, सुवण्णवण्णे किर मग्गरुक्खे।

‘‘Suvaṇṇavaṇṇāya pabhāya dhīro, suvaṇṇavaṇṇe kira maggarukkhe;

सुवण्णवण्णे कुसुमे करोन्तो, सुवण्णवण्णो पटिपज्‍जि मग्गं’’॥

Suvaṇṇavaṇṇe kusume karonto, suvaṇṇavaṇṇo paṭipajji maggaṃ’’.

सुमेधतापसोपि तेन अलङ्कतपटियत्तेन मग्गेन आगच्छन्तस्स दीपङ्करस्स भगवतो द्वत्तिंसमहापुरिसलक्खणपटिमण्डितं असीतिया अनुब्यञ्‍जनेहि अनुरञ्‍जितं ब्यामप्पभाय परिक्खेपं सस्सिरिकं इन्दनीलमणिसदिसं आकासे नानप्पकारा विज्‍जुलता विय छब्बण्णबुद्धरस्मियो विस्सज्‍जेन्तं रूपसोभग्गप्पत्तं अत्तभावं अक्खीनि उम्मीलेत्वा ओलोकेत्वा – ‘‘अज्‍ज मया दसबलस्स जीवितपरिच्‍चागं कातुं वट्टती’’ति, ‘‘मा भगवा कलले अक्‍कमि, मणिमयफलकसेतुं अक्‍कमन्तो विय सद्धिं चतूहि खीणासवसतसहस्सेहि मम पिट्ठिं अक्‍कमन्तो गच्छतु, तं मे भविस्सति दीघरत्तं हिताय सुखाया’’ति केसे मोचेत्वा अजिनजटावाकचीरानि काळवण्णे कलले पत्थरित्वा तत्थेव कललपिट्ठे निपज्‍जि। तेन वुत्तं –

Sumedhatāpasopi tena alaṅkatapaṭiyattena maggena āgacchantassa dīpaṅkarassa bhagavato dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇapaṭimaṇḍitaṃ asītiyā anubyañjanehi anurañjitaṃ byāmappabhāya parikkhepaṃ sassirikaṃ indanīlamaṇisadisaṃ ākāse nānappakārā vijjulatā viya chabbaṇṇabuddharasmiyo vissajjentaṃ rūpasobhaggappattaṃ attabhāvaṃ akkhīni ummīletvā oloketvā – ‘‘ajja mayā dasabalassa jīvitapariccāgaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti, ‘‘mā bhagavā kalale akkami, maṇimayaphalakasetuṃ akkamanto viya saddhiṃ catūhi khīṇāsavasatasahassehi mama piṭṭhiṃ akkamanto gacchatu, taṃ me bhavissati dīgharattaṃ hitāya sukhāyā’’ti kese mocetvā ajinajaṭāvākacīrāni kāḷavaṇṇe kalale pattharitvā tattheva kalalapiṭṭhe nipajji. Tena vuttaṃ –

४०.

40.

‘‘ते मे पुट्ठा वियाकंसु, बुद्धो लोके अनुत्तरो।

‘‘Te me puṭṭhā viyākaṃsu, buddho loke anuttaro;

दीपङ्करो नाम जिनो, उप्पज्‍जि लोकनायको।

Dīpaṅkaro nāma jino, uppajji lokanāyako;

तस्स सोधीयति मग्गो, अञ्‍जसं वटुमायनं॥

Tassa sodhīyati maggo, añjasaṃ vaṭumāyanaṃ.

४१.

41.

‘‘बुद्धोति वचनं सुत्वान, पीति उप्पज्‍जि तावदे।

‘‘Buddhoti vacanaṃ sutvāna, pīti uppajji tāvade;

बुद्धो बुद्धोति कथयन्तो, सोमनस्सं पवेदयिं॥

Buddho buddhoti kathayanto, somanassaṃ pavedayiṃ.

४२.

42.

‘‘तत्थ ठत्वा विचिन्तेसिं, तुट्ठो संविग्गमानसो।

‘‘Tattha ṭhatvā vicintesiṃ, tuṭṭho saṃviggamānaso;

इध बीजानि रोपिस्सं, खणो वे मा उपच्‍चगा॥

Idha bījāni ropissaṃ, khaṇo ve mā upaccagā.

४३.

43.

‘‘यदि बुद्धस्स सोधेथ, एकोकासं ददाथ मे।

‘‘Yadi buddhassa sodhetha, ekokāsaṃ dadātha me;

अहम्पि सोधयिस्सामि, अञ्‍जसं वटुमायनं॥

Ahampi sodhayissāmi, añjasaṃ vaṭumāyanaṃ.

४४.

44.

‘‘अदंसु ते ममोकासं, सोधेतुं अञ्‍जसं तदा।

‘‘Adaṃsu te mamokāsaṃ, sodhetuṃ añjasaṃ tadā;

बुद्धो बुद्धोति चिन्तेन्तो, मग्गं सोधेमहं तदा॥

Buddho buddhoti cintento, maggaṃ sodhemahaṃ tadā.

४५.

45.

‘‘अनिट्ठिते ममोकासे, दीपङ्करो महामुनि।

‘‘Aniṭṭhite mamokāse, dīpaṅkaro mahāmuni;

चतूहि सतसहस्सेहि, छळभिञ्‍ञेहि तादिहि।

Catūhi satasahassehi, chaḷabhiññehi tādihi;

खीणासवेहि विमलेहि, पटिपज्‍जि अञ्‍जसं जिनो॥

Khīṇāsavehi vimalehi, paṭipajji añjasaṃ jino.

४६.

46.

‘‘पच्‍चुग्गमना वत्तन्ति, वज्‍जन्ति भेरियो बहू।

‘‘Paccuggamanā vattanti, vajjanti bheriyo bahū;

आमोदिता नरमरू, साधुकारं पवत्तयुं॥

Āmoditā naramarū, sādhukāraṃ pavattayuṃ.

४७.

47.

‘‘देवा मनुस्से पस्सन्ति, मनुस्सापि च देवता।

‘‘Devā manusse passanti, manussāpi ca devatā;

उभोपि ते पञ्‍जलिका, अनुयन्ति तथागतं॥

Ubhopi te pañjalikā, anuyanti tathāgataṃ.

४८.

48.

‘‘देवा दिब्बेहि तुरियेहि, मनुस्सा मानुसेहि च।

‘‘Devā dibbehi turiyehi, manussā mānusehi ca;

उभोपि ते वज्‍जयन्ता, अनुयन्ति तथागतं॥

Ubhopi te vajjayantā, anuyanti tathāgataṃ.

४९.

49.

‘‘दिब्बं मन्दारवं पुप्फं, पदुमं पारिछत्तकं।

‘‘Dibbaṃ mandāravaṃ pupphaṃ, padumaṃ pārichattakaṃ;

दिसोदिसं ओकिरन्ति, आकासनभगता मरू॥

Disodisaṃ okiranti, ākāsanabhagatā marū.

५०.

50.

‘‘दिब्बं चन्दनचुण्णञ्‍च, वरगन्धञ्‍च केवलं।

‘‘Dibbaṃ candanacuṇṇañca, varagandhañca kevalaṃ;

दिसोदिसं ओकिरन्ति, आकासनभगता मरू॥

Disodisaṃ okiranti, ākāsanabhagatā marū.

५१.

51.

‘‘चम्पकं सरलं नीपं, नागपुन्‍नागकेतलं।

‘‘Campakaṃ saralaṃ nīpaṃ, nāgapunnāgaketalaṃ;

दिसोदिसं उक्खिपन्ति, भूमितलगता नरा॥

Disodisaṃ ukkhipanti, bhūmitalagatā narā.

५२.

52.

‘‘केसे मुञ्‍चित्वाहं तत्थ, वाकचीरञ्‍च चम्मकं।

‘‘Kese muñcitvāhaṃ tattha, vākacīrañca cammakaṃ;

कलले पत्थरित्वान, अवकुज्‍जो निपज्‍जहं॥

Kalale pattharitvāna, avakujjo nipajjahaṃ.

५३.

53.

‘‘अक्‍कमित्वान मं बुद्धो, सह सिस्सेहि गच्छतु।

‘‘Akkamitvāna maṃ buddho, saha sissehi gacchatu;

मा नं कलले अक्‍कमित्थ, हिताय मे भविस्सती’’ति॥

Mā naṃ kalale akkamittha, hitāya me bhavissatī’’ti.

तत्थ वियाकंसूति ब्याकरिंसु। ‘‘दीपङ्करो नाम जिनो, तस्स सोधीयति पथो’’तिपि पाठो। सोमनस्सं पवेदयिन्ति सोमनस्समनुभविन्ति अत्थो। तत्थ ठत्वाति यस्मिं पदेसे आकासतो ओतरि, तत्थेव ठत्वा। संविग्गमानसोति पीतिविम्हितमानसो। इधाति इमस्मिं दीपङ्करे पुञ्‍ञक्खेत्ते। बीजानीति कुसलबीजानि। रोपिस्सन्ति रोपिस्सामि। खणोति अट्ठक्खणविरहितो नवमो खणसन्‍निपातो। अतिदुल्‍लभो सो मया पटिलद्धो। वेति निपातमत्तं। मा उपच्‍चगाति सो मा अच्‍चगमा, मा अतिक्‍कमीति अत्थो। ददाथाति देथ। तेति ये मे पुट्ठा मनुस्सा, तेति अत्थो। सोधेमहं तदाति सोधेमि अहं तदा। अनिट्ठितेति अपरियोसिते विप्पकते। खीणासवेहीति एत्थ चत्तारो आसवा – कामासवो, भवासवो, दिट्ठासवो, अविज्‍जासवोति (चूळनि॰ जतुकण्णिमाणवपुच्छानिद्देस ६९) इमे चत्तारो आसवा येसं खीणा पहीना समुच्छिन्‍ना पटिप्पस्सद्धा अभब्बुप्पत्तिका ञाणग्गिना दड्ढा, ते खीणासवा, तेहि खीणासवेहि। खीणासवत्तायेव विमलेहि।

Tattha viyākaṃsūti byākariṃsu. ‘‘Dīpaṅkaro nāma jino, tassa sodhīyati patho’’tipi pāṭho. Somanassaṃ pavedayinti somanassamanubhavinti attho. Tattha ṭhatvāti yasmiṃ padese ākāsato otari, tattheva ṭhatvā. Saṃviggamānasoti pītivimhitamānaso. Idhāti imasmiṃ dīpaṅkare puññakkhette. Bījānīti kusalabījāni. Ropissanti ropissāmi. Khaṇoti aṭṭhakkhaṇavirahito navamo khaṇasannipāto. Atidullabho so mayā paṭiladdho. Veti nipātamattaṃ. Mā upaccagāti so mā accagamā, mā atikkamīti attho. Dadāthāti detha. Teti ye me puṭṭhā manussā, teti attho. Sodhemahaṃ tadāti sodhemi ahaṃ tadā. Aniṭṭhiteti apariyosite vippakate. Khīṇāsavehīti ettha cattāro āsavā – kāmāsavo, bhavāsavo, diṭṭhāsavo, avijjāsavoti (cūḷani. jatukaṇṇimāṇavapucchāniddesa 69) ime cattāro āsavā yesaṃ khīṇā pahīnā samucchinnā paṭippassaddhā abhabbuppattikā ñāṇagginā daḍḍhā, te khīṇāsavā, tehi khīṇāsavehi. Khīṇāsavattāyeva vimalehi.

देवा मनुस्से पस्सन्तीति एत्थ देवानं मनुस्सदस्सने वत्तब्बं नत्थि, पकतिदस्सनवसेन पन यथा मनुस्सा इध ठत्वा पस्सन्ति, एवं देवापि मनुस्से पस्सन्तीति अत्थो। देवताति देवे। उभोपीति उभो देवमनुस्सा। पञ्‍जलिकाति कतपञ्‍जलिका, उभोपि हत्थे सिरसि पतिट्ठापेत्वाति अत्थो। अनुयन्ति तथागतन्ति तथागतस्स पच्छतो यन्ति, अनुयोगे सति सामिअत्थे उपयोगवचनं होतीति लक्खणं। तेन वुत्तं ‘‘अनुयन्ति तथागत’’न्ति। वज्‍जयन्ताति वादेन्ता।

Devā manusse passantīti ettha devānaṃ manussadassane vattabbaṃ natthi, pakatidassanavasena pana yathā manussā idha ṭhatvā passanti, evaṃ devāpi manusse passantīti attho. Devatāti deve. Ubhopīti ubho devamanussā. Pañjalikāti katapañjalikā, ubhopi hatthe sirasi patiṭṭhāpetvāti attho. Anuyanti tathāgatanti tathāgatassa pacchato yanti, anuyoge sati sāmiatthe upayogavacanaṃ hotīti lakkhaṇaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘anuyanti tathāgata’’nti. Vajjayantāti vādentā.

मन्दारवन्ति मन्दारवपुप्फं। दिसोदिसन्ति दिसतो दिसतो। ओकिरन्तीति अवकिरन्ति। आकासनभगताति आकाससङ्खाते नभसि गता। अथ वा आकासं गता सग्गगताव। ‘‘नभो’’ति हि सग्गो वुच्‍चति। मरूति अमरा। सरलन्ति सरलतरुकुसुमं। नीपन्ति कदम्बपुप्फं। नागपुन्‍नागकेतकन्ति नागपुन्‍नागकेतकपुप्फानि च। भूमितलगताति भूमिगता।

Mandāravanti mandāravapupphaṃ. Disodisanti disato disato. Okirantīti avakiranti. Ākāsanabhagatāti ākāsasaṅkhāte nabhasi gatā. Atha vā ākāsaṃ gatā saggagatāva. ‘‘Nabho’’ti hi saggo vuccati. Marūti amarā. Saralanti saralatarukusumaṃ. Nīpanti kadambapupphaṃ. Nāgapunnāgaketakanti nāgapunnāgaketakapupphāni ca. Bhūmitalagatāti bhūmigatā.

केसे मुञ्‍चित्वाहन्ति अहं केसे बद्धा कलापकुटिलजटा मुञ्‍चित्वा, विप्पकिरित्वाति अत्थो। तत्थाति मय्हं दिन्‍ने ओकासे। चम्मकन्ति चम्मक्खण्डं। कललेति चिक्खल्‍लकद्दमे। अवकुज्‍जोति अधोमुखो हुत्वा। निपज्‍जहन्ति निपज्‍जिं अहं। मा नन्ति एत्थ माति पटिसेधत्थे निपातो। नन्ति पदपूरणत्थे निपातो, बुद्धो कलले मा अक्‍कमित्थाति अत्थो। हिताय मे भविस्सतीति तं कलले अनक्‍कमनं दीघरत्तं मम हितत्थाय भविस्सतीति। ‘‘सुखाय मे भविस्सती’’तिपि पाठो।

Kesemuñcitvāhanti ahaṃ kese baddhā kalāpakuṭilajaṭā muñcitvā, vippakiritvāti attho. Tatthāti mayhaṃ dinne okāse. Cammakanti cammakkhaṇḍaṃ. Kalaleti cikkhallakaddame. Avakujjoti adhomukho hutvā. Nipajjahanti nipajjiṃ ahaṃ. Mā nanti ettha māti paṭisedhatthe nipāto. Nanti padapūraṇatthe nipāto, buddho kalale mā akkamitthāti attho. Hitāya me bhavissatīti taṃ kalale anakkamanaṃ dīgharattaṃ mama hitatthāya bhavissatīti. ‘‘Sukhāya me bhavissatī’’tipi pāṭho.

ततो सुमेधपण्डितो कललपिट्ठे निपन्‍नो एवं चिन्तेसि – ‘‘सचाहं इच्छेय्यं सब्बकिलेसे झापेत्वा सङ्घनवको हुत्वा रम्मनगरं पविसेय्यं, अञ्‍ञातकवेसेन पन मे किलेसे झापेत्वा निब्बानप्पत्तिया किच्‍चं नत्थि, यंनूनाहं दीपङ्करदसबलो विय परमाभिसम्बोधिं पत्वा धम्मनावं आरोपेत्वा महाजनं संसारसागरा उत्तारेत्वा पच्छा परिनिब्बायेय्यं, इदं मे पतिरूप’’न्ति। ततो अट्ठ धम्मे समोधानेत्वा बुद्धभावाय अभिनीहारं कत्वा निपज्‍जि। तेन वुत्तं –

Tato sumedhapaṇḍito kalalapiṭṭhe nipanno evaṃ cintesi – ‘‘sacāhaṃ iccheyyaṃ sabbakilese jhāpetvā saṅghanavako hutvā rammanagaraṃ paviseyyaṃ, aññātakavesena pana me kilese jhāpetvā nibbānappattiyā kiccaṃ natthi, yaṃnūnāhaṃ dīpaṅkaradasabalo viya paramābhisambodhiṃ patvā dhammanāvaṃ āropetvā mahājanaṃ saṃsārasāgarā uttāretvā pacchā parinibbāyeyyaṃ, idaṃ me patirūpa’’nti. Tato aṭṭha dhamme samodhānetvā buddhabhāvāya abhinīhāraṃ katvā nipajji. Tena vuttaṃ –

५४.

54.

‘‘पथवियं निपन्‍नस्स, एवं मे आसि चेतसो।

‘‘Pathaviyaṃ nipannassa, evaṃ me āsi cetaso;

इच्छमानो अहं अज्‍ज, किलेसे झापये मम॥

Icchamāno ahaṃ ajja, kilese jhāpaye mama.

५५.

55.

‘‘किं मे अञ्‍ञातवेसेन, धम्मं सच्छिकतेनिध।

‘‘Kiṃ me aññātavesena, dhammaṃ sacchikatenidha;

सब्बञ्‍ञुतं पापुणित्वा, बुद्धो हेस्सं सदेवके॥

Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, buddho hessaṃ sadevake.

५६.

56.

‘‘किं मे एकेन तिण्णेन, पुरिसेन थामदस्सिना।

‘‘Kiṃ me ekena tiṇṇena, purisena thāmadassinā;

सब्बञ्‍ञुतं पापुणित्वा, सन्तारेस्सं सदेवकं॥

Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, santāressaṃ sadevakaṃ.

५७.

57.

‘‘इमिना मे अधिकारेन, कतेन पुरिसुत्तमे।

‘‘Iminā me adhikārena, katena purisuttame;

सब्बञ्‍ञुतं पापुणित्वा, तारेमि जनतं बहुं॥

Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, tāremi janataṃ bahuṃ.

५८.

58.

‘‘संसारसोतं छिन्दित्वा, विद्धंसेत्वा तयो भवे।

‘‘Saṃsārasotaṃ chinditvā, viddhaṃsetvā tayo bhave;

धम्मनावं समारुय्ह, सन्तारेस्सं सदेवक’’न्ति॥

Dhammanāvaṃ samāruyha, santāressaṃ sadevaka’’nti.

तत्थ पथवियं निपन्‍नस्साति पुथविया निपन्‍नस्स। अयमेव वा पाठो। चेतसोति चेतसो परिवितक्‍को अहोसीति अत्थो। ‘‘एवं मे आसि चेतना’’तिपि पाठो। इच्छमानोति आकङ्खमानो। किलेसेति किलिस्सन्ति उपतापेन्तीति किलेसा, रागादयो दस। झापयेति झापेय्यं, मम किलेसे झापये अहन्ति अत्थो।

Tattha pathaviyaṃ nipannassāti puthaviyā nipannassa. Ayameva vā pāṭho. Cetasoti cetaso parivitakko ahosīti attho. ‘‘Evaṃ me āsi cetanā’’tipi pāṭho. Icchamānoti ākaṅkhamāno. Kileseti kilissanti upatāpentīti kilesā, rāgādayo dasa. Jhāpayeti jhāpeyyaṃ, mama kilese jhāpaye ahanti attho.

किन्ति पटिक्खेपवचनं। अञ्‍ञातवेसेनाति अपाकटवेसेन, अविञ्‍ञातेन पटिच्छन्‍नेन। इध पन भिक्खू विय आसवक्खयं कत्वा किं, बुद्धकरे धम्मे पूरेत्वा पटिसन्धिजातिबोधिधम्मचक्‍कप्पवत्तनेसु महापथविकम्पनं कत्वा बुद्धो बोधेता, तिण्णो तारेता, मुत्तो मोचेता भवेय्यन्ति अधिप्पायो। सदेवकेति सदेवके लोके।

Kinti paṭikkhepavacanaṃ. Aññātavesenāti apākaṭavesena, aviññātena paṭicchannena. Idha pana bhikkhū viya āsavakkhayaṃ katvā kiṃ, buddhakare dhamme pūretvā paṭisandhijātibodhidhammacakkappavattanesu mahāpathavikampanaṃ katvā buddho bodhetā, tiṇṇo tāretā, mutto mocetā bhaveyyanti adhippāyo. Sadevaketi sadevake loke.

थामदस्सिनाति अत्तनो थामबलं पस्समानेन। सन्तारेस्सन्ति सन्तारेस्सामि। सदेवकन्ति सदेवकं सत्तनिकायं, सदेवकं लोकं वा। अधिकारेनाति अधिविसिट्ठेन कारेन, बुद्धस्स मम जीवितं परिच्‍चजित्वा कललपिट्ठे सयनेनाधिकारेनाति अत्थो।

Thāmadassināti attano thāmabalaṃ passamānena. Santāressanti santāressāmi. Sadevakanti sadevakaṃ sattanikāyaṃ, sadevakaṃ lokaṃ vā. Adhikārenāti adhivisiṭṭhena kārena, buddhassa mama jīvitaṃ pariccajitvā kalalapiṭṭhe sayanenādhikārenāti attho.

संसारसोतन्ति कम्मकिलेसवसेन योनिगतिविञ्‍ञाणट्ठितिनवसत्तावासेसु इतो चितो च संसरणं संसारो। यथाह –

Saṃsārasotanti kammakilesavasena yonigativiññāṇaṭṭhitinavasattāvāsesu ito cito ca saṃsaraṇaṃ saṃsāro. Yathāha –

‘‘खन्धानञ्‍च पटिपाटि, धातुआयतनानञ्‍च।

‘‘Khandhānañca paṭipāṭi, dhātuāyatanānañca;

अब्बोच्छिन्‍नं वत्तमाना, संसारोति पवुच्‍चती’’ति॥ (विसुद्धि॰ २.६१९; दी॰ नि॰ अट्ठ॰ २.९५ अपसादनावण्णना; सं॰ नि॰ अट्ठ॰ २.२.६०; अ॰ नि॰ अट्ठ॰ २.४.१९९; ध॰ स॰ अट्ठ॰ निदानकथा; विभ॰ अट्ठ॰ २२६ सङ्खापदनिद्देस; सु॰ नि॰ अट्ठ॰ २.५२३; उदा॰ अट्ठ॰ ३९; इतिवु॰ अट्ठ॰ १४, ५८; थेरगा॰ अट्ठ॰ १.६७, ९९; चूळनि॰ अट्ठ॰ ६; पटि॰ म॰ अट्ठ॰ २.१.११७)।

Abbocchinnaṃ vattamānā, saṃsāroti pavuccatī’’ti. (visuddhi. 2.619; dī. ni. aṭṭha. 2.95 apasādanāvaṇṇanā; saṃ. ni. aṭṭha. 2.2.60; a. ni. aṭṭha. 2.4.199; dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; vibha. aṭṭha. 226 saṅkhāpadaniddesa; su. ni. aṭṭha. 2.523; udā. aṭṭha. 39; itivu. aṭṭha. 14, 58; theragā. aṭṭha. 1.67, 99; cūḷani. aṭṭha. 6; paṭi. ma. aṭṭha. 2.1.117);

संसारो च सो सोतं चेति संसारसोतं, तं संसारसोतं। अथ वा संसारस्स सोतं संसारसोतं, संसारकारणं तण्हासोतं छिन्दित्वाति अत्थो। तयो भवेति कामरूपारूपभवे। तिभवनिब्बत्तककम्मकिलेसा तयो भवाति अधिप्पेता। धम्मनावन्ति अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं। सो हि चतुरोघुत्तरणट्ठेन ‘‘धम्मनावा’’ति वुच्‍चति। समारुय्हाति आरुय्ह। सन्तारेस्सन्ति सन्तारेस्सामि। यस्मा पन बुद्धत्तं पत्थेन्तस्स –

Saṃsāro ca so sotaṃ ceti saṃsārasotaṃ, taṃ saṃsārasotaṃ. Atha vā saṃsārassa sotaṃ saṃsārasotaṃ, saṃsārakāraṇaṃ taṇhāsotaṃ chinditvāti attho. Tayo bhaveti kāmarūpārūpabhave. Tibhavanibbattakakammakilesā tayo bhavāti adhippetā. Dhammanāvanti ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ. So hi caturoghuttaraṇaṭṭhena ‘‘dhammanāvā’’ti vuccati. Samāruyhāti āruyha. Santāressanti santāressāmi. Yasmā pana buddhattaṃ patthentassa –

५९.

59.

‘‘मनुस्सत्तं लिङ्गसम्पत्ति, हेतु सत्थारदस्सनं।

‘‘Manussattaṃ liṅgasampatti, hetu satthāradassanaṃ;

पब्बज्‍जा गुणसम्पत्ति, अधिकारो च छन्दता।

Pabbajjā guṇasampatti, adhikāro ca chandatā;

अट्ठधम्मसमोधाना, अभिनीहारो समिज्झति’’॥

Aṭṭhadhammasamodhānā, abhinīhāro samijjhati’’.

तत्थ मनुस्सत्तन्ति मनुस्सत्तभावेयेव ठत्वा बुद्धत्तं पत्थेन्तस्स पत्थना समिज्झति, न नागजातिआदीसु ठितानं। कस्माति चे? अहेतुकभावतो।

Tattha manussattanti manussattabhāveyeva ṭhatvā buddhattaṃ patthentassa patthanā samijjhati, na nāgajātiādīsu ṭhitānaṃ. Kasmāti ce? Ahetukabhāvato.

लिङ्गसम्पत्तीति मनुस्सत्तभावे वत्तमानस्सापि पुरिसलिङ्गे ठितस्सेव पत्थना समिज्झति, न इत्थिया वा पण्डकनपुंसकउभतोब्यञ्‍जनकानं वा समिज्झति । कस्माति चे? लक्खणपारिपूरिया अभावतो। वुत्तञ्हेतं – ‘‘अट्ठानमेतं, भिक्खवे, अनवकासो, यं इत्थी अरहं अस्स सम्मासम्बुद्धो’’ति (म॰ नि॰ ३.१३०; अ॰ नि॰ १.२७९; विभ॰ ८०९) वित्थारो। तस्मा इत्थिलिङ्गे ठितस्स मनुस्सजातिकस्सापि पत्थना न समिज्झति।

Liṅgasampattīti manussattabhāve vattamānassāpi purisaliṅge ṭhitasseva patthanā samijjhati, na itthiyā vā paṇḍakanapuṃsakaubhatobyañjanakānaṃ vā samijjhati . Kasmāti ce? Lakkhaṇapāripūriyā abhāvato. Vuttañhetaṃ – ‘‘aṭṭhānametaṃ, bhikkhave, anavakāso, yaṃ itthī arahaṃ assa sammāsambuddho’’ti (ma. ni. 3.130; a. ni. 1.279; vibha. 809) vitthāro. Tasmā itthiliṅge ṭhitassa manussajātikassāpi patthanā na samijjhati.

हेतूति पुरिसस्सापि तस्मिं अत्तभावे अरहत्तप्पत्तिया हेतुसम्पन्‍नस्सेव पत्थना समिज्झति, नो इतरस्स।

Hetūti purisassāpi tasmiṃ attabhāve arahattappattiyā hetusampannasseva patthanā samijjhati, no itarassa.

सत्थारदस्सनन्ति सचे जीवमानकबुद्धस्सेव सन्तिके पत्थेति पत्थना समिज्झति। परिनिब्बुते भगवति चेतियस्स सन्तिके वा बोधिरुक्खमूले वा पटिमाय वा पच्‍चेकबुद्धबुद्धसावकानं वा सन्तिके पत्थना न समिज्झति। कस्मा? भब्बाभब्बके ञत्वा कम्मविपाकपरिच्छेदकञाणेन परिच्छिन्दित्वा ब्याकातुं असमत्थत्ता। तस्मा बुद्धस्स सन्तिकेयेव पत्थना समिज्झति।

Satthāradassananti sace jīvamānakabuddhasseva santike pattheti patthanā samijjhati. Parinibbute bhagavati cetiyassa santike vā bodhirukkhamūle vā paṭimāya vā paccekabuddhabuddhasāvakānaṃ vā santike patthanā na samijjhati. Kasmā? Bhabbābhabbake ñatvā kammavipākaparicchedakañāṇena paricchinditvā byākātuṃ asamatthattā. Tasmā buddhassa santikeyeva patthanā samijjhati.

पब्बज्‍जाति बुद्धस्स भगवतो सन्तिके पत्थेन्तस्सापि कम्मकिरियवादीसु तापसेसु वा भिक्खूसु वा पब्बजितस्सेव पत्थना समिज्झति, नो गिहिलिङ्गे ठितस्स। कस्मा? पब्बजितायेव हि बोधिसत्ता सम्बोधिं अधिगच्छन्ति, न गहट्ठा। तस्मा आदिम्हि पणिधानकालेपि पब्बजितेनेव भवितब्बं।

Pabbajjāti buddhassa bhagavato santike patthentassāpi kammakiriyavādīsu tāpasesu vā bhikkhūsu vā pabbajitasseva patthanā samijjhati, no gihiliṅge ṭhitassa. Kasmā? Pabbajitāyeva hi bodhisattā sambodhiṃ adhigacchanti, na gahaṭṭhā. Tasmā ādimhi paṇidhānakālepi pabbajiteneva bhavitabbaṃ.

गुणसम्पत्तीति पब्बजितस्सापि अट्ठसमापत्तिलाभिनो पञ्‍चाभिञ्‍ञस्सेव समिज्झति, न पन इमाय गुणसम्पत्तिया विरहितस्स। कस्मा? निग्गुणस्स तदभावतो।

Guṇasampattīti pabbajitassāpi aṭṭhasamāpattilābhino pañcābhiññasseva samijjhati, na pana imāya guṇasampattiyā virahitassa. Kasmā? Nigguṇassa tadabhāvato.

अधिकारोति गुणसम्पन्‍नेनापि येन अत्तनो जीवितं बुद्धानं परिच्‍चत्तं होति, तस्स इमिना अधिकारेन सम्पन्‍नस्सेव समिज्झति, न इतरस्स।

Adhikāroti guṇasampannenāpi yena attano jīvitaṃ buddhānaṃ pariccattaṃ hoti, tassa iminā adhikārena sampannasseva samijjhati, na itarassa.

छन्दताति अभिनीहारसम्पन्‍नस्सापि यस्स बुद्धकारकधम्मानं अत्थाय महन्तो छन्दो वायामो च उस्साहो च परियेट्ठि च, तस्सेव समिज्झति, न इतरस्स। तत्रिदं छन्दमहन्तताय ओपम्मं – सचे हि एवमस्स, ‘‘यो पन सकलचक्‍कवाळगब्भं एकोदकीभूतं अत्तनो बाहुबलेन उत्तरित्वा पारं गन्तुं समत्थो, सो बुद्धत्तं पापुणाति। यो पनिमं अत्तनो दुक्‍करं न मञ्‍ञति ‘अहं इमं उत्तरित्वा पारं गमिस्सामी’’’ति एवं महता छन्देन उस्साहेन समन्‍नागतो होति, तस्स पत्थना समिज्झति, न इतरस्स (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.खग्गविसाणसुत्तवण्णना; अप॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदान, सुमेधकथा; चरिया॰ अट्ठ॰ पकिण्णककथा)।

Chandatāti abhinīhārasampannassāpi yassa buddhakārakadhammānaṃ atthāya mahanto chando vāyāmo ca ussāho ca pariyeṭṭhi ca, tasseva samijjhati, na itarassa. Tatridaṃ chandamahantatāya opammaṃ – sace hi evamassa, ‘‘yo pana sakalacakkavāḷagabbhaṃ ekodakībhūtaṃ attano bāhubalena uttaritvā pāraṃ gantuṃ samattho, so buddhattaṃ pāpuṇāti. Yo panimaṃ attano dukkaraṃ na maññati ‘ahaṃ imaṃ uttaritvā pāraṃ gamissāmī’’’ti evaṃ mahatā chandena ussāhena samannāgato hoti, tassa patthanā samijjhati, na itarassa (su. ni. aṭṭha. 1.khaggavisāṇasuttavaṇṇanā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidāna, sumedhakathā; cariyā. aṭṭha. pakiṇṇakakathā).

सुमेधपण्डितो पन इमे अट्ठ धम्मे समोधानेत्वाव बुद्धभावाय अभिनीहारं कत्वा निपज्‍जि। दीपङ्करोपि भगवा आगन्त्वा सुमेधपण्डितस्स सीसभागे ठत्वा कललपिट्ठे निपन्‍नं सुमेधतापसं दिस्वा – ‘‘अयं तापसो बुद्धत्ताय अभिनीहारं कत्वा निपन्‍नो, इज्झिस्सति नु खो एतस्स पत्थना, उदाहु नो’’ति अनागतंसञाणं पेसेत्वा उपधारेन्तो – ‘‘इतो कप्पसतसहस्साधिकानि चत्तारि असङ्ख्येय्यानि अतिक्‍कमित्वा गोतमो नाम बुद्धो भविस्सती’’ति ञत्वा ठितकोव परिसमज्झे ब्याकासि – ‘‘पस्सथ नो, तुम्हे भिक्खवे, इमं उग्गतपं तापसं कललपिट्ठे निपन्‍न’’न्ति। ‘‘एवं, भन्ते’’ति। अयं बुद्धत्ताय अभिनीहारं कत्वा निपन्‍नो, समिज्झिस्सति इमस्स तापसस्स पत्थना, अयञ्हि इतो कप्पसतसहस्साधिकानं चतुन्‍नं असङ्ख्येय्यानं मत्थके गोतमो नाम बुद्धो लोके भविस्सति। तस्मिं पनस्स अत्तभावे कपिलवत्थु नाम नगरं निवासो भविस्सति, महामाया नाम देवी माता, सुद्धोदनो नाम राजा पिता, उपतिस्सो च कोलितो च द्वे अग्गसावका, आनन्दो नाम उपट्ठाको, खेमा च उप्पलवण्णा च द्वे अग्गसाविका भविस्सन्ति । अयं परिपक्‍कञाणो हुत्वा महाभिनिक्खमनं निक्खमित्वा महापधानं पदहित्वा निग्रोधमूले सुजाताय नाम कुमारिया दिन्‍नं पायासं पटिग्गहेत्वा नेरञ्‍जराय तीरे परिभुञ्‍जित्वा बोधिमण्डं आरुय्ह अस्सत्थरुक्खमूले अभिसम्बुज्झिस्सतीति। तेन वुत्तं –

Sumedhapaṇḍito pana ime aṭṭha dhamme samodhānetvāva buddhabhāvāya abhinīhāraṃ katvā nipajji. Dīpaṅkaropi bhagavā āgantvā sumedhapaṇḍitassa sīsabhāge ṭhatvā kalalapiṭṭhe nipannaṃ sumedhatāpasaṃ disvā – ‘‘ayaṃ tāpaso buddhattāya abhinīhāraṃ katvā nipanno, ijjhissati nu kho etassa patthanā, udāhu no’’ti anāgataṃsañāṇaṃ pesetvā upadhārento – ‘‘ito kappasatasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni atikkamitvā gotamo nāma buddho bhavissatī’’ti ñatvā ṭhitakova parisamajjhe byākāsi – ‘‘passatha no, tumhe bhikkhave, imaṃ uggatapaṃ tāpasaṃ kalalapiṭṭhe nipanna’’nti. ‘‘Evaṃ, bhante’’ti. Ayaṃ buddhattāya abhinīhāraṃ katvā nipanno, samijjhissati imassa tāpasassa patthanā, ayañhi ito kappasatasahassādhikānaṃ catunnaṃ asaṅkhyeyyānaṃ matthake gotamo nāma buddho loke bhavissati. Tasmiṃ panassa attabhāve kapilavatthu nāma nagaraṃ nivāso bhavissati, mahāmāyā nāma devī mātā, suddhodano nāma rājā pitā, upatisso ca kolito ca dve aggasāvakā, ānando nāma upaṭṭhāko, khemā ca uppalavaṇṇā ca dve aggasāvikā bhavissanti . Ayaṃ paripakkañāṇo hutvā mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitvā mahāpadhānaṃ padahitvā nigrodhamūle sujātāya nāma kumāriyā dinnaṃ pāyāsaṃ paṭiggahetvā nerañjarāya tīre paribhuñjitvā bodhimaṇḍaṃ āruyha assattharukkhamūle abhisambujjhissatīti. Tena vuttaṃ –

६०.

60.

‘‘दीपङ्करो लोकविदू, आहुतीनं पटिग्गहो।

‘‘Dīpaṅkaro lokavidū, āhutīnaṃ paṭiggaho;

उस्सीसके मं ठत्वान, इदं वचनमब्रवि॥

Ussīsake maṃ ṭhatvāna, idaṃ vacanamabravi.

६१.

61.

‘‘पस्सथ इमं तापसं, जटिलं उग्गतापनं।

‘‘Passatha imaṃ tāpasaṃ, jaṭilaṃ uggatāpanaṃ;

अपरिमेय्यितो कप्पे, बुद्धो लोके भविस्सति॥

Aparimeyyito kappe, buddho loke bhavissati.

६२.

62.

‘‘अहू कपिलव्हया रम्मा, निक्खमित्वा तथागतो।

‘‘Ahū kapilavhayā rammā, nikkhamitvā tathāgato;

पधानं पदहित्वान, कत्वा दुक्‍करकारिकं॥

Padhānaṃ padahitvāna, katvā dukkarakārikaṃ.

६३.

63.

‘‘अजपालरुक्खमूलस्मिं, निसीदित्वा तथागतो।

‘‘Ajapālarukkhamūlasmiṃ, nisīditvā tathāgato;

तत्थ पायासं पग्गय्ह, नेरञ्‍जरमुपेहिति॥

Tattha pāyāsaṃ paggayha, nerañjaramupehiti.

६४.

64.

‘‘नेरञ्‍जराय तीरम्हि, पायासं अद सो जिनो।

‘‘Nerañjarāya tīramhi, pāyāsaṃ ada so jino;

पटियत्तवरमग्गेन, बोधिमूलमुपेहिति॥

Paṭiyattavaramaggena, bodhimūlamupehiti.

६५.

65.

‘‘ततो पदक्खिणं कत्वा, बोधिमण्डं अनुत्तरो।

‘‘Tato padakkhiṇaṃ katvā, bodhimaṇḍaṃ anuttaro;

अस्सत्थरुक्खमूलम्हि, बुज्झिस्सति महायसो॥

Assattharukkhamūlamhi, bujjhissati mahāyaso.

६६.

66.

‘‘इमस्स जनिका माता, माया नाम भविस्सति।

‘‘Imassa janikā mātā, māyā nāma bhavissati;

पिता सुद्धोदनो नाम, अयं हेस्सति गोतमो॥

Pitā suddhodano nāma, ayaṃ hessati gotamo.

६७.

67.

‘‘अनासवा वीतरागा, सन्तचित्ता समाहिता।

‘‘Anāsavā vītarāgā, santacittā samāhitā;

कोलितो उपतिस्सो च, अग्गा हेस्सन्ति सावका।

Kolito upatisso ca, aggā hessanti sāvakā;

आनन्दो नामुपट्ठाको, उपट्ठिस्सतिमं जिनं॥

Ānando nāmupaṭṭhāko, upaṭṭhissatimaṃ jinaṃ.

६८.

68.

‘‘खेमा उप्पलवण्णा च, अग्गा हेस्सन्ति साविका।

‘‘Khemā uppalavaṇṇā ca, aggā hessanti sāvikā;

अनासवा वीतरागा, सन्तचित्ता समाहिता॥

Anāsavā vītarāgā, santacittā samāhitā.

६९.

69.

‘‘बोधि तस्स भगवतो, अस्सत्थोति पवुच्‍चति।

‘‘Bodhi tassa bhagavato, assatthoti pavuccati;

चित्तो च हत्थाळवको, अग्गा हेस्सन्तुपट्ठका।

Citto ca hatthāḷavako, aggā hessantupaṭṭhakā;

उत्तरा नन्दमाता च, अग्गा हेस्सन्तुपट्ठिका’’ति॥

Uttarā nandamātā ca, aggā hessantupaṭṭhikā’’ti.

तत्थ लोकविदूति सब्बथा विदितलोकत्ता पन लोकविदू। भगवा हि सभावतो समुदयतो निरोधतो निरोधूपायतोति सब्बथापि लोकं अवेदि अञ्‍ञासि पटिविज्झि। तस्मा लोकविदूति वुच्‍चति। यथाह –

Tattha lokavidūti sabbathā viditalokattā pana lokavidū. Bhagavā hi sabhāvato samudayato nirodhato nirodhūpāyatoti sabbathāpi lokaṃ avedi aññāsi paṭivijjhi. Tasmā lokavidūti vuccati. Yathāha –

‘‘तस्मा हवे लोकविदू सुमेधो, लोकन्तगू वूसितब्रह्मचरियो।

‘‘Tasmā have lokavidū sumedho, lokantagū vūsitabrahmacariyo;

लोकस्स अन्तं समितावि ञत्वा, नासीसती लोकमिमं परञ्‍चा’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.१०७; अ॰ नि॰ ४.४६)।

Lokassa antaṃ samitāvi ñatvā, nāsīsatī lokamimaṃ parañcā’’ti. (saṃ. ni. 1.107; a. ni. 4.46);

अपि च तयो लोका – सङ्खारलोको, सत्तलोको, ओकासलोकोति। तत्थ सङ्खारलोको नाम पटिच्‍चसमुप्पन्‍ना पथविआदयो धम्मा। सत्तलोको नाम सञ्‍ञिनो असञ्‍ञिनो नेवसञ्‍ञिनासञ्‍ञिनो च सत्ता। ओकासलोको नाम सत्तानं निवासट्ठानं। इमे पन तयोपि लोका भगवता यथासभावतो विदिता, तस्मा लोकविदूति वुच्‍चति। आहुतीनं पटिग्गहोति दानानं पटिग्गहेतुं अरहत्ता दक्खिणेय्यत्ता आहुतीनं पटिग्गहो। उस्सीसके मं ठत्वानाति मम सीससमीपे ठत्वा। इदं इदानि वत्तब्बं वचनं अब्रवीति अत्थो। जटिलन्ति जटा अस्स सन्तीति जटिलो, तं जटिलं। उग्गतापनन्ति उग्गतापसं। अहूति अहनि, अथाति अत्थो। अयमेव वा पाठो। कपिलव्हयाति कपिलअव्हया अभिधाना। रम्माति रमणीयतो। पधानन्ति वीरियं। एहितीति एस्सति गमिस्सति। सेसगाथासु उत्तानमेवाति।

Api ca tayo lokā – saṅkhāraloko, sattaloko, okāsalokoti. Tattha saṅkhāraloko nāma paṭiccasamuppannā pathaviādayo dhammā. Sattaloko nāma saññino asaññino nevasaññināsaññino ca sattā. Okāsaloko nāma sattānaṃ nivāsaṭṭhānaṃ. Ime pana tayopi lokā bhagavatā yathāsabhāvato viditā, tasmā lokavidūti vuccati. Āhutīnaṃ paṭiggahoti dānānaṃ paṭiggahetuṃ arahattā dakkhiṇeyyattā āhutīnaṃ paṭiggaho. Ussīsake maṃ ṭhatvānāti mama sīsasamīpe ṭhatvā. Idaṃ idāni vattabbaṃ vacanaṃ abravīti attho. Jaṭilanti jaṭā assa santīti jaṭilo, taṃ jaṭilaṃ. Uggatāpananti uggatāpasaṃ. Ahūti ahani, athāti attho. Ayameva vā pāṭho. Kapilavhayāti kapilaavhayā abhidhānā. Rammāti ramaṇīyato. Padhānanti vīriyaṃ. Ehitīti essati gamissati. Sesagāthāsu uttānamevāti.

ततो सुमेधपण्डितो – ‘‘मय्हं किर पत्थना समिज्झिस्सती’’ति सञ्‍जातसोमनस्सो अहोसि। महाजनो दीपङ्करदसबलस्स वचनं सुत्वा – ‘‘सुमेधतापसो किर बुद्धबीजङ्कुरो’’ति हट्ठतुट्ठो अहोसि। एवञ्‍चस्स अहोसि – ‘‘यथा नाम पुरिसो नदिं तरन्तो उजुकेन तित्थेन तरितुं असक्‍कोन्तो हेट्ठातित्थेन उत्तरति, एवमेव मयं दीपङ्करदसबलस्स सासने मग्गफलं अलभमाना अनागते यदा त्वं बुद्धो भविस्ससि, तदा तव सम्मुखा मग्गफलं सच्छिकातुं समत्था भवेय्यामा’’ति पत्थनं अकंसु। दीपङ्करदसबलो बोधिसत्तं महासत्तं पसंसित्वा अट्ठहि पुप्फमुट्ठीहि पूजेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्‍कामि। तेपि चतुसतसहस्सा खीणासवा बोधिसत्तं पुप्फेहि च गन्धेहि च पूजेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्‍कमिंसु। देवमनुस्सा पन तथेव पूजेत्वा वन्दित्वा पक्‍कमिंसु।

Tato sumedhapaṇḍito – ‘‘mayhaṃ kira patthanā samijjhissatī’’ti sañjātasomanasso ahosi. Mahājano dīpaṅkaradasabalassa vacanaṃ sutvā – ‘‘sumedhatāpaso kira buddhabījaṅkuro’’ti haṭṭhatuṭṭho ahosi. Evañcassa ahosi – ‘‘yathā nāma puriso nadiṃ taranto ujukena titthena tarituṃ asakkonto heṭṭhātitthena uttarati, evameva mayaṃ dīpaṅkaradasabalassa sāsane maggaphalaṃ alabhamānā anāgate yadā tvaṃ buddho bhavissasi, tadā tava sammukhā maggaphalaṃ sacchikātuṃ samatthā bhaveyyāmā’’ti patthanaṃ akaṃsu. Dīpaṅkaradasabalo bodhisattaṃ mahāsattaṃ pasaṃsitvā aṭṭhahi pupphamuṭṭhīhi pūjetvā padakkhiṇaṃ katvā pakkāmi. Tepi catusatasahassā khīṇāsavā bodhisattaṃ pupphehi ca gandhehi ca pūjetvā padakkhiṇaṃ katvā pakkamiṃsu. Devamanussā pana tatheva pūjetvā vanditvā pakkamiṃsu.

अथ सब्बलोकमतिदीपङ्करो दीपङ्करो भगवा चतूहि खीणासवसतसहस्सेहि परिवुतो रम्मनगरवासीहि पूजियमानो देवताहि अभिवन्दियमानो सञ्झाप्पभानुरञ्‍जितवरकनकगिरिसिखरो विय जङ्गममानो अनेकेसु पाटिहारियेसु वत्तमानेसु तेन अलङ्कतपटियत्तेन मग्गेन गन्त्वा नानासुरभिकुसुमगन्धवासितं चुण्णसम्मोदगन्धं समुस्सितधजपटाकं गन्धानुबद्धहदयेहि भमरगणेहि गुम्बगुम्बायमानं धूपन्धकारं अमरपुरसदिससोभं अभिरम्मं रम्मनगरं पविसित्वा पञ्‍ञत्ते महारहे बुद्धासने युगन्धरमत्थके सरदसमयरुचिरकररजनिकरो तिमिरनिकरनिधनकरो कमलवनविकसनकरो दिवसकरो विय दसबलदिवसकरो निसीदि। भिक्खुसङ्घोपि पटिपाटिया अत्तनो अत्तनो पत्तासने निसीदि। रम्मनगरवासिनो पन उपासका सद्धादिगुणसम्पन्‍ना नानाविधखज्‍जादीहि समलङ्कतं वण्णगन्धरससम्पन्‍नं असदिसं सुखनिदानं दानं बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स अदंसु।

Atha sabbalokamatidīpaṅkaro dīpaṅkaro bhagavā catūhi khīṇāsavasatasahassehi parivuto rammanagaravāsīhi pūjiyamāno devatāhi abhivandiyamāno sañjhāppabhānurañjitavarakanakagirisikharo viya jaṅgamamāno anekesu pāṭihāriyesu vattamānesu tena alaṅkatapaṭiyattena maggena gantvā nānāsurabhikusumagandhavāsitaṃ cuṇṇasammodagandhaṃ samussitadhajapaṭākaṃ gandhānubaddhahadayehi bhamaragaṇehi gumbagumbāyamānaṃ dhūpandhakāraṃ amarapurasadisasobhaṃ abhirammaṃ rammanagaraṃ pavisitvā paññatte mahārahe buddhāsane yugandharamatthake saradasamayarucirakararajanikaro timiranikaranidhanakaro kamalavanavikasanakaro divasakaro viya dasabaladivasakaro nisīdi. Bhikkhusaṅghopi paṭipāṭiyā attano attano pattāsane nisīdi. Rammanagaravāsino pana upāsakā saddhādiguṇasampannā nānāvidhakhajjādīhi samalaṅkataṃ vaṇṇagandharasasampannaṃ asadisaṃ sukhanidānaṃ dānaṃ buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa adaṃsu.

अथ खो बोधिसत्तो दसबलस्स ब्याकरणं सुत्वा बुद्धभावं करतलगतमिव मञ्‍ञमानो पमुदितहदयो सब्बेसु पटिक्‍कन्तेसु सयना वुट्ठाय – ‘‘पारमियो विचिनिस्सामी’’ति पुप्फरासिमत्थके पल्‍लङ्कं आभुजित्वा निसीदि। एवं निसिन्‍ने महासत्ते सकलदससहस्सचक्‍कवाळदेवता साधुकारं दत्वा – ‘‘अय्य सुमेधतापस, पोराणकबोधिसत्तानं पल्‍लङ्कं आभुजित्वा – ‘पारमियो विचिनिस्सामी’ति निसिन्‍नकाले यानि पुब्बनिमित्तानि नाम पञ्‍ञायन्ति, तानि सब्बानिपि अज्‍ज पातुभूतानि निस्संसयेन त्वं बुद्धो भविस्ससि, मयमेतं जानाम – ‘यस्सेतानि निमित्तानि पञ्‍ञायन्ति, सो एकन्तेनेव बुद्धो भविस्सति’ तस्मा त्वं अत्तनो वीरियं दळ्हं कत्वा पग्गण्हा’’ति बोधिसत्तं नानप्पकाराहि थुतीहि अभित्थविंसु। तेन वुत्तं –

Atha kho bodhisatto dasabalassa byākaraṇaṃ sutvā buddhabhāvaṃ karatalagatamiva maññamāno pamuditahadayo sabbesu paṭikkantesu sayanā vuṭṭhāya – ‘‘pāramiyo vicinissāmī’’ti puppharāsimatthake pallaṅkaṃ ābhujitvā nisīdi. Evaṃ nisinne mahāsatte sakaladasasahassacakkavāḷadevatā sādhukāraṃ datvā – ‘‘ayya sumedhatāpasa, porāṇakabodhisattānaṃ pallaṅkaṃ ābhujitvā – ‘pāramiyo vicinissāmī’ti nisinnakāle yāni pubbanimittāni nāma paññāyanti, tāni sabbānipi ajja pātubhūtāni nissaṃsayena tvaṃ buddho bhavissasi, mayametaṃ jānāma – ‘yassetāni nimittāni paññāyanti, so ekanteneva buddho bhavissati’ tasmā tvaṃ attano vīriyaṃ daḷhaṃ katvā paggaṇhā’’ti bodhisattaṃ nānappakārāhi thutīhi abhitthaviṃsu. Tena vuttaṃ –

७०.

70.

‘‘इदं सुत्वान वचनं, असमस्स महेसिनो।

‘‘Idaṃ sutvāna vacanaṃ, asamassa mahesino;

आमोदिता नरमरू, बुद्धबीजं किर अयं॥

Āmoditā naramarū, buddhabījaṃ kira ayaṃ.

७१.

71.

‘‘उक्‍कुट्ठिसद्दा वत्तन्ति, अप्फोटेन्ति हसन्ति च।

‘‘Ukkuṭṭhisaddā vattanti, apphoṭenti hasanti ca;

कतञ्‍जली नमस्सन्ति, दससहस्सी सदेवका॥

Katañjalī namassanti, dasasahassī sadevakā.

७२.

72.

‘‘यदिमस्स लोकनाथस्स, विरज्झिस्साम सासनं।

‘‘Yadimassa lokanāthassa, virajjhissāma sāsanaṃ;

अनागतम्हि अद्धाने, हेस्साम सम्मुखा इमं॥

Anāgatamhi addhāne, hessāma sammukhā imaṃ.

७३.

73.

‘‘यथा मनुस्सा नदिं तरन्ता, पटितित्थं विरज्झिय।

‘‘Yathā manussā nadiṃ tarantā, paṭititthaṃ virajjhiya;

हेट्ठातित्थे गहेत्वान, उत्तरन्ति महानदिं॥

Heṭṭhātitthe gahetvāna, uttaranti mahānadiṃ.

७४.

74.

‘‘एवमेव मयं सब्बे, यदि मुञ्‍चामिमं जिनं।

‘‘Evameva mayaṃ sabbe, yadi muñcāmimaṃ jinaṃ;

अनागतम्हि अद्धाने, हेस्साम सम्मुखा इमं॥

Anāgatamhi addhāne, hessāma sammukhā imaṃ.

७५.

75.

‘‘दीपङ्करो लोकविदू, आहुतीनं पटिग्गहो।

‘‘Dīpaṅkaro lokavidū, āhutīnaṃ paṭiggaho;

मम कम्मं पकित्तेत्वा, दक्खिणं पादमुद्धरि॥

Mama kammaṃ pakittetvā, dakkhiṇaṃ pādamuddhari.

७६.

76.

‘‘ये तत्थासुं जिनपुत्ता, पदक्खिणमकंसु मं।

‘‘Ye tatthāsuṃ jinaputtā, padakkhiṇamakaṃsu maṃ;

देवा मनुस्सा असुरा च, अभिवादेत्वान पक्‍कमुं॥

Devā manussā asurā ca, abhivādetvāna pakkamuṃ.

७७.

77.

‘‘दस्सनं मे अतिक्‍कन्ते, ससङ्घे लोकनायके।

‘‘Dassanaṃ me atikkante, sasaṅghe lokanāyake;

सयना वुट्ठहित्वान, पल्‍लङ्कं आभुजिं तदा॥

Sayanā vuṭṭhahitvāna, pallaṅkaṃ ābhujiṃ tadā.

७८.

78.

‘‘सुखेन सुखितो होमि, पामोज्‍जेन पमोदितो।

‘‘Sukhena sukhito homi, pāmojjena pamodito;

पीतिया च अभिस्सन्‍नो, पल्‍लङ्कं आभुजिं तदा॥

Pītiyā ca abhissanno, pallaṅkaṃ ābhujiṃ tadā.

७९.

79.

‘‘पल्‍लङ्केन निसीदित्वा, एवं चिन्तेसहं तदा।

‘‘Pallaṅkena nisīditvā, evaṃ cintesahaṃ tadā;

वसीभूतो अहं झाने, अभिञ्‍ञासु पारमिं गतो॥

Vasībhūto ahaṃ jhāne, abhiññāsu pāramiṃ gato.

८०.

80.

‘‘सहस्सियम्हि लोकम्हि, इसयो नत्थि मे समा।

‘‘Sahassiyamhi lokamhi, isayo natthi me samā;

असमो इद्धिधम्मेसु, अलभिं ईदिसं सुखं॥

Asamo iddhidhammesu, alabhiṃ īdisaṃ sukhaṃ.

८१.

81.

‘‘पल्‍लङ्काभुजने मय्हं, दससहस्साधिवासिनो।

‘‘Pallaṅkābhujane mayhaṃ, dasasahassādhivāsino;

महानादं पवत्तेसुं, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥

Mahānādaṃ pavattesuṃ, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

८२.

82.

‘‘या पुब्बे बोधिसत्तानं, पल्‍लङ्कवरमाभुजे।

‘‘Yā pubbe bodhisattānaṃ, pallaṅkavaramābhuje;

निमित्तानि पदिस्सन्ति, तानि अज्‍ज पदिस्सरे॥

Nimittāni padissanti, tāni ajja padissare.

८३.

83.

‘‘सीतं ब्यपगतं होति, उण्हञ्‍च उपसम्मति।

‘‘Sītaṃ byapagataṃ hoti, uṇhañca upasammati;

तानि अज्‍ज पदिस्सन्ति, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥

Tāni ajja padissanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

८४.

84.

‘‘दससहस्सी लोकधातु, निस्सद्दा होन्ति निराकुला।

‘‘Dasasahassī lokadhātu, nissaddā honti nirākulā;

तानि अज्‍ज पदिस्सन्ति, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥

Tāni ajja padissanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

८५.

85.

‘‘महावाता न वायन्ति, न सन्दन्ति सवन्तियो।

‘‘Mahāvātā na vāyanti, na sandanti savantiyo;

तानि अज्‍ज पदिस्सन्ति, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥

Tāni ajja padissanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

८६.

86.

‘‘थलजा दकजा पुप्फा, सब्बे पुप्फन्ति तावदे।

‘‘Thalajā dakajā pupphā, sabbe pupphanti tāvade;

तेपज्‍ज पुप्फिता सब्बे, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥

Tepajja pupphitā sabbe, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

८७.

87.

‘‘लता वा यदि वा रुक्खा, फलभारा होन्ति तावदे।

‘‘Latā vā yadi vā rukkhā, phalabhārā honti tāvade;

तेपज्‍ज फलिता सब्बे, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥

Tepajja phalitā sabbe, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

८८.

88.

‘‘आकासट्ठा च भूमट्ठा, रतना जोतन्ति तावदे।

‘‘Ākāsaṭṭhā ca bhūmaṭṭhā, ratanā jotanti tāvade;

तेपज्‍ज रतना जोतन्ति, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥

Tepajja ratanā jotanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

८९.

89.

‘‘मानुस्सका च दिब्बा च, तुरिया वज्‍जन्ति तावदे।

‘‘Mānussakā ca dibbā ca, turiyā vajjanti tāvade;

तेपज्‍जुभो अभिरवन्ति, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥

Tepajjubho abhiravanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

९०.

90.

‘‘विचित्तपुप्फा गगना, अभिवस्सन्ति तावदे।

‘‘Vicittapupphā gaganā, abhivassanti tāvade;

तेपि अज्‍ज पवस्सन्ति, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥

Tepi ajja pavassanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

९१.

91.

‘‘महासमुद्दो आभुजति, दससहस्सी पकम्पति।

‘‘Mahāsamuddo ābhujati, dasasahassī pakampati;

तेपज्‍जुभो अभिरवन्ति, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥

Tepajjubho abhiravanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

९२.

92.

‘‘निरयेपि दससहस्से, अग्गी निब्बन्ति तावदे।

‘‘Nirayepi dasasahasse, aggī nibbanti tāvade;

तेपज्‍ज निब्बुता अग्गी, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥

Tepajja nibbutā aggī, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

९३.

93.

‘‘विमलो होति सूरियो, सब्बा दिस्सन्ति तारका।

‘‘Vimalo hoti sūriyo, sabbā dissanti tārakā;

तेपि अज्‍ज पदिस्सन्ति, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥

Tepi ajja padissanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

९४.

94.

‘‘अनोवट्ठेन उदकं, महिया उब्भिज्‍जि तावदे।

‘‘Anovaṭṭhena udakaṃ, mahiyā ubbhijji tāvade;

तम्पज्‍जुब्भिज्‍जते महिया, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥

Tampajjubbhijjate mahiyā, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

९५.

95.

‘‘तारागणा विरोचन्ति, नक्खत्ता गगनमण्डले।

‘‘Tārāgaṇā virocanti, nakkhattā gaganamaṇḍale;

विसाखा चन्दिमायुत्ता, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥

Visākhā candimāyuttā, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

९६.

96.

‘‘बिलासया दरीसया, निक्खमन्ति सकासया।

‘‘Bilāsayā darīsayā, nikkhamanti sakāsayā;

तेपज्‍ज आसया छुद्धा, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥

Tepajja āsayā chuddhā, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

९७.

97.

‘‘न होन्ति अरती सत्तानं, सन्तुट्ठा होन्ति तावदे।

‘‘Na honti aratī sattānaṃ, santuṭṭhā honti tāvade;

तेपज्‍ज सब्बे सन्तुट्ठा, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥

Tepajja sabbe santuṭṭhā, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

९८.

98.

‘‘रोगा तदुपसम्मन्ति, जिघच्छा च विनस्ससि।

‘‘Rogā tadupasammanti, jighacchā ca vinassasi;

तानि अज्‍ज पदिस्सन्ति, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥

Tāni ajja padissanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

९९.

99.

‘‘रोगा तदा तनु होति, दोसो मोहो विनस्ससि।

‘‘Rogā tadā tanu hoti, doso moho vinassasi;

तेपज्‍ज विगता सब्बे, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥

Tepajja vigatā sabbe, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

१००.

100.

‘‘भयं तदा न भवति, अज्‍जपेतं पदिस्सति।

‘‘Bhayaṃ tadā na bhavati, ajjapetaṃ padissati;

तेन लिङ्गेन जानाम, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥

Tena liṅgena jānāma, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

१०१.

101.

‘‘रजोनुद्धंसती उद्धं, अज्‍जपेतं पदिस्सति।

‘‘Rajonuddhaṃsatī uddhaṃ, ajjapetaṃ padissati;

तेन लिङ्गेन जानाम, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥

Tena liṅgena jānāma, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

१०२.

102.

‘‘अनिट्ठगन्धो पक्‍कमति, दिब्बगन्धो पवायति।

‘‘Aniṭṭhagandho pakkamati, dibbagandho pavāyati;

सोपज्‍ज वायती गन्धो, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥

Sopajja vāyatī gandho, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

१०३.

103.

‘‘सब्बे देवा पदिस्सन्ति, ठपयित्वा अरूपिनो।

‘‘Sabbe devā padissanti, ṭhapayitvā arūpino;

तेपज्‍ज सब्बे दिस्सन्ति, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥

Tepajja sabbe dissanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

१०४.

104.

‘‘यावता निरया नाम, सब्बे दिस्सन्ति तावदे।

‘‘Yāvatā nirayā nāma, sabbe dissanti tāvade;

तेपज्‍ज सब्बे दिस्सन्ति, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥

Tepajja sabbe dissanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

१०५.

105.

‘‘कुट्टा कवाटा सेला च, न होन्तावरणा तदा।

‘‘Kuṭṭā kavāṭā selā ca, na hontāvaraṇā tadā;

आकासभूता तेपज्‍ज, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥

Ākāsabhūtā tepajja, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

१०६.

106.

‘‘चुती च उपपत्ती च, खणे तस्मिं न विज्‍जति।

‘‘Cutī ca upapattī ca, khaṇe tasmiṃ na vijjati;

तानिपज्‍ज पदिस्सन्ति, धुवं बुद्धो भविस्ससि॥

Tānipajja padissanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

१०७.

107.

‘‘दळ्हं पग्गण्ह वीरियं, मा निवत्त अभिक्‍कम।

‘‘Daḷhaṃ paggaṇha vīriyaṃ, mā nivatta abhikkama;

मयम्पेतं विजानाम, धुवं बुद्धो भविस्ससी’’ति॥

Mayampetaṃ vijānāma, dhuvaṃ buddho bhavissasī’’ti.

तत्थ इदं सुत्वान वचनन्ति इदं दीपङ्करस्स भगवतो बोधिसत्तस्स ब्याकरणवचनं सुत्वा। असमस्साति समस्स सदिसस्स अभावतो असमस्स। यथाह –

Tattha idaṃ sutvāna vacananti idaṃ dīpaṅkarassa bhagavato bodhisattassa byākaraṇavacanaṃ sutvā. Asamassāti samassa sadisassa abhāvato asamassa. Yathāha –

‘‘न मे आचरियो अत्थि, सदिसो मे न विज्‍जति।

‘‘Na me ācariyo atthi, sadiso me na vijjati;

सदेवकस्मिं लोकस्मिं, नत्थि मे पटिपुग्गलो’’ति॥ (म॰ नि॰ १.२८५; २.३४१; महाव॰ ११; कथा॰ ४०५; मि॰ प॰ ४.५.११)।

Sadevakasmiṃ lokasmiṃ, natthi me paṭipuggalo’’ti. (ma. ni. 1.285; 2.341; mahāva. 11; kathā. 405; mi. pa. 4.5.11);

महेसिनोति महन्ते सीलसमाधिपञ्‍ञाक्खन्धे एसि गवेसीति महेसी, तस्स महेसिनो। नरमरूति नरा च अमरा च, उक्‍कट्ठनिद्देसो पनायं सब्बेपि दससहस्सिलोकधातुया नागसुपण्णयक्खादयोपि आमोदिताव। बुद्धबीजं किर अयन्ति अयं किर बुद्धङ्कुरो उप्पन्‍नोति आमोदिताति अत्थो।

Mahesinoti mahante sīlasamādhipaññākkhandhe esi gavesīti mahesī, tassa mahesino. Naramarūti narā ca amarā ca, ukkaṭṭhaniddeso panāyaṃ sabbepi dasasahassilokadhātuyā nāgasupaṇṇayakkhādayopi āmoditāva. Buddhabījaṃ kira ayanti ayaṃ kira buddhaṅkuro uppannoti āmoditāti attho.

उक्‍कुट्ठिसद्दाति उन्‍नादसद्दा वत्तन्ति। अप्फोटेन्तीति हत्थेहि बाहा अभिहनन्ति। दससहस्सीति दससहस्सिलोकधातुयो। सदेवकाति सह देवेहि सदेवका दससहस्सी नमस्सन्तीति अत्थो। यदिमस्साति यदि इमस्स, अयमेव वा पाठो। विरज्झिस्सामाति यदि न सम्पापुणिस्साम। अनागतम्हि अद्धानेति अनागते काले। हेस्सामाति भविस्साम। सम्मुखाति सम्मुखीभूता। इमन्ति इमस्स, सामिअत्थे उपयोगवचनं।

Ukkuṭṭhisaddāti unnādasaddā vattanti. Apphoṭentīti hatthehi bāhā abhihananti. Dasasahassīti dasasahassilokadhātuyo. Sadevakāti saha devehi sadevakā dasasahassī namassantīti attho. Yadimassāti yadi imassa, ayameva vā pāṭho. Virajjhissāmāti yadi na sampāpuṇissāma. Anāgatamhi addhāneti anāgate kāle. Hessāmāti bhavissāma. Sammukhāti sammukhībhūtā. Imanti imassa, sāmiatthe upayogavacanaṃ.

नदिं तरन्ताति नदीतरणका, ‘‘नदितरन्ता’’तिपि पाठो। पटितित्थन्ति पटिमुखतित्थं। विरज्झियाति विरज्झित्वा। यदि मुञ्‍चामाति यदि इमं भगवन्तं मुञ्‍चित्वा अकतकिच्‍चा गमिस्सामाति अत्थो। मम कम्मं पकित्तेत्वाति मम भावितमत्थं ब्याकरित्वा। दक्खिणं पादमुद्धरीति दक्खिणं पादं उक्खिपि, ‘‘कतपदक्खिणो’’तिपि पाठो।

Nadiṃtarantāti nadītaraṇakā, ‘‘naditarantā’’tipi pāṭho. Paṭititthanti paṭimukhatitthaṃ. Virajjhiyāti virajjhitvā. Yadi muñcāmāti yadi imaṃ bhagavantaṃ muñcitvā akatakiccā gamissāmāti attho. Mama kammaṃ pakittetvāti mama bhāvitamatthaṃ byākaritvā. Dakkhiṇaṃpādamuddharīti dakkhiṇaṃ pādaṃ ukkhipi, ‘‘katapadakkhiṇo’’tipi pāṭho.

जिनपुत्ताति दीपङ्करस्स सत्थुनो सावका। देवा मनुस्सा असुरा च, अभिवादेत्वान पक्‍कमुन्ति देवादयो सब्बेपि इमे मं तिक्खत्तुं पदक्खिणं कत्वा पुप्फादीहि पूजेत्वा सुप्पतिट्ठितपञ्‍चङ्गा वन्दित्वा निवत्तित्वा पुनप्पुनं ओलोकेत्वा मधुरत्थब्यञ्‍जनाहि नानप्पकाराहि थुतीहि वण्णेन्ता पक्‍कमिंसु। ‘‘नरा नागा च गन्धब्बा, अभिवादेत्वान पक्‍कमु’’न्तिपि पाठो।

Jinaputtāti dīpaṅkarassa satthuno sāvakā. Devā manussā asurā ca, abhivādetvāna pakkamunti devādayo sabbepi ime maṃ tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā pupphādīhi pūjetvā suppatiṭṭhitapañcaṅgā vanditvā nivattitvā punappunaṃ oloketvā madhuratthabyañjanāhi nānappakārāhi thutīhi vaṇṇentā pakkamiṃsu. ‘‘Narā nāgā ca gandhabbā, abhivādetvāna pakkamu’’ntipi pāṭho.

दस्सनं मे अतिक्‍कन्तेति मम दस्सनविसयं भगवति अतिक्‍कन्ते। ‘‘जहिते दस्सनूपचारे’’तिपि पाठो। ससङ्घेति सद्धिं सङ्घेन ससङ्घो, तस्मिं ससङ्घे। सयना वुट्ठहित्वानाति निपन्‍नट्ठानतो कललतो उट्ठहित्वा। पल्‍लङ्कं आभुजिन्ति कतपल्‍लङ्को हुत्वा पुप्फरासिम्हि निसीदिन्ति अत्थो। ‘‘हट्ठो हट्ठेन चित्तेन, आसना वुट्ठहिं तदा’’तिपि पाठो, सो उत्तानत्थोव।

Dassanaṃ me atikkanteti mama dassanavisayaṃ bhagavati atikkante. ‘‘Jahite dassanūpacāre’’tipi pāṭho. Sasaṅgheti saddhiṃ saṅghena sasaṅgho, tasmiṃ sasaṅghe. Sayanā vuṭṭhahitvānāti nipannaṭṭhānato kalalato uṭṭhahitvā. Pallaṅkaṃ ābhujinti katapallaṅko hutvā puppharāsimhi nisīdinti attho. ‘‘Haṭṭho haṭṭhena cittena, āsanā vuṭṭhahiṃ tadā’’tipi pāṭho, so uttānatthova.

पीतिया च अभिस्सन्‍नोति पीतिपरिप्फुटो। वसीभूतोति वसीभावप्पत्तो। झानेति रूपावचरारूपावचरझानेसु। सहस्सियम्हीति दससहस्सियं। लोकम्हीति लोकधातुया। मे समाति मया सदिसा। अविसेसेन ‘‘मे समा नत्थी’’ति वत्वा इदानि तमेव नियमेन्तो ‘‘असमो इद्धिधम्मेसू’’ति आह। तत्थ इद्धिधम्मेसूति पञ्‍चसु इद्धिधम्मेसूति अत्थो। अलभिन्ति पटिलभिं। ईदिसं सुखन्ति ईदिसं सोमनस्सं।

Pītiyā ca abhissannoti pītiparipphuṭo. Vasībhūtoti vasībhāvappatto. Jhāneti rūpāvacarārūpāvacarajhānesu. Sahassiyamhīti dasasahassiyaṃ. Lokamhīti lokadhātuyā. Me samāti mayā sadisā. Avisesena ‘‘me samā natthī’’ti vatvā idāni tameva niyamento ‘‘asamo iddhidhammesū’’ti āha. Tattha iddhidhammesūti pañcasu iddhidhammesūti attho. Alabhinti paṭilabhiṃ. Īdisaṃ sukhanti īdisaṃ somanassaṃ.

अथ सुमेधतापसो दसबलस्स ब्याकरणं सुत्वा बुद्धभावं करतलगतकालमिव मञ्‍ञमानो पमुदितहदयो दससु लोकधातुसहस्सेसु सुद्धावासमहाब्रह्मानो अतीतबुद्धदस्साविनो नियतबोधिसत्तानं ब्याकरणे उप्पज्‍जमानपाटिहारियदस्सनेन तथागतवचनस्स अवितथतं पकासेन्तो मं परितोसयन्ता इमा गाथायो आहंसूति दस्सेन्तो भगवा ‘‘पल्‍लङ्काभुजने मय्ह’’न्तिआदिमाह।

Atha sumedhatāpaso dasabalassa byākaraṇaṃ sutvā buddhabhāvaṃ karatalagatakālamiva maññamāno pamuditahadayo dasasu lokadhātusahassesu suddhāvāsamahābrahmāno atītabuddhadassāvino niyatabodhisattānaṃ byākaraṇe uppajjamānapāṭihāriyadassanena tathāgatavacanassa avitathataṃ pakāsento maṃ paritosayantā imā gāthāyo āhaṃsūti dassento bhagavā ‘‘pallaṅkābhujane mayha’’ntiādimāha.

तत्थ पल्‍लङ्काभुजने मय्हन्ति मम पल्‍लङ्काभुजने। अयमेव वा पाठो। दससहस्साधिवासिनोति दससहस्सिवासिनो महाब्रह्मानो। या पुब्बेति यानि पुब्बे, विभत्तिलोपं कत्वा वुत्तन्ति वेदितब्बं। पल्‍लङ्कवरमाभुजेति वरपल्‍लङ्काभुजने। निमित्तानि पदिस्सन्तीति निमित्तानि पदिस्सिंसूति अत्थो। अतीतवचने वत्तब्बे वत्तमानवचनं वुत्तं। किञ्‍चापि वुत्तं, अतीतवसेन अत्थो गहेतब्बो। तानि अज्‍ज पदिस्सरेति पुब्बेपि नियतबोधिसत्तानं पल्‍लङ्काभुजने यानि निमित्तानि उप्पज्‍जिंसु, तानि निमित्तानि अज्‍ज पदिस्सरे। तस्मा त्वं धुवमेव बुद्धो भविस्ससीति अत्थो। न पन तानियेव निमित्तानि उप्पज्‍जिंसु, तंसदिसत्ता ‘‘तानि अज्‍ज पदिस्सरे’’ति वुत्तन्ति वेदितब्बं।

Tattha pallaṅkābhujane mayhanti mama pallaṅkābhujane. Ayameva vā pāṭho. Dasasahassādhivāsinoti dasasahassivāsino mahābrahmāno. Yā pubbeti yāni pubbe, vibhattilopaṃ katvā vuttanti veditabbaṃ. Pallaṅkavaramābhujeti varapallaṅkābhujane. Nimittāni padissantīti nimittāni padissiṃsūti attho. Atītavacane vattabbe vattamānavacanaṃ vuttaṃ. Kiñcāpi vuttaṃ, atītavasena attho gahetabbo. Tāni ajja padissareti pubbepi niyatabodhisattānaṃ pallaṅkābhujane yāni nimittāni uppajjiṃsu, tāni nimittāni ajja padissare. Tasmā tvaṃ dhuvameva buddho bhavissasīti attho. Na pana tāniyeva nimittāni uppajjiṃsu, taṃsadisattā ‘‘tāni ajja padissare’’ti vuttanti veditabbaṃ.

सीतन्ति सीतत्तं। ब्यपगतन्ति गतं विगतं। तानीति सीतविगमनउण्हुपसमनानीति अत्थो। निस्सद्दाति असद्दा अनिग्घोसा। निराकुलाति अनाकुला, अयमेव वा पाठो। न सन्दन्तीति न वहन्ति नप्पवत्तन्ति। सवन्तियोति नदियो। तानीति अवायनअसन्दनानि। थलजाति पथवितलपब्बतरुक्खेसु जातानि। दकजाति ओदकानि पुप्फानि। पुप्फन्तीति पुब्बे बोधिसत्तानं पुप्फिंसु, अतीतत्थे वत्तमानवचनं हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। तेपज्‍ज पुप्फितानीति तानि पुप्फानि अज्‍ज पुप्फितानीति अत्थो।

Sītanti sītattaṃ. Byapagatanti gataṃ vigataṃ. Tānīti sītavigamanauṇhupasamanānīti attho. Nissaddāti asaddā anigghosā. Nirākulāti anākulā, ayameva vā pāṭho. Na sandantīti na vahanti nappavattanti. Savantiyoti nadiyo. Tānīti avāyanaasandanāni. Thalajāti pathavitalapabbatarukkhesu jātāni. Dakajāti odakāni pupphāni. Pupphantīti pubbe bodhisattānaṃ pupphiṃsu, atītatthe vattamānavacanaṃ heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ. Tepajja pupphitānīti tāni pupphāni ajja pupphitānīti attho.

फलभाराति फलधरा। तेपज्‍जाति तेपि अज्‍ज, पुल्‍लिङ्गवसेन ‘‘तेपी’’ति वुत्तं, ‘‘लता वा रुक्खा वा’’ति वुत्तत्ता। फलिताति सञ्‍जातफला। आकासट्ठा च भूमट्ठा चाति आकासगता च भूमिगता च रतनानीति मुत्तादीनि रतनानि। जोतन्तीति ओभासन्ति। मानुस्सकाति मनुस्सानं सन्तका मानुस्सका। दिब्बाति देवानं सन्तका दिब्बा। तुरियाति आततं विततं आततविततं सुसिरं घनन्ति पञ्‍च तुरियानि। तत्थ आततं नाम चम्मपरियोनद्धेसु भेरिआदीसु एकतलतुरियं। विततं नाम उभयतलं। आततविततं नाम सब्बतो परियोनद्धं महतिवल्‍लकिआदिकं। सुसिरं नाम वंसादिकं। घनं नाम सम्मताळादिकं। वज्‍जन्तीति हेट्ठा वुत्तनयेन वज्‍जिंसु, अतीतत्थे वत्तमानवचनं वेदितब्बं। एस नयो उपरि ईदिसेसु वचनेसुपि। अभिरवन्तीति तत्र तत्र कुसलेहि सुमुञ्‍चिता सुप्पताळिता सुवादिता विय अभिरवन्ति, अभिनदन्तीति अत्थो।

Phalabhārāti phaladharā. Tepajjāti tepi ajja, pulliṅgavasena ‘‘tepī’’ti vuttaṃ, ‘‘latā vā rukkhā vā’’ti vuttattā. Phalitāti sañjātaphalā. Ākāsaṭṭhā ca bhūmaṭṭhā cāti ākāsagatā ca bhūmigatā ca ratanānīti muttādīni ratanāni. Jotantīti obhāsanti. Mānussakāti manussānaṃ santakā mānussakā. Dibbāti devānaṃ santakā dibbā. Turiyāti ātataṃ vitataṃ ātatavitataṃ susiraṃ ghananti pañca turiyāni. Tattha ātataṃ nāma cammapariyonaddhesu bheriādīsu ekatalaturiyaṃ. Vitataṃ nāma ubhayatalaṃ. Ātatavitataṃ nāma sabbato pariyonaddhaṃ mahativallakiādikaṃ. Susiraṃ nāma vaṃsādikaṃ. Ghanaṃ nāma sammatāḷādikaṃ. Vajjantīti heṭṭhā vuttanayena vajjiṃsu, atītatthe vattamānavacanaṃ veditabbaṃ. Esa nayo upari īdisesu vacanesupi. Abhiravantīti tatra tatra kusalehi sumuñcitā suppatāḷitā suvāditā viya abhiravanti, abhinadantīti attho.

विचित्तपुप्फाति विचित्रानि नानागन्धवण्णानि पुप्फानि। अभिवस्सन्तीति अभिवस्सिंसु, निपतिंसूति अत्थो। तेपीति तानिपि विचित्रपुप्फानि अभिवस्सन्तानि पदिस्सन्ति, देवब्रह्मगणेहि ओकिरियमानानीति अधिप्पायो। आभुजतीति ओसक्‍कति। तेपज्‍जुभोति तेपि अज्‍ज उभो महासमुद्ददससहस्सियो। अभिरवन्तीति अभिनदन्ति। निरयेति निरयेसु। दससहस्साति अनेकदससहस्सा। निब्बन्तीति सम्मन्ति, सन्तिं उपेन्तीति अत्थो। तारकाति नक्खत्तानि । तेपि अज्‍ज पदिस्सन्तीति तेपि सूरियस्स विमलभावा तारका अज्‍ज दिवा दिस्सन्ति।

Vicittapupphāti vicitrāni nānāgandhavaṇṇāni pupphāni. Abhivassantīti abhivassiṃsu, nipatiṃsūti attho. Tepīti tānipi vicitrapupphāni abhivassantāni padissanti, devabrahmagaṇehi okiriyamānānīti adhippāyo. Ābhujatīti osakkati. Tepajjubhoti tepi ajja ubho mahāsamuddadasasahassiyo. Abhiravantīti abhinadanti. Nirayeti nirayesu. Dasasahassāti anekadasasahassā. Nibbantīti sammanti, santiṃ upentīti attho. Tārakāti nakkhattāni . Tepi ajja padissantīti tepi sūriyassa vimalabhāvā tārakā ajja divā dissanti.

अनोवट्ठेनाति अनोवट्ठे, भुम्मत्थे करणवचनं। अथ वा अनोवट्ठेति अनभिवट्ठेपि। नाति निपातमत्तं ‘‘सुत्वा न दूतवचन’’न्तिआदीसु विय। तम्पज्‍जुब्भिज्‍जतेति तम्पि उदकं अज्‍ज उब्भिज्‍जति, उब्भिज्‍जित्वा उट्ठहतीति अत्थो। महियाति पथविया, निस्सक्‍कवचनं। तारागणाति गहनक्खत्तादयो सब्बे तारगणा। नक्खत्ताति नक्खत्ततारका च। गगनमण्डलेति सकलगगनमण्डलं विरोचन्तीति अत्थो। बिलासयाति बिलासया अहिनकुलकुम्भीलगोधादयो। दरीसयाति झरासया। अयमेव वा पाठो। निक्खमन्तीति निक्खमिंसु। सकासयाति अत्तनो अत्तनो आसयतो। ‘‘तदासया’’तिपि पाठो। तस्स तदा तस्मिं काले, आसयतो, बिलतोति अत्थो। छुद्धाति सुछुद्धा सुवुद्धारिता, निक्खन्ताति अत्थो।

Anovaṭṭhenāti anovaṭṭhe, bhummatthe karaṇavacanaṃ. Atha vā anovaṭṭheti anabhivaṭṭhepi. Nāti nipātamattaṃ ‘‘sutvā na dūtavacana’’ntiādīsu viya. Tampajjubbhijjateti tampi udakaṃ ajja ubbhijjati, ubbhijjitvā uṭṭhahatīti attho. Mahiyāti pathaviyā, nissakkavacanaṃ. Tārāgaṇāti gahanakkhattādayo sabbe tāragaṇā. Nakkhattāti nakkhattatārakā ca. Gaganamaṇḍaleti sakalagaganamaṇḍalaṃ virocantīti attho. Bilāsayāti bilāsayā ahinakulakumbhīlagodhādayo. Darīsayāti jharāsayā. Ayameva vā pāṭho. Nikkhamantīti nikkhamiṃsu. Sakāsayāti attano attano āsayato. ‘‘Tadāsayā’’tipi pāṭho. Tassa tadā tasmiṃ kāle, āsayato, bilatoti attho. Chuddhāti suchuddhā suvuddhāritā, nikkhantāti attho.

अरतीति उक्‍कण्ठा। सन्तुट्ठाति परमेन सन्तुट्ठेन सन्तुट्ठा। विनस्सतीति विगच्छति। रागोति कामरागो। तदा तनु होतीति ओरमत्तको होति, इमिना परियुट्ठानाभावं दीपेति। विहताति विनट्ठा। तदाति पुब्बे, बोधिसत्तानं पल्‍लङ्काभुजनेति अत्थो। न भवतीति न होति। अज्‍जपेतन्ति अज्‍ज तव पल्‍लङ्काभुजनेपि एतं भयं न होतेवाति अत्थो। तेन लिङ्गेन जानामाति तेन कारणेन सब्बेव मयं जानाम, यं त्वं बुद्धो भविस्ससीति अत्थो।

Aratīti ukkaṇṭhā. Santuṭṭhāti paramena santuṭṭhena santuṭṭhā. Vinassatīti vigacchati. Rāgoti kāmarāgo. Tadā tanu hotīti oramattako hoti, iminā pariyuṭṭhānābhāvaṃ dīpeti. Vihatāti vinaṭṭhā. Tadāti pubbe, bodhisattānaṃ pallaṅkābhujaneti attho. Na bhavatīti na hoti. Ajjapetanti ajja tava pallaṅkābhujanepi etaṃ bhayaṃ na hotevāti attho. Tena liṅgena jānāmāti tena kāraṇena sabbeva mayaṃ jānāma, yaṃ tvaṃ buddho bhavissasīti attho.

अनुद्धंसतीति न उग्गच्छति। अनिट्ठगन्धोति दुग्गन्धो। पक्‍कमतीति पक्‍कमि विगच्छि। पवायतीति पवायि। सोपज्‍जाति सोपि दिब्बगन्धो अज्‍ज। पदिस्सन्तीति पदिस्सिंसु। तेपज्‍जाति तेपि सब्बे देवा अज्‍ज। यावताति परिच्छेदनत्थे निपातो, यत्तकाति अत्थो। कुट्टाति पाकारा। न होन्तावरणाति आवरणकरा न अहेसुं। तदाति पुब्बे। आकासभूताति ते कुट्टकवाटपब्बता आवरणं तिरोकरणं कातुं असक्‍कोन्ता, अजटाकासभूताति अत्थो। चुतीति मरणं। उपपत्तीति पटिसन्धिग्गहणं। खणेति पुब्बे बोधिसत्तानं पल्‍लङ्काभुजनक्खणे। न विज्‍जतीति नाहोसि। तानिपज्‍जाति तानिपि अज्‍ज चवनभवनानीति अत्थो। मा निवत्तीति मा पटिक्‍कमि। अभिक्‍कमाति परक्‍कम। सेसमेत्थ उत्तानमेवाति।

Anuddhaṃsatīti na uggacchati. Aniṭṭhagandhoti duggandho. Pakkamatīti pakkami vigacchi. Pavāyatīti pavāyi. Sopajjāti sopi dibbagandho ajja. Padissantīti padissiṃsu. Tepajjāti tepi sabbe devā ajja. Yāvatāti paricchedanatthe nipāto, yattakāti attho. Kuṭṭāti pākārā. Na hontāvaraṇāti āvaraṇakarā na ahesuṃ. Tadāti pubbe. Ākāsabhūtāti te kuṭṭakavāṭapabbatā āvaraṇaṃ tirokaraṇaṃ kātuṃ asakkontā, ajaṭākāsabhūtāti attho. Cutīti maraṇaṃ. Upapattīti paṭisandhiggahaṇaṃ. Khaṇeti pubbe bodhisattānaṃ pallaṅkābhujanakkhaṇe. Na vijjatīti nāhosi. Tānipajjāti tānipi ajja cavanabhavanānīti attho. Mā nivattīti mā paṭikkami. Abhikkamāti parakkama. Sesamettha uttānamevāti.

ततो सुमेधपण्डितो दीपङ्करस्स दसबलस्स च दससहस्सचक्‍कवाळदेवतानञ्‍च वचनं सुत्वा भिय्योसोमत्ताय सञ्‍जातुस्साहो हुत्वा चिन्तेसि – ‘‘बुद्धा नाम अमोघवचना, नत्थि बुद्धानं कथाय अञ्‍ञथत्तं। यथा हि आकासे खित्तस्स लेड्डुस्स पतनं धुवं, जातस्स मरणं, अरुणे उग्गते सूरियस्स अब्भुग्गमनं, आसया निक्खन्तस्स सीहस्स सीहनादनदनं, गरुगब्भाय इत्थिया भारमोरोपनं धुवं अवस्सम्भावी, एवमेव बुद्धानं वचनं नाम धुवं अमोघं, अद्धा अहं बुद्धो भविस्सामीति। तेन वुत्तं –

Tato sumedhapaṇḍito dīpaṅkarassa dasabalassa ca dasasahassacakkavāḷadevatānañca vacanaṃ sutvā bhiyyosomattāya sañjātussāho hutvā cintesi – ‘‘buddhā nāma amoghavacanā, natthi buddhānaṃ kathāya aññathattaṃ. Yathā hi ākāse khittassa leḍḍussa patanaṃ dhuvaṃ, jātassa maraṇaṃ, aruṇe uggate sūriyassa abbhuggamanaṃ, āsayā nikkhantassa sīhassa sīhanādanadanaṃ, garugabbhāya itthiyā bhāramoropanaṃ dhuvaṃ avassambhāvī, evameva buddhānaṃ vacanaṃ nāma dhuvaṃ amoghaṃ, addhā ahaṃ buddho bhavissāmīti. Tena vuttaṃ –

१०८.

108.

‘‘बुद्धस्स वचनं सुत्वा, दससहस्सीनचूभयं।

‘‘Buddhassa vacanaṃ sutvā, dasasahassīnacūbhayaṃ;

तुट्ठहट्ठो पमुदितो, एवं चिन्तेसहं तदा॥

Tuṭṭhahaṭṭho pamudito, evaṃ cintesahaṃ tadā.

१०९.

109.

‘‘अद्वेज्झवचना बुद्धा, अमोघवचना जिना।

‘‘Advejjhavacanā buddhā, amoghavacanā jinā;

वितथं नत्थि बुद्धानं, धुवं बुद्धो भवामहं॥

Vitathaṃ natthi buddhānaṃ, dhuvaṃ buddho bhavāmahaṃ.

११०.

110.

‘‘यथा खित्तं नभे लेड्डु, धुवं पतति भूमियं।

‘‘Yathā khittaṃ nabhe leḍḍu, dhuvaṃ patati bhūmiyaṃ;

तथेव बुद्धसेट्ठानं, वचनं धुवसस्सतं।

Tatheva buddhaseṭṭhānaṃ, vacanaṃ dhuvasassataṃ;

वितथं नत्थि बुद्धानं, धुवं बुद्धो भवामहं॥

Vitathaṃ natthi buddhānaṃ, dhuvaṃ buddho bhavāmahaṃ.

१११.

111.

‘‘यथापि सब्बसत्तानं, मरणं धुवसस्सतं।

‘‘Yathāpi sabbasattānaṃ, maraṇaṃ dhuvasassataṃ;

तथेव बुद्धसेट्ठानं, वचनं धुवसस्सतं।

Tatheva buddhaseṭṭhānaṃ, vacanaṃ dhuvasassataṃ;

वितथं नत्थि बुद्धानं, धुवं बुद्धो भवामहं॥

Vitathaṃ natthi buddhānaṃ, dhuvaṃ buddho bhavāmahaṃ.

११२.

112.

‘‘यथा रत्तिक्खये पत्ते, सूरियुग्गमनं धुवं।

‘‘Yathā rattikkhaye patte, sūriyuggamanaṃ dhuvaṃ;

तथेव बुद्धसेट्ठानं, वचनं धुवसस्सतं।

Tatheva buddhaseṭṭhānaṃ, vacanaṃ dhuvasassataṃ;

वितथं नत्थि बुद्धानं, धुवं बुद्धो भवामहं॥

Vitathaṃ natthi buddhānaṃ, dhuvaṃ buddho bhavāmahaṃ.

११३.

113.

‘‘यथा निक्खन्तसयनस्स, सीहस्स नदनं धुवं।

‘‘Yathā nikkhantasayanassa, sīhassa nadanaṃ dhuvaṃ;

तथेव बुद्धसेट्ठानं, वचनं धुवसस्सतं।

Tatheva buddhaseṭṭhānaṃ, vacanaṃ dhuvasassataṃ;

वितथं नत्थि बुद्धानं, धुवं बुद्धो भवामहं॥

Vitathaṃ natthi buddhānaṃ, dhuvaṃ buddho bhavāmahaṃ.

११४.

114.

‘‘यथा आपन्‍नसत्तानं, भारमोरोपनं धुवं।

‘‘Yathā āpannasattānaṃ, bhāramoropanaṃ dhuvaṃ;

तथेव बुद्धसेट्ठानं, वचनं धुवसस्सतं।

Tatheva buddhaseṭṭhānaṃ, vacanaṃ dhuvasassataṃ;

वितथं नत्थि बुद्धानं, धुवं बुद्धो भवामह’’न्ति॥

Vitathaṃ natthi buddhānaṃ, dhuvaṃ buddho bhavāmaha’’nti.

तत्थ बुद्धस्स वचनं सुत्वा, दससहस्सी न चूभयन्ति दीपङ्करसम्मासम्बुद्धस्स च दससहस्सचक्‍कवाळदेवतानञ्‍च वचनं सुत्वा। उभयन्ति उभयेसं, सामिअत्थे पच्‍चत्तवचनं, उभयवचनं वा। एवं चिन्तेसहन्ति एवं चिन्तेसिं अहं।

Tattha buddhassa vacanaṃ sutvā, dasasahassī na cūbhayanti dīpaṅkarasammāsambuddhassa ca dasasahassacakkavāḷadevatānañca vacanaṃ sutvā. Ubhayanti ubhayesaṃ, sāmiatthe paccattavacanaṃ, ubhayavacanaṃ vā. Evaṃ cintesahanti evaṃ cintesiṃ ahaṃ.

अद्वेज्झवचनाति द्वेधा अप्पवत्तवचना, एकंसवचनाति अत्थो। ‘‘अच्छिद्दवचना’’तिपि पाठो, तस्स निद्दोसवचनाति अत्थो। अमोघवचनाति अवितथवचना। वितथन्ति वितथवचनं नत्थीति अत्थो। धुवं बुद्धो भवामहन्ति अहं एकंसेनेव बुद्धो भविस्सामीति नियतवसेन अवस्सम्भाविवसेन च वत्तमानवचनं कतन्ति वेदितब्बं।

Advejjhavacanāti dvedhā appavattavacanā, ekaṃsavacanāti attho. ‘‘Acchiddavacanā’’tipi pāṭho, tassa niddosavacanāti attho. Amoghavacanāti avitathavacanā. Vitathanti vitathavacanaṃ natthīti attho. Dhuvaṃ buddho bhavāmahanti ahaṃ ekaṃseneva buddho bhavissāmīti niyatavasena avassambhāvivasena ca vattamānavacanaṃ katanti veditabbaṃ.

सूरियुग्गमनन्ति सूरियस्स उदयनं, अयमेव वा पाठो। धुवसस्सतन्ति एकंसभावी चेव सस्सतञ्‍च। निक्खन्तसयनस्साति सयनतो निक्खन्तस्स। आपन्‍नसत्तानन्ति गरुगब्भानं, गब्भिनीनन्ति अत्थो। भारमोरोपनन्ति भारओरोपनं, गब्भस्स ओरोपनन्ति अत्थो। म-कारो पदसन्धिकरो। सेसमेत्थापि उत्तानमेवाति।

Sūriyuggamananti sūriyassa udayanaṃ, ayameva vā pāṭho. Dhuvasassatanti ekaṃsabhāvī ceva sassatañca. Nikkhantasayanassāti sayanato nikkhantassa. Āpannasattānanti garugabbhānaṃ, gabbhinīnanti attho. Bhāramoropananti bhāraoropanaṃ, gabbhassa oropananti attho. Ma-kāro padasandhikaro. Sesametthāpi uttānamevāti.

‘‘स्वाहं अद्धा बुद्धो भविस्सामी’’ति एवं कतसन्‍निट्ठानो बुद्धकारके धम्मे उपधारेतुं – ‘‘कहं नु खो बुद्धकारका धम्मा’’ति, उद्धं अधो दिसासु विदिसासूति अनुक्‍कमेन सकलं धम्मधातुं विचिनन्तो पुब्बे पोराणकेहि बोधिसत्तेहि आसेवितनिसेवितं पठमं दानपारमिं दिस्वा एवं अत्तानं ओवदि – ‘‘सुमेधपण्डित, त्वं इतो पट्ठाय पठमं दानपारमिं पूरेय्यासि। यथा हि निकुज्‍जितो उदककुम्भो निस्सेसं कत्वा उदकं वमतियेव न पच्‍चाहरति, एवमेव धनं वा यसं वा पुत्तदारं वा अङ्गपच्‍चङ्गं वा अनोलोकेत्वा सब्बत्थ याचकानं सब्बं इच्छितिच्छितं निस्सेसं कत्वा ददमानो बोधिमूले निसीदित्वा बुद्धो भविस्ससी’’ति पठमं दानपारमिं दळ्हं कत्वा अधिट्ठासि। तेन वुत्तं –

‘‘Svāhaṃ addhā buddho bhavissāmī’’ti evaṃ katasanniṭṭhāno buddhakārake dhamme upadhāretuṃ – ‘‘kahaṃ nu kho buddhakārakā dhammā’’ti, uddhaṃ adho disāsu vidisāsūti anukkamena sakalaṃ dhammadhātuṃ vicinanto pubbe porāṇakehi bodhisattehi āsevitanisevitaṃ paṭhamaṃ dānapāramiṃ disvā evaṃ attānaṃ ovadi – ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya paṭhamaṃ dānapāramiṃ pūreyyāsi. Yathā hi nikujjito udakakumbho nissesaṃ katvā udakaṃ vamatiyeva na paccāharati, evameva dhanaṃ vā yasaṃ vā puttadāraṃ vā aṅgapaccaṅgaṃ vā anoloketvā sabbattha yācakānaṃ sabbaṃ icchiticchitaṃ nissesaṃ katvā dadamāno bodhimūle nisīditvā buddho bhavissasī’’ti paṭhamaṃ dānapāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –

११५.

115.

‘‘हन्द बुद्धकरे धम्मे, विचिनामि इतो चितो।

‘‘Handa buddhakare dhamme, vicināmi ito cito;

उद्धं अधो दस दिसा, यावता धम्मधातुया॥

Uddhaṃ adho dasa disā, yāvatā dhammadhātuyā.

११६.

116.

‘‘विचिनन्तो तदा दक्खिं, पठमं दानपारमिं।

‘‘Vicinanto tadā dakkhiṃ, paṭhamaṃ dānapāramiṃ;

पुब्बकेहि महेसीहि, अनुचिण्णं महापथं॥

Pubbakehi mahesīhi, anuciṇṇaṃ mahāpathaṃ.

११७.

117.

‘‘इमं त्वं पठमं ताव, दळ्हं कत्वा समादिय।

‘‘Imaṃ tvaṃ paṭhamaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;

दानपारमितं गच्छ, यदि बोधिं पत्तुमिच्छसि॥

Dānapāramitaṃ gaccha, yadi bodhiṃ pattumicchasi.

११८.

118.

‘‘यथापि कुम्भो सम्पुण्णो, यस्स कस्सचि अधो कतो।

‘‘Yathāpi kumbho sampuṇṇo, yassa kassaci adho kato;

वमतेवुदकं निस्सेसं, न तत्थ परिरक्खति॥

Vamatevudakaṃ nissesaṃ, na tattha parirakkhati.

११९.

119.

‘‘तथेव याचके दिस्वा, हीनमुक्‍कट्ठमज्झिमे।

‘‘Tatheva yācake disvā, hīnamukkaṭṭhamajjhime;

ददाहि दानं निस्सेसं, कुम्भो विय अधो कतो’’ति॥

Dadāhi dānaṃ nissesaṃ, kumbho viya adho kato’’ti.

तत्थ हन्दाति ववस्सग्गत्थे निपातो। बुद्धकरे धम्मेति बुद्धत्तकरे धम्मे। बुद्धत्तकरा नाम धम्मा दानपारमितादयो दस धम्मा। विचिनामीति विचिनिस्सामि, वीमंसिस्सामि उपपरिक्खिस्सामीति अत्थो। इतो चितोति इतो इतो, अयमेव वा पाठो। तत्थ तत्थ विचिनामीति अत्थो। उद्धन्ति देवलोके। अधोति मनुस्सलोके। दस दिसाति दससु दिसासु; कत्थ नु खो ते बुद्धकारकधम्मा उद्धं अधो तिरियं दिसासु विदिसासूति अधिप्पायो। यावता धम्मधातुयाति एत्थ यावताति परिच्छेदवचनं। धम्मधातुयाति सभावधम्मस्स, पवत्तनीति वचनसेसो दट्ठब्बो। किं वुत्तं होति? यावतिका सभावधम्मानं कामरूपारूपधम्मानं पवत्ति, तावतिकं विचिनिस्सामीति वुत्तं होति।

Tattha handāti vavassaggatthe nipāto. Buddhakare dhammeti buddhattakare dhamme. Buddhattakarā nāma dhammā dānapāramitādayo dasa dhammā. Vicināmīti vicinissāmi, vīmaṃsissāmi upaparikkhissāmīti attho. Ito citoti ito ito, ayameva vā pāṭho. Tattha tattha vicināmīti attho. Uddhanti devaloke. Adhoti manussaloke. Dasa disāti dasasu disāsu; kattha nu kho te buddhakārakadhammā uddhaṃ adho tiriyaṃ disāsu vidisāsūti adhippāyo. Yāvatā dhammadhātuyāti ettha yāvatāti paricchedavacanaṃ. Dhammadhātuyāti sabhāvadhammassa, pavattanīti vacanaseso daṭṭhabbo. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yāvatikā sabhāvadhammānaṃ kāmarūpārūpadhammānaṃ pavatti, tāvatikaṃ vicinissāmīti vuttaṃ hoti.

विचिनन्तोति वीमंसन्तो उपपरिक्खन्तो। पुब्बकेहीति पोराणेहि बोधिसत्तेहि। अनुचिण्णन्ति अज्झाचिण्णं आसेवितं। समादियाति समादियनं करोहि, अज्‍ज पट्ठाय अयं पठमं दानपारमी पूरेतब्बा मयाति एवं समादियाति अत्थो। दानपारमितं गच्छाति दानपारमिं गच्छ, पूरयाति अत्थो। यदि बोधिं पत्तुमिच्छसीति बोधिमूलमुपगन्त्वा अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं पत्तुं इच्छसि चे। यस्स कस्सचीति उदकस्स वा खीरस्स वा यस्स कस्सचि सम्पुण्णो। सम्पुण्णसद्दयोगे सति सामिवचनं इच्छन्ति सद्दविदू। करणत्थे वा सामिवचनं, येन केनचीति अत्थो। अधो कतोति हेट्ठामुखीकतो। न तत्थ परिरक्खतीति तस्मिं वमने न परिरक्खति, निस्सेसं उदकं वमतेवाति अत्थो। हीनमुक्‍कट्ठमज्झिमेति हीनमज्झिमपणीते। म-कारो पदसन्धिकरो। कुम्भो विय अधो कतोति हेट्ठामुखीकतो विय कुम्भो। याचके उपगते दिस्वा – ‘‘त्वं, सुमेध, अत्तनो अनवसेसेत्वा सब्बधनपरिच्‍चागेन दानपारमिं, अङ्गपरिच्‍चागेन उपपारमिं, जीवितपरिच्‍चागेन परमत्थपारमिञ्‍च पूरेही’’ति एवं अत्तनाव अत्तानं ओवदि।

Vicinantoti vīmaṃsanto upaparikkhanto. Pubbakehīti porāṇehi bodhisattehi. Anuciṇṇanti ajjhāciṇṇaṃ āsevitaṃ. Samādiyāti samādiyanaṃ karohi, ajja paṭṭhāya ayaṃ paṭhamaṃ dānapāramī pūretabbā mayāti evaṃ samādiyāti attho. Dānapāramitaṃ gacchāti dānapāramiṃ gaccha, pūrayāti attho. Yadibodhiṃ pattumicchasīti bodhimūlamupagantvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ pattuṃ icchasi ce. Yassa kassacīti udakassa vā khīrassa vā yassa kassaci sampuṇṇo. Sampuṇṇasaddayoge sati sāmivacanaṃ icchanti saddavidū. Karaṇatthe vā sāmivacanaṃ, yena kenacīti attho. Adho katoti heṭṭhāmukhīkato. Na tattha parirakkhatīti tasmiṃ vamane na parirakkhati, nissesaṃ udakaṃ vamatevāti attho. Hīnamukkaṭṭhamajjhimeti hīnamajjhimapaṇīte. Ma-kāro padasandhikaro. Kumbho viya adho katoti heṭṭhāmukhīkato viya kumbho. Yācake upagate disvā – ‘‘tvaṃ, sumedha, attano anavasesetvā sabbadhanapariccāgena dānapāramiṃ, aṅgapariccāgena upapāramiṃ, jīvitapariccāgena paramatthapāramiñca pūrehī’’ti evaṃ attanāva attānaṃ ovadi.

अथस्स ‘‘न एत्तकेहेव बुद्धकारकेहि धम्मेहि भवितब्ब’’न्ति उत्तरिम्पि उपधारयतो दुतियं सीलपारमिं दिस्वा एतदहोसि – ‘‘सुमेधपण्डित, त्वं इतो पट्ठाय सीलपारमिं पूरेय्यासि। यथा चमरी मिगो नाम जीवितम्पि अनोलोकेत्वा अत्तनो वालमेव रक्खति, एवं त्वम्पि इतो पट्ठाय जीवितम्पि अनोलोकेत्वा सीलमेव रक्खन्तो बुद्धो भविस्ससी’’ति दुतियं सीलपारमिं दळ्हं कत्वा अधिट्ठासि। तेन वुत्तं –

Athassa ‘‘na ettakeheva buddhakārakehi dhammehi bhavitabba’’nti uttarimpi upadhārayato dutiyaṃ sīlapāramiṃ disvā etadahosi – ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya sīlapāramiṃ pūreyyāsi. Yathā camarī migo nāma jīvitampi anoloketvā attano vālameva rakkhati, evaṃ tvampi ito paṭṭhāya jīvitampi anoloketvā sīlameva rakkhanto buddho bhavissasī’’ti dutiyaṃ sīlapāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –

१२०.

120.

‘‘न हेते एत्तकायेव, बुद्धधम्मा भविस्सरे।

‘‘Na hete ettakāyeva, buddhadhammā bhavissare;

अञ्‍ञेपि विचिनिस्सामि, ये धम्मा बोधिपाचना॥

Aññepi vicinissāmi, ye dhammā bodhipācanā.

१२१.

121.

‘‘विचिनन्तो तदा दक्खिं, दुतियं सीलपारमिं।

‘‘Vicinanto tadā dakkhiṃ, dutiyaṃ sīlapāramiṃ;

पुब्बकेहि महेसीहि, आसेवितनिसेवितं॥

Pubbakehi mahesīhi, āsevitanisevitaṃ.

१२२.

122.

‘‘इमं त्वं दुतियं ताव, दळ्हं कत्वा समादिय।

‘‘Imaṃ tvaṃ dutiyaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;

सीलपारमितं गच्छ, यदि बोधिं पत्तुमिच्छसि॥

Sīlapāramitaṃ gaccha, yadi bodhiṃ pattumicchasi.

१२३.

123.

‘‘यथापि चमरी वालं, किस्मिञ्‍चि पटिलग्गितं।

‘‘Yathāpi camarī vālaṃ, kismiñci paṭilaggitaṃ;

उपेति मरणं तत्थ, न विकोपेति वालधिं॥

Upeti maraṇaṃ tattha, na vikopeti vāladhiṃ.

१२४.

124.

‘‘तथेव त्वं चतूसु भूमीसु, सीलानि परिपूरय।

‘‘Tatheva tvaṃ catūsu bhūmīsu, sīlāni paripūraya;

परिरक्ख सब्बदा सीलं, चमरी विय वालधि’’न्ति॥

Parirakkha sabbadā sīlaṃ, camarī viya vāladhi’’nti.

तत्थ न हेतेति न हि एतेयेव। बोधिपाचनाति मग्गपरिपाचना सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणपरिपाचना वा। दुतियं सीलपारमिन्ति सीलं नाम सब्बेसं कुसलधम्मानं पतिट्ठा, सीले पतिट्ठितो कुसलधम्मेहि न परिहायति, सब्बेपि लोकियलोकुत्तरगुणे पटिलभति। तस्मा सीलपारमी पूरेतब्बाति दुतियं सीलपारमिं अद्दक्खिन्ति अत्थो।

Tattha na heteti na hi eteyeva. Bodhipācanāti maggaparipācanā sabbaññutaññāṇaparipācanā vā. Dutiyaṃsīlapāraminti sīlaṃ nāma sabbesaṃ kusaladhammānaṃ patiṭṭhā, sīle patiṭṭhito kusaladhammehi na parihāyati, sabbepi lokiyalokuttaraguṇe paṭilabhati. Tasmā sīlapāramī pūretabbāti dutiyaṃ sīlapāramiṃ addakkhinti attho.

आसेवितनिसेवितन्ति भावितञ्‍चेव बहुलीकतञ्‍च। चमरीति चमरी मिगो। किस्मिञ्‍चीति यत्थ कत्थचि रुक्खलताकण्टकादीसु अञ्‍ञतरस्मिं। पटिलग्गितन्ति पटिविलग्गितं। तत्थाति यत्थ विलग्गितं, तत्थेव ठत्वा मरणं उपगच्छति। न विकोपेतीति न छिन्दति। वालधिन्ति वालं छिन्दित्वा न गच्छति, तत्थेव मरणं उपेतीति अत्थो।

Āsevitanisevitanti bhāvitañceva bahulīkatañca. Camarīti camarī migo. Kismiñcīti yattha katthaci rukkhalatākaṇṭakādīsu aññatarasmiṃ. Paṭilaggitanti paṭivilaggitaṃ. Tatthāti yattha vilaggitaṃ, tattheva ṭhatvā maraṇaṃ upagacchati. Na vikopetīti na chindati. Vāladhinti vālaṃ chinditvā na gacchati, tattheva maraṇaṃ upetīti attho.

चतूसु भूमीसु सीलानीति चतूसु ठानेसु विभत्तसीलानि, पातिमोक्खसंवरइन्द्रियसंवरआजीवपारिसुद्धिपच्‍चयसन्‍निस्सितवसेनाति अत्थो। भूमिवसेन पन द्वीसुयेव भूमीसु परियापन्‍नं तम्पि चतुसीलमेवाति। परिपूरयाति खण्डछिद्दसबलादिअभावेन परिपूरय। सब्बदाति सब्बकालं। चमरी वियाति चमरी मिगो विय। सेसमेत्थापि उत्तानत्थमेवाति।

Catūsubhūmīsu sīlānīti catūsu ṭhānesu vibhattasīlāni, pātimokkhasaṃvaraindriyasaṃvaraājīvapārisuddhipaccayasannissitavasenāti attho. Bhūmivasena pana dvīsuyeva bhūmīsu pariyāpannaṃ tampi catusīlamevāti. Paripūrayāti khaṇḍachiddasabalādiabhāvena paripūraya. Sabbadāti sabbakālaṃ. Camarī viyāti camarī migo viya. Sesametthāpi uttānatthamevāti.

अथस्स ‘‘न एत्तकेहेव बुद्धकारकेहि धम्मेहि भवितब्ब’’न्ति उत्तरिम्पि उपधारयतो ततियं नेक्खम्मपारमिं दिस्वा एतदहोसि – ‘‘सुमेधपण्डित, त्वं इतो पट्ठाय नेक्खम्मपारमिम्पि पूरेय्यासि। यथापि सुचिरं बन्धनागारे वसमानो पुरिसो न तत्थ सिनेहं करोति, अथ खो उक्‍कण्ठितो अवसितुकामो होति, एवमेव त्वम्पि सब्बभवे बन्धनागारसदिसे कत्वा पस्स, सब्बभवेहि उक्‍कण्ठितो मुच्‍चितुकामो हुत्वा नेक्खम्माभिमुखोव होति, एवं बुद्धो भविस्ससी’’ति ततियं नेक्खम्मपारमिं दळ्हं कत्वा अधिट्ठासि। तेन वुत्तं –

Athassa ‘‘na ettakeheva buddhakārakehi dhammehi bhavitabba’’nti uttarimpi upadhārayato tatiyaṃ nekkhammapāramiṃ disvā etadahosi – ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya nekkhammapāramimpi pūreyyāsi. Yathāpi suciraṃ bandhanāgāre vasamāno puriso na tattha sinehaṃ karoti, atha kho ukkaṇṭhito avasitukāmo hoti, evameva tvampi sabbabhave bandhanāgārasadise katvā passa, sabbabhavehi ukkaṇṭhito muccitukāmo hutvā nekkhammābhimukhova hoti, evaṃ buddho bhavissasī’’ti tatiyaṃ nekkhammapāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –

१२५.

125.

‘‘न हेते एत्तकायेव, बुद्धधम्मा भविस्सरे।

‘‘Na hete ettakāyeva, buddhadhammā bhavissare;

अञ्‍ञेपि विचिनिस्सामि, ये धम्मा बोधिपाचना॥

Aññepi vicinissāmi, ye dhammā bodhipācanā.

१२६.

126.

‘‘विचिनन्तो तदा दक्खिं, ततियं नेक्खम्मपारमिं।

‘‘Vicinanto tadā dakkhiṃ, tatiyaṃ nekkhammapāramiṃ;

पुब्बकेहि महेसीहि, आसेवितनिसेवितं॥

Pubbakehi mahesīhi, āsevitanisevitaṃ.

१२७.

127.

‘‘इमं त्वं ततियं ताव, दळ्हं कत्वा समादिय।

‘‘Imaṃ tvaṃ tatiyaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;

नेक्खम्मपारमितं गच्छ, यदि बोधिं पत्तुमिच्छसि॥

Nekkhammapāramitaṃ gaccha, yadi bodhiṃ pattumicchasi.

१२८.

128.

‘‘यथा अन्दुघरे पुरिसो, चिरवुट्ठो दुखट्टितो।

‘‘Yathā andughare puriso, ciravuṭṭho dukhaṭṭito;

न तत्थ रागं जनेति, मुत्तिंयेव गवेसति॥

Na tattha rāgaṃ janeti, muttiṃyeva gavesati.

१२९.

129.

‘‘तथेव त्वं सब्बभवे, पस्स अन्दुघरे विय।

‘‘Tatheva tvaṃ sabbabhave, passa andughare viya;

नेक्खम्माभिमुखो होति, भवतो परिमुत्तिया’’ति॥

Nekkhammābhimukho hoti, bhavato parimuttiyā’’ti.

तत्थ अन्दुघरेति बन्धनागारे। चिरवुट्ठोति चिरकालं वुट्ठो। दुखट्टितोति दुक्खपीळितो। न तत्थ रागं जनेतीति तत्थ अन्दुघरे रागं सिनेहं न जनेति न उप्पादेति। ‘‘इमं अन्दुघरं मुञ्‍चित्वा नाहं अञ्‍ञत्थ गमिस्सामी’’ति एवं तत्थ रागं न जनेति, किन्तु मुत्तिंयेव मोक्खमेव गवेसतीति अधिप्पायो। नेक्खम्माभिमुखोति निक्खमनाभिमुखो होति। भवतोति सब्बभवेहि। परिमुत्तियाति परिमोचनत्थाय। नेक्खम्माभिमुखो हुत्वा, सम्बोधिं पापुणिस्ससी’’तिपि पाठो। सेसमेत्थ उत्तानत्थमेवाति।

Tattha andughareti bandhanāgāre. Ciravuṭṭhoti cirakālaṃ vuṭṭho. Dukhaṭṭitoti dukkhapīḷito. Natattha rāgaṃ janetīti tattha andughare rāgaṃ sinehaṃ na janeti na uppādeti. ‘‘Imaṃ andugharaṃ muñcitvā nāhaṃ aññattha gamissāmī’’ti evaṃ tattha rāgaṃ na janeti, kintu muttiṃyeva mokkhameva gavesatīti adhippāyo. Nekkhammābhimukhoti nikkhamanābhimukho hoti. Bhavatoti sabbabhavehi. Parimuttiyāti parimocanatthāya. Nekkhammābhimukho hutvā, sambodhiṃ pāpuṇissasī’’tipi pāṭho. Sesamettha uttānatthamevāti.

अथस्स ‘‘न एत्तकेहेव बुद्धकारकधम्मेहि भवितब्ब’’न्ति उत्तरिम्पि उपधारयतो चतुत्थं पञ्‍ञापारमिं दिस्वा एतदहोसि – ‘‘सुमेधपण्डित, त्वं इतो पट्ठाय पञ्‍ञापारमिम्पि पूरेय्यासि। हीनमज्झिमुक्‍कट्ठेसु कञ्‍चि अवज्‍जेत्वा सब्बेपि पण्डिते उपसङ्कमित्वा पञ्हं पुच्छेय्यासि। यथापि पिण्डचारिको भिक्खु हीनादिभेदेसु कुलेसु किञ्‍चि कुलं अविवज्‍जेत्वा पटिपाटिया पिण्डाय चरन्तो खिप्पं यापनमत्तं लभति, एवमेव त्वम्पि सब्बे पण्डिते उपसङ्कमित्वा पुच्छन्तो बुद्धो भविस्ससी’’ति चतुत्थं पञ्‍ञापारमिं दळ्हं कत्वा अधिट्ठासि। तेन वुत्तं –

Athassa ‘‘na ettakeheva buddhakārakadhammehi bhavitabba’’nti uttarimpi upadhārayato catutthaṃ paññāpāramiṃ disvā etadahosi – ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya paññāpāramimpi pūreyyāsi. Hīnamajjhimukkaṭṭhesu kañci avajjetvā sabbepi paṇḍite upasaṅkamitvā pañhaṃ puccheyyāsi. Yathāpi piṇḍacāriko bhikkhu hīnādibhedesu kulesu kiñci kulaṃ avivajjetvā paṭipāṭiyā piṇḍāya caranto khippaṃ yāpanamattaṃ labhati, evameva tvampi sabbe paṇḍite upasaṅkamitvā pucchanto buddho bhavissasī’’ti catutthaṃ paññāpāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –

१३०.

130.

‘‘न हेते एत्तकायेव, बुद्धधम्मा भविस्सरे।

‘‘Na hete ettakāyeva, buddhadhammā bhavissare;

अञ्‍ञेपि विचिनिस्सामि, ये धम्मा बोधिपाचना॥

Aññepi vicinissāmi, ye dhammā bodhipācanā.

१३१.

131.

‘‘विचिनन्तो तदा दक्खिं, चतुत्थं पञ्‍ञापारमिं।

‘‘Vicinanto tadā dakkhiṃ, catutthaṃ paññāpāramiṃ;

पुब्बकेहि महेसीहि, आसेवितनिसेवितं॥

Pubbakehi mahesīhi, āsevitanisevitaṃ.

१३२.

132.

‘‘इमं त्वं चतुत्थं ताव, दळ्हं कत्वा समादिय।

‘‘Imaṃ tvaṃ catutthaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;

पञ्‍ञापारमितं गच्छ, यदि बोधिं पत्तुमिच्छसि॥

Paññāpāramitaṃ gaccha, yadi bodhiṃ pattumicchasi.

१३३.

133.

‘‘यथा हि भिक्खु भिक्खन्तो, हीनमुक्‍कट्ठमज्झिमे।

‘‘Yathā hi bhikkhu bhikkhanto, hīnamukkaṭṭhamajjhime;

कुलानि न विवज्‍जेन्तो, एवं लभति यापनं॥

Kulāni na vivajjento, evaṃ labhati yāpanaṃ.

१३४.

134.

‘‘तथेव त्वं सब्बकालं, परिपुच्छं बुधं जनं।

‘‘Tatheva tvaṃ sabbakālaṃ, paripucchaṃ budhaṃ janaṃ;

पञ्‍ञाय पारमिं गन्त्वा, सम्बोधिं पापुणिस्ससी’’ति॥

Paññāya pāramiṃ gantvā, sambodhiṃ pāpuṇissasī’’ti.

तत्थ भिक्खन्तोति पिण्डाय चरन्तो। हीनमुक्‍कट्ठमज्झिमेति हीनमुक्‍कट्ठमज्झिमानि कुलानीति अत्थो। लिङ्गविपरियासो कतो। न विवज्‍जेन्तोति न परिहरन्तो, घरपटिपाटिं मुञ्‍चित्वा चरन्तो विवज्‍जेति नाम, एवमकत्वाति अत्थो। यापनन्ति यापनमत्तं पाणधारणं आहारं लभतीति अत्थो। परिपुच्छन्ति – ‘‘किं, भन्ते, कुसलं, किं अकुसलं; किं सावज्‍जं, किं अनवज्‍ज’’न्तिआदिना (दी॰ नि॰ ३.८४, २१६) नयेन तत्थ तत्थ अभिञ्‍ञाते पण्डिते जने उपसङ्कमित्वा परिपुच्छन्तोति अत्थो। बुधं जनन्ति पण्डितं जनं। ‘‘बुधे जने’’तिपि पाठो। पञ्‍ञाय पारमिन्ति पञ्‍ञाय पारं। ‘‘पञ्‍ञापारमितं गन्त्वा’’तिपि पाठो। सेसमेत्थापि उत्तानमेवाति।

Tattha bhikkhantoti piṇḍāya caranto. Hīnamukkaṭṭhamajjhimeti hīnamukkaṭṭhamajjhimāni kulānīti attho. Liṅgavipariyāso kato. Na vivajjentoti na pariharanto, gharapaṭipāṭiṃ muñcitvā caranto vivajjeti nāma, evamakatvāti attho. Yāpananti yāpanamattaṃ pāṇadhāraṇaṃ āhāraṃ labhatīti attho. Paripucchanti – ‘‘kiṃ, bhante, kusalaṃ, kiṃ akusalaṃ; kiṃ sāvajjaṃ, kiṃ anavajja’’ntiādinā (dī. ni. 3.84, 216) nayena tattha tattha abhiññāte paṇḍite jane upasaṅkamitvā paripucchantoti attho. Budhaṃ jananti paṇḍitaṃ janaṃ. ‘‘Budhe jane’’tipi pāṭho. Paññāya pāraminti paññāya pāraṃ. ‘‘Paññāpāramitaṃ gantvā’’tipi pāṭho. Sesametthāpi uttānamevāti.

अथस्स ‘‘न एत्तकेहेव बुद्धकारकधम्मेहि भवितब्ब’’न्ति उत्तरिम्पि उपधारयतो पञ्‍चमं वीरियपारमिं दिस्वा एतदहोसि – ‘‘सुमेधपण्डित, त्वं इतो पट्ठाय वीरियपारमिम्पि पूरेय्यासि। यथापि सीहो मिगराजा सब्बइरियापथेसु दळ्हवीरियो होति, एवं त्वम्पि सब्बभवेसु सब्बइरियापथेसु दळ्हवीरियो अनोलीनवीरियो समानो बुद्धो भविस्ससी’’ति पञ्‍चमं वीरियपारमिं दळ्हं कत्वा अधिट्ठासि। तेन वुत्तं –

Athassa ‘‘na ettakeheva buddhakārakadhammehi bhavitabba’’nti uttarimpi upadhārayato pañcamaṃ vīriyapāramiṃ disvā etadahosi – ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya vīriyapāramimpi pūreyyāsi. Yathāpi sīho migarājā sabbairiyāpathesu daḷhavīriyo hoti, evaṃ tvampi sabbabhavesu sabbairiyāpathesu daḷhavīriyo anolīnavīriyo samāno buddho bhavissasī’’ti pañcamaṃ vīriyapāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –

१३५.

135.

‘‘न हेते एत्तकायेव, बुद्धधम्मा भविस्सरे।

‘‘Na hete ettakāyeva, buddhadhammā bhavissare;

अञ्‍ञेपि विचिनिस्सामि, ये धम्मा बोधिपाचना॥

Aññepi vicinissāmi, ye dhammā bodhipācanā.

१३६.

136.

‘‘विचिनन्तो तदा दक्खिं, पञ्‍चमं वीरियपारमिं।

‘‘Vicinanto tadā dakkhiṃ, pañcamaṃ vīriyapāramiṃ;

पुब्बकेहि महेसीहि, आसेवितनिसेवितं॥

Pubbakehi mahesīhi, āsevitanisevitaṃ.

१३७.

137.

‘‘इमं त्वं पञ्‍चमं ताव, दळ्हं कत्वा समादिय।

‘‘Imaṃ tvaṃ pañcamaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;

वीरियपारमितं गच्छ, यदि बोधिं पत्तुमिच्छसि॥

Vīriyapāramitaṃ gaccha, yadi bodhiṃ pattumicchasi.

१३८.

138.

‘‘यथापि सीहो मिगराजा, निसज्‍जट्ठानचङ्कमे।

‘‘Yathāpi sīho migarājā, nisajjaṭṭhānacaṅkame;

अलीनवीरियो होति, पग्गहितमनो सदा॥

Alīnavīriyo hoti, paggahitamano sadā.

१३९.

139.

‘‘तथेव त्वं सब्बभवे, पग्गण्ह वीरियं दळ्हं।

‘‘Tatheva tvaṃ sabbabhave, paggaṇha vīriyaṃ daḷhaṃ;

वीरियपारमितं गन्त्वा, सम्बोधिं पापुणिस्ससी’’ति॥

Vīriyapāramitaṃ gantvā, sambodhiṃ pāpuṇissasī’’ti.

तत्थ अलीनवीरियोति अनोलीनवीरियो। सब्बभवेति जातजातभवे, सब्बेसु भवेसूति अत्थो। आरद्धवीरियो हुत्वा, सम्बोधिं पापुणिस्ससीतिपि पाठो। सेसमेत्थापि उत्तानमेवाति।

Tattha alīnavīriyoti anolīnavīriyo. Sabbabhaveti jātajātabhave, sabbesu bhavesūti attho. Āraddhavīriyo hutvā, sambodhiṃ pāpuṇissasītipi pāṭho. Sesametthāpi uttānamevāti.

अथस्स ‘‘न एत्तकेहेव बुद्धकारकधम्मेहि भवितब्ब’’न्ति उत्तरिम्पि उपधारयतो छट्ठमं खन्तिपारमिं दिस्वा एतदहोसि – ‘‘सुमेधपण्डित, त्वं इतो पट्ठाय खन्तिपारमिं परिपूरेय्यासि, सम्माननेपि अवमाननेपि खमोव भवेय्यासि। यथा हि पथवियं नाम सुचिम्पि पक्खिपन्ति असुचिम्पि, न च तेन पथवी सिनेहं वा पटिघं वा करोति, खमति सहति अधिवासेतियेव, एवमेव त्वम्पि सब्बेसं सम्माननावमाननेसु खमो समानो बुद्धो भविस्ससी’’ति छट्ठमं खन्तिपारमिं दळ्हं कत्वा अधिट्ठासि। तेन वुत्तं –

Athassa ‘‘na ettakeheva buddhakārakadhammehi bhavitabba’’nti uttarimpi upadhārayato chaṭṭhamaṃ khantipāramiṃ disvā etadahosi – ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya khantipāramiṃ paripūreyyāsi, sammānanepi avamānanepi khamova bhaveyyāsi. Yathā hi pathaviyaṃ nāma sucimpi pakkhipanti asucimpi, na ca tena pathavī sinehaṃ vā paṭighaṃ vā karoti, khamati sahati adhivāsetiyeva, evameva tvampi sabbesaṃ sammānanāvamānanesu khamo samāno buddho bhavissasī’’ti chaṭṭhamaṃ khantipāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –

१४०.

140.

‘‘न हेते एत्तकायेव, बुद्धधम्मा भविस्सरे।

‘‘Na hete ettakāyeva, buddhadhammā bhavissare;

अञ्‍ञेपि विचिनिस्सामि, ये धम्मा बोधिपाचना॥

Aññepi vicinissāmi, ye dhammā bodhipācanā.

१४१.

141.

‘‘विचिनन्तो तदा दक्खिं, छट्ठमं खन्तिपारमिं।

‘‘Vicinanto tadā dakkhiṃ, chaṭṭhamaṃ khantipāramiṃ;

पुब्बकेहि महेसीहि, आसेवितनिसेवितं॥

Pubbakehi mahesīhi, āsevitanisevitaṃ.

१४२.

142.

‘‘इमं त्वं छट्ठमं ताव, दळ्हं कत्वा समादिय।

‘‘Imaṃ tvaṃ chaṭṭhamaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;

तत्थ अद्वेज्झमानसो, सम्बोधिं पापुणिस्ससि॥

Tattha advejjhamānaso, sambodhiṃ pāpuṇissasi.

१४३.

143.

‘‘यथापि पथवी नाम, सुचिम्पि असुचिम्पि च।

‘‘Yathāpi pathavī nāma, sucimpi asucimpi ca;

सब्बं सहति निक्खेपं, न करोति पटिघं तया॥

Sabbaṃ sahati nikkhepaṃ, na karoti paṭighaṃ tayā.

१४४.

144.

‘‘तथेव त्वम्पि सब्बेसं, सम्मानावमानक्खमो।

‘‘Tatheva tvampi sabbesaṃ, sammānāvamānakkhamo;

खन्तिपारमितं गन्त्वा, सम्बोधिं पापुणिस्ससी’’ति॥

Khantipāramitaṃ gantvā, sambodhiṃ pāpuṇissasī’’ti.

तत्थ तत्थाति तस्सं खन्तिपारमियं। अद्वेज्झमानसोति एकंसमानसो। सुचिम्पीति चन्दनकुङ्कुमगन्धमालादिसुचिम्पि। असुचिम्पीति अहिकुक्‍कुरमनुस्सकुणपगूथमुत्तखेळसिङ्घाणिकादिअसुचिम्पि। सहतीति खमति, अधिवासेति। निक्खेपन्ति निक्खित्तं। पटिघन्ति कोधं। तयाति ताय वुत्तिया, ताय निक्खित्तताय वा। ‘‘पटिघं दय’’न्तिपि पाठो, तस्स तेन निक्खेपेन पटिघानुरोधं न करोतीति अत्थो। सम्मानावमानक्खमोति सब्बेसं सम्माननावमाननसहो त्वम्पि भवाति अत्थो। ‘‘तथेव त्वम्पि सब्बभवे, सम्माननविमानक्खमो’’तिपि पठन्ति। ‘‘खन्तिया पारमिं गन्त्वा’’तिपि पाठो, तस्सा खन्तिया पारमिपूरणवसेन गन्त्वाति अत्थो। सेसमेत्थापि उत्तानमेवाति। इतो परं एत्तकम्पि अवत्वा यत्थ यत्थ विसेसो अत्थि, तं तमेव वत्वा पाठन्तरं दस्सेत्वा गमिस्सामाति।

Tattha tatthāti tassaṃ khantipāramiyaṃ. Advejjhamānasoti ekaṃsamānaso. Sucimpīti candanakuṅkumagandhamālādisucimpi. Asucimpīti ahikukkuramanussakuṇapagūthamuttakheḷasiṅghāṇikādiasucimpi. Sahatīti khamati, adhivāseti. Nikkhepanti nikkhittaṃ. Paṭighanti kodhaṃ. Tayāti tāya vuttiyā, tāya nikkhittatāya vā. ‘‘Paṭighaṃ daya’’ntipi pāṭho, tassa tena nikkhepena paṭighānurodhaṃ na karotīti attho. Sammānāvamānakkhamoti sabbesaṃ sammānanāvamānanasaho tvampi bhavāti attho. ‘‘Tatheva tvampi sabbabhave, sammānanavimānakkhamo’’tipi paṭhanti. ‘‘Khantiyā pāramiṃ gantvā’’tipi pāṭho, tassā khantiyā pāramipūraṇavasena gantvāti attho. Sesametthāpi uttānamevāti. Ito paraṃ ettakampi avatvā yattha yattha viseso atthi, taṃ tameva vatvā pāṭhantaraṃ dassetvā gamissāmāti.

अथस्स ‘‘न एत्तकेहेव बुद्धकारकधम्मेहि भवितब्ब’’न्ति उत्तरिम्पि उपधारयतो सत्तमं सच्‍चपारमिं दिस्वा एतदहोसि – ‘‘सुमेधपण्डित, त्वं इतो पट्ठाय सच्‍चपारमिम्पि पूरेय्यासि, असनिया मत्थके पतमानायपि धनादीनं अत्थाय छन्दादीनं वसेन सम्पजानमुसावादं नाम मा भासि। यथापि ओसधीतारका नाम सब्बउतूसु अत्तनो गमनवीथिं विजहित्वा अञ्‍ञाय वीथिया न गच्छति, सकवीथियाव गच्छति, एवमेव त्वम्पि सच्‍चं पहाय मुसावादं नाम अवदन्तोयेव बुद्धो भविस्ससी’’ति सत्तमं सच्‍चपारमिं दळ्हं कत्वा अधिट्ठासि। तेन वुत्तं –

Athassa ‘‘na ettakeheva buddhakārakadhammehi bhavitabba’’nti uttarimpi upadhārayato sattamaṃ saccapāramiṃ disvā etadahosi – ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya saccapāramimpi pūreyyāsi, asaniyā matthake patamānāyapi dhanādīnaṃ atthāya chandādīnaṃ vasena sampajānamusāvādaṃ nāma mā bhāsi. Yathāpi osadhītārakā nāma sabbautūsu attano gamanavīthiṃ vijahitvā aññāya vīthiyā na gacchati, sakavīthiyāva gacchati, evameva tvampi saccaṃ pahāya musāvādaṃ nāma avadantoyeva buddho bhavissasī’’ti sattamaṃ saccapāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –

१४५.

145.

‘‘न हेते एत्तकायेव, बुद्धधम्मा भविस्सरे।

‘‘Na hete ettakāyeva, buddhadhammā bhavissare;

अञ्‍ञेपि विचिनिस्सामि, ये धम्मा बोधिपाचना॥

Aññepi vicinissāmi, ye dhammā bodhipācanā.

१४६.

146.

‘‘विचिनन्तो तदा दक्खिं, सत्तमं सच्‍चपारमिं।

‘‘Vicinanto tadā dakkhiṃ, sattamaṃ saccapāramiṃ;

पुब्बकेहि महेसीहि, आसेवितनिसेवितं॥

Pubbakehi mahesīhi, āsevitanisevitaṃ.

१४७.

147.

‘‘इमं त्वं सत्तमं ताव, दळ्हं कत्वा समादिय।

‘‘Imaṃ tvaṃ sattamaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;

तत्थ अद्वेज्झवचनो, सम्बोधिं पापुणिस्ससि॥

Tattha advejjhavacano, sambodhiṃ pāpuṇissasi.

१४८.

148.

‘‘यथापि ओसधी नाम, तुलाभूता सदेवके।

‘‘Yathāpi osadhī nāma, tulābhūtā sadevake;

समये उतुवस्से वा, न वोक्‍कमति वीथितो॥

Samaye utuvasse vā, na vokkamati vīthito.

१४९.

149.

‘‘तथेव त्वम्पि सच्‍चेसु, मा वोक्‍कम हि वीथितो।

‘‘Tatheva tvampi saccesu, mā vokkama hi vīthito;

सच्‍चपारमितं गन्त्वा, सम्बोधिं पापुणिस्ससी’’ति॥

Saccapāramitaṃ gantvā, sambodhiṃ pāpuṇissasī’’ti.

तत्थ तत्थाति सच्‍चपारमियं। अद्वेज्झवचनोति अवितथवचनो। ओसधी नामाति ओसधीतारका, ओसधगहणे ओसधीतारकं उदितं दिस्वा ओसधं गण्हन्ति। तस्मा ‘‘ओसधीतारका’’ति वुच्‍चति। तुलाभूताति पमाणभूता। सदेवकेति सदेवकस्स लोकस्स। समयेति वस्ससमये। उतुवस्सेति हेमन्तगिम्हेसु। ‘‘समये उतुवट्टे’’तिपि पाठो। तस्स समयेति गिम्हे। उतुवट्टेति हेमन्ते च वस्साने चाति अत्थो। न वोक्‍कमति वीथितोति तं तं उतुम्हि अत्तनो गमनवीथितो न वोक्‍कमति न विगच्छति, छ मासे पच्छिमं दिसं गच्छति, छ मासे पुब्बं दिसं गच्छतीति। अथ वा ओसधी नामाति सिङ्गिवेरपिप्फलिमरिचादिकं ओसधं। न वोक्‍कमतीति यं यं फलदानसमत्थं ओसधं, तं तं फलदानं ओक्‍कम्म अत्तनो फलं अदत्वा न निवत्तति। वीथितोति गमनवीथितो, पित्तहरो पित्तं हरतेव, वातहरो वातं हरतेव, सेम्हहरो सेम्हं हरतेवाति अत्थो। सेसमेत्थापि उत्तानमेवाति।

Tattha tatthāti saccapāramiyaṃ. Advejjhavacanoti avitathavacano. Osadhī nāmāti osadhītārakā, osadhagahaṇe osadhītārakaṃ uditaṃ disvā osadhaṃ gaṇhanti. Tasmā ‘‘osadhītārakā’’ti vuccati. Tulābhūtāti pamāṇabhūtā. Sadevaketi sadevakassa lokassa. Samayeti vassasamaye. Utuvasseti hemantagimhesu. ‘‘Samaye utuvaṭṭe’’tipi pāṭho. Tassa samayeti gimhe. Utuvaṭṭeti hemante ca vassāne cāti attho. Navokkamati vīthitoti taṃ taṃ utumhi attano gamanavīthito na vokkamati na vigacchati, cha māse pacchimaṃ disaṃ gacchati, cha māse pubbaṃ disaṃ gacchatīti. Atha vā osadhī nāmāti siṅgiverapipphalimaricādikaṃ osadhaṃ. Na vokkamatīti yaṃ yaṃ phaladānasamatthaṃ osadhaṃ, taṃ taṃ phaladānaṃ okkamma attano phalaṃ adatvā na nivattati. Vīthitoti gamanavīthito, pittaharo pittaṃ harateva, vātaharo vātaṃ harateva, semhaharo semhaṃ haratevāti attho. Sesametthāpi uttānamevāti.

अथस्स ‘‘न एत्तकेहेव बुद्धकारकधम्मेहि भवितब्ब’’न्ति उत्तरिम्पि उपधारयतो अट्ठमं अधिट्ठानपारमिं दिस्वा एतदहोसि – ‘‘सुमेधपण्डित, त्वं इतो पट्ठाय अधिट्ठानपारमिम्पि पूरेय्यासि, यं अधिट्ठासि, तस्मिं अधिट्ठाने निच्‍चलो भवेय्यासि, यथा पब्बतो नाम सब्बदिसासु वाते पहरन्तेपि न कम्पति न चलति, अत्तनो ठानेयेव तिट्ठति, एवमेव त्वम्पि अत्तनो अधिट्ठाने निच्‍चलो होन्तोव बुद्धो भविस्ससी’’ति अट्ठमं अधिट्ठानपारमिं दळ्हं कत्वा अधिट्ठासीति। तेन वुत्तं –

Athassa ‘‘na ettakeheva buddhakārakadhammehi bhavitabba’’nti uttarimpi upadhārayato aṭṭhamaṃ adhiṭṭhānapāramiṃ disvā etadahosi – ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya adhiṭṭhānapāramimpi pūreyyāsi, yaṃ adhiṭṭhāsi, tasmiṃ adhiṭṭhāne niccalo bhaveyyāsi, yathā pabbato nāma sabbadisāsu vāte paharantepi na kampati na calati, attano ṭhāneyeva tiṭṭhati, evameva tvampi attano adhiṭṭhāne niccalo hontova buddho bhavissasī’’ti aṭṭhamaṃ adhiṭṭhānapāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsīti. Tena vuttaṃ –

१५०.

150.

‘‘न हेते एत्तकायेव, बुद्धधम्मा भविस्सरे।

‘‘Na hete ettakāyeva, buddhadhammā bhavissare;

अञ्‍ञेपि विचिनिस्सामि, ये धम्मा बोधिपाचना॥

Aññepi vicinissāmi, ye dhammā bodhipācanā.

१५१.

151.

‘‘विचिनन्तो तदा दक्खिं, अट्ठमं अधिट्ठानपारमिं।

‘‘Vicinanto tadā dakkhiṃ, aṭṭhamaṃ adhiṭṭhānapāramiṃ;

पुब्बकेहि महेसीहि, आसेवितनिसेवितं॥

Pubbakehi mahesīhi, āsevitanisevitaṃ.

१५२.

152.

‘‘इमं त्वं अट्ठमं ताव, दळ्हं कत्वा समादिय।

‘‘Imaṃ tvaṃ aṭṭhamaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;

तत्थ त्वं अचलो हुत्वा, सम्बोधिं पापुणिस्ससि॥

Tattha tvaṃ acalo hutvā, sambodhiṃ pāpuṇissasi.

१५३.

153.

‘‘यथापि पब्बतो सेलो, अचलो सुप्पतिट्ठितो।

‘‘Yathāpi pabbato selo, acalo suppatiṭṭhito;

न कम्पति भुसवातेहि, सकट्ठानेव तिट्ठति॥

Na kampati bhusavātehi, sakaṭṭhāneva tiṭṭhati.

१५४.

154.

‘‘तत्थेव त्वम्पि अधिट्ठाने, सब्बदा अचलो भव।

‘‘Tattheva tvampi adhiṭṭhāne, sabbadā acalo bhava;

अधिट्ठानपारमितं गन्त्वा, सम्बोधिं पापुणिस्ससी’’ति॥

Adhiṭṭhānapāramitaṃ gantvā, sambodhiṃ pāpuṇissasī’’ti.

तत्थ सेलोति सिलामयो। अचलोति निच्‍चलो सुप्पतिट्ठितोति अचलत्ताव सुट्ठु पतिट्ठितो। ‘‘यथापि पब्बतो अचलो, निखातो सुप्पतिट्ठितो’’तिपि पाठो। भुसवातेहीति बलववातेहि। सकट्ठानेवाति अत्तनो ठानेयेव, यथाठितट्ठानेयेवाति अत्थो। सेसमेत्थापि उत्तानमेवाति।

Tattha seloti silāmayo. Acaloti niccalo suppatiṭṭhitoti acalattāva suṭṭhu patiṭṭhito. ‘‘Yathāpi pabbato acalo, nikhāto suppatiṭṭhito’’tipi pāṭho. Bhusavātehīti balavavātehi. Sakaṭṭhānevāti attano ṭhāneyeva, yathāṭhitaṭṭhāneyevāti attho. Sesametthāpi uttānamevāti.

अथस्स ‘‘न एत्तकेहेव बुद्धकारकधम्मेहि भवितब्ब’’न्ति उत्तरिम्पि उपधारयतो नवमं मेत्तापारमिं दिस्वा एतदहोसि – ‘‘सुमेधपण्डित, त्वं इतो पट्ठाय मेत्तापारमिं पूरेय्यासि, हितेसुपि अहितेसुपि एकचित्तोव भवेय्यासि। यथापि उदकं नाम पापजनस्सपि कल्याणजनस्सपि सीतभावं एकसदिसं कत्वा फरति, एवमेव त्वम्पि सब्बसत्तेसु मेत्तचित्तेन एकचित्तोव हुत्वा बुद्धो भविस्ससी’’ति नवमं मेत्तापारमिं दळ्हं कत्वा अधिट्ठासीति। तेन वुत्तं –

Athassa ‘‘na ettakeheva buddhakārakadhammehi bhavitabba’’nti uttarimpi upadhārayato navamaṃ mettāpāramiṃ disvā etadahosi – ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya mettāpāramiṃ pūreyyāsi, hitesupi ahitesupi ekacittova bhaveyyāsi. Yathāpi udakaṃ nāma pāpajanassapi kalyāṇajanassapi sītabhāvaṃ ekasadisaṃ katvā pharati, evameva tvampi sabbasattesu mettacittena ekacittova hutvā buddho bhavissasī’’ti navamaṃ mettāpāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsīti. Tena vuttaṃ –

१५५.

155.

‘‘न हेते एत्तकायेव, बुद्धधम्मा भविस्सरे।

‘‘Na hete ettakāyeva, buddhadhammā bhavissare;

अञ्‍ञेपि विचिनिस्सामि, ये धम्मा बोधिपाचना॥

Aññepi vicinissāmi, ye dhammā bodhipācanā.

१५६.

156.

‘‘विचिनन्तो तदा दक्खिं, नवमं मेत्तापारमिं।

‘‘Vicinanto tadā dakkhiṃ, navamaṃ mettāpāramiṃ;

पुब्बकेहि महेसीहि, आसेवितनिसेवितं॥

Pubbakehi mahesīhi, āsevitanisevitaṃ.

१५७.

157.

‘‘इमं त्वं नवमं ताव, दळ्हं कत्वा समादिय।

‘‘Imaṃ tvaṃ navamaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;

मेत्ताय असमो होति, यदि बोधिं पत्तुमिच्छसि॥

Mettāya asamo hoti, yadi bodhiṃ pattumicchasi.

१५८.

158.

‘‘यथापि उदकं नाम, कल्याणे पापके जने।

‘‘Yathāpi udakaṃ nāma, kalyāṇe pāpake jane;

समं फरति सीतेन, पवाहेति रजोमलं॥

Samaṃ pharati sītena, pavāheti rajomalaṃ.

१५९.

159.

‘‘तथेव त्वं हिताहिते, समं मेत्ताय भावय।

‘‘Tatheva tvaṃ hitāhite, samaṃ mettāya bhāvaya;

मेत्तापारमितं गन्त्वा, सम्बोधिं पापुणिस्ससी’’ति॥

Mettāpāramitaṃ gantvā, sambodhiṃ pāpuṇissasī’’ti.

तत्थ असमो होहीति मेत्ताभावनाय असदिसो होहि। तत्थ ‘‘त्वं समसमो होही’’तिपि पाठो, सो उत्तानत्थोव। समन्ति तुल्यं। फरतीति फुसति। पवाहेतीति विसोधेति। रजोति आगन्तुकरजं। मलन्ति सरीरे उट्ठितं सेदमलादिं। ‘‘रजमल’’न्तिपि पाठो, सोयेवत्थो। हिताहितेति हिते च अहिते च, मित्ते च अमित्ते चाति अत्थो। मेत्ताय भावयाति मेत्तं भावय वड्ढेहि। सेसमेत्थापि उत्तानमेवाति।

Tattha asamo hohīti mettābhāvanāya asadiso hohi. Tattha ‘‘tvaṃ samasamo hohī’’tipi pāṭho, so uttānatthova. Samanti tulyaṃ. Pharatīti phusati. Pavāhetīti visodheti. Rajoti āgantukarajaṃ. Malanti sarīre uṭṭhitaṃ sedamalādiṃ. ‘‘Rajamala’’ntipi pāṭho, soyevattho. Hitāhiteti hite ca ahite ca, mitte ca amitte cāti attho. Mettāya bhāvayāti mettaṃ bhāvaya vaḍḍhehi. Sesametthāpi uttānamevāti.

अथस्स ‘‘न एत्तकेहेव बुद्धकारकधम्मेहि भवितब्ब’’न्ति उत्तरिम्पि उपधारयतो दसमं उपेक्खापारमिं दिस्वा एतदहोसि – ‘‘सुमेधपण्डित, त्वं इतो पट्ठाय उपेक्खापारमिं परिपूरेय्यासि, सुखेपि दुक्खेपि मज्झत्तोव भवेय्यासि। यथापि पथवी नाम सुचिम्पि असुचिम्पि च पक्खिपमाने मज्झत्ताव होति, एवमेव त्वम्पि सुखदुक्खेसु मज्झत्तोव होन्तो बुद्धो भविस्ससी’’ति दसमं उपेक्खापारमिं दळ्हं कत्वा अधिट्ठासि। तेन वुत्तं –

Athassa ‘‘na ettakeheva buddhakārakadhammehi bhavitabba’’nti uttarimpi upadhārayato dasamaṃ upekkhāpāramiṃ disvā etadahosi – ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya upekkhāpāramiṃ paripūreyyāsi, sukhepi dukkhepi majjhattova bhaveyyāsi. Yathāpi pathavī nāma sucimpi asucimpi ca pakkhipamāne majjhattāva hoti, evameva tvampi sukhadukkhesu majjhattova honto buddho bhavissasī’’ti dasamaṃ upekkhāpāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –

१६०.

160.

‘‘न हेते एत्तकायेव, बुद्धधम्मा भविस्सरे।

‘‘Na hete ettakāyeva, buddhadhammā bhavissare;

अञ्‍ञेपि विचिनिस्सामि, ये धम्मा बोधिपाचना॥

Aññepi vicinissāmi, ye dhammā bodhipācanā.

१६१.

161.

‘‘विचिनन्तो तदा दक्खिं, दसमं उपेक्खापारमिं।

‘‘Vicinanto tadā dakkhiṃ, dasamaṃ upekkhāpāramiṃ;

पुब्बकेहि महेसीहि, आसेवितनिसेवितं॥

Pubbakehi mahesīhi, āsevitanisevitaṃ.

१६२.

162.

‘‘इमं त्वं दसमं ताव, दळ्हं कत्वा समादिय।

‘‘Imaṃ tvaṃ dasamaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;

तुलाभूतो दळ्हो हुत्वा, सम्बोधिं पापुणिस्ससि॥

Tulābhūto daḷho hutvā, sambodhiṃ pāpuṇissasi.

१६३.

163.

‘‘यथापि पथवी नाम, निक्खित्तं असुचिं सुचिं।

‘‘Yathāpi pathavī nāma, nikkhittaṃ asuciṃ suciṃ;

उपेक्खति उभोपेते, कोपानुनयवज्‍जिता॥

Upekkhati ubhopete, kopānunayavajjitā.

१६४.

164.

‘‘तथेव त्वं सुखदुक्खे, तुलाभूतो सदा भव।

‘‘Tatheva tvaṃ sukhadukkhe, tulābhūto sadā bhava;

उपेक्खापारमितं गन्त्वा, सम्बोधिं पापुणिस्ससी’’ति॥

Upekkhāpāramitaṃ gantvā, sambodhiṃ pāpuṇissasī’’ti.

तत्थ तुलाभूतोति मज्झत्तभावे ठितो यथा तुलाय दण्डो समं तुलितो समं तिट्ठति, न नमति न उन्‍नमति, एवमेव त्वम्पि सुखदुक्खेसु तुलासदिसो हुत्वा सम्बोधिं पापुणिस्ससि। कोपानुनयवज्‍जिताति पटिघानुरोधवज्‍जिता। ‘‘दयाकोपविवज्‍जिता’’तिपि पाठो, सोयेवत्थो। सेसं खन्तिपारमियं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।

Tattha tulābhūtoti majjhattabhāve ṭhito yathā tulāya daṇḍo samaṃ tulito samaṃ tiṭṭhati, na namati na unnamati, evameva tvampi sukhadukkhesu tulāsadiso hutvā sambodhiṃ pāpuṇissasi. Kopānunayavajjitāti paṭighānurodhavajjitā. ‘‘Dayākopavivajjitā’’tipi pāṭho, soyevattho. Sesaṃ khantipāramiyaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ.

ततो सुमेधपण्डितो इमे दस पारमिधम्मे विचिनित्वा ततो परं चिन्तेसि – ‘‘इमस्मिं लोके बोधिसत्तेहि परिपूरेतब्बा बोधिपाचना बुद्धत्तकरा धम्मा एत्तकायेव, न इतो भिय्यो, इमा पन पारमियो उद्धं आकासेपि नत्थि, न हेट्ठा पथवियम्पि, न पुरत्थिमादीसु दिसासुपि अत्थि, मय्हंयेव पन हदयमंसन्तरेयेव पतिट्ठिता’’ति। एवं तासं अत्तनो हदये पतिट्ठितभावं दिस्वा सब्बापि ता दळ्हं कत्वा अधिट्ठाय पुनप्पुनं सम्मसन्तो अनुलोमपटिलोमं सम्मसि, परियन्ते गहेत्वा आदिम्हि पापेसि, आदिम्हि गहेत्वा परियन्ते ठपेसि, मज्झे गहेत्वा उभतो ओसापेसि, उभतो कोटीसु गहेत्वा मज्झे ओसापेसि। बाहिरभण्डपरिच्‍चागो पारमियो नाम, अङ्गपरिच्‍चागो उपपारमियो नाम, जीवितपरिच्‍चागो परमत्थपारमियो नामाति दस पारमियो दस उपपारमियो दस परमत्थपारमियोति समत्तिंस पारमियो यमकतेलं विनिवट्टेन्तो विय सम्मसि। तस्स दस पारमियो सम्मसन्तस्स धम्मतेजेन चतुनहुताधिकद्वियोजनसतसहस्सबहला विपुला अयं महापथवी हत्थिना अक्‍कन्तनळकलापो विय उप्पीळियमानं उच्छुयन्तं विय च महाविरवं विरवमाना सङ्कम्पि सम्पकम्पि सम्पवेधि। कुलालचक्‍कं विय तेलयन्तचक्‍कं विय च परिब्भमि। तेन वुत्तं –

Tato sumedhapaṇḍito ime dasa pāramidhamme vicinitvā tato paraṃ cintesi – ‘‘imasmiṃ loke bodhisattehi paripūretabbā bodhipācanā buddhattakarā dhammā ettakāyeva, na ito bhiyyo, imā pana pāramiyo uddhaṃ ākāsepi natthi, na heṭṭhā pathaviyampi, na puratthimādīsu disāsupi atthi, mayhaṃyeva pana hadayamaṃsantareyeva patiṭṭhitā’’ti. Evaṃ tāsaṃ attano hadaye patiṭṭhitabhāvaṃ disvā sabbāpi tā daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāya punappunaṃ sammasanto anulomapaṭilomaṃ sammasi, pariyante gahetvā ādimhi pāpesi, ādimhi gahetvā pariyante ṭhapesi, majjhe gahetvā ubhato osāpesi, ubhato koṭīsu gahetvā majjhe osāpesi. Bāhirabhaṇḍapariccāgo pāramiyo nāma, aṅgapariccāgo upapāramiyo nāma, jīvitapariccāgo paramatthapāramiyo nāmāti dasa pāramiyo dasa upapāramiyo dasa paramatthapāramiyoti samattiṃsa pāramiyo yamakatelaṃ vinivaṭṭento viya sammasi. Tassa dasa pāramiyo sammasantassa dhammatejena catunahutādhikadviyojanasatasahassabahalā vipulā ayaṃ mahāpathavī hatthinā akkantanaḷakalāpo viya uppīḷiyamānaṃ ucchuyantaṃ viya ca mahāviravaṃ viravamānā saṅkampi sampakampi sampavedhi. Kulālacakkaṃ viya telayantacakkaṃ viya ca paribbhami. Tena vuttaṃ –

१६५.

165.

‘‘एत्तकायेव ते लोके, ये धम्मा बोधिपाचना।

‘‘Ettakāyeva te loke, ye dhammā bodhipācanā;

ततुद्धं नत्थि अञ्‍ञत्र, दळ्हं तत्थ पतिट्ठह॥

Tatuddhaṃ natthi aññatra, daḷhaṃ tattha patiṭṭhaha.

१६६.

166.

‘‘इमे धम्मे सम्मसतो, सभावसरसलक्खणे।

‘‘Ime dhamme sammasato, sabhāvasarasalakkhaṇe;

धम्मतेजेन वसुधा, दससहस्सी पकम्पथ॥

Dhammatejena vasudhā, dasasahassī pakampatha.

१६७.

167.

‘‘चलती रवती पथवी, उच्छुयन्तंव पीळितं।

‘‘Calatī ravatī pathavī, ucchuyantaṃva pīḷitaṃ;

तेलयन्ते यथा चक्‍कं, एवं कम्पति मेदनी’’ति॥

Telayante yathā cakkaṃ, evaṃ kampati medanī’’ti.

तत्थ एत्तकायेवाति निद्दिट्ठानं दसन्‍नं पारमितानं अनूनाधिकभावस्स दस्सनत्थं वुत्तं। ततुद्धन्ति ततो दसपारमीहि उद्धं नत्थि। अञ्‍ञत्राति अञ्‍ञं, लक्खणं सद्दसत्थतो गहेतब्बं। ततो दसपारमितो अञ्‍ञो बुद्धकारकधम्मो नत्थीति अत्थो। तत्थाति तासु दससु पारमीसु। पतिट्ठहाति पतिट्ठ, परिपूरेन्तो तिट्ठाति अत्थो।

Tattha ettakāyevāti niddiṭṭhānaṃ dasannaṃ pāramitānaṃ anūnādhikabhāvassa dassanatthaṃ vuttaṃ. Tatuddhanti tato dasapāramīhi uddhaṃ natthi. Aññatrāti aññaṃ, lakkhaṇaṃ saddasatthato gahetabbaṃ. Tato dasapāramito añño buddhakārakadhammo natthīti attho. Tatthāti tāsu dasasu pāramīsu. Patiṭṭhahāti patiṭṭha, paripūrento tiṭṭhāti attho.

इमे धम्मेति पारमिधम्मे। सम्मसतोति उपपरिक्खन्तस्स, अनादरत्थे सामिवचनं दट्ठब्बं। सभावसरसलक्खणेति सभावसङ्खातेन सरसलक्खणेन सम्मसन्तस्साति अत्थो। धम्मतेजेनाति पारमिपविचयञाणतेजेन। वसुधाति वसूति रतनं वुच्‍चति, तं धारेति धीयति वा एत्थाति वसुधा । का सा? मेदनी। पकम्पथाति पकम्पित्थ। सुमेधपण्डिते पन पारमियो विचिनन्ते तस्स ञाणतेजेन दससहस्सी पकम्पित्थाति अत्थो।

Ime dhammeti pāramidhamme. Sammasatoti upaparikkhantassa, anādaratthe sāmivacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Sabhāvasarasalakkhaṇeti sabhāvasaṅkhātena sarasalakkhaṇena sammasantassāti attho. Dhammatejenāti pāramipavicayañāṇatejena. Vasudhāti vasūti ratanaṃ vuccati, taṃ dhāreti dhīyati vā etthāti vasudhā . Kā sā? Medanī. Pakampathāti pakampittha. Sumedhapaṇḍite pana pāramiyo vicinante tassa ñāṇatejena dasasahassī pakampitthāti attho.

चलतीति छप्पकारा कम्पि। रवतीति नदति विकूजति। उच्छुयन्तंव पीळितन्ति निप्पीळितं उच्छुयन्तं विय। ‘‘गुळयन्तंव पीळित’’न्तिपि पाठो, सोयेवत्थो। तेलयन्तेति तेलपीळनयन्ते। यथा चक्‍कन्ति चक्‍किकानं महाचक्‍कयन्तं विय। एवन्ति यथा तेलपीळनचक्‍कयन्तं परिब्भमति कम्पति, एवं अयं मेदनी कम्पतीति अत्थो। सेसमेत्थ उत्तानमेवाति।

Calatīti chappakārā kampi. Ravatīti nadati vikūjati. Ucchuyantaṃva pīḷitanti nippīḷitaṃ ucchuyantaṃ viya. ‘‘Guḷayantaṃva pīḷita’’ntipi pāṭho, soyevattho. Telayanteti telapīḷanayante. Yathā cakkanti cakkikānaṃ mahācakkayantaṃ viya. Evanti yathā telapīḷanacakkayantaṃ paribbhamati kampati, evaṃ ayaṃ medanī kampatīti attho. Sesamettha uttānamevāti.

एवं महापथविया कम्पमानाय रम्मनगरवासिनो मनुस्सा भगवन्तं परिविसयमाना सण्ठातुं असक्‍कोन्ता युगन्धरवातब्भाहता महासाला विय मुच्छिता पपतिंसु। घटादीनि कुलालभण्डानि पवट्टेन्तानि अञ्‍ञमञ्‍ञं पहरन्तानि चुण्णविचुण्णानि अहेसुं। महाजनो भीततसितो सत्थारं उपसङ्कमित्वा – ‘‘किं नु खो भगवा ‘नागावट्टो अयं, भूतयक्खदेवतासु अञ्‍ञतरावट्टो वा’ति न हि मयं एतं जानाम। अपि च खो सब्बोपि अयं महाजनो भयेन उपद्दुतो, किं नु खो इमस्स लोकस्स पापकं भविस्सति, उदाहु कल्याणं, कथेथ नो एतं कारण’’न्ति पुच्छिंसु।

Evaṃ mahāpathaviyā kampamānāya rammanagaravāsino manussā bhagavantaṃ parivisayamānā saṇṭhātuṃ asakkontā yugandharavātabbhāhatā mahāsālā viya mucchitā papatiṃsu. Ghaṭādīni kulālabhaṇḍāni pavaṭṭentāni aññamaññaṃ paharantāni cuṇṇavicuṇṇāni ahesuṃ. Mahājano bhītatasito satthāraṃ upasaṅkamitvā – ‘‘kiṃ nu kho bhagavā ‘nāgāvaṭṭo ayaṃ, bhūtayakkhadevatāsu aññatarāvaṭṭo vā’ti na hi mayaṃ etaṃ jānāma. Api ca kho sabbopi ayaṃ mahājano bhayena upadduto, kiṃ nu kho imassa lokassa pāpakaṃ bhavissati, udāhu kalyāṇaṃ, kathetha no etaṃ kāraṇa’’nti pucchiṃsu.

अथ सत्था तेसं कथं सुत्वा – ‘‘तुम्हे मा भायित्थ, मा खो चिन्तयित्थ, नत्थि वो इतोनिदानं भयं, यो सो मया अज्‍ज सुमेधपण्डितो ‘अनागते गोतमो नाम बुद्धो भविस्सती’ति ब्याकतो, सो इदानि पारमियो सम्मसति, तस्स सम्मसन्तस्स धम्मतेजेन सकलदससहस्सी लोकधातु एकप्पहारेन कम्पति चेव विरवति चा’’ति आह। तेन वुत्तं –

Atha satthā tesaṃ kathaṃ sutvā – ‘‘tumhe mā bhāyittha, mā kho cintayittha, natthi vo itonidānaṃ bhayaṃ, yo so mayā ajja sumedhapaṇḍito ‘anāgate gotamo nāma buddho bhavissatī’ti byākato, so idāni pāramiyo sammasati, tassa sammasantassa dhammatejena sakaladasasahassī lokadhātu ekappahārena kampati ceva viravati cā’’ti āha. Tena vuttaṃ –

१६८.

168.

‘‘यावता परिसा आसि, बुद्धस्स परिवेसने।

‘‘Yāvatā parisā āsi, buddhassa parivesane;

पवेधमाना सा तत्थ, मुच्छिता सेति भूमियं॥

Pavedhamānā sā tattha, mucchitā seti bhūmiyaṃ.

१६९.

169.

‘‘घटानेकसहस्सानि, कुम्भीनञ्‍च सता बहू।

‘‘Ghaṭānekasahassāni, kumbhīnañca satā bahū;

सञ्‍चुण्णमथिता तत्थ, अञ्‍ञमञ्‍ञं पघट्टिता॥

Sañcuṇṇamathitā tattha, aññamaññaṃ paghaṭṭitā.

१७०.

170.

‘‘उब्बिग्गा तसिता भीता, भन्ता ब्यथितमानसा।

‘‘Ubbiggā tasitā bhītā, bhantā byathitamānasā;

महाजना समागम्म, दीपङ्करमुपागमुं॥

Mahājanā samāgamma, dīpaṅkaramupāgamuṃ.

१७१.

171.

‘‘किं भविस्सति लोकस्स, कल्याणमथ पापकं।

‘‘Kiṃ bhavissati lokassa, kalyāṇamatha pāpakaṃ;

सब्बो उपद्दुतो लोको, तं विनोदेहि चक्खुम॥

Sabbo upadduto loko, taṃ vinodehi cakkhuma.

१७२.

172.

‘‘तेसं तदा सञ्‍ञापेसि, दीपङ्करो महामुनि।

‘‘Tesaṃ tadā saññāpesi, dīpaṅkaro mahāmuni;

विस्सत्था होथ मा भाथ, इमस्मिं पथविकम्पने॥

Vissatthā hotha mā bhātha, imasmiṃ pathavikampane.

१७३.

173.

‘‘यमहं अज्‍ज ब्याकासिं, बुद्धो लोके भविस्सति।

‘‘Yamahaṃ ajja byākāsiṃ, buddho loke bhavissati;

एसो सम्मसती धम्मं, पुब्बकं जिनसेवितं॥

Eso sammasatī dhammaṃ, pubbakaṃ jinasevitaṃ.

१७४.

174.

‘‘तस्स सम्मसतो धम्मं, बुद्धभूमिं असेसतो।

‘‘Tassa sammasato dhammaṃ, buddhabhūmiṃ asesato;

तेनायं कम्पिता पथवी, दससहस्सी सदेवके’’ति॥

Tenāyaṃ kampitā pathavī, dasasahassī sadevake’’ti.

तत्थ यावताति यावतिका। आसीति अहोसि। ‘‘या तदा परिसा आसी’’तिपि पाठो, तस्स या तत्थ परिसा ठिता आसीति अत्थो। पवेधमानाति कम्पमाना। साति सा परिसा। तत्थाति तस्मिं परिवेसनट्ठाने। सेतीति सयित्थ।

Tattha yāvatāti yāvatikā. Āsīti ahosi. ‘‘Yā tadā parisā āsī’’tipi pāṭho, tassa yā tattha parisā ṭhitā āsīti attho. Pavedhamānāti kampamānā. Sāti sā parisā. Tatthāti tasmiṃ parivesanaṭṭhāne. Setīti sayittha.

घटाति घटानं, सामिअत्थे पच्‍चत्तवचनं, घटानं नेकसहस्सानीति अत्थो। सञ्‍चुण्णमथिताति चुण्णा चेव मथिता च, मथितसञ्‍चुण्णाति अत्थो। अञ्‍ञमञ्‍ञं पघट्टिताति अञ्‍ञमञ्‍ञं पहटा। उब्बिग्गाति उत्रासहदया। तसिताति सञ्‍जाततासा। भीताति भयभीता। भन्ताति फन्दनमानसा, विब्भन्तचित्ताति अत्थो। सब्बानि पनेतानि अञ्‍ञमञ्‍ञवेवचनानि। समागम्माति समागन्त्वा। अयमेव वा पाठो।

Ghaṭāti ghaṭānaṃ, sāmiatthe paccattavacanaṃ, ghaṭānaṃ nekasahassānīti attho. Sañcuṇṇamathitāti cuṇṇā ceva mathitā ca, mathitasañcuṇṇāti attho. Aññamaññaṃ paghaṭṭitāti aññamaññaṃ pahaṭā. Ubbiggāti utrāsahadayā. Tasitāti sañjātatāsā. Bhītāti bhayabhītā. Bhantāti phandanamānasā, vibbhantacittāti attho. Sabbāni panetāni aññamaññavevacanāni. Samāgammāti samāgantvā. Ayameva vā pāṭho.

उपद्दुतोति उपहतो। तं विनोदेहीति तं उपद्दुतभयं विनोदेहि, विनासयाति अत्थो। चक्खुमाति पञ्‍चहि चक्खूहि चक्खुम। तेसं तदाति ते जने तदा, उपयोगत्थे सामिवचनं। सञ्‍ञापेसीति ञापेसि बोधेसि। विसत्थाति विस्सत्थचित्ता। मा भाथाति मा भायथ। यमहन्ति यं अहं सुमेधपण्डितं। धम्मन्ति पारमिधम्मं। पुब्बकन्ति पोराणं। जिनसेवितन्ति जिनेहि बोधिसत्तकाले सेवितन्ति अत्थो। बुद्धभूमिन्ति पारमिधम्मं। तेनाति तेन सम्मसनकारणेन। कम्पिताति चलिता। सदेवकेति सदेवके लोके।

Upaddutoti upahato. Taṃ vinodehīti taṃ upaddutabhayaṃ vinodehi, vināsayāti attho. Cakkhumāti pañcahi cakkhūhi cakkhuma. Tesaṃ tadāti te jane tadā, upayogatthe sāmivacanaṃ. Saññāpesīti ñāpesi bodhesi. Visatthāti vissatthacittā. Mā bhāthāti mā bhāyatha. Yamahanti yaṃ ahaṃ sumedhapaṇḍitaṃ. Dhammanti pāramidhammaṃ. Pubbakanti porāṇaṃ. Jinasevitanti jinehi bodhisattakāle sevitanti attho. Buddhabhūminti pāramidhammaṃ. Tenāti tena sammasanakāraṇena. Kampitāti calitā. Sadevaketi sadevake loke.

ततो महाजनो तथागतस्स वचनं सुत्वा हट्ठतुट्ठो मालागन्धविलेपनादीनि आदाय रम्मनगरतो निक्खमित्वा बोधिसत्तं उपसङ्कमित्वा मालागन्धादीहि पूजेत्वा वन्दित्वा पदक्खिणं कत्वा रम्मनगरमेव पाविसि। अथ खो बोधिसत्तो दस पारमियो सम्मसित्वा वीरियं दळ्हं कत्वा अधिट्ठाय निसिन्‍नासना वुट्ठासि। तेन वुत्तं –

Tato mahājano tathāgatassa vacanaṃ sutvā haṭṭhatuṭṭho mālāgandhavilepanādīni ādāya rammanagarato nikkhamitvā bodhisattaṃ upasaṅkamitvā mālāgandhādīhi pūjetvā vanditvā padakkhiṇaṃ katvā rammanagarameva pāvisi. Atha kho bodhisatto dasa pāramiyo sammasitvā vīriyaṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāya nisinnāsanā vuṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –

१७५.

175.

‘‘बुद्धस्स वचनं सुत्वा, मनो निब्बायि तावदे।

‘‘Buddhassa vacanaṃ sutvā, mano nibbāyi tāvade;

सब्बे मं उपसङ्कम्म, पुनापि मं अभिवन्दिसुं॥

Sabbe maṃ upasaṅkamma, punāpi maṃ abhivandisuṃ.

१७६.

176.

‘‘समादियित्वा बुद्धगुणं, दळ्हं कत्वान मानसं।

‘‘Samādiyitvā buddhaguṇaṃ, daḷhaṃ katvāna mānasaṃ;

दीपङ्करं नमस्सित्वा, आसना वुट्ठहिं तदा’’ति॥

Dīpaṅkaraṃ namassitvā, āsanā vuṭṭhahiṃ tadā’’ti.

तत्थ मनो निब्बायीति महाजनस्स पथविकम्पने उब्बिग्गहदयस्स तत्थ कारणं सुत्वा मनो निब्बायि, सन्तिं अगमासीति अत्थो। ‘‘जनो निब्बायी’’तिपि पाठो, सो उत्तानोयेव। समादियित्वाति सम्मा आदियित्वा, समादायाति अत्थो। बुद्धगुणन्ति पारमियो। सेसं उत्तानमेव।

Tattha mano nibbāyīti mahājanassa pathavikampane ubbiggahadayassa tattha kāraṇaṃ sutvā mano nibbāyi, santiṃ agamāsīti attho. ‘‘Jano nibbāyī’’tipi pāṭho, so uttānoyeva. Samādiyitvāti sammā ādiyitvā, samādāyāti attho. Buddhaguṇanti pāramiyo. Sesaṃ uttānameva.

अथ खो बोधिसत्तं दयितसब्बसत्तं आसना वुट्ठहन्तं सकलदससहस्सचक्‍कवाळदेवता सन्‍निपतित्वा दिब्बेहि मालागन्धादीहि पूजेत्वा – ‘‘अय्य सुमेधतापस, तया अज्‍ज दीपङ्करदसबलस्स पादमूले महति पत्थना पत्थिता, सा ते अनन्तरायेन समिज्झतु, मा ते तत्थ भयं वा छम्भितत्तं वा अहोसि। सरीरे ते अप्पमत्तकोपि रोगो मा उप्पज्‍जतु, खिप्पं पारमियो पूरेत्वा सम्मासम्बोधिं पटिविज्झ। यथा पुप्फूपगफलूपगा रुक्खा समये पुप्फन्ति चेव फलन्ति च, तथेव त्वम्पि तं समयं अनतिक्‍कमित्वा खिप्पं सम्बोधिं फुसस्सू’’तिआदीनि थुतिमङ्गलानि पयिरुदाहंसु, एवं पयिरुदाहित्वा बोधिसत्तं अभिवादेत्वा अत्तनो अत्तनो देवट्ठानमेव अगमंसु। बोधिसत्तोपि देवताहि अभित्थुतो – ‘‘अहं दस पारमियो पूरेत्वा कप्पसतसहस्साधिकानं चतुन्‍नं असङ्ख्येय्यानं मत्थके बुद्धो भविस्सामी’’ति वीरियं दळ्हं कत्वा अधिट्ठाय आकासमब्भुग्गन्त्वा इसिगणवन्तं हिमवन्तं अगमासि। तेन वुत्तं –

Atha kho bodhisattaṃ dayitasabbasattaṃ āsanā vuṭṭhahantaṃ sakaladasasahassacakkavāḷadevatā sannipatitvā dibbehi mālāgandhādīhi pūjetvā – ‘‘ayya sumedhatāpasa, tayā ajja dīpaṅkaradasabalassa pādamūle mahati patthanā patthitā, sā te anantarāyena samijjhatu, mā te tattha bhayaṃ vā chambhitattaṃ vā ahosi. Sarīre te appamattakopi rogo mā uppajjatu, khippaṃ pāramiyo pūretvā sammāsambodhiṃ paṭivijjha. Yathā pupphūpagaphalūpagā rukkhā samaye pupphanti ceva phalanti ca, tatheva tvampi taṃ samayaṃ anatikkamitvā khippaṃ sambodhiṃ phusassū’’tiādīni thutimaṅgalāni payirudāhaṃsu, evaṃ payirudāhitvā bodhisattaṃ abhivādetvā attano attano devaṭṭhānameva agamaṃsu. Bodhisattopi devatāhi abhitthuto – ‘‘ahaṃ dasa pāramiyo pūretvā kappasatasahassādhikānaṃ catunnaṃ asaṅkhyeyyānaṃ matthake buddho bhavissāmī’’ti vīriyaṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāya ākāsamabbhuggantvā isigaṇavantaṃ himavantaṃ agamāsi. Tena vuttaṃ –

१७७.

177.

‘‘दिब्बं मानुसकं पुप्फं, देवा मानुसका उभो।

‘‘Dibbaṃ mānusakaṃ pupphaṃ, devā mānusakā ubho;

समोकिरन्ति पुप्फेहि, वुट्ठहन्तस्स आसना॥

Samokiranti pupphehi, vuṭṭhahantassa āsanā.

१७८.

178.

‘‘वेदयन्ति च ते सोत्थिं, देवा मानुसका उभो।

‘‘Vedayanti ca te sotthiṃ, devā mānusakā ubho;

महन्तं पत्थितं तुय्हं, तं लभस्सु यथिच्छितं॥

Mahantaṃ patthitaṃ tuyhaṃ, taṃ labhassu yathicchitaṃ.

१७९.

179.

‘‘सब्बीतियो विवज्‍जन्तु, सोको रोगो विनस्सतु।

‘‘Sabbītiyo vivajjantu, soko rogo vinassatu;

मा ते भवन्त्वन्तराया, फुस खिप्पं बोधिमुत्तमं॥

Mā te bhavantvantarāyā, phusa khippaṃ bodhimuttamaṃ.

१८०.

180.

‘‘यथापि समये पत्ते, पुप्फन्ति पुप्फिनो दुमा।

‘‘Yathāpi samaye patte, pupphanti pupphino dumā;

तथेव त्वं महावीर, बुद्धञाणेहि पुप्फसु॥

Tatheva tvaṃ mahāvīra, buddhañāṇehi pupphasu.

१८१.

181.

‘‘यथा ये केचि सम्बुद्धा, पूरयुं दसपारमी।

‘‘Yathā ye keci sambuddhā, pūrayuṃ dasapāramī;

तथेव त्वं महावीर, पूरय दसपारमी॥

Tatheva tvaṃ mahāvīra, pūraya dasapāramī.

१८२.

182.

‘‘यथा ये केचि सम्बुद्धा, बोधिमण्डम्हि बुज्झरे।

‘‘Yathā ye keci sambuddhā, bodhimaṇḍamhi bujjhare;

तथेव त्वं महावीर, बुज्झस्सु जिनबोधियं॥

Tatheva tvaṃ mahāvīra, bujjhassu jinabodhiyaṃ.

१८३.

183.

‘‘यथा ये केचि सम्बुद्धा, धम्मचक्‍कं पवत्तयुं।

‘‘Yathā ye keci sambuddhā, dhammacakkaṃ pavattayuṃ;

तथेव त्वं महावीर, धम्मचक्‍कं पवत्तय॥

Tatheva tvaṃ mahāvīra, dhammacakkaṃ pavattaya.

१८४.

184.

‘‘पुण्णमाये यथा चन्दो, परिसुद्धो विरोचति।

‘‘Puṇṇamāye yathā cando, parisuddho virocati;

तथेव त्वं पुण्णमनो, विरोच दससहस्सियं॥

Tatheva tvaṃ puṇṇamano, viroca dasasahassiyaṃ.

१८५.

185.

‘‘राहुमुत्तो यथा सूरियो, तापेन अतिरोचति।

‘‘Rāhumutto yathā sūriyo, tāpena atirocati;

तथेव लोका मुच्‍चित्वा, विरोच सिरिया तुवं॥

Tatheva lokā muccitvā, viroca siriyā tuvaṃ.

१८६.

186.

‘‘यथा या काचि नदियो, ओसरन्ति महोदधिं।

‘‘Yathā yā kāci nadiyo, osaranti mahodadhiṃ;

एवं सदेवका लोका, ओसरन्तु तवन्तिके॥

Evaṃ sadevakā lokā, osarantu tavantike.

१८७.

187.

‘‘तेहि थुतप्पसत्थो सो, दस धम्मे समादिय।

‘‘Tehi thutappasattho so, dasa dhamme samādiya;

ते धम्मे परिपूरेन्तो, पवनं पाविसी तदा’’ति॥

Te dhamme paripūrento, pavanaṃ pāvisī tadā’’ti.

तत्थ दिब्बन्ति मन्दारवपारिच्छत्तकसन्तानकुसेसयादिकं दिब्बकुसुमं देवा मानुसका च मानुसपुप्फं गहेत्वाति अत्थो। समोकिरन्तीति ममोपरि समोकिरिंसूति अत्थो। वुट्ठहन्तस्साति वुट्ठहतो। वेदयन्तीति निवेदयिंसु सञ्‍ञापेसुं। सोत्थिन्ति सोत्थिभावं। इदानि वेदयिताकारदस्सनत्थं ‘‘महन्तं पत्थितं तुय्ह’’न्तिआदि वुत्तं। तया पन, सुमेधपण्डित, महन्तं ठानं पत्थितं, तं यथापत्थितं लभस्सूति अत्थो।

Tattha dibbanti mandāravapāricchattakasantānakusesayādikaṃ dibbakusumaṃ devā mānusakā ca mānusapupphaṃ gahetvāti attho. Samokirantīti mamopari samokiriṃsūti attho. Vuṭṭhahantassāti vuṭṭhahato. Vedayantīti nivedayiṃsu saññāpesuṃ. Sotthinti sotthibhāvaṃ. Idāni vedayitākāradassanatthaṃ ‘‘mahantaṃ patthitaṃ tuyha’’ntiādi vuttaṃ. Tayā pana, sumedhapaṇḍita, mahantaṃ ṭhānaṃ patthitaṃ, taṃ yathāpatthitaṃ labhassūti attho.

सब्बीतियोति एन्तीति ईतियो, सब्बा ईतियो सब्बीतियो, उपद्दवा। विवज्‍जन्तूति मा होन्तु। सोको रोगो विनस्सतूति सोचनसङ्खातो सोको रुजनसङ्खातो रोगो च विनस्सतु। तेति तव। मा भवन्त्वन्तरायाति मा भवन्तु अन्तराया। फुसाति अधिगच्छ पापुणाहि। बोधिन्ति अरहत्तमग्गञाणं सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणम्पि वट्टति। उत्तमन्ति सेट्ठं सब्बबुद्धगुणदायकत्ता अरहत्तमग्गञाणं ‘‘उत्तम’’न्ति वुत्तं।

Sabbītiyoti entīti ītiyo, sabbā ītiyo sabbītiyo, upaddavā. Vivajjantūti mā hontu. Soko rogo vinassatūti socanasaṅkhāto soko rujanasaṅkhāto rogo ca vinassatu. Teti tava. Mā bhavantvantarāyāti mā bhavantu antarāyā. Phusāti adhigaccha pāpuṇāhi. Bodhinti arahattamaggañāṇaṃ sabbaññutaññāṇampi vaṭṭati. Uttamanti seṭṭhaṃ sabbabuddhaguṇadāyakattā arahattamaggañāṇaṃ ‘‘uttama’’nti vuttaṃ.

समयेति तस्स तस्स रुक्खस्स पुप्फनसमये सम्पत्तेति अत्थो। पुप्फिनोति पुप्फनका। बुद्धञाणेहीति अट्ठारसहि बुद्धञाणेहि। पुप्फसूति पुप्फस्सु। पूरयुन्ति पूरयिंसु। पूरयाति परिपूरय। बुज्झरेति बुज्झिंसु। जिनबोधियन्ति जिनानं बुद्धानं बोधिया, सब्बञ्‍ञुबोधिमूलेति अत्थो। पुण्णमायेति पुण्णमासियं। पुण्णमनोति परिपुण्णमनोरथो।

Samayeti tassa tassa rukkhassa pupphanasamaye sampatteti attho. Pupphinoti pupphanakā. Buddhañāṇehīti aṭṭhārasahi buddhañāṇehi. Pupphasūti pupphassu. Pūrayunti pūrayiṃsu. Pūrayāti paripūraya. Bujjhareti bujjhiṃsu. Jinabodhiyanti jinānaṃ buddhānaṃ bodhiyā, sabbaññubodhimūleti attho. Puṇṇamāyeti puṇṇamāsiyaṃ. Puṇṇamanoti paripuṇṇamanoratho.

राहुमुत्तोति राहुना सोब्भानुना मुत्तो। तापेनाति पतापेन, आलोकेन। लोका मुच्‍चित्वाति लोकधम्मेहि अलित्तो हुत्वाति अत्थो। विरोचाति विराज। सिरियाति बुद्धसिरिया। ओसरन्तीति महासमुद्दं पविसन्ति। ओसरन्तूति उपगच्छन्तु। तवन्तिकेति तव सन्तिकं। तेहीति देवेहि। थुतप्पसत्थोति थुतो चेव पसत्थो च, थुतेहि वा दीपङ्करादीहि पसत्थोति थुतप्पसत्थो। दस धम्मेति दस पारमिधम्मे। पवनन्ति महावनं, धम्मिकपब्बते महावनं पाविसीति अत्थो। सेसगाथा सुउत्ताना एवाति।

Rāhumuttoti rāhunā sobbhānunā mutto. Tāpenāti patāpena, ālokena. Lokā muccitvāti lokadhammehi alitto hutvāti attho. Virocāti virāja. Siriyāti buddhasiriyā. Osarantīti mahāsamuddaṃ pavisanti. Osarantūti upagacchantu. Tavantiketi tava santikaṃ. Tehīti devehi. Thutappasatthoti thuto ceva pasattho ca, thutehi vā dīpaṅkarādīhi pasatthoti thutappasattho. Dasa dhammeti dasa pāramidhamme. Pavananti mahāvanaṃ, dhammikapabbate mahāvanaṃ pāvisīti attho. Sesagāthā suuttānā evāti.

इति मधुरत्थविलासिनिया बुद्धवंस-अट्ठकथाय

Iti madhuratthavilāsiniyā buddhavaṃsa-aṭṭhakathāya

सुमेधपत्थनाकथावण्णना निट्ठिता।

Sumedhapatthanākathāvaṇṇanā niṭṭhitā.

Next: ३. दीपङ्करबुद्धवंसवण्णना • 3. Dīpaṅkarabuddhavaṃsavaṇṇanā

Related texts:

तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / बुद्धवंसपाळि • Buddhavaṃsapāḷi / २. सुमेधपत्थनाकथा • 2. Sumedhapatthanākathā

© 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea^® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
Contact