Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ពុទ្ធវំស-អដ្ឋកថា • Buddhavaṃsa-aṭṭhakathā

    ២. សុមេធបត្ថនាកថាវណ្ណនា

    2. Sumedhapatthanākathāvaṇṇanā

    ឥទានិ –

    Idāni –

    ១-២.

    1-2.

    ‘‘កប្បេ ច សតសហស្សេ, ចតុរោ ច អសង្ខិយេ;

    ‘‘Kappe ca satasahasse, caturo ca asaṅkhiye;

    អមរំ នាម នគរំ, ទស្សនេយ្យំ មនោរម’’ន្តិ។ –

    Amaraṃ nāma nagaraṃ, dassaneyyaṃ manorama’’nti. –

    អាទិនយប្បវត្តាយ ពុទ្ធវំសវណ្ណនាយ ឱកាសោ អនុប្បត្តោ។ សា បនេសា ពុទ្ធវំសវណ្ណនា យស្មា សុត្តនិក្ខេបំ វិចារេត្វា វុច្ចមានា បាកដា ហោតិ, តស្មា សុត្តនិក្ខេបវិចារណា តាវ វេទិតព្ពា។ ចត្តារោ ហិ សុត្តនិក្ខេបា អត្តជ្ឈាសយោ បរជ្ឈាសយោ បុច្ឆាវសិកោ អដ្ឋុប្បត្តិកោតិ។ តត្ថ យានិ សុត្តានិ ភគវា បរេហិ អនជ្ឈិដ្ឋោ កេវលំ អត្តនោ អជ្ឈាសយេន កថេសិ។ សេយ្យថិទំ – អាកង្ខេយ្យសុត្តំ (ម. និ. ១.៦៤ អាទយោ) វត្ថសុត្តន្តិ (ម. និ. ១.៧០ អាទយោ) ឯវមាទីនិ, តេសំ អត្តជ្ឈាសយោ និក្ខេបោ។

    Ādinayappavattāya buddhavaṃsavaṇṇanāya okāso anuppatto. Sā panesā buddhavaṃsavaṇṇanā yasmā suttanikkhepaṃ vicāretvā vuccamānā pākaṭā hoti, tasmā suttanikkhepavicāraṇā tāva veditabbā. Cattāro hi suttanikkhepā attajjhāsayo parajjhāsayo pucchāvasiko aṭṭhuppattikoti. Tattha yāni suttāni bhagavā parehi anajjhiṭṭho kevalaṃ attano ajjhāsayena kathesi. Seyyathidaṃ – ākaṅkheyyasuttaṃ (ma. ni. 1.64 ādayo) vatthasuttanti (ma. ni. 1.70 ādayo) evamādīni, tesaṃ attajjhāsayo nikkhepo.

    យានិ វា បន ‘‘បរិបក្កា ខោ រាហុលស្ស វិមុត្តិបរិបាចនីយា ធម្មា, យំនូនាហំ រាហុលំ ឧត្តរិំ អាសវានំ ខយេ វិនេយ្យ’’ន្តិ (សំ. និ. ៤.១២១) ឯវំ បរេសំ អជ្ឈាសយំ ខន្តិំ មនំ ពុជ្ឈនកភាវញ្ច ឱលោកេត្វា បរជ្ឈាសយវសេន កថិតានិ។ សេយ្យថិទំ – រាហុលោវាទសុត្តំ ធម្មចក្កប្បវត្តនសុត្តន្តិ (សំ. និ. ៥.១០៨១; មហាវ. ១៣ អាទយោ; បដិ. ម. ២.៣០) ឯវមាទីនិ, តេសំ បរជ្ឈាសយោ និក្ខេបោ។

    Yāni vā pana ‘‘paripakkā kho rāhulassa vimuttiparipācanīyā dhammā, yaṃnūnāhaṃ rāhulaṃ uttariṃ āsavānaṃ khaye vineyya’’nti (saṃ. ni. 4.121) evaṃ paresaṃ ajjhāsayaṃ khantiṃ manaṃ bujjhanakabhāvañca oloketvā parajjhāsayavasena kathitāni. Seyyathidaṃ – rāhulovādasuttaṃdhammacakkappavattanasuttanti (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 13 ādayo; paṭi. ma. 2.30) evamādīni, tesaṃ parajjhāsayo nikkhepo.

    ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា តេ តេ ទេវមនុស្សា បញ្ហំ បុច្ឆន្តិ។ ឯវំ បុដ្ឋេន បន ភគវតា យានិ កថិតានិ ទេវតាសំយុត្ត (សំ. និ. ១.១ អាទយោ) ពោជ្ឈង្គសំយុត្តាទីនិ (សំ. និ. ៥.១៨២ អាទយោ) តេសំ បុច្ឆាវសិកោ និក្ខេបោ។

    Bhagavantaṃ upasaṅkamitvā te te devamanussā pañhaṃ pucchanti. Evaṃ puṭṭhena pana bhagavatā yāni kathitāni devatāsaṃyutta (saṃ. ni. 1.1 ādayo) bojjhaṅgasaṃyuttādīni (saṃ. ni. 5.182 ādayo) tesaṃ pucchāvasiko nikkhepo.

    យានិ វា បន ឧប្បន្នំ ការណំ បដិច្ច ទេសិតានិ ធម្មទាយាទ- (ម. និ. ១.២៩ អាទយោ) បុត្តមំសូបមាទីនិ (សំ. និ. ២.៦៣), តេសំ អដ្ឋុប្បត្តិកោ និក្ខេបោ។ ឯវមេតេសុ ចតូសុ សុត្តនិក្ខេបេសុ ឥមស្ស ពុទ្ធវំសស្ស បុច្ឆាវសិកោ និក្ខេបោ។ បុច្ឆាវសេន ហិ ភគវតា អយំ និក្ខិត្តោ។ កស្ស បុច្ឆាវសេន? អាយស្មតោ សារិបុត្តត្ថេរស្ស។ វុត្តញ្ហេតំ អស្មិំ និទានស្មិំ ឯវ –

    Yāni vā pana uppannaṃ kāraṇaṃ paṭicca desitāni dhammadāyāda- (ma. ni. 1.29 ādayo) puttamaṃsūpamādīni (saṃ. ni. 2.63), tesaṃ aṭṭhuppattiko nikkhepo. Evametesu catūsu suttanikkhepesu imassa buddhavaṃsassa pucchāvasiko nikkhepo. Pucchāvasena hi bhagavatā ayaṃ nikkhitto. Kassa pucchāvasena? Āyasmato sāriputtattherassa. Vuttañhetaṃ asmiṃ nidānasmiṃ eva –

    ‘‘សារិបុត្តោ មហាបញ្ញោ, សមាធិជ្ឈានកោវិទោ;

    ‘‘Sāriputto mahāpañño, samādhijjhānakovido;

    បញ្ញាយ បារមិប្បត្តោ, បុច្ឆតិ លោកនាយកំ;

    Paññāya pāramippatto, pucchati lokanāyakaṃ;

    កីទិសោ តេ មហាវីរ, អភិនីហារោ នរុត្តមា’’តិ។ (ពុ. វំ. ១.៧៤-៧៥) –

    Kīdiso te mahāvīra, abhinīhāro naruttamā’’ti. (bu. vaṃ. 1.74-75) –

    អាទិ។ តេនេសា ពុទ្ធវំសទេសនា បុច្ឆាវសិកាតិ វេទិតព្ពា។

    Ādi. Tenesā buddhavaṃsadesanā pucchāvasikāti veditabbā.

    តត្ថ កប្បេ ច សតសហស្សេតិ ឯត្ថ កប្ប-សទ្ទោ បនាយំ អភិសទ្ទហនវោហារកាលបញ្ញត្តិឆេទនវិកប្បនលេសសមន្តភាវអាយុកប្បមហាកប្បាទីសុ ទិស្សតិ។ តថា ហិ ‘‘ឱកប្បនីយមេតំ ភោតោ គោតមស្ស។ យថា តំ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្សា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣៨៧) អភិសទ្ទហនេ ទិស្សតិ។ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហិ សមណកប្បេហិ ផលំ បរិភុញ្ជិតុ’’ន្តិ ឯវមាទីសុ (ចូឡវ. ២៥០) វោហារេ។ ‘‘យេន សុទំ និច្ចកប្បំ វិហរាមី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣៨៧) កាលេ។ ‘‘ឥច្ចាយស្មា កប្បោ’’តិ (សុ. និ. ១០៩៨; ចូឡនិ. កប្បមាណវបុច្ឆា ១១៧; កប្បមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៦១) ច, ‘‘និគ្រោធកប្បោ ឥតិ តស្ស នាមំ, តយា កតំ ភគវា ព្រាហ្មណស្សា’’តិ ច ឯវមាទីសុ (សុ. និ. ៣៤៦) បញ្ញត្តិយំ។ ‘‘អលង្កតោ កប្បិតកេសមស្សូ’’តិ ឯវមាទីសុ (ជា. ២.២២.១៣៦៨) ឆេទនេ។ ‘‘កប្បតិ ទ្វង្គុលកប្បោ’’តិអាទីសុ (ចូឡវ. ៤៤៦) វិកប្បេ។ ‘‘អត្ថិ កប្បោ និបជ្ជិតុ’’ន្តិអាទីសុ (អ. និ. ៨.៨០) លេសេ។ ‘‘កេវលកប្បំ ជេតវនំ ឱភាសេត្វា’’តិអាទីសុ សមន្តភាវេ។ ‘‘តិដ្ឋតុ, ភន្តេ, ភគវា កប្បំ, តិដ្ឋតុ សុគតោ កប្ប’’ន្តិ (ទី. និ. ២.១៧៨; ឧទា. ៥១) ឯត្ថ អាយុកប្បេ។ ‘‘កីវ ទីឃោ នុ ខោ, ភន្តេ, កប្បោ’’តិ (សំ. និ. ២.១២៨-១២៩) ឯត្ថ មហាកប្បេ។ អាទិសទ្ទេន ‘‘សត្ថុកប្បេន វត កិរ, ភោ, មយំ សាវកេន សទ្ធិំ មន្តយមានា ន ជានិម្ហា’’តិ (ម. និ. ១.២៦០) ឯត្ថ បដិភាគេ។ ‘‘កប្បោ នដ្ឋោ ហោតិ។ កប្បកតោកាសោ ជិណ្ណោ ហោតី’’តិ (បាចិ. ៣៧១) ឯត្ថ វិនយកប្បេ។ ឥធ បន មហាកប្បេ ទដ្ឋព្ពោ។ តស្មា កប្បេ ច សតសហស្សេតិ មហាកប្បានំ សតសហស្សានន្តិ អត្ថោ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.២៩; ៣.២៧៥; សំ. និ. អដ្ឋ. ១.១.១; អ. និ. អដ្ឋ. ២.៣.១២៨; ខុ. បា. អដ្ឋ. ៥.មង្គលសុត្ត, ឯវមិច្ចាទិបាឋវណ្ណនា; សុ. និ. អដ្ឋ. ២.មង្គលសុត្តវណ្ណនា; ចរិយា. អដ្ឋ. និទានកថា.១; ចូឡនិ. អដ្ឋ. ខគ្គវិសាណសុត្តនិទ្ទេសវណ្ណនា)។ ចតុរោ ច អសង្ខិយេតិ ‘‘ចតុន្នំ អសង្ខ្យេយ្យានំ មត្ថកេ’’តិ វចនសេសោ ទដ្ឋព្ពោ។ កប្បសតសហស្សាធិកានំ ចតុន្នំ អសង្ខ្យេយ្យានំ មត្ថកេតិ អត្ថោ។ អមរំ នាម នគរន្តិ ‘‘អមរ’’ន្តិ ច ‘‘អមរវតី’’តិ ច លទ្ធនាមំ នគរំ អហោសិ។ កេចិ បនេត្ថ អញ្ញេនាបិ បការេន វណ្ណយន្តិ, កិំ តេហិ, នាមមត្តំ បនេតំ តស្ស នគរស្ស។ ទស្សនេយ្យន្តិ សុវិភត្តវិចិត្រ-ចច្ចរទ្វារ-ចតុក្កសិង្ឃាដិក-បាការ-បរិក្ខេបបាសាទ- ហម្មិយ-ភវន-សមលង្កតត្តា ទស្សនីយំ។ មនោរមន្តិ សមសុចិបរមរមណីយភូមិភាគត្តា ឆាយូទកសម្បន្នត្តា សុលភាហារត្តា សព្ពោបករណយុត្តត្តា ច សមិទ្ធត្តា ទេវមនុស្សាទីនំ មនោ រមយតីតិ មនោរមំ។

    Tattha kappe ca satasahasseti ettha kappa-saddo panāyaṃ abhisaddahanavohārakālapaññattichedanavikappanalesasamantabhāvaāyukappamahākappādīsu dissati. Tathā hi ‘‘okappanīyametaṃ bhoto gotamassa. Yathā taṃ arahato sammāsambuddhassā’’tiādīsu (ma. ni. 1.387) abhisaddahane dissati. ‘‘Anujānāmi, bhikkhave, pañcahi samaṇakappehi phalaṃ paribhuñjitu’’nti evamādīsu (cūḷava. 250) vohāre. ‘‘Yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī’’tiādīsu (ma. ni. 1.387) kāle. ‘‘Iccāyasmā kappo’’ti (su. ni. 1098; cūḷani. kappamāṇavapucchā 117; kappamāṇavapucchāniddesa 61) ca, ‘‘nigrodhakappo iti tassa nāmaṃ, tayā kataṃ bhagavā brāhmaṇassā’’ti ca evamādīsu (su. ni. 346) paññattiyaṃ. ‘‘Alaṅkato kappitakesamassū’’ti evamādīsu (jā. 2.22.1368) chedane. ‘‘Kappati dvaṅgulakappo’’tiādīsu (cūḷava. 446) vikappe. ‘‘Atthi kappo nipajjitu’’ntiādīsu (a. ni. 8.80) lese. ‘‘Kevalakappaṃ jetavanaṃ obhāsetvā’’tiādīsu samantabhāve. ‘‘Tiṭṭhatu, bhante, bhagavā kappaṃ, tiṭṭhatu sugato kappa’’nti (dī. ni. 2.178; udā. 51) ettha āyukappe. ‘‘Kīva dīgho nu kho, bhante, kappo’’ti (saṃ. ni. 2.128-129) ettha mahākappe. Ādisaddena ‘‘satthukappena vata kira, bho, mayaṃ sāvakena saddhiṃ mantayamānā na jānimhā’’ti (ma. ni. 1.260) ettha paṭibhāge. ‘‘Kappo naṭṭho hoti. Kappakatokāso jiṇṇo hotī’’ti (pāci. 371) ettha vinayakappe. Idha pana mahākappe daṭṭhabbo. Tasmā kappe ca satasahasseti mahākappānaṃ satasahassānanti attho (dī. ni. aṭṭha. 1.29; 3.275; saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.1; a. ni. aṭṭha. 2.3.128; khu. pā. aṭṭha. 5.maṅgalasutta, evamiccādipāṭhavaṇṇanā; su. ni. aṭṭha. 2.maṅgalasuttavaṇṇanā; cariyā. aṭṭha. nidānakathā.1; cūḷani. aṭṭha. khaggavisāṇasuttaniddesavaṇṇanā). Caturo ca asaṅkhiyeti ‘‘catunnaṃ asaṅkhyeyyānaṃ matthake’’ti vacanaseso daṭṭhabbo. Kappasatasahassādhikānaṃ catunnaṃ asaṅkhyeyyānaṃ matthaketi attho. Amaraṃ nāma nagaranti ‘‘amara’’nti ca ‘‘amaravatī’’ti ca laddhanāmaṃ nagaraṃ ahosi. Keci panettha aññenāpi pakārena vaṇṇayanti, kiṃ tehi, nāmamattaṃ panetaṃ tassa nagarassa. Dassaneyyanti suvibhattavicitra-caccaradvāra-catukkasiṅghāṭika-pākāra-parikkhepapāsāda- hammiya-bhavana-samalaṅkatattā dassanīyaṃ. Manoramanti samasuciparamaramaṇīyabhūmibhāgattā chāyūdakasampannattā sulabhāhārattā sabbopakaraṇayuttattā ca samiddhattā devamanussādīnaṃ mano ramayatīti manoramaṃ.

    ទសហិ សទ្ទេហិ អវិវិត្តន្តិ ហត្ថិសទ្ទេន អស្សសទ្ទេន រថសទ្ទេន ភេរិសទ្ទេន សង្ខសទ្ទេន មុទិង្គសទ្ទេន វីណាសទ្ទេន គីតសទ្ទេន សម្មតាឡសទ្ទេន ‘‘ភុញ្ជថ បិវថ ខាទថា’’តិ ទសមេន សទ្ទេនាតិ; ឥមេហិ ទសហិ សទ្ទេហិ អវិវិត្តំ អហោសិ, សព្ពកាលំ អនុបមុស្សវសមជ្ជនាដកា កីឡន្តីតិ អត្ថោ។ អន្នបានសមាយុតន្តិ អន្នេន ចតុព្ពិធេនាហារេន ច បានេន ច សុដ្ឋុ អាយុតំ អន្នបានសមាយុតំ, ឥមិនា សុភិក្ខតា ទស្សិតា, ពហុអន្នបានសមាយុតន្តិ អត្ថោ។

    Dasahi saddehi avivittanti hatthisaddena assasaddena rathasaddena bherisaddena saṅkhasaddena mudiṅgasaddena vīṇāsaddena gītasaddena sammatāḷasaddena ‘‘bhuñjatha pivatha khādathā’’ti dasamena saddenāti; imehi dasahi saddehi avivittaṃ ahosi, sabbakālaṃ anupamussavasamajjanāṭakā kīḷantīti attho. Annapānasamāyutanti annena catubbidhenāhārena ca pānena ca suṭṭhu āyutaṃ annapānasamāyutaṃ, iminā subhikkhatā dassitā, bahuannapānasamāyutanti attho.

    ឥទានិ តេ ទស សទ្ទេ វត្ថុតោ ទស្សនត្ថំ –

    Idāni te dasa sadde vatthuto dassanatthaṃ –

    ‘‘ហត្ថិសទ្ទំ អស្សសទ្ទំ, ភេរិសង្ខរថានិ ច;

    ‘‘Hatthisaddaṃ assasaddaṃ, bherisaṅkharathāni ca;

    ខាទថ បិវថ ចេវ, អន្នបានេន ឃោសិត’’ន្តិ។ – វុត្តំ;

    Khādatha pivatha ceva, annapānena ghosita’’nti. – vuttaṃ;

    តត្ថ ហត្ថិសទ្ទន្តិ ហត្ថីនំ កោញ្ចនាទសទ្ទេន, ករណត្ថេ ឧបយោគវចនំ ទដ្ឋព្ពំ។ ឯស នយោ សេសបទេសុបិ។ ភេរិសង្ខរថានិ ចាតិ ភេរិសទ្ទេន ច សង្ខសទ្ទេន ច រថសទ្ទេន ចាតិ អត្ថោ។ លិង្គវិបរិយាសេន វុត្តំ, ‘ខាទថ បិវថា’តិ ឯវមាទិនយប្បវត្តេន អន្នបានបដិសំយុត្តេន ឃោសិតំ អភិនាទិតន្តិ អត្ថោ។ ឯត្ថាហ – តេសំ បន សទ្ទានំ ឯកទេសោវ ទស្សិតោ, ន សកលោតិ? ន ឯកទេសោ សកលោ ទសវិធោ ទស្សិតោវ។ កថំ? ភេរិសទ្ទេន មុទិង្គសទ្ទោ សង្គហិតោ, សង្ខសទ្ទេន វីណាគីតសម្មតាឡសទ្ទា សង្គហិតាតិ ទសេវ ទស្សិតា។

    Tattha hatthisaddanti hatthīnaṃ koñcanādasaddena, karaṇatthe upayogavacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Esa nayo sesapadesupi. Bherisaṅkharathāni cāti bherisaddena ca saṅkhasaddena ca rathasaddena cāti attho. Liṅgavipariyāsena vuttaṃ, ‘khādatha pivathā’ti evamādinayappavattena annapānapaṭisaṃyuttena ghositaṃ abhināditanti attho. Etthāha – tesaṃ pana saddānaṃ ekadesova dassito, na sakaloti? Na ekadeso sakalo dasavidho dassitova. Kathaṃ? Bherisaddena mudiṅgasaddo saṅgahito, saṅkhasaddena vīṇāgītasammatāḷasaddā saṅgahitāti daseva dassitā.

    ឯវំ ឯកេន បរិយាយេន នគរសម្បត្តិំ វណ្ណេត្វា បុន តមេវ ទស្សេតុំ –

    Evaṃ ekena pariyāyena nagarasampattiṃ vaṇṇetvā puna tameva dassetuṃ –

    ៣.

    3.

    ‘‘នគរំ សព្ពង្គសម្បន្នំ, សព្ពកម្មមុបាគតំ, សត្តរតនសម្បន្នំ, នានាជនសមាកុលំ;

    ‘‘Nagaraṃ sabbaṅgasampannaṃ, sabbakammamupāgataṃ, sattaratanasampannaṃ, nānājanasamākulaṃ;

    សមិទ្ធំ ទេវនគរំវ, អាវាសំ បុញ្ញកម្មិន’’ន្តិ។ – វុត្តំ;

    Samiddhaṃ devanagaraṃva, āvāsaṃ puññakammina’’nti. – vuttaṃ;

    តត្ថ សព្ពង្គសម្បន្នន្តិ បាការគោបុរដ្ដាលកាទិសព្ពនគរាវយវសម្បន្នំ, បរិបុណ្ណសព្ពវិត្តូបករណធនធញ្ញតិណកដ្ឋោទកន្តិ វា អត្ថោ។ សព្ពកម្មមុបាគតន្តិ សព្ពកម្មន្តេន ឧបគតំ, សមុបគតសព្ពកម្មន្តន្តិ អត្ថោ។ សត្តរតនសម្បន្នន្តិ បរិបុណ្ណមុត្តាទិសត្តរតនំ, ចក្កវត្តិនិវាសភូមិតោ វា ហត្ថិរតនាទីហិ សត្តរតនេហិ សម្បន្នំ។ នានាជនសមាកុលន្តិ នានាវិធទេសភាសេហិ ជនេហិ សមាកុលំ។ សមិទ្ធន្តិ មនុស្សោបភោគសព្ពោបករណេហិ សមិទ្ធំ ផីតំ។ ទេវនគរំ វាតិ ទេវនគរំ វិយ អាលកមន្ទា វិយ អមរវតី សមិទ្ធន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ អាវាសំ បុញ្ញកម្មិនន្តិ អាវសន្តិ ឯត្ថ បុញ្ញកម្មិនោ ជនាតិ អាវាសោ។ ‘‘អាវាសោ’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘អាវាស’’ន្តិ លិង្គភេទំ កត្វា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។ បញ្ញាយតិ តេនាតិ បុញ្ញំ, កុលរូបមហាភោគិស្សរិយវសេន បញ្ញាយតីតិ អត្ថោ។ បុនាតីតិ វា បុញ្ញំ។ សព្ពកុសលមលរជាបវាហកត្តា បុញ្ញំ កម្មំ យេសំ អត្ថិ តេ បុញ្ញកម្មិនោ, តេសំ បុញ្ញកម្មិនំ អាវាសភូតន្តិ អត្ថោ។

    Tattha sabbaṅgasampannanti pākāragopuraṭṭālakādisabbanagarāvayavasampannaṃ, paripuṇṇasabbavittūpakaraṇadhanadhaññatiṇakaṭṭhodakanti vā attho. Sabbakammamupāgatanti sabbakammantena upagataṃ, samupagatasabbakammantanti attho. Sattaratanasampannanti paripuṇṇamuttādisattaratanaṃ, cakkavattinivāsabhūmito vā hatthiratanādīhi sattaratanehi sampannaṃ. Nānājanasamākulanti nānāvidhadesabhāsehi janehi samākulaṃ. Samiddhanti manussopabhogasabbopakaraṇehi samiddhaṃ phītaṃ. Devanagaraṃ vāti devanagaraṃ viya ālakamandā viya amaravatī samiddhanti vuttaṃ hoti. Āvāsaṃ puññakamminanti āvasanti ettha puññakammino janāti āvāso. ‘‘Āvāso’’ti vattabbe ‘‘āvāsa’’nti liṅgabhedaṃ katvā vuttanti veditabbaṃ. Paññāyati tenāti puññaṃ, kularūpamahābhogissariyavasena paññāyatīti attho. Punātīti vā puññaṃ. Sabbakusalamalarajāpavāhakattā puññaṃ kammaṃ yesaṃ atthi te puññakammino, tesaṃ puññakamminaṃ āvāsabhūtanti attho.

    តត្ថ សុមេធោ នាម ព្រាហ្មណោ បដិវសតិ ឧភតោ សុជាតោ មាតិតោ ច បិតិតោ ច, សំសុទ្ធគហណិកោ យាវ សត្តមា កុលបរិវដ្ដា អក្ខិត្តោ អនុបកុដ្ឋោ ជាតិវាទេន, អភិរូបោ ទស្សនីយោ បាសាទិកោ បរមាយ វណ្ណបោក្ខរតាយ សមន្នាគតោ, សោ តិណ្ណំ វេទានំ បារគូ អហោសិ សនិឃណ្ឌុកេដុភានំ សាក្ខរប្បភេទានំ ឥតិហាសបញ្ចមានំ បទកោ វេយ្យាករណោ អនវយោ លោកាយតមហាបុរិសលក្ខណេសុ។ តស្ស បន ទហរកាលេយេវ មាតាបិតរោ កាលមកំសុ។ អថស្ស រាសិវឌ្ឍកោ អមច្ចោ អាយបោត្ថកំ អាហរិត្វា សុវណ្ណរជតមណិមុត្តាទិវិវិធរតនភរិតេ គព្ភេ វិវរិត្វា – ‘‘ឯត្ថកំ តេ, កុមារ, មាតុ សន្តកំ, ឯត្ថកំ បិតុ សន្តកំ, ឯត្ថកំ អយ្យកបយ្យកាន’’ន្តិ យាវ សត្តមា កុលបរិវដ្ដា ធនំ អាចិក្ខិត្វា – ‘‘ឯតំ បដិបជ្ជាហី’’តិ និយ្យាតេសិ។ សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា បុញ្ញានិ ករោន្តោ អគារំ អជ្ឈាវសិ។ តេន វុត្តំ –

    Tattha sumedho nāma brāhmaṇo paṭivasati ubhato sujāto mātito ca pitito ca, saṃsuddhagahaṇiko yāva sattamā kulaparivaṭṭā akkhitto anupakuṭṭho jātivādena, abhirūpo dassanīyo pāsādiko paramāya vaṇṇapokkharatāya samannāgato, so tiṇṇaṃ vedānaṃ pāragū ahosi sanighaṇḍukeṭubhānaṃ sākkharappabhedānaṃ itihāsapañcamānaṃ padako veyyākaraṇo anavayo lokāyatamahāpurisalakkhaṇesu. Tassa pana daharakāleyeva mātāpitaro kālamakaṃsu. Athassa rāsivaḍḍhako amacco āyapotthakaṃ āharitvā suvaṇṇarajatamaṇimuttādivividharatanabharite gabbhe vivaritvā – ‘‘etthakaṃ te, kumāra, mātu santakaṃ, etthakaṃ pitu santakaṃ, etthakaṃ ayyakapayyakāna’’nti yāva sattamā kulaparivaṭṭā dhanaṃ ācikkhitvā – ‘‘etaṃ paṭipajjāhī’’ti niyyātesi. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā puññāni karonto agāraṃ ajjhāvasi. Tena vuttaṃ –

    ៤.

    4.

    ‘‘នគរេ អមរវតិយា, សុមេធោ នាម ព្រាហ្មណោ;

    ‘‘Nagare amaravatiyā, sumedho nāma brāhmaṇo;

    អនេកកោដិសន្និចយោ, បហូតធនធញ្ញវា។

    Anekakoṭisannicayo, pahūtadhanadhaññavā.

    ៥.

    5.

    ‘‘អជ្ឈាយកោ មន្តធរោ, តិណ្ណំ វេទាន បារគូ;

    ‘‘Ajjhāyako mantadharo, tiṇṇaṃ vedāna pāragū;

    លក្ខណេ ឥតិហាសេ ច, សធម្មេ បារមិំ គតោ’’តិ។

    Lakkhaṇe itihāse ca, sadhamme pāramiṃ gato’’ti.

    តត្ថ នគរេ អមរវតិយាតិ អមរវតីសង្ខាតេ នគរេ។ សុមេធោ នាមាតិ ឯត្ថ ‘‘មេធា’’តិ បញ្ញា វុច្ចតិ។ សា តស្ស សុន្ទរា បសត្ថាតិ សុមេធោតិ បញ្ញាយិត្ថ។ ព្រាហ្មណោតិ ព្រហ្មំ អណតិ សិក្ខតីតិ ព្រាហ្មណោ, មន្តេ សជ្ឈាយតីតិ អត្ថោ ។ អក្ខរចិន្តកា បន ‘‘ព្រហ្មុនោ អបច្ចំ ព្រាហ្មណោ’’តិ វទន្តិ។ អរិយា បន ពាហិតបាបត្តា ព្រាហ្មណាតិ។ អនេកកោដិសន្និចយោតិ កោដីនំ សន្និចយោ កោដិសន្និចយោ, អនេកោ កោដិសន្និចយោ យស្ស សោយំ អនេកកោដិសន្និចយោ, អនេកកោដិ ធនសន្និចយោតិ អត្ថោ។ បហូតធនធញ្ញវាតិ ពហុលធនធញ្ញវា។ បុរិមំ ភូមិគតគព្ភគតធនធញ្ញវសេន វុត្តំ, ឥទំ និច្ចបរិភោគូបគតធនធញ្ញវសេន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។

    Tattha nagare amaravatiyāti amaravatīsaṅkhāte nagare. Sumedho nāmāti ettha ‘‘medhā’’ti paññā vuccati. Sā tassa sundarā pasatthāti sumedhoti paññāyittha. Brāhmaṇoti brahmaṃ aṇati sikkhatīti brāhmaṇo, mante sajjhāyatīti attho . Akkharacintakā pana ‘‘brahmuno apaccaṃ brāhmaṇo’’ti vadanti. Ariyā pana bāhitapāpattā brāhmaṇāti. Anekakoṭisannicayoti koṭīnaṃ sannicayo koṭisannicayo, aneko koṭisannicayo yassa soyaṃ anekakoṭisannicayo, anekakoṭi dhanasannicayoti attho. Pahūtadhanadhaññavāti bahuladhanadhaññavā. Purimaṃ bhūmigatagabbhagatadhanadhaññavasena vuttaṃ, idaṃ niccaparibhogūpagatadhanadhaññavasena vuttanti veditabbaṃ.

    អជ្ឈាយកោតិ ន ឈាយតីតិ អជ្ឈាយកោ, ឈានភាវនារហិតោតិ អត្ថោ។ វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘ន ទានិមេ ឈាយន្តីតិ។ ន ទានិមេ ឈាយន្តីតិ ខោ, វាសេដ្ឋ, ‘អជ្ឈាយកា អជ្ឈាយកា’ ត្វេវ តតិយំ អក្ខរំ ឧបនិព្ពត្ត’’ន្តិ (ទី. និ. ៣.១៣២) ឯវំ បឋមកប្បិកកាលេ ឈានវិរហិតានំ ព្រាហ្មណានំ គរហវចនំ ឧប្បន្នំ។ ឥទានិ មន្តំ ឈាយតីតិ អជ្ឈាយកោ, មន្តេ បរិវត្តេតីតិ ឥមិនា អត្ថេន បសំសវចនំ កត្វា វោហរន្តិ។ មន្តេ ធារេតីតិ មន្តធរោ។ តិណ្ណំ វេទានន្តិ ឥរុវេទយជុវេទសាមវេទានំ តិណ្ណំ វេទានំ។ អយំ បន វេទ-សទ្ទោ ញាណសោមនស្សគន្ថេសុ ទិស្សតិ។ តថា ហេស – ‘‘យំ ព្រាហ្មណំ វេទគុមាភិជញ្ញា, អកិញ្ចនំ កាមភវេ អសត្ត’’ន្តិអាទីសុ (សុ. និ. ១០៦៥) ញាណេ ទិស្សតិ។ ‘‘យេ វេទជាតា វិចរន្តិ លោកេ’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.៥៧) សោមនស្សេ។ ‘‘តិណ្ណំ វេទានំ បារគូ សនិឃណ្ឌុកេដុភាន’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២៥៦) គន្ថេ។ ឥធាបិ គន្ថេ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.៧៥)។ បារគូតិ តិណ្ណំ វេទានំ ឱដ្ឋបហតករណមត្តេន បារំ គតោតិ បារគូ។ លក្ខណេតិ ឥត្ថិលក្ខណបុរិសលក្ខណមហាបុរិសលក្ខណាទិកេ លក្ខណេ។ ឥតិហាសេតិ ឥតិហ អាស, ឥតិហ អាសាតិ ឦទិសវចនបដិសំយុត្តេ បុរាណសង្ខាតេ គន្ថវិសេសេ។ សធម្មេតិ ព្រាហ្មណានំ សកេ ធម្មេ, សកេ អាចរិយកេ វា។ បារមិំ គតោតិ បារំ គតោ, ទិសាបាមោក្ខោ អាចរិយោ អហោសីតិ អត្ថោ។

    Ajjhāyakoti na jhāyatīti ajjhāyako, jhānabhāvanārahitoti attho. Vuttañhetaṃ – ‘‘na dānime jhāyantīti. Na dānime jhāyantīti kho, vāseṭṭha, ‘ajjhāyakā ajjhāyakā’ tveva tatiyaṃ akkharaṃ upanibbatta’’nti (dī. ni. 3.132) evaṃ paṭhamakappikakāle jhānavirahitānaṃ brāhmaṇānaṃ garahavacanaṃ uppannaṃ. Idāni mantaṃ jhāyatīti ajjhāyako, mante parivattetīti iminā atthena pasaṃsavacanaṃ katvā voharanti. Mante dhāretīti mantadharo. Tiṇṇaṃ vedānanti iruvedayajuvedasāmavedānaṃ tiṇṇaṃ vedānaṃ. Ayaṃ pana veda-saddo ñāṇasomanassaganthesu dissati. Tathā hesa – ‘‘yaṃ brāhmaṇaṃ vedagumābhijaññā, akiñcanaṃ kāmabhave asatta’’ntiādīsu (su. ni. 1065) ñāṇe dissati. ‘‘Ye vedajātā vicaranti loke’’tiādīsu (a. ni. 4.57) somanasse. ‘‘Tiṇṇaṃ vedānaṃ pāragū sanighaṇḍukeṭubhāna’’ntiādīsu (dī. ni. 1.256) ganthe. Idhāpi ganthe (ma. ni. aṭṭha. 1.75). Pāragūti tiṇṇaṃ vedānaṃ oṭṭhapahatakaraṇamattena pāraṃ gatoti pāragū. Lakkhaṇeti itthilakkhaṇapurisalakkhaṇamahāpurisalakkhaṇādike lakkhaṇe. Itihāseti itiha āsa, itiha āsāti īdisavacanapaṭisaṃyutte purāṇasaṅkhāte ganthavisese. Sadhammeti brāhmaṇānaṃ sake dhamme, sake ācariyake vā. Pāramiṃ gatoti pāraṃ gato, disāpāmokkho ācariyo ahosīti attho.

    អថេកទិវសំ សោ ទសគុណគណារាធិតបណ្ឌិតោ សុមេធបណ្ឌិតោ ឧបរិបាសាទវរតលេ រហោគតោ ហុត្វា បល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសិន្នោ ចិន្តេសិ – ‘‘បុនព្ភវេ បដិសន្ធិគ្គហណំ នាម ទុក្ខំ, តថា និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ សរីរភេទនំ, អហញ្ច ជាតិធម្មោ, ជរាធម្មោ, ព្យាធិធម្មោ, មរណធម្មោ, ឯវំភូតេន មយា អជាតិំ អជរំ អព្យាធិំ អមរណំ សុខំ សិវំ និព្ពានំ បរិយេសិតុំ វដ្ដតិ, អវស្សំ ភវចារកតោ មុច្ចិត្វា និព្ពានគាមិនា ឯកេន មគ្គេន ភវិតព្ព’’ន្តិ។ តេន វុត្តំ –

    Athekadivasaṃ so dasaguṇagaṇārādhitapaṇḍito sumedhapaṇḍito uparipāsādavaratale rahogato hutvā pallaṅkaṃ ābhujitvā nisinno cintesi – ‘‘punabbhave paṭisandhiggahaṇaṃ nāma dukkhaṃ, tathā nibbattanibbattaṭṭhāne sarīrabhedanaṃ, ahañca jātidhammo, jarādhammo, byādhidhammo, maraṇadhammo, evaṃbhūtena mayā ajātiṃ ajaraṃ abyādhiṃ amaraṇaṃ sukhaṃ sivaṃ nibbānaṃ pariyesituṃ vaṭṭati, avassaṃ bhavacārakato muccitvā nibbānagāminā ekena maggena bhavitabba’’nti. Tena vuttaṃ –

    ៦.

    6.

    ‘‘រហោគតោ និសីទិត្វា, ឯវំ ចិន្តេសហំ តទា;

    ‘‘Rahogato nisīditvā, evaṃ cintesahaṃ tadā;

    ទុក្ខោ បុនព្ភវោ នាម, សរីរស្ស ច ភេទនំ។

    Dukkho punabbhavo nāma, sarīrassa ca bhedanaṃ.

    ៧.

    7.

    ‘‘ជាតិធម្មោ ជរាធម្មោ, ព្យាធិធម្មោ សហំ តទា;

    ‘‘Jātidhammo jarādhammo, byādhidhammo sahaṃ tadā;

    អជរំ អមរំ ខេមំ, បរិយេសិស្សាមិ និព្ពុតិំ។

    Ajaraṃ amaraṃ khemaṃ, pariyesissāmi nibbutiṃ.

    ៨.

    8.

    ‘‘យំនូនិមំ បូតិកាយំ, នានាកុណបបូរិតំ;

    ‘‘Yaṃnūnimaṃ pūtikāyaṃ, nānākuṇapapūritaṃ;

    ឆឌ្ឌយិត្វាន គច្ឆេយ្យំ, អនបេក្ខោ អនត្ថិកោ។

    Chaḍḍayitvāna gaccheyyaṃ, anapekkho anatthiko.

    ៩.

    9.

    ‘‘អត្ថិ ហេហិតិ សោ មគ្គោ, ន សោ សក្កា ន ហេតុយេ;

    ‘‘Atthi hehiti so maggo, na so sakkā na hetuye;

    បរិយេសិស្សាមិ តំ មគ្គំ, ភវតោ បរិមុត្តិយា’’តិ។

    Pariyesissāmi taṃ maggaṃ, bhavato parimuttiyā’’ti.

    ឯត្ថ បន គាថាសម្ពន្ធញ្ច អនុត្តានបទានមត្ថញ្ច វត្វាវ គមិស្សាម។ តត្ថ រហោគតោតិ រហសិ គតោ, រហសិ ឋានេ និសិន្នោ។ ឯវំ ចិន្តេសហន្តិ ឯវំ ចិន្តេសិំ អហំ។ ឯវន្តិ ឥមិនា ចិន្តនាការំ ទស្សេតិ។ តទាតិ តស្មិំ សុមេធបណ្ឌិតកាលេ។ ‘‘ឯវំ ចិន្តេសហ’’ន្តិ ភគវា ឥមិនា អត្តនា សទ្ធិំ សុមេធបណ្ឌិតំ ឯកត្តំ ករោតិ។ តស្មា តទា សោ សុមេធោ អហមេវាតិ បកាសេន្តោ ‘‘ឯវំ ចិន្តេសហំ តទា’’តិ ភគវា ឧត្តមបុរិសវសេនាហ។ ជាតិធម្មោតិ ជាតិសភាវោ។ ឯស នយោ សេសបទេសុបិ។ និព្ពុតិន្តិ និព្ពានំ។

    Ettha pana gāthāsambandhañca anuttānapadānamatthañca vatvāva gamissāma. Tattha rahogatoti rahasi gato, rahasi ṭhāne nisinno. Evaṃ cintesahanti evaṃ cintesiṃ ahaṃ. Evanti iminā cintanākāraṃ dasseti. Tadāti tasmiṃ sumedhapaṇḍitakāle. ‘‘Evaṃ cintesaha’’nti bhagavā iminā attanā saddhiṃ sumedhapaṇḍitaṃ ekattaṃ karoti. Tasmā tadā so sumedho ahamevāti pakāsento ‘‘evaṃ cintesahaṃ tadā’’ti bhagavā uttamapurisavasenāha. Jātidhammoti jātisabhāvo. Esa nayo sesapadesupi. Nibbutinti nibbānaṃ.

    យំនូនាតិ បរិវិតក្កនត្ថេ និបាតោ, យទិ បនាហន្តិ អត្ថោ។ បូតិកាយន្តិ បូតិភូតំ កាយំ។ នានាកុណបបូរិតន្តិ មុត្ត-ករីស-បុព្ពលោហិត-បិត្ត-សេម្ហ-ខេឡសិង្ឃាណិកាទិអនេកកុណបបូរិតំ។ អនបេក្ខោតិ អនាលយោ។ អត្ថីតិ អវស្សំ ឧបលព្ភតិ។ ហេហិតីតិ ភវិស្សតិ, បរិវិតក្កនវចនមិទំ។ ន សោ សក្កា ន ហេតុយេតិ តេន មគ្គេន ន សក្កា ន ភវិតុំ។ សោ បន មគ្គោ ហេតុយេតិ ហេតុភាវាយ ន ន ហោតិ, ហេតុយេវាតិ អត្ថោ។ ភវតោ បរិមុត្តិយាតិ ភវពន្ធនវិមុត្តិយាតិ អត្ថោ។

    Yaṃnūnāti parivitakkanatthe nipāto, yadi panāhanti attho. Pūtikāyanti pūtibhūtaṃ kāyaṃ. Nānākuṇapapūritanti mutta-karīsa-pubbalohita-pitta-semha-kheḷasiṅghāṇikādianekakuṇapapūritaṃ. Anapekkhoti anālayo. Atthīti avassaṃ upalabbhati. Hehitīti bhavissati, parivitakkanavacanamidaṃ. Na so sakkā na hetuyeti tena maggena na sakkā na bhavituṃ. So pana maggo hetuyeti hetubhāvāya na na hoti, hetuyevāti attho. Bhavato parimuttiyāti bhavabandhanavimuttiyāti attho.

    ឥទានិ អត្តនា បរិវិតក្កិតមត្ថំ សម្បាទយិតុំ ‘‘យថាបី’’តិ អាទិមាហ។ យថា ហិ លោកេ ទុក្ខស្ស បដិបក្ខភូតំ សុខំ នាម អត្ថិ, ឯវំ ភវេ សតិ តប្បដិបក្ខេន វិភវេនាបិ ភវិតព្ពំ , យថា ច ឧណ្ហេ សតិ តស្ស វូបសមភូតំ សីតលម្បិ អត្ថិ, ឯវំ រាគាទិអគ្គីនំ វូបសមេន និព្ពានេន ភវិតព្ពំ។ យថា ច បាបស្ស លាមកស្ស ធម្មស្ស បដិបក្ខភូតោ កល្យាណោ អនវជ្ជធម្មោបិ អត្ថិយេវ, ឯវមេវ បាបិកាយ ជាតិយា សតិ សព្ពជាតិខេបនតោ អជាតិសង្ខាតេន និព្ពានេនាបិ ភវិតព្ពមេវាតិ។ តេន វុត្តំ –

    Idāni attanā parivitakkitamatthaṃ sampādayituṃ ‘‘yathāpī’’ti ādimāha. Yathā hi loke dukkhassa paṭipakkhabhūtaṃ sukhaṃ nāma atthi, evaṃ bhave sati tappaṭipakkhena vibhavenāpi bhavitabbaṃ , yathā ca uṇhe sati tassa vūpasamabhūtaṃ sītalampi atthi, evaṃ rāgādiaggīnaṃ vūpasamena nibbānena bhavitabbaṃ. Yathā ca pāpassa lāmakassa dhammassa paṭipakkhabhūto kalyāṇo anavajjadhammopi atthiyeva, evameva pāpikāya jātiyā sati sabbajātikhepanato ajātisaṅkhātena nibbānenāpi bhavitabbamevāti. Tena vuttaṃ –

    ១០.

    10.

    ‘‘យថាបិ ទុក្ខេ វិជ្ជន្តេ, សុខំ នាមបិ វិជ្ជតិ;

    ‘‘Yathāpi dukkhe vijjante, sukhaṃ nāmapi vijjati;

    ឯវំ ភវេ វិជ្ជមានេ, វិភវោបិច្ឆិតព្ពកោ។

    Evaṃ bhave vijjamāne, vibhavopicchitabbako.

    ១១.

    11.

    ‘‘យថាបិ ឧណ្ហេ វិជ្ជន្តេ, អបរំ វិជ្ជតិ សីតលំ;

    ‘‘Yathāpi uṇhe vijjante, aparaṃ vijjati sītalaṃ;

    ឯវំ តិវិធគ្គិ វិជ្ជន្តេ, និព្ពានំ ឥច្ឆិតព្ពកំ។

    Evaṃ tividhaggi vijjante, nibbānaṃ icchitabbakaṃ.

    ១២.

    12.

    ‘‘យថាបិ បាបេ វិជ្ជន្តេ, កល្យាណមបិ វិជ្ជតិ;

    ‘‘Yathāpi pāpe vijjante, kalyāṇamapi vijjati;

    ឯវមេវ ជាតិ វិជ្ជន្តេ, អជាតិបិច្ឆិតព្ពក’’ន្តិ។

    Evameva jāti vijjante, ajātipicchitabbaka’’nti.

    តត្ថ យថាបីតិ ឱបម្មត្ថេ និបាតោ។ សុខន្តិ កាយិកចេតសិកសុខំ, សុដ្ឋុ ទុក្ខំ ខណតីតិ សុខំ។ ភវេតិ ជននេ។ វិភវោតិ អជននំ, ជននេ វិជ្ជមានេ អជននធម្មោបិ ឥច្ឆិតព្ពោ។ តិវិធគ្គិ វិជ្ជន្តេតិ តិវិធេ រាគាទិកេ អគ្គិម្ហិ វិជ្ជមានេតិ អត្ថោ។ និព្ពានន្តិ តស្ស តិវិធស្ស រាគាទិអគ្គិស្ស និព្ពាបនំ ឧបសមនំ និព្ពានញ្ច ឥច្ឆិតព្ពំ។ បាបេតិ អកុសលេ លាមកេ។ កល្យាណមបីតិ កុសលមបិ។ ឯវមេវាតិ ឯវមេវំ។ ជាតិ វិជ្ជន្តេតិ ជាតិយា វិជ្ជមានាយាតិ អត្ថោ។ លិង្គភេទញ្ច វិភត្តិលោបញ្ច កត្វា វុត្តំ។ អជាតិបីតិ ជាតិខេបនំ អជាតិនិព្ពានម្បិ ឥច្ឆិតព្ពំ។

    Tattha yathāpīti opammatthe nipāto. Sukhanti kāyikacetasikasukhaṃ, suṭṭhu dukkhaṃ khaṇatīti sukhaṃ. Bhaveti janane. Vibhavoti ajananaṃ, janane vijjamāne ajananadhammopi icchitabbo. Tividhaggi vijjanteti tividhe rāgādike aggimhi vijjamāneti attho. Nibbānanti tassa tividhassa rāgādiaggissa nibbāpanaṃ upasamanaṃ nibbānañca icchitabbaṃ. Pāpeti akusale lāmake. Kalyāṇamapīti kusalamapi. Evamevāti evamevaṃ. Jāti vijjanteti jātiyā vijjamānāyāti attho. Liṅgabhedañca vibhattilopañca katvā vuttaṃ. Ajātipīti jātikhepanaṃ ajātinibbānampi icchitabbaṃ.

    អថាហំ បរម្បិ ចិន្តេសិំ – ‘‘យថា នាម គូថរាសិម្ហិ និមុគ្គេន បុរិសេន ទូរតោវ កមលកុវលយបុណ្ឌរីកសណ្ឌមណ្ឌិតំ វិមលសលិលំ តឡាកំ ទិស្វា – ‘កតរេន នុ ខោ មគ្គេន តត្ថ គន្តព្ព’ន្តិ តឡាកំ គវេសិតុំ យុត្តំ។ យំ តស្ស អគវេសនំ, ន សោ តស្ស តឡាកស្ស ទោសោ, តស្ស បុរិសស្សេវ ទោសោ។ ឯវមេវ កិលេសមលធោវនេ អមតមហាតឡាកេ វិជ្ជមានេ យំ តស្ស អគវេសនំ, ន សោ អមតសង្ខាតស្ស និព្ពានមហាតឡាកស្ស ទោសោ, បុរិសស្សេវ ទោសោ។ យថា បន ចោរេហិ សំបរិវារិតោ បុរិសោ បលាយនមគ្គេ វិជ្ជមានេបិ សចេ សោ ន បលាយតិ, ន សោ តស្ស មគ្គស្ស ទោសោ, តស្ស បុរិសស្សេវ ទោសោ។ ឯវមេវ កិលេសចោរេហិ បរិវារេត្វា គហិតស្ស បុរិសស្ស វិជ្ជមានេយេវ និព្ពានមហានគរគាមិម្ហិ សិវេ មហាមគ្គេ តស្ស មគ្គស្ស អគវេសនំ នាម ន មគ្គស្ស ទោសោ, បុរិសស្សេវ ទោសោ។ យថា ព្យាធិបីឡិតោ បុរិសោ វិជ្ជមានេ ព្យាធិតិកិច្ឆកេ វេជ្ជេ សចេ តំ វេជ្ជំ គវេសិត្វា តំ ព្យាធិំ ន តិកិច្ឆាបេតិ, ន សោ វេជ្ជស្ស ទោសោ, តស្ស បុរិសស្សេវ ទោសោ។ ឯវមេវ បន យោ កិលេសព្យាធិបរិបីឡិតោ កិលេសវូបសមមគ្គកោវិទំ វិជ្ជមានមេវ អាចរិយំ ន គវេសតិ, តស្សេវ ទោសោ, ន កិលេសព្យាធិវិនាយកស្ស អាចរិយស្ស ទោសោ’’តិ។ តេន វុត្តំ –

    Athāhaṃ parampi cintesiṃ – ‘‘yathā nāma gūtharāsimhi nimuggena purisena dūratova kamalakuvalayapuṇḍarīkasaṇḍamaṇḍitaṃ vimalasalilaṃ taḷākaṃ disvā – ‘katarena nu kho maggena tattha gantabba’nti taḷākaṃ gavesituṃ yuttaṃ. Yaṃ tassa agavesanaṃ, na so tassa taḷākassa doso, tassa purisasseva doso. Evameva kilesamaladhovane amatamahātaḷāke vijjamāne yaṃ tassa agavesanaṃ, na so amatasaṅkhātassa nibbānamahātaḷākassa doso, purisasseva doso. Yathā pana corehi saṃparivārito puriso palāyanamagge vijjamānepi sace so na palāyati, na so tassa maggassa doso, tassa purisasseva doso. Evameva kilesacorehi parivāretvā gahitassa purisassa vijjamāneyeva nibbānamahānagaragāmimhi sive mahāmagge tassa maggassa agavesanaṃ nāma na maggassa doso, purisasseva doso. Yathā byādhipīḷito puriso vijjamāne byādhitikicchake vejje sace taṃ vejjaṃ gavesitvā taṃ byādhiṃ na tikicchāpeti, na so vejjassa doso, tassa purisasseva doso. Evameva pana yo kilesabyādhiparipīḷito kilesavūpasamamaggakovidaṃ vijjamānameva ācariyaṃ na gavesati, tasseva doso, na kilesabyādhivināyakassa ācariyassa doso’’ti. Tena vuttaṃ –

    ១៣.

    13.

    ‘‘យថា គូថគតោ បុរិសោ, តឡាកំ ទិស្វាន បូរិតំ;

    ‘‘Yathā gūthagato puriso, taḷākaṃ disvāna pūritaṃ;

    ន គវេសតិ តំ តឡាកំ, ន ទោសោ តឡាកស្ស សោ។

    Na gavesati taṃ taḷākaṃ, na doso taḷākassa so.

    ១៤.

    14.

    ‘‘ឯវំ កិលេសមលធោវំ, វិជ្ជន្តេ អមតន្តឡេ;

    ‘‘Evaṃ kilesamaladhovaṃ, vijjante amatantaḷe;

    ន គវេសតិ តំ តឡាកំ, ន ទោសោ អមតន្តឡេ។

    Na gavesati taṃ taḷākaṃ, na doso amatantaḷe.

    ១៥.

    15.

    ‘‘យថា អរីហិ បរិរុទ្ធោ, វិជ្ជន្តេ គមនម្បថេ;

    ‘‘Yathā arīhi pariruddho, vijjante gamanampathe;

    ន បលាយតិ សោ បុរិសោ, ន ទោសោ អញ្ជសស្ស សោ។

    Na palāyati so puriso, na doso añjasassa so.

    ១៦.

    16.

    ‘‘ឯវំ កិលេសបរិរុទ្ធោ, វិជ្ជមានេ សិវេ បថេ;

    ‘‘Evaṃ kilesapariruddho, vijjamāne sive pathe;

    ន គវេសតិ តំ មគ្គំ, ន ទោសោ សិវមញ្ជសេ។

    Na gavesati taṃ maggaṃ, na doso sivamañjase.

    ១៧.

    17.

    ‘‘យថាបិ ព្យាធិតោ បុរិសោ, វិជ្ជមានេ តិកិច្ឆកេ;

    ‘‘Yathāpi byādhito puriso, vijjamāne tikicchake;

    ន តិកិច្ឆាបេតិ តំ ព្យាធិំ, ន ទោសោ សោ តិកិច្ឆកេ។

    Na tikicchāpeti taṃ byādhiṃ, na doso so tikicchake.

    ១៨.

    18.

    ‘‘ឯវំ កិលេសព្យាធីហិ, ទុក្ខិតោ បតិបីឡិតោ;

    ‘‘Evaṃ kilesabyādhīhi, dukkhito patipīḷito;

    ន គវេសតិ តំ អាចរិយំ, ន ទោសោ សោ វិនាយកេ’’តិ។

    Na gavesati taṃ ācariyaṃ, na doso so vināyake’’ti.

    តត្ថ គូថគតោតិ គូថកូបគតោ, គូថេន គតោ មក្ខិតោ វា។ កិលេសមលធោវន្តិ កិលេសមលសោធនេ, ភុម្មត្ថេ បច្ចត្តវចនំ។ អមតន្តឡេតិ អមតសង្ខាតស្ស តឡាកស្ស, សាមិអត្ថេ ភុម្មវចនំ ទដ្ឋព្ពំ, អនុស្សរំ បក្ខិបិត្វា វុត្តំ។ អរីហីតិ បច្ចត្ថិកេហិ។ បរិរុទ្ធោតិ សមន្តតោ និរុទ្ធោ។ គមនម្បថេតិ គមនបថេ។ ឆន្ទាវិនាសត្ថំ អនុស្សរាគមនំ កត្វា វុត្តំ។ ន បលាយតីតិ យទិ ន បលាយេយ្យ។ សោ បុរិសោតិ សោ ចោរេហិ បរិរុទ្ធោ បុរិសោ។ អញ្ជសស្សាតិ មគ្គស្ស។ មគ្គស្ស ហិ –

    Tattha gūthagatoti gūthakūpagato, gūthena gato makkhito vā. Kilesamaladhovanti kilesamalasodhane, bhummatthe paccattavacanaṃ. Amatantaḷeti amatasaṅkhātassa taḷākassa, sāmiatthe bhummavacanaṃ daṭṭhabbaṃ, anussaraṃ pakkhipitvā vuttaṃ. Arīhīti paccatthikehi. Pariruddhoti samantato niruddho. Gamanampatheti gamanapathe. Chandāvināsatthaṃ anussarāgamanaṃ katvā vuttaṃ. Na palāyatīti yadi na palāyeyya. So purisoti so corehi pariruddho puriso. Añjasassāti maggassa. Maggassa hi –

    ‘‘មគ្គោ បន្ថោ បថោ បជ្ជោ, អញ្ជសំ វដុមាយនំ;

    ‘‘Maggo pantho patho pajjo, añjasaṃ vaṭumāyanaṃ;

    នាវា ឧត្តរសេតុ ច, កុល្លោ ច ភិសិ សង្កមោ’’តិ។ (ចូឡនិ. បារាយនត្ថុតិគាថានិទ្ទេស ១០១) –

    Nāvā uttarasetu ca, kullo ca bhisi saṅkamo’’ti. (cūḷani. pārāyanatthutigāthāniddesa 101) –

    ពហូនិ នាមានិ។ ស្វាយមិធ អញ្ជសនាមេន វុត្តោ។ សិវេតិ សព្ពុបទ្ទវាភាវតោ សិវេ។ សិវមញ្ជសេតិ សិវស្ស អញ្ជសស្សាតិ អត្ថោ។ តិកិច្ឆកេតិ វេជ្ជេ។ ន តិកិច្ឆាបេតីតិ ន តិកិច្ឆាបេយ្យ។ ន ទោសោ សោ តិកិច្ឆកេតិ តិកិច្ឆកស្ស ទោសោ នត្ថិ, ព្យាធិតស្សេវ ទោសោតិ អត្ថោ។ ទុក្ខិតោតិ សញ្ជាតកាយិកចេតសិកទុក្ខោ។ អាចរិយន្តិ មោក្ខមគ្គាចរិយំ។ វិនាយកេតិ អាចរិយស្ស។

    Bahūni nāmāni. Svāyamidha añjasanāmena vutto. Siveti sabbupaddavābhāvato sive. Sivamañjaseti sivassa añjasassāti attho. Tikicchaketi vejje. Na tikicchāpetīti na tikicchāpeyya. Na doso so tikicchaketi tikicchakassa doso natthi, byādhitasseva dosoti attho. Dukkhitoti sañjātakāyikacetasikadukkho. Ācariyanti mokkhamaggācariyaṃ. Vināyaketi ācariyassa.

    ឯវំ បនាហំ ចិន្តេត្វា ឧត្តរិម្បិ ឯវំ ចិន្តេសិំ – ‘‘យថាបិ មណ្ឌនកជាតិកោ បុរិសោ កណ្ឋេ អាសត្តំ កុណបំ ឆឌ្ឌេត្វា សុខី គច្ឆេយ្យ, ឯវំ មយាបិ ឥមំ បូតិកាយំ ឆឌ្ឌេត្វា អនបេក្ខេន និព្ពានមហានគរំ បវិសិតព្ពំ។ យថា ច នរនារិយោ ឧក្ការភូមិយំ ឧច្ចារបស្សាវំ កត្វា ន តំ ឧច្ឆង្គេន វា អាទាយ ទសន្តេ វា វេឋេត្វា អាទាយ គច្ឆន្តិ, អថ ខោ ជិគុច្ឆមានា ឱលោកេតុម្បិ អនិច្ឆន្តា អនបេក្ខា ឆឌ្ឌេត្វា គច្ឆន្តិ, ឯវំ មយាបិ ឥមំ បូតិកាយំ អនបេក្ខេន ឆឌ្ឌេត្វា អមតំ និព្ពាននគរំ បវិសិតុំ វដ្ដតិ។ យថា ច នាវិកា នាម ជជ្ជរំ នាវំ ឧទកគាហិនិំ ឆឌ្ឌេត្វា អនបេក្ខាវ គច្ឆន្តិ, ឯវមហម្បិ ឥមំ នវហិ វណមុខេហិ បគ្ឃរន្តំ កាយំ ឆឌ្ឌេត្វា អនបេក្ខោ និព្ពានមហានគរំ បវិសិស្សាមិ ។ យថា ច កោចិ បុរិសោ មុត្តាមណិវេឡុរិយាទីនិ នានាវិធានិ រតនានិ អាទាយ ចោរេហិ សទ្ធិំ មគ្គំ គច្ឆន្តោ អត្តនោ រតនវិនាសភយេន តេ ចោរេ ឆឌ្ឌេត្វា ខេមំ មគ្គំ គណ្ហាតិ, ឯវមយម្បិ បូតិកាយោ រតនវិលោបកចោរសទិសោ។ សចាហំ ឯត្ថ តណ្ហំ ករិស្សាមិ, អរិយមគ្គកុសលធម្មរតនានិ មេ នស្សិស្សន្តិ, តស្មា មយា ឥមំ មហាចោរសទិសំ ករជកាយំ ឆឌ្ឌេត្វា និព្ពានមហានគរំ បវិសិតុំ វដ្ដតី’’តិ។ តេន វុត្តំ –

    Evaṃ panāhaṃ cintetvā uttarimpi evaṃ cintesiṃ – ‘‘yathāpi maṇḍanakajātiko puriso kaṇṭhe āsattaṃ kuṇapaṃ chaḍḍetvā sukhī gaccheyya, evaṃ mayāpi imaṃ pūtikāyaṃ chaḍḍetvā anapekkhena nibbānamahānagaraṃ pavisitabbaṃ. Yathā ca naranāriyo ukkārabhūmiyaṃ uccārapassāvaṃ katvā na taṃ ucchaṅgena vā ādāya dasante vā veṭhetvā ādāya gacchanti, atha kho jigucchamānā oloketumpi anicchantā anapekkhā chaḍḍetvā gacchanti, evaṃ mayāpi imaṃ pūtikāyaṃ anapekkhena chaḍḍetvā amataṃ nibbānanagaraṃ pavisituṃ vaṭṭati. Yathā ca nāvikā nāma jajjaraṃ nāvaṃ udakagāhiniṃ chaḍḍetvā anapekkhāva gacchanti, evamahampi imaṃ navahi vaṇamukhehi paggharantaṃ kāyaṃ chaḍḍetvā anapekkho nibbānamahānagaraṃ pavisissāmi . Yathā ca koci puriso muttāmaṇiveḷuriyādīni nānāvidhāni ratanāni ādāya corehi saddhiṃ maggaṃ gacchanto attano ratanavināsabhayena te core chaḍḍetvā khemaṃ maggaṃ gaṇhāti, evamayampi pūtikāyo ratanavilopakacorasadiso. Sacāhaṃ ettha taṇhaṃ karissāmi, ariyamaggakusaladhammaratanāni me nassissanti, tasmā mayā imaṃ mahācorasadisaṃ karajakāyaṃ chaḍḍetvā nibbānamahānagaraṃ pavisituṃ vaṭṭatī’’ti. Tena vuttaṃ –

    ១៩.

    19.

    ‘‘យថាបិ កុណបំ បុរិសោ, កណ្ឋេ ពទ្ធំ ជិគុច្ឆិយ;

    ‘‘Yathāpi kuṇapaṃ puriso, kaṇṭhe baddhaṃ jigucchiya;

    មោចយិត្វាន គច្ឆេយ្យ, សុខី សេរី សយំវសី។

    Mocayitvāna gaccheyya, sukhī serī sayaṃvasī.

    ២០.

    20.

    ‘‘តថេវិមំ បូតិកាយំ, នានាកុណបសញ្ចយំ;

    ‘‘Tathevimaṃ pūtikāyaṃ, nānākuṇapasañcayaṃ;

    ឆឌ្ឌយិត្វាន គច្ឆេយ្យំ, អនបេក្ខោ អនត្ថិកោ។

    Chaḍḍayitvāna gaccheyyaṃ, anapekkho anatthiko.

    ២១.

    21.

    ‘‘យថា ឧច្ចារដ្ឋានម្ហិ, ករីសំ នរនារិយោ;

    ‘‘Yathā uccāraṭṭhānamhi, karīsaṃ naranāriyo;

    ឆឌ្ឌយិត្វាន គច្ឆន្តិ, អនបេក្ខា អនត្ថិកា។

    Chaḍḍayitvāna gacchanti, anapekkhā anatthikā.

    ២២.

    22.

    ‘‘ឯវមេវាហំ ឥមំ កាយំ, នានាកុណបបូរិតំ;

    ‘‘Evamevāhaṃ imaṃ kāyaṃ, nānākuṇapapūritaṃ;

    ឆឌ្ឌយិត្វាន គច្ឆិស្សំ, វច្ចំ កត្វា យថា កុដិំ។

    Chaḍḍayitvāna gacchissaṃ, vaccaṃ katvā yathā kuṭiṃ.

    ២៣.

    23.

    ‘‘យថាបិ ជជ្ជរំ នាវំ, បលុគ្គំ ឧទគាហិនិំ;

    ‘‘Yathāpi jajjaraṃ nāvaṃ, paluggaṃ udagāhiniṃ;

    សាមី ឆឌ្ឌេត្វា គច្ឆន្តិ, អនបេក្ខា អនត្ថិកា។

    Sāmī chaḍḍetvā gacchanti, anapekkhā anatthikā.

    ២៤.

    24.

    ‘‘ឯវមេវាហំ ឥមំ កាយំ, នវច្ឆិទ្ទំ ធុវស្សវំ;

    ‘‘Evamevāhaṃ imaṃ kāyaṃ, navacchiddaṃ dhuvassavaṃ;

    ឆឌ្ឌយិត្វាន គច្ឆិស្សំ, ជិណ្ណនាវំវ សាមិកា។

    Chaḍḍayitvāna gacchissaṃ, jiṇṇanāvaṃva sāmikā.

    ២៥.

    25.

    ‘‘យថាបិ បុរិសោ ចោរេហិ, គច្ឆន្តោ ភណ្ឌមាទិយ;

    ‘‘Yathāpi puriso corehi, gacchanto bhaṇḍamādiya;

    ភណ្ឌច្ឆេទភយំ ទិស្វា, ឆឌ្ឌយិត្វាន គច្ឆតិ។

    Bhaṇḍacchedabhayaṃ disvā, chaḍḍayitvāna gacchati.

    ២៦.

    26.

    ‘‘ឯវមេវ ឥមំ កាយោ, មហាចោរសមោ វិយ;

    ‘‘Evameva imaṃ kāyo, mahācorasamo viya;

    បហាយិមំ គមិស្សាមិ, កុសលច្ឆេទនាភយា’’តិ។

    Pahāyimaṃ gamissāmi, kusalacchedanābhayā’’ti.

    តត្ថ យថាបិ កុណបំ បុរិសោតិ យថាបិ ទហរោ យុវា មណ្ឌនកជាតិកោ បុរិសោ អហិកុណបេន វា កុក្កុរកុណបេន វា មនុស្សកុណបេន វា កណ្ឋេ អាសត្តេន អដ្ដីយិត្វា ហរាយិត្វា ជិគុច្ឆិត្វា តំ កុណបំ មោចេត្វា គច្ឆេយ្យ។ សុខីតិ សុខិតោ។ សេរីតិ យថិច្ឆកវិហារី។ នានាកុណបសញ្ចយន្តិ អនេកវិធកុណបរាសិភូតំ ‘‘នានាកុណបបូរិត’’ន្តិបិ បាឋោ។

    Tattha yathāpi kuṇapaṃ purisoti yathāpi daharo yuvā maṇḍanakajātiko puriso ahikuṇapena vā kukkurakuṇapena vā manussakuṇapena vā kaṇṭhe āsattena aṭṭīyitvā harāyitvā jigucchitvā taṃ kuṇapaṃ mocetvā gaccheyya. Sukhīti sukhito. Serīti yathicchakavihārī. Nānākuṇapasañcayanti anekavidhakuṇaparāsibhūtaṃ ‘‘nānākuṇapapūrita’’ntipi pāṭho.

    ឧច្ចារដ្ឋានម្ហីតិ ឧច្ចារេន្តិ វច្ចំ ករោន្តិ ឯត្ថាតិ ឧច្ចារោ, ឧច្ចារោ ច សោ ឋានំ ចេតិ ឧច្ចារដ្ឋានំ។ អថ វា ឧស្សាសិយ្យតីតិ ឧស្សាសោ, វច្ចស្សេតំ នាមំ, តស្ស ឋានំ ឧស្សាសដ្ឋានំ, តស្មិំ ឧស្សាសដ្ឋានម្ហិ, ឧក្ការដ្ឋានេតិ អត្ថោ។ វច្ចំ កត្វា យថា កុដិន្តិ វច្ចំ កត្វា កុដិំ នរនារិយោ វិយាតិ អត្ថោ។

    Uccāraṭṭhānamhīti uccārenti vaccaṃ karonti etthāti uccāro, uccāro ca so ṭhānaṃ ceti uccāraṭṭhānaṃ. Atha vā ussāsiyyatīti ussāso, vaccassetaṃ nāmaṃ, tassa ṭhānaṃ ussāsaṭṭhānaṃ, tasmiṃ ussāsaṭṭhānamhi, ukkāraṭṭhāneti attho. Vaccaṃ katvā yathā kuṭinti vaccaṃ katvā kuṭiṃ naranāriyo viyāti attho.

    ជជ្ជរន្តិ ជិណ្ណំ។ បលុគ្គន្តិ បលុជ្ជន្តិំ, វិកិរន្តិន្តិ អត្ថោ។ ឧទគាហិនិន្តិ ឧទកគាហិនិំ ។ សាមីតិ នាវាសាមិកា។ នវច្ឆិទ្ទន្តិ ចក្ខុសោតាទីហិ នវហិ វណមុខេហិ ឆិទ្ទាវច្ឆិទ្ទេហិ យុត្តត្តា នវច្ឆិទ្ទំ។ ធុវស្សវន្តិ ធុវនិស្សន្ទំ, និច្ចំ បគ្ឃរណាសុចិន្តិ អត្ថោ។

    Jajjaranti jiṇṇaṃ. Palugganti palujjantiṃ, vikirantinti attho. Udagāhininti udakagāhiniṃ . Sāmīti nāvāsāmikā. Navacchiddanti cakkhusotādīhi navahi vaṇamukhehi chiddāvacchiddehi yuttattā navacchiddaṃ. Dhuvassavanti dhuvanissandaṃ, niccaṃ paggharaṇāsucinti attho.

    ភណ្ឌមាទិយាតិ យំកិញ្ចិ រតនាទិកំ ភណ្ឌំ អាទិយ។ ភណ្ឌច្ឆេទភយំ ទិស្វាតិ ភណ្ឌស្ស អច្ឆិន្ទនេន ភយំ ទិស្វាតិ អត្ថោ។ ឯវមេវាតិ សោ ភណ្ឌមាទាយ គច្ឆន្តោ បុរិសោ វិយ។ អយំ កាយោតិ អយំ បន កុច្ឆិតានំ បរមជេគុច្ឆានំ អាយោតិ កាយោ។ អាយោតិ ឧបត្តិដ្ឋានំ។ អាយន្តិ តតោតិ អាយោ, កុច្ឆិតា កេសាទយោ។ ឥតិ កុច្ឆិតានំ កេសាទីនំ អាយោតិ កាយោ។ មហាចោរសមោ វិយាតិ ចក្ខុអាទីហិ រូបាទីសុ បិយរូបេសុ សារជ្ជនាទិវសេន បាណាតិបាតាទិន្នាទានាទិចោរោ ហុត្វា សព្ពកុសលំ វិលុម្បតីតិ មហាចោរសមោ។ តស្មា យថា សោ រតនភណ្ឌមាទាយ ចោរេហិ សទ្ធិំ គច្ឆន្តោ បុរិសោ តេ ចោរេ បហាយ គច្ឆតិ, ឯវមេវាហម្បិ ឥមំ មហាចោរសមំ កាយំ បហាយ អត្តនោ សោត្ថិភាវករំ មគ្គំ គវេសិតុំ គមិស្សាមីតិ អត្ថសម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ។ កុសលច្ឆេទនាភយាតិ កុសលធម្មវិលោបនភយេនាតិ អត្ថោ។

    Bhaṇḍamādiyāti yaṃkiñci ratanādikaṃ bhaṇḍaṃ ādiya. Bhaṇḍacchedabhayaṃdisvāti bhaṇḍassa acchindanena bhayaṃ disvāti attho. Evamevāti so bhaṇḍamādāya gacchanto puriso viya. Ayaṃ kāyoti ayaṃ pana kucchitānaṃ paramajegucchānaṃ āyoti kāyo. Āyoti upattiṭṭhānaṃ. Āyanti tatoti āyo, kucchitā kesādayo. Iti kucchitānaṃ kesādīnaṃ āyoti kāyo. Mahācorasamo viyāti cakkhuādīhi rūpādīsu piyarūpesu sārajjanādivasena pāṇātipātādinnādānādicoro hutvā sabbakusalaṃ vilumpatīti mahācorasamo. Tasmā yathā so ratanabhaṇḍamādāya corehi saddhiṃ gacchanto puriso te core pahāya gacchati, evamevāhampi imaṃ mahācorasamaṃ kāyaṃ pahāya attano sotthibhāvakaraṃ maggaṃ gavesituṃ gamissāmīti atthasambandho veditabbo. Kusalacchedanābhayāti kusaladhammavilopanabhayenāti attho.

    អថេវំ សុមេធបណ្ឌិតោ នានាវិធាហិ ឧបមាហិ នេក្ខម្មការណំ ចិន្តេត្វា បុនបិ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមំ មហាធនរាសិំ សំហរិត្វា មយ្ហំ បិតុបិតាមហាទយោ បរលោកំ គច្ឆន្តា ឯកកហាបណម្បិ គហេត្វា ន គតា, មយា បន គហេត្វា គមនការណំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ គន្ត្វា រញ្ញោ អារោចេសិ – ‘‘អហំ, មហារាជ, ជាតិជរាទីហិ ឧបទ្ទុតហទយោ អគារស្មា អនគារិយំ បព្ពជិស្សាមិ, មយ្ហំ អនេកកោដិសតសហស្សំ ធនំ អត្ថិ, តំ ទេវោ បដិបជ្ជតូ’’តិ។ រាជា អាហ – ‘‘ន មយ្ហំ តេ ធនេន អត្ថោ, ត្វំយេវ យថិច្ឆកំ ករោហី’’តិ។

    Athevaṃ sumedhapaṇḍito nānāvidhāhi upamāhi nekkhammakāraṇaṃ cintetvā punapi cintesi – ‘‘imaṃ mahādhanarāsiṃ saṃharitvā mayhaṃ pitupitāmahādayo paralokaṃ gacchantā ekakahāpaṇampi gahetvā na gatā, mayā pana gahetvā gamanakāraṇaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti gantvā rañño ārocesi – ‘‘ahaṃ, mahārāja, jātijarādīhi upaddutahadayo agārasmā anagāriyaṃ pabbajissāmi, mayhaṃ anekakoṭisatasahassaṃ dhanaṃ atthi, taṃ devo paṭipajjatū’’ti. Rājā āha – ‘‘na mayhaṃ te dhanena attho, tvaṃyeva yathicchakaṃ karohī’’ti.

    សោ ច ‘‘សាធុ ទេវា’’តិ នគរេ ភេរិំ ចរាបេត្វា មហាជនស្ស ទានំ ទត្វា វត្ថុកាមេ ច កិលេសកាមេ ច បហាយ អមរវរនគរសទិសតោ អមរនគរតោ និក្ខមិត្វា ឯកកោវ នានាមិគគណវន្តេ ហិមវន្តេ ធម្មិកំ នាម បព្ពតំ និស្សាយ អស្សមំ កត្វា តត្ថ បណ្ណសាលំ កត្វា បញ្ចទោសវិវជ្ជិតំ ចង្កមំ មាបេត្វា អដ្ឋគុណសមុបេតំ អភិញ្ញាពលំ សមាហរិតុំ នវទោសសមន្នាគតំ សាដកំ បជហិត្វា ទ្វាទសគុណមុបាគតំ វាកចីរំ និវាសេត្វា បព្ពជិ។ ឯវំ បន សោ បព្ពជិតោ អដ្ឋទោសសមាកិណ្ណំ បណ្ណសាលំ បហាយ ទសគុណសមន្នាគតំ រុក្ខមូលំ ឧបគន្ត្វា សព្ពធញ្ញវិកតិំ បហាយ បវត្តផលភោជនោ ហុត្វា និសជ្ជដ្ឋានចង្កមនវសេន បធានំ បទហន្តោ សត្តាហព្ភន្តរេយេវ អដ្ឋន្នំ សមាបត្តីនំ បញ្ចន្នញ្ច អភិញ្ញានំ លាភី អហោសិ។ តេន វុត្តំ –

    So ca ‘‘sādhu devā’’ti nagare bheriṃ carāpetvā mahājanassa dānaṃ datvā vatthukāme ca kilesakāme ca pahāya amaravaranagarasadisato amaranagarato nikkhamitvā ekakova nānāmigagaṇavante himavante dhammikaṃ nāma pabbataṃ nissāya assamaṃ katvā tattha paṇṇasālaṃ katvā pañcadosavivajjitaṃ caṅkamaṃ māpetvā aṭṭhaguṇasamupetaṃ abhiññābalaṃ samāharituṃ navadosasamannāgataṃ sāṭakaṃ pajahitvā dvādasaguṇamupāgataṃ vākacīraṃ nivāsetvā pabbaji. Evaṃ pana so pabbajito aṭṭhadosasamākiṇṇaṃ paṇṇasālaṃ pahāya dasaguṇasamannāgataṃ rukkhamūlaṃ upagantvā sabbadhaññavikatiṃ pahāya pavattaphalabhojano hutvā nisajjaṭṭhānacaṅkamanavasena padhānaṃ padahanto sattāhabbhantareyeva aṭṭhannaṃ samāpattīnaṃ pañcannañca abhiññānaṃ lābhī ahosi. Tena vuttaṃ –

    ២៧.

    27.

    ‘‘ឯវាហំ ចិន្តយិត្វាន, នេកកោដិសតំ ធនំ;

    ‘‘Evāhaṃ cintayitvāna, nekakoṭisataṃ dhanaṃ;

    នាថានាថានំ ទត្វាន, ហិមវន្តមុបាគមិំ។

    Nāthānāthānaṃ datvāna, himavantamupāgamiṃ.

    ២៨.

    28.

    ‘‘ហិមវន្តស្សាវិទូរេ, ធម្មិកោ នាម បព្ពតោ;

    ‘‘Himavantassāvidūre, dhammiko nāma pabbato;

    អស្សមោ សុកតោ មយ្ហំ, បណ្ណសាលា សុមាបិតា។

    Assamo sukato mayhaṃ, paṇṇasālā sumāpitā.

    ២៩.

    29.

    ‘‘ចង្កមំ តត្ថ មាបេសិំ, បញ្ចទោសវិវជ្ជិតំ។

    ‘‘Caṅkamaṃ tattha māpesiṃ, pañcadosavivajjitaṃ.

    អដ្ឋគុណសមុបេតំ, អភិញ្ញាពលមាហរិំ។

    Aṭṭhaguṇasamupetaṃ, abhiññābalamāhariṃ.

    ៣០.

    30.

    ‘‘សាដកំ បជហិំ តត្ថ, នវទោសមុបាគតំ;

    ‘‘Sāṭakaṃ pajahiṃ tattha, navadosamupāgataṃ;

    វាកចីរំ និវាសេសិំ, ទ្វាទសគុណមុបាគតំ។

    Vākacīraṃ nivāsesiṃ, dvādasaguṇamupāgataṃ.

    ៣១.

    31.

    ‘‘អដ្ឋទោសសមាកិណ្ណំ, បជហិំ បណ្ណសាលកំ;

    ‘‘Aṭṭhadosasamākiṇṇaṃ, pajahiṃ paṇṇasālakaṃ;

    ឧបាគមិំ រុក្ខមូលំ, គុណេ ទសហុបាគតំ។

    Upāgamiṃ rukkhamūlaṃ, guṇe dasahupāgataṃ.

    ៣២.

    32.

    ‘‘វាបិតំ រោបិតំ ធញ្ញំ, បជហិំ និរវសេសតោ;

    ‘‘Vāpitaṃ ropitaṃ dhaññaṃ, pajahiṃ niravasesato;

    អនេកគុណសម្បន្នំ, បវត្តផលមាទិយិំ។

    Anekaguṇasampannaṃ, pavattaphalamādiyiṃ.

    ៣៣.

    33.

    ‘‘តត្ថប្បធានំ បទហិំ, និស្សជ្ជដ្ឋានចង្កមេ;

    ‘‘Tatthappadhānaṃ padahiṃ, nissajjaṭṭhānacaṅkame;

    អព្ភន្តរម្ហិ សត្តាហេ, អភិញ្ញាពលបាបុណិ’’ន្តិ។

    Abbhantaramhi sattāhe, abhiññābalapāpuṇi’’nti.

    តត្ថ ឯវាហន្តិ ឯវំ អហំ, ហេដ្ឋា វុត្តប្បការេន ចិន្តេត្វាតិ អត្ថោ។ នាថានាថានន្តិ សនាថានមនាថានញ្ច អឌ្ឍានញ្ចេវ ទលិទ្ទានញ្ច ‘‘អត្ថិកា គណ្ហន្តូ’’តិ សហ កោដ្ឋាគារេហិ ទត្វាតិ អត្ថោ។ ហិមវន្តស្សាវិទូរេតិ ហិមវន្តបព្ពតរាជស្ស អវិទូរេ សមីបេ។ ធម្មិកោ នាម បព្ពតោតិ ឯវំនាមកោ បព្ពតោ។ កស្មា បនាយំ ធម្មិកោតិ? យេភុយ្យេន បន ពោធិសត្តា ឥសិបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា តំ បព្ពតំ ឧបនិស្សាយ អភិញ្ញាយោ និព្ពត្តេត្វា សមណធម្មំ អកំសុ។ តស្មា សមណធម្មស្ស និស្សយភូតត្តា ‘‘ធម្មិកោ’’ត្វេវ បាកដោ អហោសិ។ អស្សមោ សុកតោ មយ្ហន្តិអាទិនា សុមេធបណ្ឌិតេន អស្សមបណ្ណសាលា ចង្កមា សហត្ថា មាបិតា វិយ វុត្តា, ន ច បន សហត្ថា មាបិតា, កិន្តុ សក្កេន ទេវេន បេសិតេ វិស្សកម្មុនា ទេវបុត្តេន និម្មិតា។ ភគវា បន តទា អត្តនោ បុញ្ញានុភាវេន និព្ពត្តំ តំ សម្បទំ សន្ធាយ – ‘‘សារិបុត្ត, តស្មិំ បព្ពតេ –

    Tattha evāhanti evaṃ ahaṃ, heṭṭhā vuttappakārena cintetvāti attho. Nāthānāthānanti sanāthānamanāthānañca aḍḍhānañceva daliddānañca ‘‘atthikā gaṇhantū’’ti saha koṭṭhāgārehi datvāti attho. Himavantassāvidūreti himavantapabbatarājassa avidūre samīpe. Dhammiko nāma pabbatoti evaṃnāmako pabbato. Kasmā panāyaṃ dhammikoti? Yebhuyyena pana bodhisattā isipabbajjaṃ pabbajitvā taṃ pabbataṃ upanissāya abhiññāyo nibbattetvā samaṇadhammaṃ akaṃsu. Tasmā samaṇadhammassa nissayabhūtattā ‘‘dhammiko’’tveva pākaṭo ahosi. Assamo sukato mayhantiādinā sumedhapaṇḍitena assamapaṇṇasālā caṅkamā sahatthā māpitā viya vuttā, na ca pana sahatthā māpitā, kintu sakkena devena pesite vissakammunā devaputtena nimmitā. Bhagavā pana tadā attano puññānubhāvena nibbattaṃ taṃ sampadaṃ sandhāya – ‘‘sāriputta, tasmiṃ pabbate –

    ‘អស្សមោ សុកតោ មយ្ហំ, បណ្ណសាលា សុមាបិតា;

    ‘Assamo sukato mayhaṃ, paṇṇasālā sumāpitā;

    ចង្កមំ តត្ថ មាបេសិំ, បញ្ចទោសវិវជ្ជិត’’’ន្តិ។ – អាទិមាហ;

    Caṅkamaṃ tattha māpesiṃ, pañcadosavivajjita’’’nti. – ādimāha;

    តត្ថ បណ្ណសាលាតិ បណ្ណឆទនសាលា។ តត្ថាតិ តស្មិំ អស្សមបទេ។ បញ្ចទោសវិវជ្ជិតន្តិ បញ្ចហិ ចង្កមទោសេហិ វិវជ្ជិតំ។ កតមេ បញ្ច ចង្កមទោសា នាម? ថទ្ធវិសមតា, អន្តោរុក្ខតា, គហនច្ឆន្នតា, អតិសម្ពាធតា, អតិវិសាលតាតិ ឥមេហិ បញ្ចហិ ទោសេហិ វិវជ្ជិតំ។ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទេន ទីឃតោ សដ្ឋិរតនោ វិត្ថារតោ ទិយឌ្ឍរតនោ ចង្កមោ វុត្តោ។ អថ វា បញ្ចទោសវិវជ្ជិតន្តិ បញ្ចហិ នីវរណទោសេហិ វិវជ្ជិតំ បរិហីនំ អភិញ្ញាពលមាហរិន្តិ ឥមិនា ឧត្តរបទេន សម្ពន្ធោ ទដ្ឋព្ពោ (ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា, សុមេធកថា)។ អដ្ឋគុណសមុបេតន្តិ ‘‘ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេ បរិសុទ្ធេ បរិយោទាតេ អនង្គណេ វិគតូបក្កិលេសេ មុទុភូតេ កម្មនិយេ ឋិតេ អានេញ្ជប្បត្តេ’’តិ ឯវំ វុត្តេហិ អដ្ឋគុណេហិ (ទី. និ. ១.២៤៤-២៤៥; ម. និ. ១.៣៨៤-៣៨៦, ៤៣១-៤៣៣; បារា. ១២-១៤) សមន្នាគតំ អភិញ្ញាពលំ អាហរិំ អានេសិន្តិ អត្ថោ។

    Tattha paṇṇasālāti paṇṇachadanasālā. Tatthāti tasmiṃ assamapade. Pañcadosavivajjitanti pañcahi caṅkamadosehi vivajjitaṃ. Katame pañca caṅkamadosā nāma? Thaddhavisamatā, antorukkhatā, gahanacchannatā, atisambādhatā, ativisālatāti imehi pañcahi dosehi vivajjitaṃ. Ukkaṭṭhaparicchedena dīghato saṭṭhiratano vitthārato diyaḍḍharatano caṅkamo vutto. Atha vā pañcadosavivajjitanti pañcahi nīvaraṇadosehi vivajjitaṃ parihīnaṃ abhiññābalamāharinti iminā uttarapadena sambandho daṭṭhabbo (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā, sumedhakathā). Aṭṭhaguṇasamupetanti ‘‘evaṃ samāhite citte parisuddhe pariyodāte anaṅgaṇe vigatūpakkilese mudubhūte kammaniye ṭhite āneñjappatte’’ti evaṃ vuttehi aṭṭhaguṇehi (dī. ni. 1.244-245; ma. ni. 1.384-386, 431-433; pārā. 12-14) samannāgataṃ abhiññābalaṃ āhariṃ ānesinti attho.

    កេចិ បន ‘‘អដ្ឋហិ សមណសុខេហិ ឧបេតំ, អដ្ឋិមានិ សមណសុខានិ នាម ធនធញ្ញបរិគ្គហាភាវោ, អនវជ្ជបិណ្ឌបាតបរិយេសនភាវោ, និព្ពុតបិណ្ឌភុញ្ជនភាវោ, រដ្ឋំ បីឡេត្វា ធនធញ្ញាទីសុ គណ្ហន្តេសុ រាជបុរិសេសុ រដ្ឋបីឡនកិលេសាភាវោ, ឧបករណេសុ និច្ឆន្ទរាគភាវោ, ចោរវិលោបនេ និព្ភយភាវោ, រាជរាជមហាមត្តេហិ អសំសដ្ឋភាវោ, ចតូសុ ទិសាសុ អប្បដិហតភាវោតិ ឥមេហិ អដ្ឋហិ សមណសុខេហិ (អប. អដ្ឋ. ១.ទូរេនិទាន, សុមេធកថា; ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា) ឧបេតំ សមុបេតំ អស្សមំ មាបេសិ’’ន្តិ អស្សមេន សម្ពន្ធំ កត្វា វទន្តិ, តំ បាឡិយា ន សមេតិ។

    Keci pana ‘‘aṭṭhahi samaṇasukhehi upetaṃ, aṭṭhimāni samaṇasukhāni nāma dhanadhaññapariggahābhāvo, anavajjapiṇḍapātapariyesanabhāvo, nibbutapiṇḍabhuñjanabhāvo, raṭṭhaṃ pīḷetvā dhanadhaññādīsu gaṇhantesu rājapurisesu raṭṭhapīḷanakilesābhāvo, upakaraṇesu nicchandarāgabhāvo, coravilopane nibbhayabhāvo, rājarājamahāmattehi asaṃsaṭṭhabhāvo, catūsu disāsu appaṭihatabhāvoti imehi aṭṭhahi samaṇasukhehi (apa. aṭṭha. 1.dūrenidāna, sumedhakathā; dha. sa. aṭṭha. nidānakathā) upetaṃ samupetaṃ assamaṃ māpesi’’nti assamena sambandhaṃ katvā vadanti, taṃ pāḷiyā na sameti.

    សាដកន្តិ វត្ថំ។ តត្ថាតិ តស្មិំ អស្សមេ។ នវទោសមុបាគតន្តិ, សារិបុត្ត, តត្ថ វសន្តោ អត្តនោ និវត្ថបារុតំ មហគ្ឃសាដកំ បជហិំ បរិច្ចជិំ។ សាដកំ បជហន្តោ ច តត្ថ នវ ទោសេ ទិស្វា បជហិន្តិ ទីបេតិ។ តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជិតានញ្ហិ សាដកស្មិំ នវ ទោសា បកាសិតា។ កតមេ នវ? សាដកស្ស មហគ្ឃភាវោ, បរបដិពទ្ធភាវោ, បរិភោគេន លហុកំ កិលិស្សនភាវោ, កិលិដ្ឋោ ច ធោវិតព្ពោ បុន រជិតព្ពោ ច ហោតិ បរិភោគេន ជីរណភាវោ, ជិណ្ណស្ស បុន តុន្នករណំ វា អគ្គឡទានំ វា កាតព្ពំ ហោតិ បុន បរិយេសនាយ ទុរភិសម្ភវភាវោ, តាបសបព្ពជ្ជាយ អននុច្ឆវិកភាវោ, បច្ចត្ថិកានំ សាធារណភាវោ, យថា នំ ន បច្ចត្ថិកា គណ្ហន្តិ, ឯវំ គោបេតព្ពោ ហោតិ បរិទហតោ វិភូសនដ្ឋានភាវោ, គហេត្វា ចរន្តស្ស មហិច្ឆភាវោតិ ឯតេហិ នវហិ ទោសេហិ (អប. អដ្ឋ. ១.ទូរេនិទាន, សុមេធកថា) ឧបគតំ សាដកំ បហាយ វាកចីរំ និវាសេសិន្តិ ទីបេតិ។ វាកចីរន្តិ មុញ្ជតិណំ ហីរាហីរំ កត្វា គន្ថេត្វា កតំ វាកមយចីរំ និវាសនបារុបនត្ថាយ អាទិយិន្តិ អត្ថោ។ ទ្វាទសគុណមុបាគតន្តិ ទ្វាទសហិ អានិសំសេហិ ឧបេតំ។ ឯត្ថ គុណ-សទ្ទោ អានិសំសដ្ឋោ ‘‘សតគុណា ទក្ខិណា បាដិកង្ខិតព្ពា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.៣៧៩) វិយ។ ម-ការោ បទសន្ធិករោ។ វាកចីរស្មិំ ទ្វាទសានិសំសា អប្បគ្ឃតា, អបរាយត្តតា, សហត្ថា កាតុំ សក្កុណេយ្យតា, បរិភោគេន ជិណ្ណេបិ សិព្ពិតព្ពាភាវោ, ចោរភយាភាវោ បរិយេសន្តស្ស សុខេន ករណភាវោ, តាបសបព្ពជ្ជាយ សារុប្បភាវោ, សេវមានស្ស វិភូសនដ្ឋានាភាវោ, ចីវរប្បច្ចយេ អប្បិច្ឆភាវោ , បរិភោគសុខភាវោ, វាកុប្បត្តិយា សុលភភាវោ, វាកចីរេ នដ្ឋេបិ អនបេក្ខភាវោតិ ឥមេហិ ទ្វាទសហិ គុណេហិ សម្បន្នំ (អប. អដ្ឋ. ១.ទូរេនិទាន, សុមេធកថា; ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា)។

    Sāṭakanti vatthaṃ. Tatthāti tasmiṃ assame. Navadosamupāgatanti, sāriputta, tattha vasanto attano nivatthapārutaṃ mahagghasāṭakaṃ pajahiṃ pariccajiṃ. Sāṭakaṃ pajahanto ca tattha nava dose disvā pajahinti dīpeti. Tāpasapabbajjaṃ pabbajitānañhi sāṭakasmiṃ nava dosā pakāsitā. Katame nava? Sāṭakassa mahagghabhāvo, parapaṭibaddhabhāvo, paribhogena lahukaṃ kilissanabhāvo, kiliṭṭho ca dhovitabbo puna rajitabbo ca hoti paribhogena jīraṇabhāvo, jiṇṇassa puna tunnakaraṇaṃ vā aggaḷadānaṃ vā kātabbaṃ hoti puna pariyesanāya durabhisambhavabhāvo, tāpasapabbajjāya ananucchavikabhāvo, paccatthikānaṃ sādhāraṇabhāvo, yathā naṃ na paccatthikā gaṇhanti, evaṃ gopetabbo hoti paridahato vibhūsanaṭṭhānabhāvo, gahetvā carantassa mahicchabhāvoti etehi navahi dosehi (apa. aṭṭha. 1.dūrenidāna, sumedhakathā) upagataṃ sāṭakaṃ pahāya vākacīraṃ nivāsesinti dīpeti. Vākacīranti muñjatiṇaṃ hīrāhīraṃ katvā ganthetvā kataṃ vākamayacīraṃ nivāsanapārupanatthāya ādiyinti attho. Dvādasaguṇamupāgatanti dvādasahi ānisaṃsehi upetaṃ. Ettha guṇa-saddo ānisaṃsaṭṭho ‘‘sataguṇā dakkhiṇā pāṭikaṅkhitabbā’’tiādīsu (ma. ni. 3.379) viya. Ma-kāro padasandhikaro. Vākacīrasmiṃ dvādasānisaṃsā appagghatā, aparāyattatā, sahatthā kātuṃ sakkuṇeyyatā, paribhogena jiṇṇepi sibbitabbābhāvo, corabhayābhāvo pariyesantassa sukhena karaṇabhāvo, tāpasapabbajjāya sāruppabhāvo, sevamānassa vibhūsanaṭṭhānābhāvo, cīvarappaccaye appicchabhāvo , paribhogasukhabhāvo, vākuppattiyā sulabhabhāvo, vākacīre naṭṭhepi anapekkhabhāvoti imehi dvādasahi guṇehi sampannaṃ (apa. aṭṭha. 1.dūrenidāna, sumedhakathā; dha. sa. aṭṭha. nidānakathā).

    អថ សុមេធបណ្ឌិតោ តត្ថ បណ្ណសាលាយំ វិហរន្តោ បច្ចូសសមយេ បច្ចុដ្ឋាយ អត្តនោ និក្ខមនការណំ បច្ចវេក្ខមានោ ឯវំ កិរ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ បន នវកនកកដកនូបុរាទិសង្ឃដ្ដនសទ្ទសម្មិស្សិត-មធុរហសិតកថិតគេហជនរមណីយំ ឧឡារវិភវសោភិតំ សុរវរភវនាការមគារំ ខេឡបិណ្ឌំ វិយ បហាយ វិវេការាមតាយ សព្ពជនបាបបវាហនំ តបោវនំ បវិដ្ឋោស្មិ, ឥធ បន មេ បណ្ណសាលាយ វាសោ ទុតិយោ ឃរាវាសោ វិយ ហោតិ, ហន្ទាហំ រុក្ខមូលេ វសេយ្យ’’ន្តិ។ តេន វុត្តំ –

    Atha sumedhapaṇḍito tattha paṇṇasālāyaṃ viharanto paccūsasamaye paccuṭṭhāya attano nikkhamanakāraṇaṃ paccavekkhamāno evaṃ kira cintesi – ‘‘ahaṃ pana navakanakakaṭakanūpurādisaṅghaṭṭanasaddasammissita-madhurahasitakathitagehajanaramaṇīyaṃ uḷāravibhavasobhitaṃ suravarabhavanākāramagāraṃ kheḷapiṇḍaṃ viya pahāya vivekārāmatāya sabbajanapāpapavāhanaṃ tapovanaṃ paviṭṭhosmi, idha pana me paṇṇasālāya vāso dutiyo gharāvāso viya hoti, handāhaṃ rukkhamūle vaseyya’’nti. Tena vuttaṃ –

    ៣១.

    31.

    ‘‘អដ្ឋទោសសមាកិណ្ណំ, បជហិំ បណ្ណសាលក’’ន្តិ។

    ‘‘Aṭṭhadosasamākiṇṇaṃ, pajahiṃ paṇṇasālaka’’nti.

    តត្ថ អដ្ឋទោសសមាកិណ្ណន្តិ អដ្ឋហិ ទោសេហិ សមាកិណ្ណំ សំយុត្តំ។ កតមេហិ អដ្ឋហិ? មហាសម្ភារេហិ និប្ផាទនីយតា, តិណបណ្ណមត្តិកាទីហិ និច្ចំ បដិជគ្គនីយតា, សេនាសនំ នាម មហល្លកស្ស បាបុណាតីតិ អវេលាយ វុដ្ឋាបិយមានស្ស ចិត្តេកគ្គតា ន ហោតីតិ វុដ្ឋាបនីយភាវោ, សីតុណ្ហស្ស បដិឃាតេន កាយស្ស សុខុមាលករណភាវោ, ឃរំ បវិដ្ឋេន យំ កិញ្ចិ បាបំ សក្កា កាតុន្តិ គរហបដិច្ឆាទនករណភាវោ, ‘‘មយ្ហមិទ’’ន្តិ សបរិគ្គហភាវោ, គេហស្ស អត្ថិភាវោ សទុតិយកវាសោ, ឩកាមង្គុលឃរគោឡិកាទីនំ សាធារណតាយ ពហុសាធារណភាវោតិ ឥតិ ឥមេ អដ្ឋ អាទីនវេ (អប. អដ្ឋ. ១.ទូរេនិទាន, សុមេធកថា) ទិស្វា មហាសត្តោ បណ្ណសាលំ បជហិំ។

    Tattha aṭṭhadosasamākiṇṇanti aṭṭhahi dosehi samākiṇṇaṃ saṃyuttaṃ. Katamehi aṭṭhahi? Mahāsambhārehi nipphādanīyatā, tiṇapaṇṇamattikādīhi niccaṃ paṭijagganīyatā, senāsanaṃ nāma mahallakassa pāpuṇātīti avelāya vuṭṭhāpiyamānassa cittekaggatā na hotīti vuṭṭhāpanīyabhāvo, sītuṇhassa paṭighātena kāyassa sukhumālakaraṇabhāvo, gharaṃ paviṭṭhena yaṃ kiñci pāpaṃ sakkā kātunti garahapaṭicchādanakaraṇabhāvo, ‘‘mayhamida’’nti sapariggahabhāvo, gehassa atthibhāvo sadutiyakavāso, ūkāmaṅgulagharagoḷikādīnaṃ sādhāraṇatāya bahusādhāraṇabhāvoti iti ime aṭṭha ādīnave (apa. aṭṭha. 1.dūrenidāna, sumedhakathā) disvā mahāsatto paṇṇasālaṃ pajahiṃ.

    គុណេ ទសហុបាគតន្តិ ឆន្នំ បដិក្ខិបិត្វា ទសហិ គុណេហិ ឧបេតំ, រុក្ខមូលំ ឧបគតោស្មីតិ អត្ថោ។ កតមេហិ ទសហិ? អប្បសមារម្ភតា, ឧបគមនមត្តមេវេត្ថ ហោតីតិ សុលភានវជ្ជតា, អភិណ្ហំ តរុបណ្ណវិការទស្សនេន អនិច្ចសញ្ញាសមុដ្ឋាបនតា, សេនាសនមច្ឆេរាភាវោ, តត្ថ ហិ បាបំ ករោន្តោ លជ្ជតីតិ បាបករណារហាភាវោ, បរិគ្គហករណាភាវោ, ទេវតាហិ សហ វាសោ, ឆន្នបដិក្ខេបោ, បរិភោគសុខតា, រុក្ខមូលសេនាសនស្ស គតគតដ្ឋានេ សុលភតាយ អនបេក្ខភាវោតិ ឥតិ ឥមេ ទស គុណេ (អប. អដ្ឋ. ១.ទូរេនិទាន, សុមេធកថា) ទិស្វា រុក្ខមូលំ ឧបគតោស្មីតិ វទតិ។ អាហ ច –

    Guṇe dasahupāgatanti channaṃ paṭikkhipitvā dasahi guṇehi upetaṃ, rukkhamūlaṃ upagatosmīti attho. Katamehi dasahi? Appasamārambhatā, upagamanamattamevettha hotīti sulabhānavajjatā, abhiṇhaṃ tarupaṇṇavikāradassanena aniccasaññāsamuṭṭhāpanatā, senāsanamaccherābhāvo, tattha hi pāpaṃ karonto lajjatīti pāpakaraṇārahābhāvo, pariggahakaraṇābhāvo, devatāhi saha vāso, channapaṭikkhepo, paribhogasukhatā, rukkhamūlasenāsanassa gatagataṭṭhāne sulabhatāya anapekkhabhāvoti iti ime dasa guṇe (apa. aṭṭha. 1.dūrenidāna, sumedhakathā) disvā rukkhamūlaṃ upagatosmīti vadati. Āha ca –

    ‘‘វណ្ណិតោ ពុទ្ធសេដ្ឋេន, និស្សយោតិ ច ភាសិតោ;

    ‘‘Vaṇṇito buddhaseṭṭhena, nissayoti ca bhāsito;

    និវាសោ បវិវិត្តស្ស, រុក្ខមូលសមោ កុតោ។

    Nivāso pavivittassa, rukkhamūlasamo kuto.

    ‘‘អាវាសមច្ឆេរហរេ, ទេវតាបរិបាលិតេ;

    ‘‘Āvāsamaccherahare, devatāparipālite;

    បវិវិត្តេ វសន្តោ ហិ, រុក្ខមូលម្ហិ សុព្ពតោ។

    Pavivitte vasanto hi, rukkhamūlamhi subbato.

    ‘‘អភិរត្តានិ នីលានិ, បណ្ឌូនិ បតិតានិ ច;

    ‘‘Abhirattāni nīlāni, paṇḍūni patitāni ca;

    បស្សន្តោ តរុបណ្ណានិ, និច្ចសញ្ញំ បនូទតិ។

    Passanto tarupaṇṇāni, niccasaññaṃ panūdati.

    ‘‘តស្មា ហិ ពុទ្ធទាយជ្ជំ, ភាវនាភិរតាលយំ;

    ‘‘Tasmā hi buddhadāyajjaṃ, bhāvanābhiratālayaṃ;

    វិវិត្តំ នាតិមញ្ញេយ្យ, រុក្ខមូលំ វិចក្ខណោ’’តិ។ (វិសុទ្ធិ. ១.៣២);

    Vivittaṃ nātimaññeyya, rukkhamūlaṃ vicakkhaṇo’’ti. (visuddhi. 1.32);

    អថ សុមេធបណ្ឌិតោ បណ្ណសាលាយ ទិដ្ឋទោសោ ហុត្វា រុក្ខមូលសេនាសនេ លទ្ធានិសំសោ វិហរន្តោ ឧត្តរិបិ ចិន្តេសិ – ‘‘អាហារត្ថាយ មេ គាមគមនំ អាហារបរិយេសនទុក្ខំ, នាហំ កេនចិ បារិជុញ្ញេន និក្ខមិត្វា អាហារត្ថាយ បព្ពជិតោ, អាហារបរិយេសនមូលស្ស ច ទុក្ខស្ស បមាណំ នត្ថិ, យំនូនាហំ បវត្តផលេន យាបេយ្យ’’ន្តិ។ ឥមំ បន អត្ថវិសេសំ ទីបេន្តោ –

    Atha sumedhapaṇḍito paṇṇasālāya diṭṭhadoso hutvā rukkhamūlasenāsane laddhānisaṃso viharanto uttaripi cintesi – ‘‘āhāratthāya me gāmagamanaṃ āhārapariyesanadukkhaṃ, nāhaṃ kenaci pārijuññena nikkhamitvā āhāratthāya pabbajito, āhārapariyesanamūlassa ca dukkhassa pamāṇaṃ natthi, yaṃnūnāhaṃ pavattaphalena yāpeyya’’nti. Imaṃ pana atthavisesaṃ dīpento –

    ៣២-៣៣. ‘‘វាបិតំ រោបិតំ ធញ្ញំ, បជហិំ និរវសេសតោ។

    32-33. ‘‘Vāpitaṃ ropitaṃ dhaññaṃ, pajahiṃ niravasesato.

    អនេកគុណសម្បន្នំ, បវត្តផលមាទិយិ’’ន្តិ។ – អាទិមាហ;

    Anekaguṇasampannaṃ, pavattaphalamādiyi’’nti. – ādimāha;

    តត្ថ វាបិតន្តិ វបិត្វា និប្ផន្នំ។ រោបិតន្តិ រោបិត្វា និប្ផន្នំ, វបនរោបនវសេន ទុវិធាវ សស្សនិប្ផត្តិ, តំ ទុវិធម្បិ អត្តនោ អប្បិច្ឆតាយ បហាយ បវត្តផលេន យាបេសិំ។ បវត្តផលន្តិ សយមេវ បតិតផលំ។ អាទិយិន្តិ បរិភុញ្ជិំ។

    Tattha vāpitanti vapitvā nipphannaṃ. Ropitanti ropitvā nipphannaṃ, vapanaropanavasena duvidhāva sassanipphatti, taṃ duvidhampi attano appicchatāya pahāya pavattaphalena yāpesiṃ. Pavattaphalanti sayameva patitaphalaṃ. Ādiyinti paribhuñjiṃ.

    ‘‘បវត្តផលសន្តុដ្ឋោ, អបរាយត្តជីវិកោ;

    ‘‘Pavattaphalasantuṭṭho, aparāyattajīviko;

    បហីនាហារលោលុប្បោ, ហោតិ ចាតុទ្ទិសោ មុនិ។

    Pahīnāhāraloluppo, hoti cātuddiso muni.

    ‘‘ជហាតិ រសតណ្ហញ្ច, អាជីវោ តស្ស សុជ្ឈតិ;

    ‘‘Jahāti rasataṇhañca, ājīvo tassa sujjhati;

    តស្មា ហិ នាតិមញ្ញេយ្យ, បវត្តផលភោជន’’ន្តិ។ (វិសុទ្ធិ. ១.២៦ ថោកំ វិសទិសំ) –

    Tasmā hi nātimaññeyya, pavattaphalabhojana’’nti. (visuddhi. 1.26 thokaṃ visadisaṃ) –

    ឯវំ បវត្តមានោ សុមេធបណ្ឌិតោ នចិរស្សេវ អន្តោសត្តាហេ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ បញ្ច អភិញ្ញាយោ ច បាបុណិ។ ឥមមត្ថំ បកាសេន្តេន ‘‘តត្ថប្បធានំ បទហិ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ តត្ថាតិ តស្មិំ អស្សមេ។ បធានន្តិ វីរិយំ, វីរិយញ្ហិ បទហិតព្ពតោ បធានភាវករណតោ វា ‘‘បធាន’’ន្តិ វុច្ចតិ។ បទហិន្តិ វីរិយមារភិំ។ និស្សជ្ជដ្ឋានចង្កមេតិ និសជ្ជាយ ច ឋានេន ច ចង្កមេន ច។

    Evaṃ pavattamāno sumedhapaṇḍito nacirasseva antosattāhe aṭṭha samāpattiyo pañca abhiññāyo ca pāpuṇi. Imamatthaṃ pakāsentena ‘‘tatthappadhānaṃpadahi’’ntiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti tasmiṃ assame. Padhānanti vīriyaṃ, vīriyañhi padahitabbato padhānabhāvakaraṇato vā ‘‘padhāna’’nti vuccati. Padahinti vīriyamārabhiṃ. Nissajjaṭṭhānacaṅkameti nisajjāya ca ṭhānena ca caṅkamena ca.

    សុមេធបណ្ឌិតោ បន សេយ្យំ បដិក្ខិបិត្វា និសជ្ជដ្ឋានចង្កមេហេវ រត្តិន្ទិវំ វីតិនាមេត្វា សត្តាហព្ភន្តរេយេវ អភិញ្ញាពលំ បាបុណិ។ ឯវំ បន អភិញ្ញាពលំ បត្វា សុមេធតាបសេ សមាបត្តិសុខេន វីតិនាមេន្តេ តទា សព្ពជនសង្គហករោ មារពលភយំករោ ញាណទីបង្ករោ ទីបង្ករោ នាម សត្ថា លោកេ ឧទបាទិ។

    Sumedhapaṇḍito pana seyyaṃ paṭikkhipitvā nisajjaṭṭhānacaṅkameheva rattindivaṃ vītināmetvā sattāhabbhantareyeva abhiññābalaṃ pāpuṇi. Evaṃ pana abhiññābalaṃ patvā sumedhatāpase samāpattisukhena vītināmente tadā sabbajanasaṅgahakaro mārabalabhayaṃkaro ñāṇadīpaṅkaro dīpaṅkaro nāma satthā loke udapādi.

    សង្ខេបេនេវ តស្សាយមានុបុព្ពិកថា – អយំ កិរ ទីបង្ករោ នាម មហាសត្តោ សមត្តិំស បារមិយោ បូរេត្វា វេស្សន្តរត្តភាវសទិសេ អត្តភាវេ ឋិតោ បថវិកម្បនាទីនិ មហាទានានិ ទត្វា អាយុបរិយោសានេ តុសិតបុរេ និព្ពត្តិត្វា តត្ថ យាវតាយុកំ ឋត្វា ទសសហស្សចក្កវាឡទេវតាហិ សន្និបតិត្វា –

    Saṅkhepeneva tassāyamānupubbikathā – ayaṃ kira dīpaṅkaro nāma mahāsatto samattiṃsa pāramiyo pūretvā vessantarattabhāvasadise attabhāve ṭhito pathavikampanādīni mahādānāni datvā āyupariyosāne tusitapure nibbattitvā tattha yāvatāyukaṃ ṭhatvā dasasahassacakkavāḷadevatāhi sannipatitvā –

    ‘‘កាលោ ខោ តេ មហាវីរ, ឧប្បជ្ជ មាតុកុច្ឆិយំ;

    ‘‘Kālo kho te mahāvīra, uppajja mātukucchiyaṃ;

    សទេវកំ តារយន្តោ, ពុជ្ឈស្សុ អមតំ បទ’’ន្តិ។ (ពុ. វំ. ១.៦៧) –

    Sadevakaṃ tārayanto, bujjhassu amataṃ pada’’nti. (bu. vaṃ. 1.67) –

    វុត្តេ តតោ សោ ទេវតានំ វចនំ សុត្វា ច បញ្ច មហាវិលោកនានិ វិលោកេត្វា តតោ ចុតោ រម្មវតីនគរេ អត្តនោ យសវិភូតិយា វិជិតវាសុទេវស្ស នរទេវស្ស សុទេវស្ស នាម រញ្ញោ កុលេ សុមេធាយ ទេវិយា កុច្ឆិស្មិំ អាសាឡ្ហិបុណ្ណមិយា ឧត្តរាសាឡ្ហនក្ខត្តេន បដិសន្ធិំ គហេត្វា មហតា បរិវារេន បរិហរិយមានោ មហាទេវិយា កុច្ឆិម្ហិ មណិកូដគតោ វិយ កេនចិ អសុចិនា អមក្ខិតោ ទស មាសេ វសិត្វា សលិលធរវិវរគតោ សរទកាលចន្ទោ វិយ តស្សា ឧទរតោ និក្ខមិ។

    Vutte tato so devatānaṃ vacanaṃ sutvā ca pañca mahāvilokanāni viloketvā tato cuto rammavatīnagare attano yasavibhūtiyā vijitavāsudevassa naradevassa sudevassa nāma rañño kule sumedhāya deviyā kucchismiṃ āsāḷhipuṇṇamiyā uttarāsāḷhanakkhattena paṭisandhiṃ gahetvā mahatā parivārena parihariyamāno mahādeviyā kucchimhi maṇikūṭagato viya kenaci asucinā amakkhito dasa māse vasitvā saliladharavivaragato saradakālacando viya tassā udarato nikkhami.

    ទ្វត្តិំស បុព្ពនិមិត្តានិ

    Dvattiṃsa pubbanimittāni

    តស្ស បន ទីបង្ករកុមារស្ស បដិសន្ធិក្ខណេបិ វិជាតក្ខណេបិ ទ្វត្តិំស បុព្ពនិមិត្តានិ បាដិហារិយានិ បាតុរហេសុំ។ សព្ពសព្ពញ្ញុពោធិសត្តេសុ មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមន្តេសុ និក្ខមន្តេសុ សម្ពុជ្ឈន្តេសុ ធម្មចក្កំ បវត្តន្តេសូតិ ឥមេសុ ចតូសុ ឋានេសុ ទ្វត្តិំស បាដិហារិយានិ បវត្តន្តេវ។ តស្មា មយា បាកដត្តា ទីបង្ករកុមារស្ស ជាតិយំ ទស្សិតានិ –

    Tassa pana dīpaṅkarakumārassa paṭisandhikkhaṇepi vijātakkhaṇepi dvattiṃsa pubbanimittāni pāṭihāriyāni pāturahesuṃ. Sabbasabbaññubodhisattesu mātukucchiṃ okkamantesu nikkhamantesu sambujjhantesu dhammacakkaṃ pavattantesūti imesu catūsu ṭhānesu dvattiṃsa pāṭihāriyāni pavattanteva. Tasmā mayā pākaṭattā dīpaṅkarakumārassa jātiyaṃ dassitāni –

    ‘‘ទីបង្ករេ ចារុករេ កុមារេ, សិវំករេ សន្តិករេវ ជាតេ;

    ‘‘Dīpaṅkare cārukare kumāre, sivaṃkare santikareva jāte;

    បកម្បិ សង្កម្បិ តទា សមន្តា, សហស្សសង្ខ្យា ទសលោកធាតុ។

    Pakampi saṅkampi tadā samantā, sahassasaṅkhyā dasalokadhātu.

    ‘‘ចក្កវាឡសហស្សេសុ, ទសសហស្សេវ ទេវតា;

    ‘‘Cakkavāḷasahassesu, dasasahasseva devatā;

    ឯកស្មិំ ចក្កវាឡស្មិំ, តទា សន្និបតិំសុ តា។

    Ekasmiṃ cakkavāḷasmiṃ, tadā sannipatiṃsu tā.

    ‘‘ពោធិសត្តំ មហាសត្តំ, ជាតមត្តន្តុ ទេវតា;

    ‘‘Bodhisattaṃ mahāsattaṃ, jātamattantu devatā;

    បឋមំ បដិគ្គណ្ហិំសុ, បច្ឆា តំ មនុជា បន។

    Paṭhamaṃ paṭiggaṇhiṃsu, pacchā taṃ manujā pana.

    ‘‘អវាទិតា កេនចិ ចម្មនទ្ធា, សុបោក្ខរា ទុន្ទុភិយោ ច វីណា;

    ‘‘Avāditā kenaci cammanaddhā, supokkharā dundubhiyo ca vīṇā;

    អឃដ្ដិតានាភរណានិ តស្មិំ, ខណេ សមន្តា មធុរំ រវិំសុ។

    Aghaṭṭitānābharaṇāni tasmiṃ, khaṇe samantā madhuraṃ raviṃsu.

    ‘‘ឆិជ្ជិំសុ សព្ពត្ថ ច ពន្ធនានិ, សយំ វិគច្ឆិំសុ ច សព្ពរោគា;

    ‘‘Chijjiṃsu sabbattha ca bandhanāni, sayaṃ vigacchiṃsu ca sabbarogā;

    រូបានិ បស្សិំសុ ច ជាតិអន្ធា, សទ្ទំ សមន្តា ពធិរា សុណិំសុ។

    Rūpāni passiṃsu ca jātiandhā, saddaṃ samantā badhirā suṇiṃsu.

    ‘‘អនុស្សតិំ ជាតិជឡា មនុស្សា, លភិំសុ យានំ បទសាវ បង្គុលា;

    ‘‘Anussatiṃ jātijaḷā manussā, labhiṃsu yānaṃ padasāva paṅgulā;

    វិទេសយាតា សយមេវ នាវា, សបដ្ដនំ សីឃមុបាគមិំសុ។

    Videsayātā sayameva nāvā, sapaṭṭanaṃ sīghamupāgamiṃsu.

    ‘‘អាកាសដ្ឋំ ភូមិគតញ្ច សព្ពំ, សយំ សមន្តា រតនំ វិរោចិ;

    ‘‘Ākāsaṭṭhaṃ bhūmigatañca sabbaṃ, sayaṃ samantā ratanaṃ viroci;

    និព្ពាយិ ឃោរេ និរយេ ហុតាសោ, នទីសុ តោយម្បិ ច នប្បវត្តិ។

    Nibbāyi ghore niraye hutāso, nadīsu toyampi ca nappavatti.

    ‘‘លោកន្តរេ ទុក្ខនិរន្តរេបិ, បភា ឧឡារា វិបុលា អហោសិ;

    ‘‘Lokantare dukkhanirantarepi, pabhā uḷārā vipulā ahosi;

    តថា តទា សន្តតរង្គមាលោ, មហាសមុទ្ទោ មធុរោទកោយំ។

    Tathā tadā santataraṅgamālo, mahāsamuddo madhurodakoyaṃ.

    ‘‘ន វាយិ វាតោ ផរុសោ ខរោ វា, សម្ផុល្លបុប្ផា តរវោ អហេសុំ;

    ‘‘Na vāyi vāto pharuso kharo vā, samphullapupphā taravo ahesuṃ;

    វិរោចិ ចន្ទោ អធិកំ សតារោ, ន ចាបិ ឧណ្ហោ សូរិយោ អហោសិ។

    Viroci cando adhikaṃ satāro, na cāpi uṇho sūriyo ahosi.

    ‘‘ខគា នភម្ហាបិ ច រុក្ខតោ ច, ហដ្ឋាវ ហេដ្ឋា បថវិំ ភជិំសុ;

    ‘‘Khagā nabhamhāpi ca rukkhato ca, haṭṭhāva heṭṭhā pathaviṃ bhajiṃsu;

    មហាចតុទ្ទីបគតោ ច មេឃោ, បវស្សិ តោយំ មធុរំ សមន្តា។

    Mahācatuddīpagato ca megho, pavassi toyaṃ madhuraṃ samantā.

    ‘‘ឋត្វាវ ទិព្ពេ ភវនេ សកស្មិំ, បសន្នចិត្តា បន ទេវតាយោ;

    ‘‘Ṭhatvāva dibbe bhavane sakasmiṃ, pasannacittā pana devatāyo;

    នច្ចិំសុ គាយិំសុ ច វាទយិំសុ, សេឡិំសុ តា កេឡិមកំសុ ចេវ។

    Nacciṃsu gāyiṃsu ca vādayiṃsu, seḷiṃsu tā keḷimakaṃsu ceva.

    ‘‘សយំ កិរ ទ្វារមហាកវាដា, ខណេវ តស្មិំ វិវដា អហេសុំ;

    ‘‘Sayaṃ kira dvāramahākavāṭā, khaṇeva tasmiṃ vivaṭā ahesuṃ;

    មហាជនេ នេវ ខុទា បិបាសា, បីឡេសិ លោកំ កិរ កញ្ចិ កញ្ចិ។

    Mahājane neva khudā pipāsā, pīḷesi lokaṃ kira kañci kañci.

    ‘‘យេ និច្ចវេរា បន បាណិសង្ឃា, តេ មេត្តចិត្តំ បរមំ លភិំសុ;

    ‘‘Ye niccaverā pana pāṇisaṅghā, te mettacittaṃ paramaṃ labhiṃsu;

    កាកា ឧលូកេហិ ចរិំសុ សទ្ធិំ, កោណា វរាហេហិ អកំសុ កេឡិំ។

    Kākā ulūkehi cariṃsu saddhiṃ, koṇā varāhehi akaṃsu keḷiṃ.

    ‘‘ឃោរាបិ សប្បានមុខាបិ សប្បា, កីឡិំសុ កាមំ នកុលេហិ សទ្ធិំ;

    ‘‘Ghorāpi sappānamukhāpi sappā, kīḷiṃsu kāmaṃ nakulehi saddhiṃ;

    គណ្ហិំសុ មជ្ជារសិរេសុ យូកា, វិស្សត្ថចិត្តា ឃរមូសិកាបិ។

    Gaṇhiṃsu majjārasiresu yūkā, vissatthacittā gharamūsikāpi.

    ‘‘ពុទ្ធន្តរេនាបិ អលទ្ធតោយេ, បិសាចលោកេ វិគតា បិបាសា;

    ‘‘Buddhantarenāpi aladdhatoye, pisācaloke vigatā pipāsā;

    ខុជ្ជា អហេសុំ សមចារុកាយា, មូគា ច វាចំ មធុរំ លបិំសុ។

    Khujjā ahesuṃ samacārukāyā, mūgā ca vācaṃ madhuraṃ lapiṃsu.

    ‘‘បសន្នចិត្តា បន បាណិសង្ឃា, តទញ្ញមញ្ញំ បិយមាលបិំសុ;

    ‘‘Pasannacittā pana pāṇisaṅghā, tadaññamaññaṃ piyamālapiṃsu;

    អស្សា ច ហេសិំសុ បហដ្ឋចិត្តា, គជ្ជិំសុ មត្តា វរវារណាបិ។

    Assā ca hesiṃsu pahaṭṭhacittā, gajjiṃsu mattā varavāraṇāpi.

    ‘‘សុរភិចន្ទនចុណ្ណសមាកុលា , កុសុមកុង្កុមធូបសុគន្ធិនី;

    ‘‘Surabhicandanacuṇṇasamākulā , kusumakuṅkumadhūpasugandhinī;

    វិវិធចារុមហទ្ធជមាលិនី, ទសសហស្សិ អហោសិ សមន្តតោ’’តិ។

    Vividhacārumahaddhajamālinī, dasasahassi ahosi samantato’’ti.

    តត្រ ហិស្ស ទសសហស្សិលោកធាតុកម្បោ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, ទេវតានំ ឯកចក្កវាឡេ សន្និបាតោ ធម្មចក្កប្បវត្តនកាលេ ឯកប្បហារេនេវ សន្និបតិត្វា ធម្មបដិគ្គហណស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, បឋមំ ទេវតានំ បដិគ្គហណំ ចតុន្នំ រូបាវចរជ្ឈានានំ បដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, បច្ឆា មនុស្សានំ បដិគ្គហណំ ចតុន្នំ អរូបាវចរជ្ឈានានំ បដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, ចម្មនទ្ធទុន្ទុភីនំ សយមេវ វជ្ជនំ មហន្តិយា ធម្មភេរិយា អនុសាវនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, វីណាភរណានំ សយមេវ វជ្ជនំ អនុបុព្ពវិហារបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, ពន្ធនានំ សយមេវ ឆេទោ អស្មិមានសមុច្ឆេទស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, មហាជនស្ស សព្ពរោគវិគមោ ចតុសច្ចផលបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, ជច្ចន្ធានំ រូបទស្សនំ ទិព្ពចក្ខុបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, ពធិរានំ សទ្ទស្សវនំ ទិព្ពសោតធាតុបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ។

    Tatra hissa dasasahassilokadhātukampo sabbaññutaññāṇapaṭilābhassa pubbanimittaṃ, devatānaṃ ekacakkavāḷe sannipāto dhammacakkappavattanakāle ekappahāreneva sannipatitvā dhammapaṭiggahaṇassa pubbanimittaṃ, paṭhamaṃ devatānaṃ paṭiggahaṇaṃ catunnaṃ rūpāvacarajjhānānaṃ paṭilābhassa pubbanimittaṃ, pacchā manussānaṃ paṭiggahaṇaṃ catunnaṃ arūpāvacarajjhānānaṃ paṭilābhassa pubbanimittaṃ, cammanaddhadundubhīnaṃ sayameva vajjanaṃ mahantiyā dhammabheriyā anusāvanassa pubbanimittaṃ, vīṇābharaṇānaṃ sayameva vajjanaṃ anupubbavihārapaṭilābhassa pubbanimittaṃ, bandhanānaṃ sayameva chedo asmimānasamucchedassa pubbanimittaṃ, mahājanassa sabbarogavigamo catusaccaphalapaṭilābhassa pubbanimittaṃ, jaccandhānaṃ rūpadassanaṃ dibbacakkhupaṭilābhassa pubbanimittaṃ, badhirānaṃ saddassavanaṃ dibbasotadhātupaṭilābhassa pubbanimittaṃ.

    ជាតិជឡានំ អនុស្សតុប្បាទោ ចតុសតិបដ្ឋានបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, បង្គុលានំ បទសា គមនំ ចតុរិទ្ធិបាទបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, វិទេសគតានំ នាវានំ សបដ្ដនាគមនំ ចតុបដិសម្ភិទាធិគមស្ស, រតនានំ សយមេវ វិរោចនំ ធម្មោភាសបដិលាភស្ស, និរយេ អគ្គិនិព្ពាយនំ ឯកាទសគ្គិនិព្ពាយនស្ស, នទីសុ តោយស្ស នប្បវត្តនំ ចតុវេសារជ្ជបដិលាភស្ស, លោកន្តរេ អាលោកោ អវិជ្ជន្ធការំ វិធមេត្វា ញាណលោកទស្សនស្ស, មហាសមុទ្ទស្ស មធុរោទកតា និព្ពានរសេន ឯករសភាវស្ស, វាតស្ស អវាយនំ ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិគតភេទនស្ស, តរូនំ បុប្ផិតភាវោ វិមុត្តិបុប្ផេហិ បុប្ផិតភាវស្ស បុព្ពនិមិត្តំ។

    Jātijaḷānaṃ anussatuppādo catusatipaṭṭhānapaṭilābhassa pubbanimittaṃ, paṅgulānaṃ padasā gamanaṃ caturiddhipādapaṭilābhassa pubbanimittaṃ, videsagatānaṃ nāvānaṃ sapaṭṭanāgamanaṃ catupaṭisambhidādhigamassa, ratanānaṃ sayameva virocanaṃ dhammobhāsapaṭilābhassa, niraye agginibbāyanaṃ ekādasagginibbāyanassa, nadīsu toyassa nappavattanaṃ catuvesārajjapaṭilābhassa, lokantare āloko avijjandhakāraṃ vidhametvā ñāṇalokadassanassa, mahāsamuddassa madhurodakatā nibbānarasena ekarasabhāvassa, vātassa avāyanaṃ dvāsaṭṭhidiṭṭhigatabhedanassa, tarūnaṃ pupphitabhāvo vimuttipupphehi pupphitabhāvassa pubbanimittaṃ.

    ចន្ទស្ស អតិវិរោចនំ ពហុជនកន្តតាយ បុព្ពនិមិត្តំ, សូរិយស្ស នាតិឧណ្ហវិមលភាវោ កាយិកចេតសិកសុខុប្បត្តិយា, ខគានំ នគាទីហិ បថវិគមនំ ឱវាទំ សុត្វា មហាជនស្ស បាណេហិ សរណគមនស្ស, មហតោ ចតុទ្ទីបគតមេឃស្ស បវស្សនំ មហតោ ធម្មវស្សស្ស, ទេវតានំ សកសកភវនេស្វេវ ឋត្វា នច្ចាទីហិ កីឡនំ ពុទ្ធភាវំ បត្វា ឧទានុទានស្ស, ទ្វារកវាដានំ សយមេវ វិវរណំ អដ្ឋង្គិកមគ្គទ្វារវិវរណស្ស, ខុទាបីឡនស្ស អភាវោ វិមុត្តិសុខេន សុខិតភាវស្ស, វេរីនំ មេត្តចិត្តបដិលាភោ ចតុព្រហ្មវិហារបដិលាភស្ស, ទសសហស្សិលោកធាតុយា ឯកធជមាលិតា អរិយធជមាលិតាយ បុព្ពនិមិត្តំ, សេសវិសេសា បន សេសពុទ្ធគុណបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តានីតិ វេទិតព្ពា។

    Candassa ativirocanaṃ bahujanakantatāya pubbanimittaṃ, sūriyassa nātiuṇhavimalabhāvo kāyikacetasikasukhuppattiyā, khagānaṃ nagādīhi pathavigamanaṃ ovādaṃ sutvā mahājanassa pāṇehi saraṇagamanassa, mahato catuddīpagatameghassa pavassanaṃ mahato dhammavassassa, devatānaṃ sakasakabhavanesveva ṭhatvā naccādīhi kīḷanaṃ buddhabhāvaṃ patvā udānudānassa, dvārakavāṭānaṃ sayameva vivaraṇaṃ aṭṭhaṅgikamaggadvāravivaraṇassa, khudāpīḷanassa abhāvo vimuttisukhena sukhitabhāvassa, verīnaṃ mettacittapaṭilābho catubrahmavihārapaṭilābhassa, dasasahassilokadhātuyā ekadhajamālitā ariyadhajamālitāya pubbanimittaṃ, sesavisesā pana sesabuddhaguṇapaṭilābhassa pubbanimittānīti veditabbā.

    អថ ទីបង្ករកុមារោ មហតិយា សម្បត្តិយា បរិចារិយមានោ អនុក្កមេន ភទ្ទំ យោព្ពនំ បត្វា តិណ្ណំ ឧតូនំ អនុច្ឆវិកេសុ តីសុ បាសាទេសុ ទេវលោកសិរិំ វិយ រជ្ជសិរិមនុភវន្តោ ឧយ្យានកីឡាយ គមនសមយេ អនុក្កមេន ជិណ្ណព្យាធិមតសង្ខាតេ តយោ ទេវទូតេ ទិស្វា សញ្ជាតសំវេគោ និវត្តិត្វា សុទស្សននគរសទិសវិភវសោភំ រម្មវតី នាម នគរំ បាវិសិ។ នគរំ បវិសិត្វា បុន ចតុត្ថវារេ ហត្ថាចរិយំ បក្កោសាបេត្វា ឯតទវោច – ‘‘អហំ, តាត, ឧយ្យានទស្សនត្ថាយ និក្ខមិស្សាមិ ហត្ថិយានានិ កប្បាបេហី’’តិ។ សោ ‘‘សាធុ, ទេវា’’តិ បដិសុណិត្វា ចតុរាសីតិហត្ថិសហស្សានិ កប្បាបេសិ។ អថ វិស្សកម្មោ នាម ទេវបុត្តោ ពោធិសត្តំ នានាវិរាគវសននិវាសនំ អាមុក្កមុត្តាហារកេយូរំ រុចិរនវកនកកដកមកុដកុណ្ឌលធរំ បរមសុរភិកុសុមមាលសមលង្កតសិរោរុហំ សមលង្ករិ កិរ។ អថ ទីបង្ករកុមារោ ទេវកុមារោ វិយ ចតុរាសីតិយា ហត្ថិសហស្សេហិ បរិវុតោ ហត្ថិក្ខន្ធវរគតោ មហតា ពលកាយេន បរិវុតោ រតិជននំ ឧយ្យានំ បវិសិត្វា ហត្ថិក្ខន្ធតោ ឱរុយ្ហ តំ ឧយ្យានមនុសញ្ចរិត្វា បរមរុចិរទស្សនេ សកហទយសីតលេ សិលាតលេ និសីទិត្វា បព្ពជ្ជាយ ចិត្តំ ឧប្បាទេសិ ។ តង្ខណញ្ញេវ សុទ្ធាវាសខីណាសវោ មហាព្រហ្មា អដ្ឋ សមណបរិក្ខារេ អាទាយ មហាបុរិសស្ស ចក្ខុបថេ បាតុរហោសិ។

    Atha dīpaṅkarakumāro mahatiyā sampattiyā paricāriyamāno anukkamena bhaddaṃ yobbanaṃ patvā tiṇṇaṃ utūnaṃ anucchavikesu tīsu pāsādesu devalokasiriṃ viya rajjasirimanubhavanto uyyānakīḷāya gamanasamaye anukkamena jiṇṇabyādhimatasaṅkhāte tayo devadūte disvā sañjātasaṃvego nivattitvā sudassananagarasadisavibhavasobhaṃ rammavatī nāma nagaraṃ pāvisi. Nagaraṃ pavisitvā puna catutthavāre hatthācariyaṃ pakkosāpetvā etadavoca – ‘‘ahaṃ, tāta, uyyānadassanatthāya nikkhamissāmi hatthiyānāni kappāpehī’’ti. So ‘‘sādhu, devā’’ti paṭisuṇitvā caturāsītihatthisahassāni kappāpesi. Atha vissakammo nāma devaputto bodhisattaṃ nānāvirāgavasananivāsanaṃ āmukkamuttāhārakeyūraṃ ruciranavakanakakaṭakamakuṭakuṇḍaladharaṃ paramasurabhikusumamālasamalaṅkatasiroruhaṃ samalaṅkari kira. Atha dīpaṅkarakumāro devakumāro viya caturāsītiyā hatthisahassehi parivuto hatthikkhandhavaragato mahatā balakāyena parivuto ratijananaṃ uyyānaṃ pavisitvā hatthikkhandhato oruyha taṃ uyyānamanusañcaritvā paramaruciradassane sakahadayasītale silātale nisīditvā pabbajjāya cittaṃ uppādesi . Taṅkhaṇaññeva suddhāvāsakhīṇāsavo mahābrahmā aṭṭha samaṇaparikkhāre ādāya mahāpurisassa cakkhupathe pāturahosi.

    មហាបុរិសោ តំ ទិស្វា – ‘‘កិមិទ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា, ‘‘សមណបរិក្ខារោ’’តិ សុត្វា អលង្ការភណ្ឌំ ឱមុញ្ចិត្វា បសាធនភណ្ឌាគារិកស្ស ហត្ថេ ទត្វា មង្គលខគ្គមាទាយ សទ្ធិំ មកុដេន កេសេ ឆិន្ទិត្វា អន្តលិក្ខេ អាកាសេ ឧក្ខិបិ។ អថ សក្កោ ទេវរាជា សុវណ្ណចង្កោដកេន តំ កេសមកុដំ អាទាយ សិនេរុមុទ្ធនិ តិយោជនប្បមាណំ ឥន្ទនីលមណិមយំ មកុដចេតិយំ នាម អកាសិ។ អថ មហាបុរិសោ ទេវទត្តិយំ អរហត្តធជំ កាសាវំ បរិទហិត្វា សាដកយុគំ អាកាសេ ខិបិ។ តំ ព្រហ្មា បដិគ្គហេត្វា ព្រហ្មលោកេ ទ្វាទសយោជនិកំ សព្ពរតនមយំ ចេតិយមកាសិ។ ទីបង្ករកុមារំ បន បព្ពជន្តំ ឯកា បុរិសកោដិ អនុបព្ពជិ។ តាយ បន បរិសាយ បរិវុតោ ពោធិសត្តោ ទស មាសេ បធានចរិយំ អចរិ។ អថ វិសាខបុណ្ណមាយ អញ្ញតរំ នគរំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ។

    Mahāpuriso taṃ disvā – ‘‘kimida’’nti pucchitvā, ‘‘samaṇaparikkhāro’’ti sutvā alaṅkārabhaṇḍaṃ omuñcitvā pasādhanabhaṇḍāgārikassa hatthe datvā maṅgalakhaggamādāya saddhiṃ makuṭena kese chinditvā antalikkhe ākāse ukkhipi. Atha sakko devarājā suvaṇṇacaṅkoṭakena taṃ kesamakuṭaṃ ādāya sinerumuddhani tiyojanappamāṇaṃ indanīlamaṇimayaṃ makuṭacetiyaṃ nāma akāsi. Atha mahāpuriso devadattiyaṃ arahattadhajaṃ kāsāvaṃ paridahitvā sāṭakayugaṃ ākāse khipi. Taṃ brahmā paṭiggahetvā brahmaloke dvādasayojanikaṃ sabbaratanamayaṃ cetiyamakāsi. Dīpaṅkarakumāraṃ pana pabbajantaṃ ekā purisakoṭi anupabbaji. Tāya pana parisāya parivuto bodhisatto dasa māse padhānacariyaṃ acari. Atha visākhapuṇṇamāya aññataraṃ nagaraṃ piṇḍāya pāvisi.

    តស្មិំ កិរ នគរេ តំទិវសំ ទេវតានំ ពលិករណត្ថាយ និរុទកបាយាសំ បចិំសុ។ តស្ស បន មហាសត្តស្ស សបរិសស្ស បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋស្ស មនុស្សា អទំសុ។ តំ កិរ សព្ពេសំ កោដិសង្ខ្យាយានំ ភិក្ខូនំ បរិយត្តំ អហោសិ។ មហាបុរិសស្ស បន បត្តេ ទេវតា ទិព្ពោជំ បក្ខិបិំសុ។ តំ បរិភុញ្ជិត្វា តត្ថេវ សាលវនេ ទិវាវិហារំ វីតិនាមេត្វា សាយន្ហសមយេ បដិសល្លានា វុដ្ឋាយ គណំ វិស្សជ្ជេត្វា សុនន្ទេន នាមាជីវកេន ទិន្នា អដ្ឋ តិណមុដ្ឋិយោ គហេត្វា បិប្ផលិពោធិរុក្ខមូលំ គន្ត្វា តិណសន្ថរំ សន្ថរិត្វា នវុតិហត្ថំ ពោធិក្ខន្ធំ បិដ្ឋិតោ កត្វា បល្លង្កំ អាភុជិត្វា ចតុរង្គវីរិយំ អធិដ្ឋហិត្វា ពោធិរុក្ខមូលេ និសីទិ។

    Tasmiṃ kira nagare taṃdivasaṃ devatānaṃ balikaraṇatthāya nirudakapāyāsaṃ paciṃsu. Tassa pana mahāsattassa saparisassa piṇḍāya paviṭṭhassa manussā adaṃsu. Taṃ kira sabbesaṃ koṭisaṅkhyāyānaṃ bhikkhūnaṃ pariyattaṃ ahosi. Mahāpurisassa pana patte devatā dibbojaṃ pakkhipiṃsu. Taṃ paribhuñjitvā tattheva sālavane divāvihāraṃ vītināmetvā sāyanhasamaye paṭisallānā vuṭṭhāya gaṇaṃ vissajjetvā sunandena nāmājīvakena dinnā aṭṭha tiṇamuṭṭhiyo gahetvā pipphalibodhirukkhamūlaṃ gantvā tiṇasantharaṃ santharitvā navutihatthaṃ bodhikkhandhaṃ piṭṭhito katvā pallaṅkaṃ ābhujitvā caturaṅgavīriyaṃ adhiṭṭhahitvā bodhirukkhamūle nisīdi.

    តតោ មារពលំ វិធមិត្វា រត្តិយា បឋមយាមេ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរិត្វា មជ្ឈិមយាមេ ទិព្ពចក្ខុំ វិសោធេត្វា បច្ឆិមយាមេ អនុលោមបដិលោមវសេន បច្ចយាការំ សម្មសិត្វា អានាបានចតុត្ថជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា តតោ វុដ្ឋាយ បញ្ចសុ ខន្ធេសុ អភិនិវិសិត្វា ឧទយព្ពយវសេន សមបញ្ញាស លក្ខណានិ ទិស្វា យាវ គោត្រភុញាណំ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរុណោទយេ អរិយមគ្គេន សកលពុទ្ធគុណេ បដិវិជ្ឈិត្វា ពុទ្ធសីហនាទំ នទិត្វា សត្តសត្តាហំ ពោធិសមីបេយេវ វីតិនាមេត្វា ព្រហ្មុនោ ធម្មទេសនំ បដិញ្ញាយ សុនន្ទារាមេ ធម្មចក្កំ បវត្តេត្វា កោដិសតានំ ទេវមនុស្សានំ ធម្មាមតំ បាយេត្វា ចតុទ្ទីបិកមហាមេឃោ វិយ ធម្មវស្សំ វស្សេន្តោ មហាជនស្ស ពន្ធនមោក្ខំ ករោន្តោ ជនបទចារិកំ វិចរិ។

    Tato mārabalaṃ vidhamitvā rattiyā paṭhamayāme pubbenivāsaṃ anussaritvā majjhimayāme dibbacakkhuṃ visodhetvā pacchimayāme anulomapaṭilomavasena paccayākāraṃ sammasitvā ānāpānacatutthajjhānaṃ samāpajjitvā tato vuṭṭhāya pañcasu khandhesu abhinivisitvā udayabbayavasena samapaññāsa lakkhaṇāni disvā yāva gotrabhuñāṇaṃ vipassanaṃ vaḍḍhetvā aruṇodaye ariyamaggena sakalabuddhaguṇe paṭivijjhitvā buddhasīhanādaṃ naditvā sattasattāhaṃ bodhisamīpeyeva vītināmetvā brahmuno dhammadesanaṃ paṭiññāya sunandārāme dhammacakkaṃ pavattetvā koṭisatānaṃ devamanussānaṃ dhammāmataṃ pāyetvā catuddīpikamahāmegho viya dhammavassaṃ vassento mahājanassa bandhanamokkhaṃ karonto janapadacārikaṃ vicari.

    តទា កិរ សុមេធបណ្ឌិតោ សមាបត្តិសុខេន វីតិនាមេន្តោ នេវ បថវិកម្បនមទ្ទស ន តានិ និមិត្តានិ។ តេន វុត្តំ –

    Tadā kira sumedhapaṇḍito samāpattisukhena vītināmento neva pathavikampanamaddasa na tāni nimittāni. Tena vuttaṃ –

    ៣៤.

    34.

    ‘‘ឯវំ មេ សិទ្ធិប្បត្តស្ស, វសីភូតស្ស សាសនេ;

    ‘‘Evaṃ me siddhippattassa, vasībhūtassa sāsane;

    ទីបង្ករោ នាម ជិនោ, ឧប្បជ្ជិ លោកនាយកោ។

    Dīpaṅkaro nāma jino, uppajji lokanāyako.

    ៣៥.

    35.

    ‘‘ឧប្បជ្ជន្តេ ច ជាយន្តេ, ពុជ្ឈន្តេ ធម្មទេសនេ;

    ‘‘Uppajjante ca jāyante, bujjhante dhammadesane;

    ចតុរោ និមិត្តេ នាទ្ទសំ, ឈានរតិសមប្បិតោ’’តិ។

    Caturo nimitte nāddasaṃ, jhānaratisamappito’’ti.

    តត្ថ ឯវន្តិ ឥទានិ វត្តព្ពំ និទស្សេតិ។ មេតិ មម។ សិទ្ធិប្បត្តស្សាតិ បញ្ចាភិញ្ញាសិទ្ធិប្បត្តស្ស។ វសីភូតស្សាតិ ភូតវសិស្ស, ចិណ្ណវសីភាវមុបគតស្សាតិ អត្ថោ។ សាសនេតិ វិវេកមានសានំ សាសនេ, អនាទរលក្ខណេ សាមិវចនំ ទដ្ឋព្ពំ។ ជិនោតិ កិលេសារិជយនេន ជិនោ។

    Tattha evanti idāni vattabbaṃ nidasseti. Meti mama. Siddhippattassāti pañcābhiññāsiddhippattassa. Vasībhūtassāti bhūtavasissa, ciṇṇavasībhāvamupagatassāti attho. Sāsaneti vivekamānasānaṃ sāsane, anādaralakkhaṇe sāmivacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Jinoti kilesārijayanena jino.

    ឧប្បជ្ជន្តេតិ បដិសន្ធិគ្គហណេ។ ជាយន្តេតិ មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខមនេ។ ពុជ្ឈន្តេតិ អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុជ្ឈន្តេ។ ធម្មទេសនេតិ ធម្មចក្កប្បវត្តនេ។ ចតុរោ និមិត្តេតិ ចត្តារិ និមិត្តានិ។ ទីបង្ករស្ស ទសពលស្ស បដិសន្ធិ-ជាតិ-ពោធិ-ធម្មចក្កប្បវត្តនេសុ ចតូសុ ឋានេសុ ទសសហស្សិលោកធាតុកម្បនាទីនិ និមិត្តានីតិ អត្ថោ។ ឯត្ថាហ – តានិ បន ពហូនិ និមិត្តានិ, កស្មា ‘‘ចតុរោ និមិត្តេ’’តិ វុត្តំ, អយុត្តំ ននូតិ? នាយុត្តំ, យទិបិ ឯតានិ ពហូនិ និមិត្តានិ, ចតូសុ ឋានេសុ បន បវត្តត្តា ‘‘ចតុរោ និមិត្តេ’’តិ វុត្តំ។ នាទ្ទសន្តិ នាទ្ទសិំ។ ឥទានិ តេសំ ចតុន្នំ និមិត្តានំ អទស្សនេ ការណំ និទ្ទិសន្តោ ‘‘ឈានរតិសមប្បិតោ’’តិ អាហ។ ឈានរតីតិ សមាបត្តិសុខស្សេតំ អធិវចនំ។ ឈានរតិយា សមប្បិតត្តា សមង្គីភូតត្តា តានិ និមិត្តានិ នាទ្ទសន្តិ អត្ថោ។

    Uppajjanteti paṭisandhiggahaṇe. Jāyanteti mātukucchito nikkhamane. Bujjhanteti anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjhante. Dhammadesaneti dhammacakkappavattane. Caturonimitteti cattāri nimittāni. Dīpaṅkarassa dasabalassa paṭisandhi-jāti-bodhi-dhammacakkappavattanesu catūsu ṭhānesu dasasahassilokadhātukampanādīni nimittānīti attho. Etthāha – tāni pana bahūni nimittāni, kasmā ‘‘caturo nimitte’’ti vuttaṃ, ayuttaṃ nanūti? Nāyuttaṃ, yadipi etāni bahūni nimittāni, catūsu ṭhānesu pana pavattattā ‘‘caturo nimitte’’ti vuttaṃ. Nāddasanti nāddasiṃ. Idāni tesaṃ catunnaṃ nimittānaṃ adassane kāraṇaṃ niddisanto ‘‘jhānaratisamappito’’ti āha. Jhānaratīti samāpattisukhassetaṃ adhivacanaṃ. Jhānaratiyā samappitattā samaṅgībhūtattā tāni nimittāni nāddasanti attho.

    អថ តស្មិំ កាលេ ទីបង្ករទសពលោ ចតូហិ ខីណាសវសតសហស្សេហិ បរិវុតោ អនុបុព្ពេន ចារិកំ ចរមានោ បរមរម្មំ រម្មំ នាម នគរំ បត្វា សុទស្សនមហាវិហារេ បដិវសតិ។ រម្មនគរវាសិនោ ‘‘ទីបង្ករោ កិរ ទសពលោ អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ បត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កោ អនុបុព្ពេន ចារិកំ ចរមានោ រម្មនគរំ បត្វា សុទស្សនមហាវិហារេ បដិវសតី’’តិ សុត្វា សប្បិអាទីនិ ភេសជ្ជានិ គហេត្វា ភុត្តបាតរាសា សុទ្ធុត្តរាសង្គា បុប្ផធូបគន្ធហត្ថា យេន ពុទ្ធោ តេនុបសង្កមិំសុ, ឧបសង្កមិត្វា សត្ថារំ វន្ទិត្វា បុប្ផាទីហិ បូជេត្វា ឯកមន្តំ និសីទិត្វា អតិមធុរំ ធម្មកថំ សុត្វា ស្វាតនាយ ភគវន្តំ និមន្តេត្វា ឧដ្ឋាយាសនា ទសពលំ បទក្ខិណំ កត្វា បក្កមិំសុ។

    Atha tasmiṃ kāle dīpaṅkaradasabalo catūhi khīṇāsavasatasahassehi parivuto anupubbena cārikaṃ caramāno paramarammaṃ rammaṃ nāma nagaraṃ patvā sudassanamahāvihāre paṭivasati. Rammanagaravāsino ‘‘dīpaṅkaro kira dasabalo anuttaraṃ sammāsambodhiṃ patvā pavattitavaradhammacakko anupubbena cārikaṃ caramāno rammanagaraṃ patvā sudassanamahāvihāre paṭivasatī’’ti sutvā sappiādīni bhesajjāni gahetvā bhuttapātarāsā suddhuttarāsaṅgā pupphadhūpagandhahatthā yena buddho tenupasaṅkamiṃsu, upasaṅkamitvā satthāraṃ vanditvā pupphādīhi pūjetvā ekamantaṃ nisīditvā atimadhuraṃ dhammakathaṃ sutvā svātanāya bhagavantaṃ nimantetvā uṭṭhāyāsanā dasabalaṃ padakkhiṇaṃ katvā pakkamiṃsu.

    តេ បុនទិវសេ អសទិសមហាទានំ សជ្ជេត្វា មណ្ឌបំ ការេត្វា វិមលកោមលេហិ នីលុប្បលេហិ ឆាទេត្វា ចតុជ្ជាតិគន្ធេន បរិភណ្ឌំ ការេត្វា លាជបញ្ចមានិ សុរភិកុសុមានិ វិកិរិត្វា មណ្ឌបស្ស ចតូសុ កោណេសុ សីតលមធុរវារិបុណ្ណា ចាដិយោ ឋបេត្វា កទលិបណ្ណេហិ បិទហិត្វា មណ្ឌបោបរិ ជយសុមនកុសុមសទិសំ បរមរុចិរទស្សនំ ចេលវិតានំ ពន្ធិត្វា សុវណ្ណមណិរជតតារកាហិ រចយិត្វា តត្ថ គន្ធទាមបុប្ផទាមបត្តទាមរតនទាមានិ ឱលម្ពេត្វា ធូបេហិ ទុទ្ទិនំ កត្វា សកលញ្ច តំ រម្មំ រម្មនគរំ សម្មដ្ឋំ សផលកទលិយោ ច បុប្ផសមលង្កតេ បុណ្ណឃដេ ច ឋបាបេត្វា នានាវិរាគា ធជបដាកាយោ ច សមុស្សាបេត្វា មហាវីថិយា ឧភោសុ បស្សេសុ សាណិបាការេហិ បរិក្ខិបិត្វា ទីបង្ករទសពលស្ស អាគមនមគ្គំ អលង្ករោន្តា ឧទកបរិភិន្នដ្ឋានេសុ បំសុំ បក្ខិបិត្វា ចិក្ខល្លកម្បិ បថវិំ អសមំ សមំ កត្វា មុត្តាសទិសាហិ វាលុកាហិ អាកិរន្តិ, លាជបញ្ចមេហិ ច បុប្ផេហិ អាកិរន្តិ, សផលកទលិកមុកេ ច បតិដ្ឋាបេន្តិ។

    Te punadivase asadisamahādānaṃ sajjetvā maṇḍapaṃ kāretvā vimalakomalehi nīluppalehi chādetvā catujjātigandhena paribhaṇḍaṃ kāretvā lājapañcamāni surabhikusumāni vikiritvā maṇḍapassa catūsu koṇesu sītalamadhuravāripuṇṇā cāṭiyo ṭhapetvā kadalipaṇṇehi pidahitvā maṇḍapopari jayasumanakusumasadisaṃ paramaruciradassanaṃ celavitānaṃ bandhitvā suvaṇṇamaṇirajatatārakāhi racayitvā tattha gandhadāmapupphadāmapattadāmaratanadāmāni olambetvā dhūpehi duddinaṃ katvā sakalañca taṃ rammaṃ rammanagaraṃ sammaṭṭhaṃ saphalakadaliyo ca pupphasamalaṅkate puṇṇaghaṭe ca ṭhapāpetvā nānāvirāgā dhajapaṭākāyo ca samussāpetvā mahāvīthiyā ubhosu passesu sāṇipākārehi parikkhipitvā dīpaṅkaradasabalassa āgamanamaggaṃ alaṅkarontā udakaparibhinnaṭṭhānesu paṃsuṃ pakkhipitvā cikkhallakampi pathaviṃ asamaṃ samaṃ katvā muttāsadisāhi vālukāhi ākiranti, lājapañcamehi ca pupphehi ākiranti, saphalakadalikamuke ca patiṭṭhāpenti.

    អថ តស្មិំ កាលេ សុមេធតាបសោ អត្តនោ អស្សមបទតោ ឧគ្គន្ត្វា រម្មនគរវាសីនំ តេសំ មនុស្សានំ ឧបរិភាគេន អាកាសេន គច្ឆន្តោ តេ ហដ្ឋបហដ្ឋេ មគ្គំ សោធេន្តេ ច អលង្ករោន្តេ ច ទិស្វា – ‘‘កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា សព្ពេសំ បស្សន្តានញ្ញេវ អាកាសតោ ឱរុយ្ហ ឯកមន្តេ ឋត្វា តេ មនុស្សេ បុច្ឆិ – ‘‘អម្ភោ! កស្សត្ថាយ តុម្ហេ ឥមំ មគ្គំ សោធេថា’’តិ? តេន វុត្តំ –

    Atha tasmiṃ kāle sumedhatāpaso attano assamapadato uggantvā rammanagaravāsīnaṃ tesaṃ manussānaṃ uparibhāgena ākāsena gacchanto te haṭṭhapahaṭṭhe maggaṃ sodhente ca alaṅkaronte ca disvā – ‘‘kiṃ nu kho kāraṇa’’nti cintetvā sabbesaṃ passantānaññeva ākāsato oruyha ekamante ṭhatvā te manusse pucchi – ‘‘ambho! Kassatthāya tumhe imaṃ maggaṃ sodhethā’’ti? Tena vuttaṃ –

    ៣៦.

    36.

    ‘‘បច្ចន្តទេសវិសយេ, និមន្តេត្វា តថាគតំ;

    ‘‘Paccantadesavisaye, nimantetvā tathāgataṃ;

    តស្ស អាគមនំ មគ្គំ, សោធេន្តិ តុដ្ឋមានសា។

    Tassa āgamanaṃ maggaṃ, sodhenti tuṭṭhamānasā.

    ៣៧.

    37.

    ‘‘អហំ តេន សមយេន, និក្ខមិត្វា សកស្សមា;

    ‘‘Ahaṃ tena samayena, nikkhamitvā sakassamā;

    ធុនន្តោ វាកចីរានិ, គច្ឆាមិ អម្ពរេ តទា។

    Dhunanto vākacīrāni, gacchāmi ambare tadā.

    ៣៨.

    38.

    ‘‘វេទជាតំ ជនំ ទិស្វា, តុដ្ឋហដ្ឋំ បមោទិតំ;

    ‘‘Vedajātaṃ janaṃ disvā, tuṭṭhahaṭṭhaṃ pamoditaṃ;

    ឱរោហិត្វាន គគនា, មនុស្សេ បុច្ឆិ តាវទេ។

    Orohitvāna gaganā, manusse pucchi tāvade.

    ៣៩.

    39.

    ‘‘តុដ្ឋហដ្ឋោ បមុទិតោ, វេទជាតោ មហាជនោ;

    ‘‘Tuṭṭhahaṭṭho pamudito, vedajāto mahājano;

    កស្ស សោធីយតិ មគ្គោ, អញ្ជសំ វដុមាយន’’ន្តិ។

    Kassa sodhīyati maggo, añjasaṃ vaṭumāyana’’nti.

    តត្ថ បច្ចន្តទេសវិសយេតិ មជ្ឈិមទេសស្សេវ ឯកបស្សេ បច្ចន្តទេសសញ្ញិតេ ជនបទេ។ តស្ស អាគមនំ មគ្គន្តិ តេន អាគន្តព្ពំ មគ្គន្តិ អត្ថោ។ អហំ តេន សមយេនាតិ អហំ តស្មិំ សមយេ, ភុម្មត្ថេ ចេតំ ករណវចនំ ទដ្ឋព្ពំ។ សកស្សមាតិ អត្តនោ អស្សមបទតោ និក្ខមិត្វា។ ធុនន្តោតិ ឱធុនន្តោ។ ‘‘តេន សមយេន’’ ច, ‘‘តទា’’ ចាតិ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ បទានំ ឯកត្ថត្តា បុរិមស្ស និក្ខមនកិរិយាយ បច្ឆិមស្ស ច គមនកិរិយាយ សទ្ធិំ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ, ឥតរថា បុនរុត្តិទោសា ន មុច្ចតិ។ តទាតិ តស្មិំ សមយេ។

    Tattha paccantadesavisayeti majjhimadesasseva ekapasse paccantadesasaññite janapade. Tassa āgamanaṃ magganti tena āgantabbaṃ magganti attho. Ahaṃ tena samayenāti ahaṃ tasmiṃ samaye, bhummatthe cetaṃ karaṇavacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Sakassamāti attano assamapadato nikkhamitvā. Dhunantoti odhunanto. ‘‘Tena samayena’’ ca, ‘‘tadā’’ cāti imesaṃ dvinnaṃ padānaṃ ekatthattā purimassa nikkhamanakiriyāya pacchimassa ca gamanakiriyāya saddhiṃ sambandho veditabbo, itarathā punaruttidosā na muccati. Tadāti tasmiṃ samaye.

    វេទជាតន្តិ សញ្ជាតសោមនស្សំ។ តុដ្ឋហដ្ឋំ បមោទិតន្តិ ឥមានិ តីណិ បទានិ អញ្ញមញ្ញវេវចនានិ អញ្ញមញ្ញស្ស អត្ថទីបនានិ។ អថ វា សុខេន តុដ្ឋំ, បីតិយា ហដ្ឋំ, បាមោជ្ជេន បមុទិតំ។ ឱរោហិត្វានាតិ ឱតរិត្វា។ មនុស្សេ បុច្ឆីតិ មានុសេ បុច្ឆិ។ អយមេវ វា បាឋោ។ តាវទេតិ តទា, តង្ខណេយេវាតិ អត្ថោ។ ឥទានិ បុច្ឆិតមត្ថំ ទស្សេន្តេន ‘‘តុដ្ឋហដ្ឋោ បមុទិតោ’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ អយំ មហាជនោ តុដ្ឋហដ្ឋោ បមោទិតហទយោ ហុត្វា មគ្គំ សោធេតិ, កិំ ការណា សោធេតិ, កស្សត្ថាយ វា សោធេតីតិ? ឯវំ ‘‘សោធេតិ’’ សទ្ទំ អាហរិត្វា អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ, ឥតរថា ន យុជ្ជតិ។ សោធីយតីតិ សុទ្ធភាវោ ករីយតិ។ មគ្គោ អញ្ជសំ វដុមាយនន្តិ មគ្គស្សេវេតានិ វេវចនានិ។

    Vedajātanti sañjātasomanassaṃ. Tuṭṭhahaṭṭhaṃ pamoditanti imāni tīṇi padāni aññamaññavevacanāni aññamaññassa atthadīpanāni. Atha vā sukhena tuṭṭhaṃ, pītiyā haṭṭhaṃ, pāmojjena pamuditaṃ. Orohitvānāti otaritvā. Manusse pucchīti mānuse pucchi. Ayameva vā pāṭho. Tāvadeti tadā, taṅkhaṇeyevāti attho. Idāni pucchitamatthaṃ dassentena ‘‘tuṭṭhahaṭṭho pamudito’’tiādi vuttaṃ. Tattha ayaṃ mahājano tuṭṭhahaṭṭho pamoditahadayo hutvā maggaṃ sodheti, kiṃ kāraṇā sodheti, kassatthāya vā sodhetīti? Evaṃ ‘‘sodheti’’ saddaṃ āharitvā attho daṭṭhabbo, itarathā na yujjati. Sodhīyatīti suddhabhāvo karīyati. Maggo añjasaṃ vaṭumāyananti maggassevetāni vevacanāni.

    ឯវំ តេន សុមេធតាបសេន បុដ្ឋា តេ មនុស្សា អាហំសុ – ‘‘ភន្តេ សុមេធ, កិំ ន ជានាថ ទីបង្ករោ នាម ពុទ្ធោ អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ បត្វា បវត្តិតវរធម្មចក្កោ ជនបទចារិកំ ចរមានោ អនុក្កមេន អម្ហាកំ នគរំ បត្វា សុទស្សនមហាវិហារេ បដិវសតិ, មយំ តំ ភគវន្តំ និមន្តយិត្វា តស្សេវ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អាគមនមគ្គំ សោធេមា’’តិ។ តតោ តំ សុត្វា សុមេធបណ្ឌិតោ ចិន្តេសិ – ‘‘ពុទ្ធោតិ ខោ បនេស ឃោសោបិ ទុល្លភោ, បគេវ ពុទ្ធុប្បាទោ, តេន ហិ មយាបិ ឥមេហិ មនុស្សេហិ សទ្ធិំ ទសពលស្ស អាគមនមគ្គំ សោធេតុំ វដ្ដតី’’តិ។ សោ តេ មនុស្សេ អាហ – ‘‘សចេ, ភោ, តុម្ហេ ឥមំ មគ្គំ ពុទ្ធស្ស សោធេថ, មយ្ហម្បិ ឯកំ ឱកាសំ ទេថ, អហម្បិ តុម្ហេហិ សទ្ធិំ ពុទ្ធស្ស មគ្គំ សោធេស្សាមី’’តិ។ តតោ តេ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា – ‘‘អយំ សុមេធបណ្ឌិតោ មហិទ្ធិកោ មហានុភាវោ’’តិ ជានមានា ទុព្ពិសោធនំ ឧទកសម្ភិន្នំ អតិវិយ វិសមំ ឯកំ ឱកាសំ សល្លក្ខេត្វា – ‘‘ឥមំ ឱកាសំ តុម្ហេ សោធេថ អលង្ករោថ ចា’’តិ អទំសុ។ តតោ សុមេធបណ្ឌិតោ ពុទ្ធារម្មណំ បីតិំ ឧប្បាទេត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ បន ឥមំ ឱកាសំ ឥទ្ធិយា បរមទស្សនីយំ កាតុំ បហោមិ, ឯវំ កតេ បន មំ ន បរិតោសេស្សតិ។ អជ្ជ បន មយា កាយវេយ្យាវច្ចំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ បំសុំ អាហរិត្វា តំ បទេសំ បូរេតិ។

    Evaṃ tena sumedhatāpasena puṭṭhā te manussā āhaṃsu – ‘‘bhante sumedha, kiṃ na jānātha dīpaṅkaro nāma buddho anuttaraṃ sammāsambodhiṃ patvā pavattitavaradhammacakko janapadacārikaṃ caramāno anukkamena amhākaṃ nagaraṃ patvā sudassanamahāvihāre paṭivasati, mayaṃ taṃ bhagavantaṃ nimantayitvā tasseva buddhassa bhagavato āgamanamaggaṃ sodhemā’’ti. Tato taṃ sutvā sumedhapaṇḍito cintesi – ‘‘buddhoti kho panesa ghosopi dullabho, pageva buddhuppādo, tena hi mayāpi imehi manussehi saddhiṃ dasabalassa āgamanamaggaṃ sodhetuṃ vaṭṭatī’’ti. So te manusse āha – ‘‘sace, bho, tumhe imaṃ maggaṃ buddhassa sodhetha, mayhampi ekaṃ okāsaṃ detha, ahampi tumhehi saddhiṃ buddhassa maggaṃ sodhessāmī’’ti. Tato te ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā – ‘‘ayaṃ sumedhapaṇḍito mahiddhiko mahānubhāvo’’ti jānamānā dubbisodhanaṃ udakasambhinnaṃ ativiya visamaṃ ekaṃ okāsaṃ sallakkhetvā – ‘‘imaṃ okāsaṃ tumhe sodhetha alaṅkarotha cā’’ti adaṃsu. Tato sumedhapaṇḍito buddhārammaṇaṃ pītiṃ uppādetvā cintesi – ‘‘ahaṃ pana imaṃ okāsaṃ iddhiyā paramadassanīyaṃ kātuṃ pahomi, evaṃ kate pana maṃ na paritosessati. Ajja pana mayā kāyaveyyāvaccaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti paṃsuṃ āharitvā taṃ padesaṃ pūreti.

    តស្ស បន តស្មិំ បទេសេ អសោធិតេ វិប្បកតេយេវ រម្មនគរវាសិនោ មនុស្សា ភគវតោ កាលមារោចេសុំ – ‘‘និដ្ឋិតំ, ភន្តេ, ភត្ត’’ន្តិ។ ឯវំ តេហិ កាលេ អារោចិតេ ទសពលោ ជយសុមនកុសុមសទិសវណ្ណំ ទុបដ្ដចីវរំ តិមណ្ឌលំ បដិច្ឆាទេត្វា និវាសេត្វា តស្សុបរិ សុវណ្ណបាមង្គេន ជយសុមនកុសុមកលាបំ បរិក្ខិបន្តោ វិយ វិជ្ជុលតាសស្សិរិកំ កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា កនកគិរិសិខរមត្ថកេ លាខារសំ បរិសិញ្ចន្តោ វិយ សុវណ្ណចេតិយំ បវាឡជាលេន បរិក្ខិបន្តោ វិយ ច សុវណ្ណគ្ឃិកំ រត្តកម្ពលេន បដិមុញ្ចន្តោ វិយ ច សរទសមយរជនិករំ រត្តវលាហកេន បដិច្ឆាទេន្តោ វិយ ច លាខារសេន តិន្តកិំសុកកុសុមសទិសវណ្ណំ រត្តវរបំសុកូលចីវរំ បារុបិត្វា គន្ធកុដិទ្វារតោ កញ្ចនគុហតោ សីហោ វិយ និក្ខមិត្វា គន្ធកុដិបមុខេ អដ្ឋាសិ។ អថ សព្ពេ ភិក្ខូ អត្តនោ អត្តនោ បត្តចីវរមាទាយ ភគវន្តំ បរិវារយិំសុ។ តេ បន បរិវារេត្វា ឋិតា ភិក្ខូ ឯវរូបា អហេសុំ –

    Tassa pana tasmiṃ padese asodhite vippakateyeva rammanagaravāsino manussā bhagavato kālamārocesuṃ – ‘‘niṭṭhitaṃ, bhante, bhatta’’nti. Evaṃ tehi kāle ārocite dasabalo jayasumanakusumasadisavaṇṇaṃ dupaṭṭacīvaraṃ timaṇḍalaṃ paṭicchādetvā nivāsetvā tassupari suvaṇṇapāmaṅgena jayasumanakusumakalāpaṃ parikkhipanto viya vijjulatāsassirikaṃ kāyabandhanaṃ bandhitvā kanakagirisikharamatthake lākhārasaṃ parisiñcanto viya suvaṇṇacetiyaṃ pavāḷajālena parikkhipanto viya ca suvaṇṇagghikaṃ rattakambalena paṭimuñcanto viya ca saradasamayarajanikaraṃ rattavalāhakena paṭicchādento viya ca lākhārasena tintakiṃsukakusumasadisavaṇṇaṃ rattavarapaṃsukūlacīvaraṃ pārupitvā gandhakuṭidvārato kañcanaguhato sīho viya nikkhamitvā gandhakuṭipamukhe aṭṭhāsi. Atha sabbe bhikkhū attano attano pattacīvaramādāya bhagavantaṃ parivārayiṃsu. Te pana parivāretvā ṭhitā bhikkhū evarūpā ahesuṃ –

    ‘‘អប្បិច្ឆា បន សន្តុដ្ឋា, វត្តារោ វចនក្ខមា;

    ‘‘Appicchā pana santuṭṭhā, vattāro vacanakkhamā;

    បវិវិត្តា អសំសដ្ឋា, វិនីតា បាបគរហិនោ។

    Pavivittā asaṃsaṭṭhā, vinītā pāpagarahino.

    ‘‘សព្ពេបិ សីលសម្បន្នា, សមាធិជ្ឈានកោវិទា;

    ‘‘Sabbepi sīlasampannā, samādhijjhānakovidā;

    បញ្ញាវិមុត្តិសម្បន្នា, តិបញ្ចចរណាយុតា។

    Paññāvimuttisampannā, tipañcacaraṇāyutā.

    ‘‘ខីណាសវា វសិប្បត្តា, ឥទ្ធិមន្តោ យសស្សិនោ;

    ‘‘Khīṇāsavā vasippattā, iddhimanto yasassino;

    សន្តិន្ទ្រិយា ទមប្បត្តា, សុទ្ធា ខីណបុនព្ភវា’’តិ។

    Santindriyā damappattā, suddhā khīṇapunabbhavā’’ti.

    ឥតិ ភគវា សយំ វីតរាគោ វីតរាគេហិ វីតទោសោ វីតទោសេហិ វីតមោហោ វីតមោហេហិ បរិវុតោ អតិវិយ វិរោចិត្ថ។ អថ សត្ថា មហានុភាវានំ ខីណាសវានំ ឆឡភិញ្ញានំ ចតូហិ សតសហស្សេហិ បរិវុតោ មរុគណបរិវុតោ ទសសតនយនោ វិយ ព្រហ្មគណបរិវុតោ ហារិតមហាព្រហ្មា វិយ ច អបរិមិតសមយសមុបចិតកុសលពលជនិតាយ អនោបមាយ ពុទ្ធលីឡាយ តារាគណបរិវុតោ សរទសមយរជនិករោ វិយ ច គគនតលំ តំ មគ្គំ អលង្កតបដិយត្តំ បដិបជ្ជិ។

    Iti bhagavā sayaṃ vītarāgo vītarāgehi vītadoso vītadosehi vītamoho vītamohehi parivuto ativiya virocittha. Atha satthā mahānubhāvānaṃ khīṇāsavānaṃ chaḷabhiññānaṃ catūhi satasahassehi parivuto marugaṇaparivuto dasasatanayano viya brahmagaṇaparivuto hāritamahābrahmā viya ca aparimitasamayasamupacitakusalabalajanitāya anopamāya buddhalīḷāya tārāgaṇaparivuto saradasamayarajanikaro viya ca gaganatalaṃ taṃ maggaṃ alaṅkatapaṭiyattaṃ paṭipajji.

    ‘‘សុវណ្ណវណ្ណាយ បភាយ ធីរោ, សុវណ្ណវណ្ណេ កិរ មគ្គរុក្ខេ;

    ‘‘Suvaṇṇavaṇṇāya pabhāya dhīro, suvaṇṇavaṇṇe kira maggarukkhe;

    សុវណ្ណវណ្ណេ កុសុមេ ករោន្តោ, សុវណ្ណវណ្ណោ បដិបជ្ជិ មគ្គំ’’។

    Suvaṇṇavaṇṇe kusume karonto, suvaṇṇavaṇṇo paṭipajji maggaṃ’’.

    សុមេធតាបសោបិ តេន អលង្កតបដិយត្តេន មគ្គេន អាគច្ឆន្តស្ស ទីបង្ករស្ស ភគវតោ ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណបដិមណ្ឌិតំ អសីតិយា អនុព្យញ្ជនេហិ អនុរញ្ជិតំ ព្យាមប្បភាយ បរិក្ខេបំ សស្សិរិកំ ឥន្ទនីលមណិសទិសំ អាកាសេ នានប្បការា វិជ្ជុលតា វិយ ឆព្ពណ្ណពុទ្ធរស្មិយោ វិស្សជ្ជេន្តំ រូបសោភគ្គប្បត្តំ អត្តភាវំ អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា ឱលោកេត្វា – ‘‘អជ្ជ មយា ទសពលស្ស ជីវិតបរិច្ចាគំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ, ‘‘មា ភគវា កលលេ អក្កមិ, មណិមយផលកសេតុំ អក្កមន្តោ វិយ សទ្ធិំ ចតូហិ ខីណាសវសតសហស្សេហិ មម បិដ្ឋិំ អក្កមន្តោ គច្ឆតុ, តំ មេ ភវិស្សតិ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយា’’តិ កេសេ មោចេត្វា អជិនជដាវាកចីរានិ កាឡវណ្ណេ កលលេ បត្ថរិត្វា តត្ថេវ កលលបិដ្ឋេ និបជ្ជិ។ តេន វុត្តំ –

    Sumedhatāpasopi tena alaṅkatapaṭiyattena maggena āgacchantassa dīpaṅkarassa bhagavato dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇapaṭimaṇḍitaṃ asītiyā anubyañjanehi anurañjitaṃ byāmappabhāya parikkhepaṃ sassirikaṃ indanīlamaṇisadisaṃ ākāse nānappakārā vijjulatā viya chabbaṇṇabuddharasmiyo vissajjentaṃ rūpasobhaggappattaṃ attabhāvaṃ akkhīni ummīletvā oloketvā – ‘‘ajja mayā dasabalassa jīvitapariccāgaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti, ‘‘mā bhagavā kalale akkami, maṇimayaphalakasetuṃ akkamanto viya saddhiṃ catūhi khīṇāsavasatasahassehi mama piṭṭhiṃ akkamanto gacchatu, taṃ me bhavissati dīgharattaṃ hitāya sukhāyā’’ti kese mocetvā ajinajaṭāvākacīrāni kāḷavaṇṇe kalale pattharitvā tattheva kalalapiṭṭhe nipajji. Tena vuttaṃ –

    ៤០.

    40.

    ‘‘តេ មេ បុដ្ឋា វិយាកំសុ, ពុទ្ធោ លោកេ អនុត្តរោ;

    ‘‘Te me puṭṭhā viyākaṃsu, buddho loke anuttaro;

    ទីបង្ករោ នាម ជិនោ, ឧប្បជ្ជិ លោកនាយកោ;

    Dīpaṅkaro nāma jino, uppajji lokanāyako;

    តស្ស សោធីយតិ មគ្គោ, អញ្ជសំ វដុមាយនំ។

    Tassa sodhīyati maggo, añjasaṃ vaṭumāyanaṃ.

    ៤១.

    41.

    ‘‘ពុទ្ធោតិ វចនំ សុត្វាន, បីតិ ឧប្បជ្ជិ តាវទេ;

    ‘‘Buddhoti vacanaṃ sutvāna, pīti uppajji tāvade;

    ពុទ្ធោ ពុទ្ធោតិ កថយន្តោ, សោមនស្សំ បវេទយិំ។

    Buddho buddhoti kathayanto, somanassaṃ pavedayiṃ.

    ៤២.

    42.

    ‘‘តត្ថ ឋត្វា វិចិន្តេសិំ, តុដ្ឋោ សំវិគ្គមានសោ;

    ‘‘Tattha ṭhatvā vicintesiṃ, tuṭṭho saṃviggamānaso;

    ឥធ ពីជានិ រោបិស្សំ, ខណោ វេ មា ឧបច្ចគា។

    Idha bījāni ropissaṃ, khaṇo ve mā upaccagā.

    ៤៣.

    43.

    ‘‘យទិ ពុទ្ធស្ស សោធេថ, ឯកោកាសំ ទទាថ មេ;

    ‘‘Yadi buddhassa sodhetha, ekokāsaṃ dadātha me;

    អហម្បិ សោធយិស្សាមិ, អញ្ជសំ វដុមាយនំ។

    Ahampi sodhayissāmi, añjasaṃ vaṭumāyanaṃ.

    ៤៤.

    44.

    ‘‘អទំសុ តេ មមោកាសំ, សោធេតុំ អញ្ជសំ តទា;

    ‘‘Adaṃsu te mamokāsaṃ, sodhetuṃ añjasaṃ tadā;

    ពុទ្ធោ ពុទ្ធោតិ ចិន្តេន្តោ, មគ្គំ សោធេមហំ តទា។

    Buddho buddhoti cintento, maggaṃ sodhemahaṃ tadā.

    ៤៥.

    45.

    ‘‘អនិដ្ឋិតេ មមោកាសេ, ទីបង្ករោ មហាមុនិ;

    ‘‘Aniṭṭhite mamokāse, dīpaṅkaro mahāmuni;

    ចតូហិ សតសហស្សេហិ, ឆឡភិញ្ញេហិ តាទិហិ;

    Catūhi satasahassehi, chaḷabhiññehi tādihi;

    ខីណាសវេហិ វិមលេហិ, បដិបជ្ជិ អញ្ជសំ ជិនោ។

    Khīṇāsavehi vimalehi, paṭipajji añjasaṃ jino.

    ៤៦.

    46.

    ‘‘បច្ចុគ្គមនា វត្តន្តិ, វជ្ជន្តិ ភេរិយោ ពហូ;

    ‘‘Paccuggamanā vattanti, vajjanti bheriyo bahū;

    អាមោទិតា នរមរូ, សាធុការំ បវត្តយុំ។

    Āmoditā naramarū, sādhukāraṃ pavattayuṃ.

    ៤៧.

    47.

    ‘‘ទេវា មនុស្សេ បស្សន្តិ, មនុស្សាបិ ច ទេវតា;

    ‘‘Devā manusse passanti, manussāpi ca devatā;

    ឧភោបិ តេ បញ្ជលិកា, អនុយន្តិ តថាគតំ។

    Ubhopi te pañjalikā, anuyanti tathāgataṃ.

    ៤៨.

    48.

    ‘‘ទេវា ទិព្ពេហិ តុរិយេហិ, មនុស្សា មានុសេហិ ច;

    ‘‘Devā dibbehi turiyehi, manussā mānusehi ca;

    ឧភោបិ តេ វជ្ជយន្តា, អនុយន្តិ តថាគតំ។

    Ubhopi te vajjayantā, anuyanti tathāgataṃ.

    ៤៩.

    49.

    ‘‘ទិព្ពំ មន្ទារវំ បុប្ផំ, បទុមំ បារិឆត្តកំ;

    ‘‘Dibbaṃ mandāravaṃ pupphaṃ, padumaṃ pārichattakaṃ;

    ទិសោទិសំ ឱកិរន្តិ, អាកាសនភគតា មរូ។

    Disodisaṃ okiranti, ākāsanabhagatā marū.

    ៥០.

    50.

    ‘‘ទិព្ពំ ចន្ទនចុណ្ណញ្ច, វរគន្ធញ្ច កេវលំ;

    ‘‘Dibbaṃ candanacuṇṇañca, varagandhañca kevalaṃ;

    ទិសោទិសំ ឱកិរន្តិ, អាកាសនភគតា មរូ។

    Disodisaṃ okiranti, ākāsanabhagatā marū.

    ៥១.

    51.

    ‘‘ចម្បកំ សរលំ នីបំ, នាគបុន្នាគកេតលំ;

    ‘‘Campakaṃ saralaṃ nīpaṃ, nāgapunnāgaketalaṃ;

    ទិសោទិសំ ឧក្ខិបន្តិ, ភូមិតលគតា នរា។

    Disodisaṃ ukkhipanti, bhūmitalagatā narā.

    ៥២.

    52.

    ‘‘កេសេ មុញ្ចិត្វាហំ តត្ថ, វាកចីរញ្ច ចម្មកំ;

    ‘‘Kese muñcitvāhaṃ tattha, vākacīrañca cammakaṃ;

    កលលេ បត្ថរិត្វាន, អវកុជ្ជោ និបជ្ជហំ។

    Kalale pattharitvāna, avakujjo nipajjahaṃ.

    ៥៣.

    53.

    ‘‘អក្កមិត្វាន មំ ពុទ្ធោ, សហ សិស្សេហិ គច្ឆតុ;

    ‘‘Akkamitvāna maṃ buddho, saha sissehi gacchatu;

    មា នំ កលលេ អក្កមិត្ថ, ហិតាយ មេ ភវិស្សតី’’តិ។

    Mā naṃ kalale akkamittha, hitāya me bhavissatī’’ti.

    តត្ថ វិយាកំសូតិ ព្យាករិំសុ។ ‘‘ទីបង្ករោ នាម ជិនោ, តស្ស សោធីយតិ បថោ’’តិបិ បាឋោ។ សោមនស្សំ បវេទយិន្តិ សោមនស្សមនុភវិន្តិ អត្ថោ។ តត្ថ ឋត្វាតិ យស្មិំ បទេសេ អាកាសតោ ឱតរិ, តត្ថេវ ឋត្វា។ សំវិគ្គមានសោតិ បីតិវិម្ហិតមានសោ។ ឥធាតិ ឥមស្មិំ ទីបង្ករេ បុញ្ញក្ខេត្តេ។ ពីជានីតិ កុសលពីជានិ។ រោបិស្សន្តិ រោបិស្សាមិ។ ខណោតិ អដ្ឋក្ខណវិរហិតោ នវមោ ខណសន្និបាតោ។ អតិទុល្លភោ សោ មយា បដិលទ្ធោ។ វេតិ និបាតមត្តំ។ មា ឧបច្ចគាតិ សោ មា អច្ចគមា, មា អតិក្កមីតិ អត្ថោ។ ទទាថាតិ ទេថ។ តេតិ យេ មេ បុដ្ឋា មនុស្សា, តេតិ អត្ថោ។ សោធេមហំ តទាតិ សោធេមិ អហំ តទា។ អនិដ្ឋិតេតិ អបរិយោសិតេ វិប្បកតេ។ ខីណាសវេហីតិ ឯត្ថ ចត្តារោ អាសវា – កាមាសវោ, ភវាសវោ, ទិដ្ឋាសវោ, អវិជ្ជាសវោតិ (ចូឡនិ. ជតុកណ្ណិមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៦៩) ឥមេ ចត្តារោ អាសវា យេសំ ខីណា បហីនា សមុច្ឆិន្នា បដិប្បស្សទ្ធា អភព្ពុប្បត្តិកា ញាណគ្គិនា ទឌ្ឍា, តេ ខីណាសវា, តេហិ ខីណាសវេហិ។ ខីណាសវត្តាយេវ វិមលេហិ។

    Tattha viyākaṃsūti byākariṃsu. ‘‘Dīpaṅkaro nāma jino, tassa sodhīyati patho’’tipi pāṭho. Somanassaṃ pavedayinti somanassamanubhavinti attho. Tattha ṭhatvāti yasmiṃ padese ākāsato otari, tattheva ṭhatvā. Saṃviggamānasoti pītivimhitamānaso. Idhāti imasmiṃ dīpaṅkare puññakkhette. Bījānīti kusalabījāni. Ropissanti ropissāmi. Khaṇoti aṭṭhakkhaṇavirahito navamo khaṇasannipāto. Atidullabho so mayā paṭiladdho. Veti nipātamattaṃ. Mā upaccagāti so mā accagamā, mā atikkamīti attho. Dadāthāti detha. Teti ye me puṭṭhā manussā, teti attho. Sodhemahaṃ tadāti sodhemi ahaṃ tadā. Aniṭṭhiteti apariyosite vippakate. Khīṇāsavehīti ettha cattāro āsavā – kāmāsavo, bhavāsavo, diṭṭhāsavo, avijjāsavoti (cūḷani. jatukaṇṇimāṇavapucchāniddesa 69) ime cattāro āsavā yesaṃ khīṇā pahīnā samucchinnā paṭippassaddhā abhabbuppattikā ñāṇagginā daḍḍhā, te khīṇāsavā, tehi khīṇāsavehi. Khīṇāsavattāyeva vimalehi.

    ទេវា មនុស្សេ បស្សន្តីតិ ឯត្ថ ទេវានំ មនុស្សទស្សនេ វត្តព្ពំ នត្ថិ, បកតិទស្សនវសេន បន យថា មនុស្សា ឥធ ឋត្វា បស្សន្តិ, ឯវំ ទេវាបិ មនុស្សេ បស្សន្តីតិ អត្ថោ។ ទេវតាតិ ទេវេ។ ឧភោបីតិ ឧភោ ទេវមនុស្សា។ បញ្ជលិកាតិ កតបញ្ជលិកា, ឧភោបិ ហត្ថេ សិរសិ បតិដ្ឋាបេត្វាតិ អត្ថោ។ អនុយន្តិ តថាគតន្តិ តថាគតស្ស បច្ឆតោ យន្តិ, អនុយោគេ សតិ សាមិអត្ថេ ឧបយោគវចនំ ហោតីតិ លក្ខណំ។ តេន វុត្តំ ‘‘អនុយន្តិ តថាគត’’ន្តិ។ វជ្ជយន្តាតិ វាទេន្តា។

    Devā manusse passantīti ettha devānaṃ manussadassane vattabbaṃ natthi, pakatidassanavasena pana yathā manussā idha ṭhatvā passanti, evaṃ devāpi manusse passantīti attho. Devatāti deve. Ubhopīti ubho devamanussā. Pañjalikāti katapañjalikā, ubhopi hatthe sirasi patiṭṭhāpetvāti attho. Anuyanti tathāgatanti tathāgatassa pacchato yanti, anuyoge sati sāmiatthe upayogavacanaṃ hotīti lakkhaṇaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘anuyanti tathāgata’’nti. Vajjayantāti vādentā.

    មន្ទារវន្តិ មន្ទារវបុប្ផំ។ ទិសោទិសន្តិ ទិសតោ ទិសតោ។ ឱកិរន្តីតិ អវកិរន្តិ។ អាកាសនភគតាតិ អាកាសសង្ខាតេ នភសិ គតា។ អថ វា អាកាសំ គតា សគ្គគតាវ។ ‘‘នភោ’’តិ ហិ សគ្គោ វុច្ចតិ។ មរូតិ អមរា។ សរលន្តិ សរលតរុកុសុមំ។ នីបន្តិ កទម្ពបុប្ផំ។ នាគបុន្នាគកេតកន្តិ នាគបុន្នាគកេតកបុប្ផានិ ច។ ភូមិតលគតាតិ ភូមិគតា។

    Mandāravanti mandāravapupphaṃ. Disodisanti disato disato. Okirantīti avakiranti. Ākāsanabhagatāti ākāsasaṅkhāte nabhasi gatā. Atha vā ākāsaṃ gatā saggagatāva. ‘‘Nabho’’ti hi saggo vuccati. Marūti amarā. Saralanti saralatarukusumaṃ. Nīpanti kadambapupphaṃ. Nāgapunnāgaketakanti nāgapunnāgaketakapupphāni ca. Bhūmitalagatāti bhūmigatā.

    កេសេ មុញ្ចិត្វាហន្តិ អហំ កេសេ ពទ្ធា កលាបកុដិលជដា មុញ្ចិត្វា, វិប្បកិរិត្វាតិ អត្ថោ។ តត្ថាតិ មយ្ហំ ទិន្នេ ឱកាសេ។ ចម្មកន្តិ ចម្មក្ខណ្ឌំ។ កលលេតិ ចិក្ខល្លកទ្ទមេ។ អវកុជ្ជោតិ អធោមុខោ ហុត្វា។ និបជ្ជហន្តិ និបជ្ជិំ អហំ។ មា នន្តិ ឯត្ថ មាតិ បដិសេធត្ថេ និបាតោ។ នន្តិ បទបូរណត្ថេ និបាតោ, ពុទ្ធោ កលលេ មា អក្កមិត្ថាតិ អត្ថោ។ ហិតាយ មេ ភវិស្សតីតិ តំ កលលេ អនក្កមនំ ទីឃរត្តំ មម ហិតត្ថាយ ភវិស្សតីតិ។ ‘‘សុខាយ មេ ភវិស្សតី’’តិបិ បាឋោ។

    Kesemuñcitvāhanti ahaṃ kese baddhā kalāpakuṭilajaṭā muñcitvā, vippakiritvāti attho. Tatthāti mayhaṃ dinne okāse. Cammakanti cammakkhaṇḍaṃ. Kalaleti cikkhallakaddame. Avakujjoti adhomukho hutvā. Nipajjahanti nipajjiṃ ahaṃ. Mā nanti ettha māti paṭisedhatthe nipāto. Nanti padapūraṇatthe nipāto, buddho kalale mā akkamitthāti attho. Hitāya me bhavissatīti taṃ kalale anakkamanaṃ dīgharattaṃ mama hitatthāya bhavissatīti. ‘‘Sukhāya me bhavissatī’’tipi pāṭho.

    តតោ សុមេធបណ្ឌិតោ កលលបិដ្ឋេ និបន្នោ ឯវំ ចិន្តេសិ – ‘‘សចាហំ ឥច្ឆេយ្យំ សព្ពកិលេសេ ឈាបេត្វា សង្ឃនវកោ ហុត្វា រម្មនគរំ បវិសេយ្យំ, អញ្ញាតកវេសេន បន មេ កិលេសេ ឈាបេត្វា និព្ពានប្បត្តិយា កិច្ចំ នត្ថិ, យំនូនាហំ ទីបង្ករទសពលោ វិយ បរមាភិសម្ពោធិំ បត្វា ធម្មនាវំ អារោបេត្វា មហាជនំ សំសារសាគរា ឧត្តារេត្វា បច្ឆា បរិនិព្ពាយេយ្យំ, ឥទំ មេ បតិរូប’’ន្តិ។ តតោ អដ្ឋ ធម្មេ សមោធានេត្វា ពុទ្ធភាវាយ អភិនីហារំ កត្វា និបជ្ជិ។ តេន វុត្តំ –

    Tato sumedhapaṇḍito kalalapiṭṭhe nipanno evaṃ cintesi – ‘‘sacāhaṃ iccheyyaṃ sabbakilese jhāpetvā saṅghanavako hutvā rammanagaraṃ paviseyyaṃ, aññātakavesena pana me kilese jhāpetvā nibbānappattiyā kiccaṃ natthi, yaṃnūnāhaṃ dīpaṅkaradasabalo viya paramābhisambodhiṃ patvā dhammanāvaṃ āropetvā mahājanaṃ saṃsārasāgarā uttāretvā pacchā parinibbāyeyyaṃ, idaṃ me patirūpa’’nti. Tato aṭṭha dhamme samodhānetvā buddhabhāvāya abhinīhāraṃ katvā nipajji. Tena vuttaṃ –

    ៥៤.

    54.

    ‘‘បថវិយំ និបន្នស្ស, ឯវំ មេ អាសិ ចេតសោ;

    ‘‘Pathaviyaṃ nipannassa, evaṃ me āsi cetaso;

    ឥច្ឆមានោ អហំ អជ្ជ, កិលេសេ ឈាបយេ មម។

    Icchamāno ahaṃ ajja, kilese jhāpaye mama.

    ៥៥.

    55.

    ‘‘កិំ មេ អញ្ញាតវេសេន, ធម្មំ សច្ឆិកតេនិធ;

    ‘‘Kiṃ me aññātavesena, dhammaṃ sacchikatenidha;

    សព្ពញ្ញុតំ បាបុណិត្វា, ពុទ្ធោ ហេស្សំ សទេវកេ។

    Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, buddho hessaṃ sadevake.

    ៥៦.

    56.

    ‘‘កិំ មេ ឯកេន តិណ្ណេន, បុរិសេន ថាមទស្សិនា;

    ‘‘Kiṃ me ekena tiṇṇena, purisena thāmadassinā;

    សព្ពញ្ញុតំ បាបុណិត្វា, សន្តារេស្សំ សទេវកំ។

    Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, santāressaṃ sadevakaṃ.

    ៥៧.

    57.

    ‘‘ឥមិនា មេ អធិការេន, កតេន បុរិសុត្តមេ;

    ‘‘Iminā me adhikārena, katena purisuttame;

    សព្ពញ្ញុតំ បាបុណិត្វា, តារេមិ ជនតំ ពហុំ។

    Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, tāremi janataṃ bahuṃ.

    ៥៨.

    58.

    ‘‘សំសារសោតំ ឆិន្ទិត្វា, វិទ្ធំសេត្វា តយោ ភវេ;

    ‘‘Saṃsārasotaṃ chinditvā, viddhaṃsetvā tayo bhave;

    ធម្មនាវំ សមារុយ្ហ, សន្តារេស្សំ សទេវក’’ន្តិ។

    Dhammanāvaṃ samāruyha, santāressaṃ sadevaka’’nti.

    តត្ថ បថវិយំ និបន្នស្សាតិ បុថវិយា និបន្នស្ស។ អយមេវ វា បាឋោ។ ចេតសោតិ ចេតសោ បរិវិតក្កោ អហោសីតិ អត្ថោ។ ‘‘ឯវំ មេ អាសិ ចេតនា’’តិបិ បាឋោ។ ឥច្ឆមានោតិ អាកង្ខមានោ។ កិលេសេតិ កិលិស្សន្តិ ឧបតាបេន្តីតិ កិលេសា, រាគាទយោ ទស។ ឈាបយេតិ ឈាបេយ្យំ, មម កិលេសេ ឈាបយេ អហន្តិ អត្ថោ។

    Tattha pathaviyaṃ nipannassāti puthaviyā nipannassa. Ayameva vā pāṭho. Cetasoti cetaso parivitakko ahosīti attho. ‘‘Evaṃ me āsi cetanā’’tipi pāṭho. Icchamānoti ākaṅkhamāno. Kileseti kilissanti upatāpentīti kilesā, rāgādayo dasa. Jhāpayeti jhāpeyyaṃ, mama kilese jhāpaye ahanti attho.

    កិន្តិ បដិក្ខេបវចនំ។ អញ្ញាតវេសេនាតិ អបាកដវេសេន, អវិញ្ញាតេន បដិច្ឆន្នេន។ ឥធ បន ភិក្ខូ វិយ អាសវក្ខយំ កត្វា កិំ, ពុទ្ធករេ ធម្មេ បូរេត្វា បដិសន្ធិជាតិពោធិធម្មចក្កប្បវត្តនេសុ មហាបថវិកម្បនំ កត្វា ពុទ្ធោ ពោធេតា, តិណ្ណោ តារេតា, មុត្តោ មោចេតា ភវេយ្យន្តិ អធិប្បាយោ។ សទេវកេតិ សទេវកេ លោកេ។

    Kinti paṭikkhepavacanaṃ. Aññātavesenāti apākaṭavesena, aviññātena paṭicchannena. Idha pana bhikkhū viya āsavakkhayaṃ katvā kiṃ, buddhakare dhamme pūretvā paṭisandhijātibodhidhammacakkappavattanesu mahāpathavikampanaṃ katvā buddho bodhetā, tiṇṇo tāretā, mutto mocetā bhaveyyanti adhippāyo. Sadevaketi sadevake loke.

    ថាមទស្សិនាតិ អត្តនោ ថាមពលំ បស្សមានេន។ សន្តារេស្សន្តិ សន្តារេស្សាមិ។ សទេវកន្តិ សទេវកំ សត្តនិកាយំ, សទេវកំ លោកំ វា។ អធិការេនាតិ អធិវិសិដ្ឋេន ការេន, ពុទ្ធស្ស មម ជីវិតំ បរិច្ចជិត្វា កលលបិដ្ឋេ សយនេនាធិការេនាតិ អត្ថោ។

    Thāmadassināti attano thāmabalaṃ passamānena. Santāressanti santāressāmi. Sadevakanti sadevakaṃ sattanikāyaṃ, sadevakaṃ lokaṃ vā. Adhikārenāti adhivisiṭṭhena kārena, buddhassa mama jīvitaṃ pariccajitvā kalalapiṭṭhe sayanenādhikārenāti attho.

    សំសារសោតន្តិ កម្មកិលេសវសេន យោនិគតិវិញ្ញាណដ្ឋិតិនវសត្តាវាសេសុ ឥតោ ចិតោ ច សំសរណំ សំសារោ។ យថាហ –

    Saṃsārasotanti kammakilesavasena yonigativiññāṇaṭṭhitinavasattāvāsesu ito cito ca saṃsaraṇaṃ saṃsāro. Yathāha –

    ‘‘ខន្ធានញ្ច បដិបាដិ, ធាតុអាយតនានញ្ច;

    ‘‘Khandhānañca paṭipāṭi, dhātuāyatanānañca;

    អព្ពោច្ឆិន្នំ វត្តមានា, សំសារោតិ បវុច្ចតី’’តិ។ (វិសុទ្ធិ. ២.៦១៩; ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៩៥ អបសាទនាវណ្ណនា; សំ. និ. អដ្ឋ. ២.២.៦០; អ. និ. អដ្ឋ. ២.៤.១៩៩; ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា; វិភ. អដ្ឋ. ២២៦ សង្ខាបទនិទ្ទេស; សុ. និ. អដ្ឋ. ២.៥២៣; ឧទា. អដ្ឋ. ៣៩; ឥតិវុ. អដ្ឋ. ១៤, ៥៨; ថេរគា. អដ្ឋ. ១.៦៧, ៩៩; ចូឡនិ. អដ្ឋ. ៦; បដិ. ម. អដ្ឋ. ២.១.១១៧);

    Abbocchinnaṃ vattamānā, saṃsāroti pavuccatī’’ti. (visuddhi. 2.619; dī. ni. aṭṭha. 2.95 apasādanāvaṇṇanā; saṃ. ni. aṭṭha. 2.2.60; a. ni. aṭṭha. 2.4.199; dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; vibha. aṭṭha. 226 saṅkhāpadaniddesa; su. ni. aṭṭha. 2.523; udā. aṭṭha. 39; itivu. aṭṭha. 14, 58; theragā. aṭṭha. 1.67, 99; cūḷani. aṭṭha. 6; paṭi. ma. aṭṭha. 2.1.117);

    សំសារោ ច សោ សោតំ ចេតិ សំសារសោតំ, តំ សំសារសោតំ។ អថ វា សំសារស្ស សោតំ សំសារសោតំ, សំសារការណំ តណ្ហាសោតំ ឆិន្ទិត្វាតិ អត្ថោ។ តយោ ភវេតិ កាមរូបារូបភវេ។ តិភវនិព្ពត្តកកម្មកិលេសា តយោ ភវាតិ អធិប្បេតា។ ធម្មនាវន្តិ អរិយំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ។ សោ ហិ ចតុរោឃុត្តរណដ្ឋេន ‘‘ធម្មនាវា’’តិ វុច្ចតិ។ សមារុយ្ហាតិ អារុយ្ហ។ សន្តារេស្សន្តិ សន្តារេស្សាមិ។ យស្មា បន ពុទ្ធត្តំ បត្ថេន្តស្ស –

    Saṃsāro ca so sotaṃ ceti saṃsārasotaṃ, taṃ saṃsārasotaṃ. Atha vā saṃsārassa sotaṃ saṃsārasotaṃ, saṃsārakāraṇaṃ taṇhāsotaṃ chinditvāti attho. Tayo bhaveti kāmarūpārūpabhave. Tibhavanibbattakakammakilesā tayo bhavāti adhippetā. Dhammanāvanti ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ. So hi caturoghuttaraṇaṭṭhena ‘‘dhammanāvā’’ti vuccati. Samāruyhāti āruyha. Santāressanti santāressāmi. Yasmā pana buddhattaṃ patthentassa –

    ៥៩.

    59.

    ‘‘មនុស្សត្តំ លិង្គសម្បត្តិ, ហេតុ សត្ថារទស្សនំ;

    ‘‘Manussattaṃ liṅgasampatti, hetu satthāradassanaṃ;

    បព្ពជ្ជា គុណសម្បត្តិ, អធិការោ ច ឆន្ទតា;

    Pabbajjā guṇasampatti, adhikāro ca chandatā;

    អដ្ឋធម្មសមោធានា, អភិនីហារោ សមិជ្ឈតិ’’។

    Aṭṭhadhammasamodhānā, abhinīhāro samijjhati’’.

    តត្ថ មនុស្សត្តន្តិ មនុស្សត្តភាវេយេវ ឋត្វា ពុទ្ធត្តំ បត្ថេន្តស្ស បត្ថនា សមិជ្ឈតិ, ន នាគជាតិអាទីសុ ឋិតានំ។ កស្មាតិ ចេ? អហេតុកភាវតោ។

    Tattha manussattanti manussattabhāveyeva ṭhatvā buddhattaṃ patthentassa patthanā samijjhati, na nāgajātiādīsu ṭhitānaṃ. Kasmāti ce? Ahetukabhāvato.

    លិង្គសម្បត្តីតិ មនុស្សត្តភាវេ វត្តមានស្សាបិ បុរិសលិង្គេ ឋិតស្សេវ បត្ថនា សមិជ្ឈតិ, ន ឥត្ថិយា វា បណ្ឌកនបុំសកឧភតោព្យញ្ជនកានំ វា សមិជ្ឈតិ ។ កស្មាតិ ចេ? លក្ខណបារិបូរិយា អភាវតោ។ វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘អដ្ឋានមេតំ, ភិក្ខវេ, អនវកាសោ, យំ ឥត្ថី អរហំ អស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ (ម. និ. ៣.១៣០; អ. និ. ១.២៧៩; វិភ. ៨០៩) វិត្ថារោ។ តស្មា ឥត្ថិលិង្គេ ឋិតស្ស មនុស្សជាតិកស្សាបិ បត្ថនា ន សមិជ្ឈតិ។

    Liṅgasampattīti manussattabhāve vattamānassāpi purisaliṅge ṭhitasseva patthanā samijjhati, na itthiyā vā paṇḍakanapuṃsakaubhatobyañjanakānaṃ vā samijjhati . Kasmāti ce? Lakkhaṇapāripūriyā abhāvato. Vuttañhetaṃ – ‘‘aṭṭhānametaṃ, bhikkhave, anavakāso, yaṃ itthī arahaṃ assa sammāsambuddho’’ti (ma. ni. 3.130; a. ni. 1.279; vibha. 809) vitthāro. Tasmā itthiliṅge ṭhitassa manussajātikassāpi patthanā na samijjhati.

    ហេតូតិ បុរិសស្សាបិ តស្មិំ អត្តភាវេ អរហត្តប្បត្តិយា ហេតុសម្បន្នស្សេវ បត្ថនា សមិជ្ឈតិ, នោ ឥតរស្ស។

    Hetūti purisassāpi tasmiṃ attabhāve arahattappattiyā hetusampannasseva patthanā samijjhati, no itarassa.

    សត្ថារទស្សនន្តិ សចេ ជីវមានកពុទ្ធស្សេវ សន្តិកេ បត្ថេតិ បត្ថនា សមិជ្ឈតិ។ បរិនិព្ពុតេ ភគវតិ ចេតិយស្ស សន្តិកេ វា ពោធិរុក្ខមូលេ វា បដិមាយ វា បច្ចេកពុទ្ធពុទ្ធសាវកានំ វា សន្តិកេ បត្ថនា ន សមិជ្ឈតិ។ កស្មា? ភព្ពាភព្ពកេ ញត្វា កម្មវិបាកបរិច្ឆេទកញាណេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា ព្យាកាតុំ អសមត្ថត្តា។ តស្មា ពុទ្ធស្ស សន្តិកេយេវ បត្ថនា សមិជ្ឈតិ។

    Satthāradassananti sace jīvamānakabuddhasseva santike pattheti patthanā samijjhati. Parinibbute bhagavati cetiyassa santike vā bodhirukkhamūle vā paṭimāya vā paccekabuddhabuddhasāvakānaṃ vā santike patthanā na samijjhati. Kasmā? Bhabbābhabbake ñatvā kammavipākaparicchedakañāṇena paricchinditvā byākātuṃ asamatthattā. Tasmā buddhassa santikeyeva patthanā samijjhati.

    បព្ពជ្ជាតិ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ សន្តិកេ បត្ថេន្តស្សាបិ កម្មកិរិយវាទីសុ តាបសេសុ វា ភិក្ខូសុ វា បព្ពជិតស្សេវ បត្ថនា សមិជ្ឈតិ, នោ គិហិលិង្គេ ឋិតស្ស។ កស្មា? បព្ពជិតាយេវ ហិ ពោធិសត្តា សម្ពោធិំ អធិគច្ឆន្តិ, ន គហដ្ឋា។ តស្មា អាទិម្ហិ បណិធានកាលេបិ បព្ពជិតេនេវ ភវិតព្ពំ។

    Pabbajjāti buddhassa bhagavato santike patthentassāpi kammakiriyavādīsu tāpasesu vā bhikkhūsu vā pabbajitasseva patthanā samijjhati, no gihiliṅge ṭhitassa. Kasmā? Pabbajitāyeva hi bodhisattā sambodhiṃ adhigacchanti, na gahaṭṭhā. Tasmā ādimhi paṇidhānakālepi pabbajiteneva bhavitabbaṃ.

    គុណសម្បត្តីតិ បព្ពជិតស្សាបិ អដ្ឋសមាបត្តិលាភិនោ បញ្ចាភិញ្ញស្សេវ សមិជ្ឈតិ, ន បន ឥមាយ គុណសម្បត្តិយា វិរហិតស្ស។ កស្មា? និគ្គុណស្ស តទភាវតោ។

    Guṇasampattīti pabbajitassāpi aṭṭhasamāpattilābhino pañcābhiññasseva samijjhati, na pana imāya guṇasampattiyā virahitassa. Kasmā? Nigguṇassa tadabhāvato.

    អធិការោតិ គុណសម្បន្នេនាបិ យេន អត្តនោ ជីវិតំ ពុទ្ធានំ បរិច្ចត្តំ ហោតិ, តស្ស ឥមិនា អធិការេន សម្បន្នស្សេវ សមិជ្ឈតិ, ន ឥតរស្ស។

    Adhikāroti guṇasampannenāpi yena attano jīvitaṃ buddhānaṃ pariccattaṃ hoti, tassa iminā adhikārena sampannasseva samijjhati, na itarassa.

    ឆន្ទតាតិ អភិនីហារសម្បន្នស្សាបិ យស្ស ពុទ្ធការកធម្មានំ អត្ថាយ មហន្តោ ឆន្ទោ វាយាមោ ច ឧស្សាហោ ច បរិយេដ្ឋិ ច, តស្សេវ សមិជ្ឈតិ, ន ឥតរស្ស។ តត្រិទំ ឆន្ទមហន្តតាយ ឱបម្មំ – សចេ ហិ ឯវមស្ស, ‘‘យោ បន សកលចក្កវាឡគព្ភំ ឯកោទកីភូតំ អត្តនោ ពាហុពលេន ឧត្តរិត្វា បារំ គន្តុំ សមត្ថោ, សោ ពុទ្ធត្តំ បាបុណាតិ។ យោ បនិមំ អត្តនោ ទុក្ករំ ន មញ្ញតិ ‘អហំ ឥមំ ឧត្តរិត្វា បារំ គមិស្សាមី’’’តិ ឯវំ មហតា ឆន្ទេន ឧស្សាហេន សមន្នាគតោ ហោតិ, តស្ស បត្ថនា សមិជ្ឈតិ, ន ឥតរស្ស (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.ខគ្គវិសាណសុត្តវណ្ណនា; អប. អដ្ឋ. ១.ទូរេនិទាន, សុមេធកថា; ចរិយា. អដ្ឋ. បកិណ្ណកកថា)។

    Chandatāti abhinīhārasampannassāpi yassa buddhakārakadhammānaṃ atthāya mahanto chando vāyāmo ca ussāho ca pariyeṭṭhi ca, tasseva samijjhati, na itarassa. Tatridaṃ chandamahantatāya opammaṃ – sace hi evamassa, ‘‘yo pana sakalacakkavāḷagabbhaṃ ekodakībhūtaṃ attano bāhubalena uttaritvā pāraṃ gantuṃ samattho, so buddhattaṃ pāpuṇāti. Yo panimaṃ attano dukkaraṃ na maññati ‘ahaṃ imaṃ uttaritvā pāraṃ gamissāmī’’’ti evaṃ mahatā chandena ussāhena samannāgato hoti, tassa patthanā samijjhati, na itarassa (su. ni. aṭṭha. 1.khaggavisāṇasuttavaṇṇanā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidāna, sumedhakathā; cariyā. aṭṭha. pakiṇṇakakathā).

    សុមេធបណ្ឌិតោ បន ឥមេ អដ្ឋ ធម្មេ សមោធានេត្វាវ ពុទ្ធភាវាយ អភិនីហារំ កត្វា និបជ្ជិ។ ទីបង្ករោបិ ភគវា អាគន្ត្វា សុមេធបណ្ឌិតស្ស សីសភាគេ ឋត្វា កលលបិដ្ឋេ និបន្នំ សុមេធតាបសំ ទិស្វា – ‘‘អយំ តាបសោ ពុទ្ធត្តាយ អភិនីហារំ កត្វា និបន្នោ, ឥជ្ឈិស្សតិ នុ ខោ ឯតស្ស បត្ថនា, ឧទាហុ នោ’’តិ អនាគតំសញាណំ បេសេត្វា ឧបធារេន្តោ – ‘‘ឥតោ កប្បសតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ អតិក្កមិត្វា គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា ឋិតកោវ បរិសមជ្ឈេ ព្យាកាសិ – ‘‘បស្សថ នោ, តុម្ហេ ភិក្ខវេ, ឥមំ ឧគ្គតបំ តាបសំ កលលបិដ្ឋេ និបន្ន’’ន្តិ។ ‘‘ឯវំ, ភន្តេ’’តិ។ អយំ ពុទ្ធត្តាយ អភិនីហារំ កត្វា និបន្នោ, សមិជ្ឈិស្សតិ ឥមស្ស តាបសស្ស បត្ថនា, អយញ្ហិ ឥតោ កប្បសតសហស្សាធិកានំ ចតុន្នំ អសង្ខ្យេយ្យានំ មត្ថកេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ លោកេ ភវិស្សតិ។ តស្មិំ បនស្ស អត្តភាវេ កបិលវត្ថុ នាម នគរំ និវាសោ ភវិស្សតិ, មហាមាយា នាម ទេវី មាតា, សុទ្ធោទនោ នាម រាជា បិតា, ឧបតិស្សោ ច កោលិតោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា, អានន្ទោ នាម ឧបដ្ឋាកោ, ខេមា ច ឧប្បលវណ្ណា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា ភវិស្សន្តិ ។ អយំ បរិបក្កញាណោ ហុត្វា មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិត្វា មហាបធានំ បទហិត្វា និគ្រោធមូលេ សុជាតាយ នាម កុមារិយា ទិន្នំ បាយាសំ បដិគ្គហេត្វា នេរញ្ជរាយ តីរេ បរិភុញ្ជិត្វា ពោធិមណ្ឌំ អារុយ្ហ អស្សត្ថរុក្ខមូលេ អភិសម្ពុជ្ឈិស្សតីតិ។ តេន វុត្តំ –

    Sumedhapaṇḍito pana ime aṭṭha dhamme samodhānetvāva buddhabhāvāya abhinīhāraṃ katvā nipajji. Dīpaṅkaropi bhagavā āgantvā sumedhapaṇḍitassa sīsabhāge ṭhatvā kalalapiṭṭhe nipannaṃ sumedhatāpasaṃ disvā – ‘‘ayaṃ tāpaso buddhattāya abhinīhāraṃ katvā nipanno, ijjhissati nu kho etassa patthanā, udāhu no’’ti anāgataṃsañāṇaṃ pesetvā upadhārento – ‘‘ito kappasatasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni atikkamitvā gotamo nāma buddho bhavissatī’’ti ñatvā ṭhitakova parisamajjhe byākāsi – ‘‘passatha no, tumhe bhikkhave, imaṃ uggatapaṃ tāpasaṃ kalalapiṭṭhe nipanna’’nti. ‘‘Evaṃ, bhante’’ti. Ayaṃ buddhattāya abhinīhāraṃ katvā nipanno, samijjhissati imassa tāpasassa patthanā, ayañhi ito kappasatasahassādhikānaṃ catunnaṃ asaṅkhyeyyānaṃ matthake gotamo nāma buddho loke bhavissati. Tasmiṃ panassa attabhāve kapilavatthu nāma nagaraṃ nivāso bhavissati, mahāmāyā nāma devī mātā, suddhodano nāma rājā pitā, upatisso ca kolito ca dve aggasāvakā, ānando nāma upaṭṭhāko, khemā ca uppalavaṇṇā ca dve aggasāvikā bhavissanti . Ayaṃ paripakkañāṇo hutvā mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitvā mahāpadhānaṃ padahitvā nigrodhamūle sujātāya nāma kumāriyā dinnaṃ pāyāsaṃ paṭiggahetvā nerañjarāya tīre paribhuñjitvā bodhimaṇḍaṃ āruyha assattharukkhamūle abhisambujjhissatīti. Tena vuttaṃ –

    ៦០.

    60.

    ‘‘ទីបង្ករោ លោកវិទូ, អាហុតីនំ បដិគ្គហោ;

    ‘‘Dīpaṅkaro lokavidū, āhutīnaṃ paṭiggaho;

    ឧស្សីសកេ មំ ឋត្វាន, ឥទំ វចនមព្រវិ។

    Ussīsake maṃ ṭhatvāna, idaṃ vacanamabravi.

    ៦១.

    61.

    ‘‘បស្សថ ឥមំ តាបសំ, ជដិលំ ឧគ្គតាបនំ;

    ‘‘Passatha imaṃ tāpasaṃ, jaṭilaṃ uggatāpanaṃ;

    អបរិមេយ្យិតោ កប្បេ, ពុទ្ធោ លោកេ ភវិស្សតិ។

    Aparimeyyito kappe, buddho loke bhavissati.

    ៦២.

    62.

    ‘‘អហូ កបិលវ្ហយា រម្មា, និក្ខមិត្វា តថាគតោ;

    ‘‘Ahū kapilavhayā rammā, nikkhamitvā tathāgato;

    បធានំ បទហិត្វាន, កត្វា ទុក្ករការិកំ។

    Padhānaṃ padahitvāna, katvā dukkarakārikaṃ.

    ៦៣.

    63.

    ‘‘អជបាលរុក្ខមូលស្មិំ, និសីទិត្វា តថាគតោ;

    ‘‘Ajapālarukkhamūlasmiṃ, nisīditvā tathāgato;

    តត្ថ បាយាសំ បគ្គយ្ហ, នេរញ្ជរមុបេហិតិ។

    Tattha pāyāsaṃ paggayha, nerañjaramupehiti.

    ៦៤.

    64.

    ‘‘នេរញ្ជរាយ តីរម្ហិ, បាយាសំ អទ សោ ជិនោ;

    ‘‘Nerañjarāya tīramhi, pāyāsaṃ ada so jino;

    បដិយត្តវរមគ្គេន, ពោធិមូលមុបេហិតិ។

    Paṭiyattavaramaggena, bodhimūlamupehiti.

    ៦៥.

    65.

    ‘‘តតោ បទក្ខិណំ កត្វា, ពោធិមណ្ឌំ អនុត្តរោ;

    ‘‘Tato padakkhiṇaṃ katvā, bodhimaṇḍaṃ anuttaro;

    អស្សត្ថរុក្ខមូលម្ហិ, ពុជ្ឈិស្សតិ មហាយសោ។

    Assattharukkhamūlamhi, bujjhissati mahāyaso.

    ៦៦.

    66.

    ‘‘ឥមស្ស ជនិកា មាតា, មាយា នាម ភវិស្សតិ;

    ‘‘Imassa janikā mātā, māyā nāma bhavissati;

    បិតា សុទ្ធោទនោ នាម, អយំ ហេស្សតិ គោតមោ។

    Pitā suddhodano nāma, ayaṃ hessati gotamo.

    ៦៧.

    67.

    ‘‘អនាសវា វីតរាគា, សន្តចិត្តា សមាហិតា;

    ‘‘Anāsavā vītarāgā, santacittā samāhitā;

    កោលិតោ ឧបតិស្សោ ច, អគ្គា ហេស្សន្តិ សាវកា;

    Kolito upatisso ca, aggā hessanti sāvakā;

    អានន្ទោ នាមុបដ្ឋាកោ, ឧបដ្ឋិស្សតិមំ ជិនំ។

    Ānando nāmupaṭṭhāko, upaṭṭhissatimaṃ jinaṃ.

    ៦៨.

    68.

    ‘‘ខេមា ឧប្បលវណ្ណា ច, អគ្គា ហេស្សន្តិ សាវិកា;

    ‘‘Khemā uppalavaṇṇā ca, aggā hessanti sāvikā;

    អនាសវា វីតរាគា, សន្តចិត្តា សមាហិតា។

    Anāsavā vītarāgā, santacittā samāhitā.

    ៦៩.

    69.

    ‘‘ពោធិ តស្ស ភគវតោ, អស្សត្ថោតិ បវុច្ចតិ;

    ‘‘Bodhi tassa bhagavato, assatthoti pavuccati;

    ចិត្តោ ច ហត្ថាឡវកោ, អគ្គា ហេស្សន្តុបដ្ឋកា;

    Citto ca hatthāḷavako, aggā hessantupaṭṭhakā;

    ឧត្តរា នន្ទមាតា ច, អគ្គា ហេស្សន្តុបដ្ឋិកា’’តិ។

    Uttarā nandamātā ca, aggā hessantupaṭṭhikā’’ti.

    តត្ថ លោកវិទូតិ សព្ពថា វិទិតលោកត្តា បន លោកវិទូ។ ភគវា ហិ សភាវតោ សមុទយតោ និរោធតោ និរោធូបាយតោតិ សព្ពថាបិ លោកំ អវេទិ អញ្ញាសិ បដិវិជ្ឈិ។ តស្មា លោកវិទូតិ វុច្ចតិ។ យថាហ –

    Tattha lokavidūti sabbathā viditalokattā pana lokavidū. Bhagavā hi sabhāvato samudayato nirodhato nirodhūpāyatoti sabbathāpi lokaṃ avedi aññāsi paṭivijjhi. Tasmā lokavidūti vuccati. Yathāha –

    ‘‘តស្មា ហវេ លោកវិទូ សុមេធោ, លោកន្តគូ វូសិតព្រហ្មចរិយោ;

    ‘‘Tasmā have lokavidū sumedho, lokantagū vūsitabrahmacariyo;

    លោកស្ស អន្តំ សមិតាវិ ញត្វា, នាសីសតី លោកមិមំ បរញ្ចា’’តិ។ (សំ. និ. ១.១០៧; អ. និ. ៤.៤៦);

    Lokassa antaṃ samitāvi ñatvā, nāsīsatī lokamimaṃ parañcā’’ti. (saṃ. ni. 1.107; a. ni. 4.46);

    អបិ ច តយោ លោកា – សង្ខារលោកោ, សត្តលោកោ, ឱកាសលោកោតិ។ តត្ថ សង្ខារលោកោ នាម បដិច្ចសមុប្បន្នា បថវិអាទយោ ធម្មា។ សត្តលោកោ នាម សញ្ញិនោ អសញ្ញិនោ នេវសញ្ញិនាសញ្ញិនោ ច សត្តា។ ឱកាសលោកោ នាម សត្តានំ និវាសដ្ឋានំ។ ឥមេ បន តយោបិ លោកា ភគវតា យថាសភាវតោ វិទិតា, តស្មា លោកវិទូតិ វុច្ចតិ។ អាហុតីនំ បដិគ្គហោតិ ទានានំ បដិគ្គហេតុំ អរហត្តា ទក្ខិណេយ្យត្តា អាហុតីនំ បដិគ្គហោ។ ឧស្សីសកេ មំ ឋត្វានាតិ មម សីសសមីបេ ឋត្វា។ ឥទំ ឥទានិ វត្តព្ពំ វចនំ អព្រវីតិ អត្ថោ។ ជដិលន្តិ ជដា អស្ស សន្តីតិ ជដិលោ, តំ ជដិលំ។ ឧគ្គតាបនន្តិ ឧគ្គតាបសំ។ អហូតិ អហនិ, អថាតិ អត្ថោ។ អយមេវ វា បាឋោ។ កបិលវ្ហយាតិ កបិលអវ្ហយា អភិធានា។ រម្មាតិ រមណីយតោ។ បធានន្តិ វីរិយំ។ ឯហិតីតិ ឯស្សតិ គមិស្សតិ។ សេសគាថាសុ ឧត្តានមេវាតិ។

    Api ca tayo lokā – saṅkhāraloko, sattaloko, okāsalokoti. Tattha saṅkhāraloko nāma paṭiccasamuppannā pathaviādayo dhammā. Sattaloko nāma saññino asaññino nevasaññināsaññino ca sattā. Okāsaloko nāma sattānaṃ nivāsaṭṭhānaṃ. Ime pana tayopi lokā bhagavatā yathāsabhāvato viditā, tasmā lokavidūti vuccati. Āhutīnaṃ paṭiggahoti dānānaṃ paṭiggahetuṃ arahattā dakkhiṇeyyattā āhutīnaṃ paṭiggaho. Ussīsake maṃ ṭhatvānāti mama sīsasamīpe ṭhatvā. Idaṃ idāni vattabbaṃ vacanaṃ abravīti attho. Jaṭilanti jaṭā assa santīti jaṭilo, taṃ jaṭilaṃ. Uggatāpananti uggatāpasaṃ. Ahūti ahani, athāti attho. Ayameva vā pāṭho. Kapilavhayāti kapilaavhayā abhidhānā. Rammāti ramaṇīyato. Padhānanti vīriyaṃ. Ehitīti essati gamissati. Sesagāthāsu uttānamevāti.

    តតោ សុមេធបណ្ឌិតោ – ‘‘មយ្ហំ កិរ បត្ថនា សមិជ្ឈិស្សតី’’តិ សញ្ជាតសោមនស្សោ អហោសិ។ មហាជនោ ទីបង្ករទសពលស្ស វចនំ សុត្វា – ‘‘សុមេធតាបសោ កិរ ពុទ្ធពីជង្កុរោ’’តិ ហដ្ឋតុដ្ឋោ អហោសិ។ ឯវញ្ចស្ស អហោសិ – ‘‘យថា នាម បុរិសោ នទិំ តរន្តោ ឧជុកេន តិត្ថេន តរិតុំ អសក្កោន្តោ ហេដ្ឋាតិត្ថេន ឧត្តរតិ, ឯវមេវ មយំ ទីបង្ករទសពលស្ស សាសនេ មគ្គផលំ អលភមានា អនាគតេ យទា ត្វំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ, តទា តវ សម្មុខា មគ្គផលំ សច្ឆិកាតុំ សមត្ថា ភវេយ្យាមា’’តិ បត្ថនំ អកំសុ។ ទីបង្ករទសពលោ ពោធិសត្តំ មហាសត្តំ បសំសិត្វា អដ្ឋហិ បុប្ផមុដ្ឋីហិ បូជេត្វា បទក្ខិណំ កត្វា បក្កាមិ។ តេបិ ចតុសតសហស្សា ខីណាសវា ពោធិសត្តំ បុប្ផេហិ ច គន្ធេហិ ច បូជេត្វា បទក្ខិណំ កត្វា បក្កមិំសុ។ ទេវមនុស្សា បន តថេវ បូជេត្វា វន្ទិត្វា បក្កមិំសុ។

    Tato sumedhapaṇḍito – ‘‘mayhaṃ kira patthanā samijjhissatī’’ti sañjātasomanasso ahosi. Mahājano dīpaṅkaradasabalassa vacanaṃ sutvā – ‘‘sumedhatāpaso kira buddhabījaṅkuro’’ti haṭṭhatuṭṭho ahosi. Evañcassa ahosi – ‘‘yathā nāma puriso nadiṃ taranto ujukena titthena tarituṃ asakkonto heṭṭhātitthena uttarati, evameva mayaṃ dīpaṅkaradasabalassa sāsane maggaphalaṃ alabhamānā anāgate yadā tvaṃ buddho bhavissasi, tadā tava sammukhā maggaphalaṃ sacchikātuṃ samatthā bhaveyyāmā’’ti patthanaṃ akaṃsu. Dīpaṅkaradasabalo bodhisattaṃ mahāsattaṃ pasaṃsitvā aṭṭhahi pupphamuṭṭhīhi pūjetvā padakkhiṇaṃ katvā pakkāmi. Tepi catusatasahassā khīṇāsavā bodhisattaṃ pupphehi ca gandhehi ca pūjetvā padakkhiṇaṃ katvā pakkamiṃsu. Devamanussā pana tatheva pūjetvā vanditvā pakkamiṃsu.

    អថ សព្ពលោកមតិទីបង្ករោ ទីបង្ករោ ភគវា ចតូហិ ខីណាសវសតសហស្សេហិ បរិវុតោ រម្មនគរវាសីហិ បូជិយមានោ ទេវតាហិ អភិវន្ទិយមានោ សញ្ឈាប្បភានុរញ្ជិតវរកនកគិរិសិខរោ វិយ ជង្គមមានោ អនេកេសុ បាដិហារិយេសុ វត្តមានេសុ តេន អលង្កតបដិយត្តេន មគ្គេន គន្ត្វា នានាសុរភិកុសុមគន្ធវាសិតំ ចុណ្ណសម្មោទគន្ធំ សមុស្សិតធជបដាកំ គន្ធានុពទ្ធហទយេហិ ភមរគណេហិ គុម្ពគុម្ពាយមានំ ធូបន្ធការំ អមរបុរសទិសសោភំ អភិរម្មំ រម្មនគរំ បវិសិត្វា បញ្ញត្តេ មហារហេ ពុទ្ធាសនេ យុគន្ធរមត្ថកេ សរទសមយរុចិរកររជនិករោ តិមិរនិករនិធនករោ កមលវនវិកសនករោ ទិវសករោ វិយ ទសពលទិវសករោ និសីទិ។ ភិក្ខុសង្ឃោបិ បដិបាដិយា អត្តនោ អត្តនោ បត្តាសនេ និសីទិ។ រម្មនគរវាសិនោ បន ឧបាសកា សទ្ធាទិគុណសម្បន្នា នានាវិធខជ្ជាទីហិ សមលង្កតំ វណ្ណគន្ធរសសម្បន្នំ អសទិសំ សុខនិទានំ ទានំ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស អទំសុ។

    Atha sabbalokamatidīpaṅkaro dīpaṅkaro bhagavā catūhi khīṇāsavasatasahassehi parivuto rammanagaravāsīhi pūjiyamāno devatāhi abhivandiyamāno sañjhāppabhānurañjitavarakanakagirisikharo viya jaṅgamamāno anekesu pāṭihāriyesu vattamānesu tena alaṅkatapaṭiyattena maggena gantvā nānāsurabhikusumagandhavāsitaṃ cuṇṇasammodagandhaṃ samussitadhajapaṭākaṃ gandhānubaddhahadayehi bhamaragaṇehi gumbagumbāyamānaṃ dhūpandhakāraṃ amarapurasadisasobhaṃ abhirammaṃ rammanagaraṃ pavisitvā paññatte mahārahe buddhāsane yugandharamatthake saradasamayarucirakararajanikaro timiranikaranidhanakaro kamalavanavikasanakaro divasakaro viya dasabaladivasakaro nisīdi. Bhikkhusaṅghopi paṭipāṭiyā attano attano pattāsane nisīdi. Rammanagaravāsino pana upāsakā saddhādiguṇasampannā nānāvidhakhajjādīhi samalaṅkataṃ vaṇṇagandharasasampannaṃ asadisaṃ sukhanidānaṃ dānaṃ buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa adaṃsu.

    អថ ខោ ពោធិសត្តោ ទសពលស្ស ព្យាករណំ សុត្វា ពុទ្ធភាវំ ករតលគតមិវ មញ្ញមានោ បមុទិតហទយោ សព្ពេសុ បដិក្កន្តេសុ សយនា វុដ្ឋាយ – ‘‘បារមិយោ វិចិនិស្សាមី’’តិ បុប្ផរាសិមត្ថកេ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសីទិ។ ឯវំ និសិន្នេ មហាសត្តេ សកលទសសហស្សចក្កវាឡទេវតា សាធុការំ ទត្វា – ‘‘អយ្យ សុមេធតាបស, បោរាណកពោធិសត្តានំ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា – ‘បារមិយោ វិចិនិស្សាមី’តិ និសិន្នកាលេ យានិ បុព្ពនិមិត្តានិ នាម បញ្ញាយន្តិ, តានិ សព្ពានិបិ អជ្ជ បាតុភូតានិ និស្សំសយេន ត្វំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ, មយមេតំ ជានាម – ‘យស្សេតានិ និមិត្តានិ បញ្ញាយន្តិ, សោ ឯកន្តេនេវ ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ’ តស្មា ត្វំ អត្តនោ វីរិយំ ទឡ្ហំ កត្វា បគ្គណ្ហា’’តិ ពោធិសត្តំ នានប្បការាហិ ថុតីហិ អភិត្ថវិំសុ។ តេន វុត្តំ –

    Atha kho bodhisatto dasabalassa byākaraṇaṃ sutvā buddhabhāvaṃ karatalagatamiva maññamāno pamuditahadayo sabbesu paṭikkantesu sayanā vuṭṭhāya – ‘‘pāramiyo vicinissāmī’’ti puppharāsimatthake pallaṅkaṃ ābhujitvā nisīdi. Evaṃ nisinne mahāsatte sakaladasasahassacakkavāḷadevatā sādhukāraṃ datvā – ‘‘ayya sumedhatāpasa, porāṇakabodhisattānaṃ pallaṅkaṃ ābhujitvā – ‘pāramiyo vicinissāmī’ti nisinnakāle yāni pubbanimittāni nāma paññāyanti, tāni sabbānipi ajja pātubhūtāni nissaṃsayena tvaṃ buddho bhavissasi, mayametaṃ jānāma – ‘yassetāni nimittāni paññāyanti, so ekanteneva buddho bhavissati’ tasmā tvaṃ attano vīriyaṃ daḷhaṃ katvā paggaṇhā’’ti bodhisattaṃ nānappakārāhi thutīhi abhitthaviṃsu. Tena vuttaṃ –

    ៧០.

    70.

    ‘‘ឥទំ សុត្វាន វចនំ, អសមស្ស មហេសិនោ;

    ‘‘Idaṃ sutvāna vacanaṃ, asamassa mahesino;

    អាមោទិតា នរមរូ, ពុទ្ធពីជំ កិរ អយំ។

    Āmoditā naramarū, buddhabījaṃ kira ayaṃ.

    ៧១.

    71.

    ‘‘ឧក្កុដ្ឋិសទ្ទា វត្តន្តិ, អប្ផោដេន្តិ ហសន្តិ ច;

    ‘‘Ukkuṭṭhisaddā vattanti, apphoṭenti hasanti ca;

    កតញ្ជលី នមស្សន្តិ, ទសសហស្សី សទេវកា។

    Katañjalī namassanti, dasasahassī sadevakā.

    ៧២.

    72.

    ‘‘យទិមស្ស លោកនាថស្ស, វិរជ្ឈិស្សាម សាសនំ;

    ‘‘Yadimassa lokanāthassa, virajjhissāma sāsanaṃ;

    អនាគតម្ហិ អទ្ធានេ, ហេស្សាម សម្មុខា ឥមំ។

    Anāgatamhi addhāne, hessāma sammukhā imaṃ.

    ៧៣.

    73.

    ‘‘យថា មនុស្សា នទិំ តរន្តា, បដិតិត្ថំ វិរជ្ឈិយ;

    ‘‘Yathā manussā nadiṃ tarantā, paṭititthaṃ virajjhiya;

    ហេដ្ឋាតិត្ថេ គហេត្វាន, ឧត្តរន្តិ មហានទិំ។

    Heṭṭhātitthe gahetvāna, uttaranti mahānadiṃ.

    ៧៤.

    74.

    ‘‘ឯវមេវ មយំ សព្ពេ, យទិ មុញ្ចាមិមំ ជិនំ;

    ‘‘Evameva mayaṃ sabbe, yadi muñcāmimaṃ jinaṃ;

    អនាគតម្ហិ អទ្ធានេ, ហេស្សាម សម្មុខា ឥមំ។

    Anāgatamhi addhāne, hessāma sammukhā imaṃ.

    ៧៥.

    75.

    ‘‘ទីបង្ករោ លោកវិទូ, អាហុតីនំ បដិគ្គហោ;

    ‘‘Dīpaṅkaro lokavidū, āhutīnaṃ paṭiggaho;

    មម កម្មំ បកិត្តេត្វា, ទក្ខិណំ បាទមុទ្ធរិ។

    Mama kammaṃ pakittetvā, dakkhiṇaṃ pādamuddhari.

    ៧៦.

    76.

    ‘‘យេ តត្ថាសុំ ជិនបុត្តា, បទក្ខិណមកំសុ មំ;

    ‘‘Ye tatthāsuṃ jinaputtā, padakkhiṇamakaṃsu maṃ;

    ទេវា មនុស្សា អសុរា ច, អភិវាទេត្វាន បក្កមុំ។

    Devā manussā asurā ca, abhivādetvāna pakkamuṃ.

    ៧៧.

    77.

    ‘‘ទស្សនំ មេ អតិក្កន្តេ, សសង្ឃេ លោកនាយកេ;

    ‘‘Dassanaṃ me atikkante, sasaṅghe lokanāyake;

    សយនា វុដ្ឋហិត្វាន, បល្លង្កំ អាភុជិំ តទា។

    Sayanā vuṭṭhahitvāna, pallaṅkaṃ ābhujiṃ tadā.

    ៧៨.

    78.

    ‘‘សុខេន សុខិតោ ហោមិ, បាមោជ្ជេន បមោទិតោ;

    ‘‘Sukhena sukhito homi, pāmojjena pamodito;

    បីតិយា ច អភិស្សន្នោ, បល្លង្កំ អាភុជិំ តទា។

    Pītiyā ca abhissanno, pallaṅkaṃ ābhujiṃ tadā.

    ៧៩.

    79.

    ‘‘បល្លង្កេន និសីទិត្វា, ឯវំ ចិន្តេសហំ តទា;

    ‘‘Pallaṅkena nisīditvā, evaṃ cintesahaṃ tadā;

    វសីភូតោ អហំ ឈានេ, អភិញ្ញាសុ បារមិំ គតោ។

    Vasībhūto ahaṃ jhāne, abhiññāsu pāramiṃ gato.

    ៨០.

    80.

    ‘‘សហស្សិយម្ហិ លោកម្ហិ, ឥសយោ នត្ថិ មេ សមា;

    ‘‘Sahassiyamhi lokamhi, isayo natthi me samā;

    អសមោ ឥទ្ធិធម្មេសុ, អលភិំ ឦទិសំ សុខំ។

    Asamo iddhidhammesu, alabhiṃ īdisaṃ sukhaṃ.

    ៨១.

    81.

    ‘‘បល្លង្កាភុជនេ មយ្ហំ, ទសសហស្សាធិវាសិនោ;

    ‘‘Pallaṅkābhujane mayhaṃ, dasasahassādhivāsino;

    មហានាទំ បវត្តេសុំ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ។

    Mahānādaṃ pavattesuṃ, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

    ៨២.

    82.

    ‘‘យា បុព្ពេ ពោធិសត្តានំ, បល្លង្កវរមាភុជេ;

    ‘‘Yā pubbe bodhisattānaṃ, pallaṅkavaramābhuje;

    និមិត្តានិ បទិស្សន្តិ, តានិ អជ្ជ បទិស្សរេ។

    Nimittāni padissanti, tāni ajja padissare.

    ៨៣.

    83.

    ‘‘សីតំ ព្យបគតំ ហោតិ, ឧណ្ហញ្ច ឧបសម្មតិ;

    ‘‘Sītaṃ byapagataṃ hoti, uṇhañca upasammati;

    តានិ អជ្ជ បទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ។

    Tāni ajja padissanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

    ៨៤.

    84.

    ‘‘ទសសហស្សី លោកធាតុ, និស្សទ្ទា ហោន្តិ និរាកុលា;

    ‘‘Dasasahassī lokadhātu, nissaddā honti nirākulā;

    តានិ អជ្ជ បទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ។

    Tāni ajja padissanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

    ៨៥.

    85.

    ‘‘មហាវាតា ន វាយន្តិ, ន សន្ទន្តិ សវន្តិយោ;

    ‘‘Mahāvātā na vāyanti, na sandanti savantiyo;

    តានិ អជ្ជ បទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ។

    Tāni ajja padissanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

    ៨៦.

    86.

    ‘‘ថលជា ទកជា បុប្ផា, សព្ពេ បុប្ផន្តិ តាវទេ;

    ‘‘Thalajā dakajā pupphā, sabbe pupphanti tāvade;

    តេបជ្ជ បុប្ផិតា សព្ពេ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ។

    Tepajja pupphitā sabbe, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

    ៨៧.

    87.

    ‘‘លតា វា យទិ វា រុក្ខា, ផលភារា ហោន្តិ តាវទេ;

    ‘‘Latā vā yadi vā rukkhā, phalabhārā honti tāvade;

    តេបជ្ជ ផលិតា សព្ពេ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ។

    Tepajja phalitā sabbe, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

    ៨៨.

    88.

    ‘‘អាកាសដ្ឋា ច ភូមដ្ឋា, រតនា ជោតន្តិ តាវទេ;

    ‘‘Ākāsaṭṭhā ca bhūmaṭṭhā, ratanā jotanti tāvade;

    តេបជ្ជ រតនា ជោតន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ។

    Tepajja ratanā jotanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

    ៨៩.

    89.

    ‘‘មានុស្សកា ច ទិព្ពា ច, តុរិយា វជ្ជន្តិ តាវទេ;

    ‘‘Mānussakā ca dibbā ca, turiyā vajjanti tāvade;

    តេបជ្ជុភោ អភិរវន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ។

    Tepajjubho abhiravanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

    ៩០.

    90.

    ‘‘វិចិត្តបុប្ផា គគនា, អភិវស្សន្តិ តាវទេ;

    ‘‘Vicittapupphā gaganā, abhivassanti tāvade;

    តេបិ អជ្ជ បវស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ។

    Tepi ajja pavassanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

    ៩១.

    91.

    ‘‘មហាសមុទ្ទោ អាភុជតិ, ទសសហស្សី បកម្បតិ;

    ‘‘Mahāsamuddo ābhujati, dasasahassī pakampati;

    តេបជ្ជុភោ អភិរវន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ។

    Tepajjubho abhiravanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

    ៩២.

    92.

    ‘‘និរយេបិ ទសសហស្សេ, អគ្គី និព្ពន្តិ តាវទេ;

    ‘‘Nirayepi dasasahasse, aggī nibbanti tāvade;

    តេបជ្ជ និព្ពុតា អគ្គី, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ។

    Tepajja nibbutā aggī, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

    ៩៣.

    93.

    ‘‘វិមលោ ហោតិ សូរិយោ, សព្ពា ទិស្សន្តិ តារកា;

    ‘‘Vimalo hoti sūriyo, sabbā dissanti tārakā;

    តេបិ អជ្ជ បទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ។

    Tepi ajja padissanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

    ៩៤.

    94.

    ‘‘អនោវដ្ឋេន ឧទកំ, មហិយា ឧព្ភិជ្ជិ តាវទេ;

    ‘‘Anovaṭṭhena udakaṃ, mahiyā ubbhijji tāvade;

    តម្បជ្ជុព្ភិជ្ជតេ មហិយា, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ។

    Tampajjubbhijjate mahiyā, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

    ៩៥.

    95.

    ‘‘តារាគណា វិរោចន្តិ, នក្ខត្តា គគនមណ្ឌលេ;

    ‘‘Tārāgaṇā virocanti, nakkhattā gaganamaṇḍale;

    វិសាខា ចន្ទិមាយុត្តា, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ។

    Visākhā candimāyuttā, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

    ៩៦.

    96.

    ‘‘ពិលាសយា ទរីសយា, និក្ខមន្តិ សកាសយា;

    ‘‘Bilāsayā darīsayā, nikkhamanti sakāsayā;

    តេបជ្ជ អាសយា ឆុទ្ធា, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ។

    Tepajja āsayā chuddhā, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

    ៩៧.

    97.

    ‘‘ន ហោន្តិ អរតី សត្តានំ, សន្តុដ្ឋា ហោន្តិ តាវទេ;

    ‘‘Na honti aratī sattānaṃ, santuṭṭhā honti tāvade;

    តេបជ្ជ សព្ពេ សន្តុដ្ឋា, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ។

    Tepajja sabbe santuṭṭhā, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

    ៩៨.

    98.

    ‘‘រោគា តទុបសម្មន្តិ, ជិឃច្ឆា ច វិនស្សសិ;

    ‘‘Rogā tadupasammanti, jighacchā ca vinassasi;

    តានិ អជ្ជ បទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ។

    Tāni ajja padissanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

    ៩៩.

    99.

    ‘‘រោគា តទា តនុ ហោតិ, ទោសោ មោហោ វិនស្សសិ;

    ‘‘Rogā tadā tanu hoti, doso moho vinassasi;

    តេបជ្ជ វិគតា សព្ពេ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ។

    Tepajja vigatā sabbe, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

    ១០០.

    100.

    ‘‘ភយំ តទា ន ភវតិ, អជ្ជបេតំ បទិស្សតិ;

    ‘‘Bhayaṃ tadā na bhavati, ajjapetaṃ padissati;

    តេន លិង្គេន ជានាម, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ។

    Tena liṅgena jānāma, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

    ១០១.

    101.

    ‘‘រជោនុទ្ធំសតី ឧទ្ធំ, អជ្ជបេតំ បទិស្សតិ;

    ‘‘Rajonuddhaṃsatī uddhaṃ, ajjapetaṃ padissati;

    តេន លិង្គេន ជានាម, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ។

    Tena liṅgena jānāma, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

    ១០២.

    102.

    ‘‘អនិដ្ឋគន្ធោ បក្កមតិ, ទិព្ពគន្ធោ បវាយតិ;

    ‘‘Aniṭṭhagandho pakkamati, dibbagandho pavāyati;

    សោបជ្ជ វាយតី គន្ធោ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ។

    Sopajja vāyatī gandho, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

    ១០៣.

    103.

    ‘‘សព្ពេ ទេវា បទិស្សន្តិ, ឋបយិត្វា អរូបិនោ;

    ‘‘Sabbe devā padissanti, ṭhapayitvā arūpino;

    តេបជ្ជ សព្ពេ ទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ។

    Tepajja sabbe dissanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

    ១០៤.

    104.

    ‘‘យាវតា និរយា នាម, សព្ពេ ទិស្សន្តិ តាវទេ;

    ‘‘Yāvatā nirayā nāma, sabbe dissanti tāvade;

    តេបជ្ជ សព្ពេ ទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ។

    Tepajja sabbe dissanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

    ១០៥.

    105.

    ‘‘កុដ្ដា កវាដា សេលា ច, ន ហោន្តាវរណា តទា;

    ‘‘Kuṭṭā kavāṭā selā ca, na hontāvaraṇā tadā;

    អាកាសភូតា តេបជ្ជ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ។

    Ākāsabhūtā tepajja, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

    ១០៦.

    106.

    ‘‘ចុតី ច ឧបបត្តី ច, ខណេ តស្មិំ ន វិជ្ជតិ;

    ‘‘Cutī ca upapattī ca, khaṇe tasmiṃ na vijjati;

    តានិបជ្ជ បទិស្សន្តិ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសិ។

    Tānipajja padissanti, dhuvaṃ buddho bhavissasi.

    ១០៧.

    107.

    ‘‘ទឡ្ហំ បគ្គណ្ហ វីរិយំ, មា និវត្ត អភិក្កម;

    ‘‘Daḷhaṃ paggaṇha vīriyaṃ, mā nivatta abhikkama;

    មយម្បេតំ វិជានាម, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ។

    Mayampetaṃ vijānāma, dhuvaṃ buddho bhavissasī’’ti.

    តត្ថ ឥទំ សុត្វាន វចនន្តិ ឥទំ ទីបង្ករស្ស ភគវតោ ពោធិសត្តស្ស ព្យាករណវចនំ សុត្វា។ អសមស្សាតិ សមស្ស សទិសស្ស អភាវតោ អសមស្ស។ យថាហ –

    Tattha idaṃ sutvāna vacananti idaṃ dīpaṅkarassa bhagavato bodhisattassa byākaraṇavacanaṃ sutvā. Asamassāti samassa sadisassa abhāvato asamassa. Yathāha –

    ‘‘ន មេ អាចរិយោ អត្ថិ, សទិសោ មេ ន វិជ្ជតិ;

    ‘‘Na me ācariyo atthi, sadiso me na vijjati;

    សទេវកស្មិំ លោកស្មិំ, នត្ថិ មេ បដិបុគ្គលោ’’តិ។ (ម. និ. ១.២៨៥; ២.៣៤១; មហាវ. ១១; កថា. ៤០៥; មិ. ប. ៤.៥.១១);

    Sadevakasmiṃ lokasmiṃ, natthi me paṭipuggalo’’ti. (ma. ni. 1.285; 2.341; mahāva. 11; kathā. 405; mi. pa. 4.5.11);

    មហេសិនោតិ មហន្តេ សីលសមាធិបញ្ញាក្ខន្ធេ ឯសិ គវេសីតិ មហេសី, តស្ស មហេសិនោ។ នរមរូតិ នរា ច អមរា ច, ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសោ បនាយំ សព្ពេបិ ទសសហស្សិលោកធាតុយា នាគសុបណ្ណយក្ខាទយោបិ អាមោទិតាវ។ ពុទ្ធពីជំ កិរ អយន្តិ អយំ កិរ ពុទ្ធង្កុរោ ឧប្បន្នោតិ អាមោទិតាតិ អត្ថោ។

    Mahesinoti mahante sīlasamādhipaññākkhandhe esi gavesīti mahesī, tassa mahesino. Naramarūti narā ca amarā ca, ukkaṭṭhaniddeso panāyaṃ sabbepi dasasahassilokadhātuyā nāgasupaṇṇayakkhādayopi āmoditāva. Buddhabījaṃ kira ayanti ayaṃ kira buddhaṅkuro uppannoti āmoditāti attho.

    ឧក្កុដ្ឋិសទ្ទាតិ ឧន្នាទសទ្ទា វត្តន្តិ។ អប្ផោដេន្តីតិ ហត្ថេហិ ពាហា អភិហនន្តិ។ ទសសហស្សីតិ ទសសហស្សិលោកធាតុយោ។ សទេវកាតិ សហ ទេវេហិ សទេវកា ទសសហស្សី នមស្សន្តីតិ អត្ថោ។ យទិមស្សាតិ យទិ ឥមស្ស, អយមេវ វា បាឋោ។ វិរជ្ឈិស្សាមាតិ យទិ ន សម្បាបុណិស្សាម។ អនាគតម្ហិ អទ្ធានេតិ អនាគតេ កាលេ។ ហេស្សាមាតិ ភវិស្សាម។ សម្មុខាតិ សម្មុខីភូតា។ ឥមន្តិ ឥមស្ស, សាមិអត្ថេ ឧបយោគវចនំ។

    Ukkuṭṭhisaddāti unnādasaddā vattanti. Apphoṭentīti hatthehi bāhā abhihananti. Dasasahassīti dasasahassilokadhātuyo. Sadevakāti saha devehi sadevakā dasasahassī namassantīti attho. Yadimassāti yadi imassa, ayameva vā pāṭho. Virajjhissāmāti yadi na sampāpuṇissāma. Anāgatamhi addhāneti anāgate kāle. Hessāmāti bhavissāma. Sammukhāti sammukhībhūtā. Imanti imassa, sāmiatthe upayogavacanaṃ.

    នទិំ តរន្តាតិ នទីតរណកា, ‘‘នទិតរន្តា’’តិបិ បាឋោ។ បដិតិត្ថន្តិ បដិមុខតិត្ថំ។ វិរជ្ឈិយាតិ វិរជ្ឈិត្វា។ យទិ មុញ្ចាមាតិ យទិ ឥមំ ភគវន្តំ មុញ្ចិត្វា អកតកិច្ចា គមិស្សាមាតិ អត្ថោ។ មម កម្មំ បកិត្តេត្វាតិ មម ភាវិតមត្ថំ ព្យាករិត្វា។ ទក្ខិណំ បាទមុទ្ធរីតិ ទក្ខិណំ បាទំ ឧក្ខិបិ, ‘‘កតបទក្ខិណោ’’តិបិ បាឋោ។

    Nadiṃtarantāti nadītaraṇakā, ‘‘naditarantā’’tipi pāṭho. Paṭititthanti paṭimukhatitthaṃ. Virajjhiyāti virajjhitvā. Yadi muñcāmāti yadi imaṃ bhagavantaṃ muñcitvā akatakiccā gamissāmāti attho. Mama kammaṃ pakittetvāti mama bhāvitamatthaṃ byākaritvā. Dakkhiṇaṃpādamuddharīti dakkhiṇaṃ pādaṃ ukkhipi, ‘‘katapadakkhiṇo’’tipi pāṭho.

    ជិនបុត្តាតិ ទីបង្ករស្ស សត្ថុនោ សាវកា។ ទេវា មនុស្សា អសុរា ច, អភិវាទេត្វាន បក្កមុន្តិ ទេវាទយោ សព្ពេបិ ឥមេ មំ តិក្ខត្តុំ បទក្ខិណំ កត្វា បុប្ផាទីហិ បូជេត្វា សុប្បតិដ្ឋិតបញ្ចង្គា វន្ទិត្វា និវត្តិត្វា បុនប្បុនំ ឱលោកេត្វា មធុរត្ថព្យញ្ជនាហិ នានប្បការាហិ ថុតីហិ វណ្ណេន្តា បក្កមិំសុ។ ‘‘នរា នាគា ច គន្ធព្ពា, អភិវាទេត្វាន បក្កមុ’’ន្តិបិ បាឋោ។

    Jinaputtāti dīpaṅkarassa satthuno sāvakā. Devā manussā asurā ca, abhivādetvāna pakkamunti devādayo sabbepi ime maṃ tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā pupphādīhi pūjetvā suppatiṭṭhitapañcaṅgā vanditvā nivattitvā punappunaṃ oloketvā madhuratthabyañjanāhi nānappakārāhi thutīhi vaṇṇentā pakkamiṃsu. ‘‘Narā nāgā ca gandhabbā, abhivādetvāna pakkamu’’ntipi pāṭho.

    ទស្សនំ មេ អតិក្កន្តេតិ មម ទស្សនវិសយំ ភគវតិ អតិក្កន្តេ។ ‘‘ជហិតេ ទស្សនូបចារេ’’តិបិ បាឋោ។ សសង្ឃេតិ សទ្ធិំ សង្ឃេន សសង្ឃោ, តស្មិំ សសង្ឃេ។ សយនា វុដ្ឋហិត្វានាតិ និបន្នដ្ឋានតោ កលលតោ ឧដ្ឋហិត្វា។ បល្លង្កំ អាភុជិន្តិ កតបល្លង្កោ ហុត្វា បុប្ផរាសិម្ហិ និសីទិន្តិ អត្ថោ។ ‘‘ហដ្ឋោ ហដ្ឋេន ចិត្តេន, អាសនា វុដ្ឋហិំ តទា’’តិបិ បាឋោ, សោ ឧត្តានត្ថោវ។

    Dassanaṃ me atikkanteti mama dassanavisayaṃ bhagavati atikkante. ‘‘Jahite dassanūpacāre’’tipi pāṭho. Sasaṅgheti saddhiṃ saṅghena sasaṅgho, tasmiṃ sasaṅghe. Sayanā vuṭṭhahitvānāti nipannaṭṭhānato kalalato uṭṭhahitvā. Pallaṅkaṃ ābhujinti katapallaṅko hutvā puppharāsimhi nisīdinti attho. ‘‘Haṭṭho haṭṭhena cittena, āsanā vuṭṭhahiṃ tadā’’tipi pāṭho, so uttānatthova.

    បីតិយា ច អភិស្សន្នោតិ បីតិបរិប្ផុដោ។ វសីភូតោតិ វសីភាវប្បត្តោ។ ឈានេតិ រូបាវចរារូបាវចរឈានេសុ។ សហស្សិយម្ហីតិ ទសសហស្សិយំ។ លោកម្ហីតិ លោកធាតុយា។ មេ សមាតិ មយា សទិសា។ អវិសេសេន ‘‘មេ សមា នត្ថី’’តិ វត្វា ឥទានិ តមេវ និយមេន្តោ ‘‘អសមោ ឥទ្ធិធម្មេសូ’’តិ អាហ។ តត្ថ ឥទ្ធិធម្មេសូតិ បញ្ចសុ ឥទ្ធិធម្មេសូតិ អត្ថោ។ អលភិន្តិ បដិលភិំ។ ឦទិសំ សុខន្តិ ឦទិសំ សោមនស្សំ។

    Pītiyā ca abhissannoti pītiparipphuṭo. Vasībhūtoti vasībhāvappatto. Jhāneti rūpāvacarārūpāvacarajhānesu. Sahassiyamhīti dasasahassiyaṃ. Lokamhīti lokadhātuyā. Me samāti mayā sadisā. Avisesena ‘‘me samā natthī’’ti vatvā idāni tameva niyamento ‘‘asamo iddhidhammesū’’ti āha. Tattha iddhidhammesūti pañcasu iddhidhammesūti attho. Alabhinti paṭilabhiṃ. Īdisaṃ sukhanti īdisaṃ somanassaṃ.

    អថ សុមេធតាបសោ ទសពលស្ស ព្យាករណំ សុត្វា ពុទ្ធភាវំ ករតលគតកាលមិវ មញ្ញមានោ បមុទិតហទយោ ទសសុ លោកធាតុសហស្សេសុ សុទ្ធាវាសមហាព្រហ្មានោ អតីតពុទ្ធទស្សាវិនោ និយតពោធិសត្តានំ ព្យាករណេ ឧប្បជ្ជមានបាដិហារិយទស្សនេន តថាគតវចនស្ស អវិតថតំ បកាសេន្តោ មំ បរិតោសយន្តា ឥមា គាថាយោ អាហំសូតិ ទស្សេន្តោ ភគវា ‘‘បល្លង្កាភុជនេ មយ្ហ’’ន្តិអាទិមាហ។

    Atha sumedhatāpaso dasabalassa byākaraṇaṃ sutvā buddhabhāvaṃ karatalagatakālamiva maññamāno pamuditahadayo dasasu lokadhātusahassesu suddhāvāsamahābrahmāno atītabuddhadassāvino niyatabodhisattānaṃ byākaraṇe uppajjamānapāṭihāriyadassanena tathāgatavacanassa avitathataṃ pakāsento maṃ paritosayantā imā gāthāyo āhaṃsūti dassento bhagavā ‘‘pallaṅkābhujane mayha’’ntiādimāha.

    តត្ថ បល្លង្កាភុជនេ មយ្ហន្តិ មម បល្លង្កាភុជនេ។ អយមេវ វា បាឋោ។ ទសសហស្សាធិវាសិនោតិ ទសសហស្សិវាសិនោ មហាព្រហ្មានោ។ យា បុព្ពេតិ យានិ បុព្ពេ, វិភត្តិលោបំ កត្វា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។ បល្លង្កវរមាភុជេតិ វរបល្លង្កាភុជនេ។ និមិត្តានិ បទិស្សន្តីតិ និមិត្តានិ បទិស្សិំសូតិ អត្ថោ។ អតីតវចនេ វត្តព្ពេ វត្តមានវចនំ វុត្តំ។ កិញ្ចាបិ វុត្តំ, អតីតវសេន អត្ថោ គហេតព្ពោ។ តានិ អជ្ជ បទិស្សរេតិ បុព្ពេបិ និយតពោធិសត្តានំ បល្លង្កាភុជនេ យានិ និមិត្តានិ ឧប្បជ្ជិំសុ, តានិ និមិត្តានិ អជ្ជ បទិស្សរេ។ តស្មា ត្វំ ធុវមេវ ពុទ្ធោ ភវិស្សសីតិ អត្ថោ។ ន បន តានិយេវ និមិត្តានិ ឧប្បជ្ជិំសុ, តំសទិសត្តា ‘‘តានិ អជ្ជ បទិស្សរេ’’តិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។

    Tattha pallaṅkābhujane mayhanti mama pallaṅkābhujane. Ayameva vā pāṭho. Dasasahassādhivāsinoti dasasahassivāsino mahābrahmāno. Yā pubbeti yāni pubbe, vibhattilopaṃ katvā vuttanti veditabbaṃ. Pallaṅkavaramābhujeti varapallaṅkābhujane. Nimittāni padissantīti nimittāni padissiṃsūti attho. Atītavacane vattabbe vattamānavacanaṃ vuttaṃ. Kiñcāpi vuttaṃ, atītavasena attho gahetabbo. Tāni ajja padissareti pubbepi niyatabodhisattānaṃ pallaṅkābhujane yāni nimittāni uppajjiṃsu, tāni nimittāni ajja padissare. Tasmā tvaṃ dhuvameva buddho bhavissasīti attho. Na pana tāniyeva nimittāni uppajjiṃsu, taṃsadisattā ‘‘tāni ajja padissare’’ti vuttanti veditabbaṃ.

    សីតន្តិ សីតត្តំ។ ព្យបគតន្តិ គតំ វិគតំ។ តានីតិ សីតវិគមនឧណ្ហុបសមនានីតិ អត្ថោ។ និស្សទ្ទាតិ អសទ្ទា អនិគ្ឃោសា។ និរាកុលាតិ អនាកុលា, អយមេវ វា បាឋោ។ ន សន្ទន្តីតិ ន វហន្តិ នប្បវត្តន្តិ។ សវន្តិយោតិ នទិយោ។ តានីតិ អវាយនអសន្ទនានិ។ ថលជាតិ បថវិតលបព្ពតរុក្ខេសុ ជាតានិ។ ទកជាតិ ឱទកានិ បុប្ផានិ។ បុប្ផន្តីតិ បុព្ពេ ពោធិសត្តានំ បុប្ផិំសុ, អតីតត្ថេ វត្តមានវចនំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ តេបជ្ជ បុប្ផិតានីតិ តានិ បុប្ផានិ អជ្ជ បុប្ផិតានីតិ អត្ថោ។

    Sītanti sītattaṃ. Byapagatanti gataṃ vigataṃ. Tānīti sītavigamanauṇhupasamanānīti attho. Nissaddāti asaddā anigghosā. Nirākulāti anākulā, ayameva vā pāṭho. Na sandantīti na vahanti nappavattanti. Savantiyoti nadiyo. Tānīti avāyanaasandanāni. Thalajāti pathavitalapabbatarukkhesu jātāni. Dakajāti odakāni pupphāni. Pupphantīti pubbe bodhisattānaṃ pupphiṃsu, atītatthe vattamānavacanaṃ heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ. Tepajja pupphitānīti tāni pupphāni ajja pupphitānīti attho.

    ផលភារាតិ ផលធរា។ តេបជ្ជាតិ តេបិ អជ្ជ, បុល្លិង្គវសេន ‘‘តេបី’’តិ វុត្តំ, ‘‘លតា វា រុក្ខា វា’’តិ វុត្តត្តា។ ផលិតាតិ សញ្ជាតផលា។ អាកាសដ្ឋា ច ភូមដ្ឋា ចាតិ អាកាសគតា ច ភូមិគតា ច រតនានីតិ មុត្តាទីនិ រតនានិ។ ជោតន្តីតិ ឱភាសន្តិ។ មានុស្សកាតិ មនុស្សានំ សន្តកា មានុស្សកា។ ទិព្ពាតិ ទេវានំ សន្តកា ទិព្ពា។ តុរិយាតិ អាតតំ វិតតំ អាតតវិតតំ សុសិរំ ឃនន្តិ បញ្ច តុរិយានិ។ តត្ថ អាតតំ នាម ចម្មបរិយោនទ្ធេសុ ភេរិអាទីសុ ឯកតលតុរិយំ។ វិតតំ នាម ឧភយតលំ។ អាតតវិតតំ នាម សព្ពតោ បរិយោនទ្ធំ មហតិវល្លកិអាទិកំ។ សុសិរំ នាម វំសាទិកំ។ ឃនំ នាម សម្មតាឡាទិកំ។ វជ្ជន្តីតិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន វជ្ជិំសុ, អតីតត្ថេ វត្តមានវចនំ វេទិតព្ពំ។ ឯស នយោ ឧបរិ ឦទិសេសុ វចនេសុបិ។ អភិរវន្តីតិ តត្រ តត្រ កុសលេហិ សុមុញ្ចិតា សុប្បតាឡិតា សុវាទិតា វិយ អភិរវន្តិ, អភិនទន្តីតិ អត្ថោ។

    Phalabhārāti phaladharā. Tepajjāti tepi ajja, pulliṅgavasena ‘‘tepī’’ti vuttaṃ, ‘‘latā vā rukkhā vā’’ti vuttattā. Phalitāti sañjātaphalā. Ākāsaṭṭhā ca bhūmaṭṭhā cāti ākāsagatā ca bhūmigatā ca ratanānīti muttādīni ratanāni. Jotantīti obhāsanti. Mānussakāti manussānaṃ santakā mānussakā. Dibbāti devānaṃ santakā dibbā. Turiyāti ātataṃ vitataṃ ātatavitataṃ susiraṃ ghananti pañca turiyāni. Tattha ātataṃ nāma cammapariyonaddhesu bheriādīsu ekatalaturiyaṃ. Vitataṃ nāma ubhayatalaṃ. Ātatavitataṃ nāma sabbato pariyonaddhaṃ mahativallakiādikaṃ. Susiraṃ nāma vaṃsādikaṃ. Ghanaṃ nāma sammatāḷādikaṃ. Vajjantīti heṭṭhā vuttanayena vajjiṃsu, atītatthe vattamānavacanaṃ veditabbaṃ. Esa nayo upari īdisesu vacanesupi. Abhiravantīti tatra tatra kusalehi sumuñcitā suppatāḷitā suvāditā viya abhiravanti, abhinadantīti attho.

    វិចិត្តបុប្ផាតិ វិចិត្រានិ នានាគន្ធវណ្ណានិ បុប្ផានិ។ អភិវស្សន្តីតិ អភិវស្សិំសុ, និបតិំសូតិ អត្ថោ។ តេបីតិ តានិបិ វិចិត្របុប្ផានិ អភិវស្សន្តានិ បទិស្សន្តិ, ទេវព្រហ្មគណេហិ ឱកិរិយមានានីតិ អធិប្បាយោ។ អាភុជតីតិ ឱសក្កតិ។ តេបជ្ជុភោតិ តេបិ អជ្ជ ឧភោ មហាសមុទ្ទទសសហស្សិយោ។ អភិរវន្តីតិ អភិនទន្តិ។ និរយេតិ និរយេសុ។ ទសសហស្សាតិ អនេកទសសហស្សា។ និព្ពន្តីតិ សម្មន្តិ, សន្តិំ ឧបេន្តីតិ អត្ថោ។ តារកាតិ នក្ខត្តានិ ។ តេបិ អជ្ជ បទិស្សន្តីតិ តេបិ សូរិយស្ស វិមលភាវា តារកា អជ្ជ ទិវា ទិស្សន្តិ។

    Vicittapupphāti vicitrāni nānāgandhavaṇṇāni pupphāni. Abhivassantīti abhivassiṃsu, nipatiṃsūti attho. Tepīti tānipi vicitrapupphāni abhivassantāni padissanti, devabrahmagaṇehi okiriyamānānīti adhippāyo. Ābhujatīti osakkati. Tepajjubhoti tepi ajja ubho mahāsamuddadasasahassiyo. Abhiravantīti abhinadanti. Nirayeti nirayesu. Dasasahassāti anekadasasahassā. Nibbantīti sammanti, santiṃ upentīti attho. Tārakāti nakkhattāni . Tepi ajja padissantīti tepi sūriyassa vimalabhāvā tārakā ajja divā dissanti.

    អនោវដ្ឋេនាតិ អនោវដ្ឋេ, ភុម្មត្ថេ ករណវចនំ។ អថ វា អនោវដ្ឋេតិ អនភិវដ្ឋេបិ។ នាតិ និបាតមត្តំ ‘‘សុត្វា ន ទូតវចន’’ន្តិអាទីសុ វិយ។ តម្បជ្ជុព្ភិជ្ជតេតិ តម្បិ ឧទកំ អជ្ជ ឧព្ភិជ្ជតិ, ឧព្ភិជ្ជិត្វា ឧដ្ឋហតីតិ អត្ថោ។ មហិយាតិ បថវិយា, និស្សក្កវចនំ។ តារាគណាតិ គហនក្ខត្តាទយោ សព្ពេ តារគណា។ នក្ខត្តាតិ នក្ខត្តតារកា ច។ គគនមណ្ឌលេតិ សកលគគនមណ្ឌលំ វិរោចន្តីតិ អត្ថោ។ ពិលាសយាតិ ពិលាសយា អហិនកុលកុម្ភីលគោធាទយោ។ ទរីសយាតិ ឈរាសយា។ អយមេវ វា បាឋោ។ និក្ខមន្តីតិ និក្ខមិំសុ។ សកាសយាតិ អត្តនោ អត្តនោ អាសយតោ។ ‘‘តទាសយា’’តិបិ បាឋោ។ តស្ស តទា តស្មិំ កាលេ, អាសយតោ, ពិលតោតិ អត្ថោ។ ឆុទ្ធាតិ សុឆុទ្ធា សុវុទ្ធារិតា, និក្ខន្តាតិ អត្ថោ។

    Anovaṭṭhenāti anovaṭṭhe, bhummatthe karaṇavacanaṃ. Atha vā anovaṭṭheti anabhivaṭṭhepi. Nāti nipātamattaṃ ‘‘sutvā na dūtavacana’’ntiādīsu viya. Tampajjubbhijjateti tampi udakaṃ ajja ubbhijjati, ubbhijjitvā uṭṭhahatīti attho. Mahiyāti pathaviyā, nissakkavacanaṃ. Tārāgaṇāti gahanakkhattādayo sabbe tāragaṇā. Nakkhattāti nakkhattatārakā ca. Gaganamaṇḍaleti sakalagaganamaṇḍalaṃ virocantīti attho. Bilāsayāti bilāsayā ahinakulakumbhīlagodhādayo. Darīsayāti jharāsayā. Ayameva vā pāṭho. Nikkhamantīti nikkhamiṃsu. Sakāsayāti attano attano āsayato. ‘‘Tadāsayā’’tipi pāṭho. Tassa tadā tasmiṃ kāle, āsayato, bilatoti attho. Chuddhāti suchuddhā suvuddhāritā, nikkhantāti attho.

    អរតីតិ ឧក្កណ្ឋា។ សន្តុដ្ឋាតិ បរមេន សន្តុដ្ឋេន សន្តុដ្ឋា។ វិនស្សតីតិ វិគច្ឆតិ។ រាគោតិ កាមរាគោ។ តទា តនុ ហោតីតិ ឱរមត្តកោ ហោតិ, ឥមិនា បរិយុដ្ឋានាភាវំ ទីបេតិ។ វិហតាតិ វិនដ្ឋា។ តទាតិ បុព្ពេ, ពោធិសត្តានំ បល្លង្កាភុជនេតិ អត្ថោ។ ន ភវតីតិ ន ហោតិ។ អជ្ជបេតន្តិ អជ្ជ តវ បល្លង្កាភុជនេបិ ឯតំ ភយំ ន ហោតេវាតិ អត្ថោ។ តេន លិង្គេន ជានាមាតិ តេន ការណេន សព្ពេវ មយំ ជានាម, យំ ត្វំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសីតិ អត្ថោ។

    Aratīti ukkaṇṭhā. Santuṭṭhāti paramena santuṭṭhena santuṭṭhā. Vinassatīti vigacchati. Rāgoti kāmarāgo. Tadā tanu hotīti oramattako hoti, iminā pariyuṭṭhānābhāvaṃ dīpeti. Vihatāti vinaṭṭhā. Tadāti pubbe, bodhisattānaṃ pallaṅkābhujaneti attho. Na bhavatīti na hoti. Ajjapetanti ajja tava pallaṅkābhujanepi etaṃ bhayaṃ na hotevāti attho. Tena liṅgena jānāmāti tena kāraṇena sabbeva mayaṃ jānāma, yaṃ tvaṃ buddho bhavissasīti attho.

    អនុទ្ធំសតីតិ ន ឧគ្គច្ឆតិ។ អនិដ្ឋគន្ធោតិ ទុគ្គន្ធោ។ បក្កមតីតិ បក្កមិ វិគច្ឆិ។ បវាយតីតិ បវាយិ។ សោបជ្ជាតិ សោបិ ទិព្ពគន្ធោ អជ្ជ។ បទិស្សន្តីតិ បទិស្សិំសុ។ តេបជ្ជាតិ តេបិ សព្ពេ ទេវា អជ្ជ។ យាវតាតិ បរិច្ឆេទនត្ថេ និបាតោ, យត្តកាតិ អត្ថោ។ កុដ្ដាតិ បាការា។ ន ហោន្តាវរណាតិ អាវរណករា ន អហេសុំ។ តទាតិ បុព្ពេ។ អាកាសភូតាតិ តេ កុដ្ដកវាដបព្ពតា អាវរណំ តិរោករណំ កាតុំ អសក្កោន្តា, អជដាកាសភូតាតិ អត្ថោ។ ចុតីតិ មរណំ។ ឧបបត្តីតិ បដិសន្ធិគ្គហណំ។ ខណេតិ បុព្ពេ ពោធិសត្តានំ បល្លង្កាភុជនក្ខណេ។ ន វិជ្ជតីតិ នាហោសិ។ តានិបជ្ជាតិ តានិបិ អជ្ជ ចវនភវនានីតិ អត្ថោ។ មា និវត្តីតិ មា បដិក្កមិ។ អភិក្កមាតិ បរក្កម។ សេសមេត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។

    Anuddhaṃsatīti na uggacchati. Aniṭṭhagandhoti duggandho. Pakkamatīti pakkami vigacchi. Pavāyatīti pavāyi. Sopajjāti sopi dibbagandho ajja. Padissantīti padissiṃsu. Tepajjāti tepi sabbe devā ajja. Yāvatāti paricchedanatthe nipāto, yattakāti attho. Kuṭṭāti pākārā. Na hontāvaraṇāti āvaraṇakarā na ahesuṃ. Tadāti pubbe. Ākāsabhūtāti te kuṭṭakavāṭapabbatā āvaraṇaṃ tirokaraṇaṃ kātuṃ asakkontā, ajaṭākāsabhūtāti attho. Cutīti maraṇaṃ. Upapattīti paṭisandhiggahaṇaṃ. Khaṇeti pubbe bodhisattānaṃ pallaṅkābhujanakkhaṇe. Na vijjatīti nāhosi. Tānipajjāti tānipi ajja cavanabhavanānīti attho. Mā nivattīti mā paṭikkami. Abhikkamāti parakkama. Sesamettha uttānamevāti.

    តតោ សុមេធបណ្ឌិតោ ទីបង្ករស្ស ទសពលស្ស ច ទសសហស្សចក្កវាឡទេវតានញ្ច វចនំ សុត្វា ភិយ្យោសោមត្តាយ សញ្ជាតុស្សាហោ ហុត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘ពុទ្ធា នាម អមោឃវចនា, នត្ថិ ពុទ្ធានំ កថាយ អញ្ញថត្តំ។ យថា ហិ អាកាសេ ខិត្តស្ស លេឌ្ឌុស្ស បតនំ ធុវំ, ជាតស្ស មរណំ, អរុណេ ឧគ្គតេ សូរិយស្ស អព្ភុគ្គមនំ, អាសយា និក្ខន្តស្ស សីហស្ស សីហនាទនទនំ, គរុគព្ភាយ ឥត្ថិយា ភារមោរោបនំ ធុវំ អវស្សម្ភាវី, ឯវមេវ ពុទ្ធានំ វចនំ នាម ធុវំ អមោឃំ, អទ្ធា អហំ ពុទ្ធោ ភវិស្សាមីតិ។ តេន វុត្តំ –

    Tato sumedhapaṇḍito dīpaṅkarassa dasabalassa ca dasasahassacakkavāḷadevatānañca vacanaṃ sutvā bhiyyosomattāya sañjātussāho hutvā cintesi – ‘‘buddhā nāma amoghavacanā, natthi buddhānaṃ kathāya aññathattaṃ. Yathā hi ākāse khittassa leḍḍussa patanaṃ dhuvaṃ, jātassa maraṇaṃ, aruṇe uggate sūriyassa abbhuggamanaṃ, āsayā nikkhantassa sīhassa sīhanādanadanaṃ, garugabbhāya itthiyā bhāramoropanaṃ dhuvaṃ avassambhāvī, evameva buddhānaṃ vacanaṃ nāma dhuvaṃ amoghaṃ, addhā ahaṃ buddho bhavissāmīti. Tena vuttaṃ –

    ១០៨.

    108.

    ‘‘ពុទ្ធស្ស វចនំ សុត្វា, ទសសហស្សីនចូភយំ;

    ‘‘Buddhassa vacanaṃ sutvā, dasasahassīnacūbhayaṃ;

    តុដ្ឋហដ្ឋោ បមុទិតោ, ឯវំ ចិន្តេសហំ តទា។

    Tuṭṭhahaṭṭho pamudito, evaṃ cintesahaṃ tadā.

    ១០៩.

    109.

    ‘‘អទ្វេជ្ឈវចនា ពុទ្ធា, អមោឃវចនា ជិនា;

    ‘‘Advejjhavacanā buddhā, amoghavacanā jinā;

    វិតថំ នត្ថិ ពុទ្ធានំ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវាមហំ។

    Vitathaṃ natthi buddhānaṃ, dhuvaṃ buddho bhavāmahaṃ.

    ១១០.

    110.

    ‘‘យថា ខិត្តំ នភេ លេឌ្ឌុ, ធុវំ បតតិ ភូមិយំ;

    ‘‘Yathā khittaṃ nabhe leḍḍu, dhuvaṃ patati bhūmiyaṃ;

    តថេវ ពុទ្ធសេដ្ឋានំ, វចនំ ធុវសស្សតំ;

    Tatheva buddhaseṭṭhānaṃ, vacanaṃ dhuvasassataṃ;

    វិតថំ នត្ថិ ពុទ្ធានំ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវាមហំ។

    Vitathaṃ natthi buddhānaṃ, dhuvaṃ buddho bhavāmahaṃ.

    ១១១.

    111.

    ‘‘យថាបិ សព្ពសត្តានំ, មរណំ ធុវសស្សតំ;

    ‘‘Yathāpi sabbasattānaṃ, maraṇaṃ dhuvasassataṃ;

    តថេវ ពុទ្ធសេដ្ឋានំ, វចនំ ធុវសស្សតំ;

    Tatheva buddhaseṭṭhānaṃ, vacanaṃ dhuvasassataṃ;

    វិតថំ នត្ថិ ពុទ្ធានំ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវាមហំ។

    Vitathaṃ natthi buddhānaṃ, dhuvaṃ buddho bhavāmahaṃ.

    ១១២.

    112.

    ‘‘យថា រត្តិក្ខយេ បត្តេ, សូរិយុគ្គមនំ ធុវំ;

    ‘‘Yathā rattikkhaye patte, sūriyuggamanaṃ dhuvaṃ;

    តថេវ ពុទ្ធសេដ្ឋានំ, វចនំ ធុវសស្សតំ;

    Tatheva buddhaseṭṭhānaṃ, vacanaṃ dhuvasassataṃ;

    វិតថំ នត្ថិ ពុទ្ធានំ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវាមហំ។

    Vitathaṃ natthi buddhānaṃ, dhuvaṃ buddho bhavāmahaṃ.

    ១១៣.

    113.

    ‘‘យថា និក្ខន្តសយនស្ស, សីហស្ស នទនំ ធុវំ;

    ‘‘Yathā nikkhantasayanassa, sīhassa nadanaṃ dhuvaṃ;

    តថេវ ពុទ្ធសេដ្ឋានំ, វចនំ ធុវសស្សតំ;

    Tatheva buddhaseṭṭhānaṃ, vacanaṃ dhuvasassataṃ;

    វិតថំ នត្ថិ ពុទ្ធានំ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវាមហំ។

    Vitathaṃ natthi buddhānaṃ, dhuvaṃ buddho bhavāmahaṃ.

    ១១៤.

    114.

    ‘‘យថា អាបន្នសត្តានំ, ភារមោរោបនំ ធុវំ;

    ‘‘Yathā āpannasattānaṃ, bhāramoropanaṃ dhuvaṃ;

    តថេវ ពុទ្ធសេដ្ឋានំ, វចនំ ធុវសស្សតំ;

    Tatheva buddhaseṭṭhānaṃ, vacanaṃ dhuvasassataṃ;

    វិតថំ នត្ថិ ពុទ្ធានំ, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវាមហ’’ន្តិ។

    Vitathaṃ natthi buddhānaṃ, dhuvaṃ buddho bhavāmaha’’nti.

    តត្ថ ពុទ្ធស្ស វចនំ សុត្វា, ទសសហស្សី ន ចូភយន្តិ ទីបង្ករសម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ច ទសសហស្សចក្កវាឡទេវតានញ្ច វចនំ សុត្វា។ ឧភយន្តិ ឧភយេសំ, សាមិអត្ថេ បច្ចត្តវចនំ, ឧភយវចនំ វា។ ឯវំ ចិន្តេសហន្តិ ឯវំ ចិន្តេសិំ អហំ។

    Tattha buddhassa vacanaṃ sutvā, dasasahassī na cūbhayanti dīpaṅkarasammāsambuddhassa ca dasasahassacakkavāḷadevatānañca vacanaṃ sutvā. Ubhayanti ubhayesaṃ, sāmiatthe paccattavacanaṃ, ubhayavacanaṃ vā. Evaṃ cintesahanti evaṃ cintesiṃ ahaṃ.

    អទ្វេជ្ឈវចនាតិ ទ្វេធា អប្បវត្តវចនា, ឯកំសវចនាតិ អត្ថោ។ ‘‘អច្ឆិទ្ទវចនា’’តិបិ បាឋោ, តស្ស និទ្ទោសវចនាតិ អត្ថោ។ អមោឃវចនាតិ អវិតថវចនា។ វិតថន្តិ វិតថវចនំ នត្ថីតិ អត្ថោ។ ធុវំ ពុទ្ធោ ភវាមហន្តិ អហំ ឯកំសេនេវ ពុទ្ធោ ភវិស្សាមីតិ និយតវសេន អវស្សម្ភាវិវសេន ច វត្តមានវចនំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ។

    Advejjhavacanāti dvedhā appavattavacanā, ekaṃsavacanāti attho. ‘‘Acchiddavacanā’’tipi pāṭho, tassa niddosavacanāti attho. Amoghavacanāti avitathavacanā. Vitathanti vitathavacanaṃ natthīti attho. Dhuvaṃ buddho bhavāmahanti ahaṃ ekaṃseneva buddho bhavissāmīti niyatavasena avassambhāvivasena ca vattamānavacanaṃ katanti veditabbaṃ.

    សូរិយុគ្គមនន្តិ សូរិយស្ស ឧទយនំ, អយមេវ វា បាឋោ។ ធុវសស្សតន្តិ ឯកំសភាវី ចេវ សស្សតញ្ច។ និក្ខន្តសយនស្សាតិ សយនតោ និក្ខន្តស្ស។ អាបន្នសត្តានន្តិ គរុគព្ភានំ, គព្ភិនីនន្តិ អត្ថោ។ ភារមោរោបនន្តិ ភារឱរោបនំ, គព្ភស្ស ឱរោបនន្តិ អត្ថោ។ ម-ការោ បទសន្ធិករោ។ សេសមេត្ថាបិ ឧត្តានមេវាតិ។

    Sūriyuggamananti sūriyassa udayanaṃ, ayameva vā pāṭho. Dhuvasassatanti ekaṃsabhāvī ceva sassatañca. Nikkhantasayanassāti sayanato nikkhantassa. Āpannasattānanti garugabbhānaṃ, gabbhinīnanti attho. Bhāramoropananti bhāraoropanaṃ, gabbhassa oropananti attho. Ma-kāro padasandhikaro. Sesametthāpi uttānamevāti.

    ‘‘ស្វាហំ អទ្ធា ពុទ្ធោ ភវិស្សាមី’’តិ ឯវំ កតសន្និដ្ឋានោ ពុទ្ធការកេ ធម្មេ ឧបធារេតុំ – ‘‘កហំ នុ ខោ ពុទ្ធការកា ធម្មា’’តិ, ឧទ្ធំ អធោ ទិសាសុ វិទិសាសូតិ អនុក្កមេន សកលំ ធម្មធាតុំ វិចិនន្តោ បុព្ពេ បោរាណកេហិ ពោធិសត្តេហិ អាសេវិតនិសេវិតំ បឋមំ ទានបារមិំ ទិស្វា ឯវំ អត្តានំ ឱវទិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ បឋមំ ទានបារមិំ បូរេយ្យាសិ។ យថា ហិ និកុជ្ជិតោ ឧទកកុម្ភោ និស្សេសំ កត្វា ឧទកំ វមតិយេវ ន បច្ចាហរតិ, ឯវមេវ ធនំ វា យសំ វា បុត្តទារំ វា អង្គបច្ចង្គំ វា អនោលោកេត្វា សព្ពត្ថ យាចកានំ សព្ពំ ឥច្ឆិតិច្ឆិតំ និស្សេសំ កត្វា ទទមានោ ពោធិមូលេ និសីទិត្វា ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ បឋមំ ទានបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ។ តេន វុត្តំ –

    ‘‘Svāhaṃ addhā buddho bhavissāmī’’ti evaṃ katasanniṭṭhāno buddhakārake dhamme upadhāretuṃ – ‘‘kahaṃ nu kho buddhakārakā dhammā’’ti, uddhaṃ adho disāsu vidisāsūti anukkamena sakalaṃ dhammadhātuṃ vicinanto pubbe porāṇakehi bodhisattehi āsevitanisevitaṃ paṭhamaṃ dānapāramiṃ disvā evaṃ attānaṃ ovadi – ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya paṭhamaṃ dānapāramiṃ pūreyyāsi. Yathā hi nikujjito udakakumbho nissesaṃ katvā udakaṃ vamatiyeva na paccāharati, evameva dhanaṃ vā yasaṃ vā puttadāraṃ vā aṅgapaccaṅgaṃ vā anoloketvā sabbattha yācakānaṃ sabbaṃ icchiticchitaṃ nissesaṃ katvā dadamāno bodhimūle nisīditvā buddho bhavissasī’’ti paṭhamaṃ dānapāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –

    ១១៥.

    115.

    ‘‘ហន្ទ ពុទ្ធករេ ធម្មេ, វិចិនាមិ ឥតោ ចិតោ;

    ‘‘Handa buddhakare dhamme, vicināmi ito cito;

    ឧទ្ធំ អធោ ទស ទិសា, យាវតា ធម្មធាតុយា។

    Uddhaṃ adho dasa disā, yāvatā dhammadhātuyā.

    ១១៦.

    116.

    ‘‘វិចិនន្តោ តទា ទក្ខិំ, បឋមំ ទានបារមិំ;

    ‘‘Vicinanto tadā dakkhiṃ, paṭhamaṃ dānapāramiṃ;

    បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អនុចិណ្ណំ មហាបថំ។

    Pubbakehi mahesīhi, anuciṇṇaṃ mahāpathaṃ.

    ១១៧.

    117.

    ‘‘ឥមំ ត្វំ បឋមំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

    ‘‘Imaṃ tvaṃ paṭhamaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;

    ទានបារមិតំ គច្ឆ, យទិ ពោធិំ បត្តុមិច្ឆសិ។

    Dānapāramitaṃ gaccha, yadi bodhiṃ pattumicchasi.

    ១១៨.

    118.

    ‘‘យថាបិ កុម្ភោ សម្បុណ្ណោ, យស្ស កស្សចិ អធោ កតោ;

    ‘‘Yathāpi kumbho sampuṇṇo, yassa kassaci adho kato;

    វមតេវុទកំ និស្សេសំ, ន តត្ថ បរិរក្ខតិ។

    Vamatevudakaṃ nissesaṃ, na tattha parirakkhati.

    ១១៩.

    119.

    ‘‘តថេវ យាចកេ ទិស្វា, ហីនមុក្កដ្ឋមជ្ឈិមេ;

    ‘‘Tatheva yācake disvā, hīnamukkaṭṭhamajjhime;

    ទទាហិ ទានំ និស្សេសំ, កុម្ភោ វិយ អធោ កតោ’’តិ។

    Dadāhi dānaṃ nissesaṃ, kumbho viya adho kato’’ti.

    តត្ថ ហន្ទាតិ វវស្សគ្គត្ថេ និបាតោ។ ពុទ្ធករេ ធម្មេតិ ពុទ្ធត្តករេ ធម្មេ។ ពុទ្ធត្តករា នាម ធម្មា ទានបារមិតាទយោ ទស ធម្មា។ វិចិនាមីតិ វិចិនិស្សាមិ, វីមំសិស្សាមិ ឧបបរិក្ខិស្សាមីតិ អត្ថោ។ ឥតោ ចិតោតិ ឥតោ ឥតោ, អយមេវ វា បាឋោ។ តត្ថ តត្ថ វិចិនាមីតិ អត្ថោ។ ឧទ្ធន្តិ ទេវលោកេ។ អធោតិ មនុស្សលោកេ។ ទស ទិសាតិ ទសសុ ទិសាសុ; កត្ថ នុ ខោ តេ ពុទ្ធការកធម្មា ឧទ្ធំ អធោ តិរិយំ ទិសាសុ វិទិសាសូតិ អធិប្បាយោ។ យាវតា ធម្មធាតុយាតិ ឯត្ថ យាវតាតិ បរិច្ឆេទវចនំ។ ធម្មធាតុយាតិ សភាវធម្មស្ស, បវត្តនីតិ វចនសេសោ ទដ្ឋព្ពោ។ កិំ វុត្តំ ហោតិ? យាវតិកា សភាវធម្មានំ កាមរូបារូបធម្មានំ បវត្តិ, តាវតិកំ វិចិនិស្សាមីតិ វុត្តំ ហោតិ។

    Tattha handāti vavassaggatthe nipāto. Buddhakare dhammeti buddhattakare dhamme. Buddhattakarā nāma dhammā dānapāramitādayo dasa dhammā. Vicināmīti vicinissāmi, vīmaṃsissāmi upaparikkhissāmīti attho. Ito citoti ito ito, ayameva vā pāṭho. Tattha tattha vicināmīti attho. Uddhanti devaloke. Adhoti manussaloke. Dasa disāti dasasu disāsu; kattha nu kho te buddhakārakadhammā uddhaṃ adho tiriyaṃ disāsu vidisāsūti adhippāyo. Yāvatā dhammadhātuyāti ettha yāvatāti paricchedavacanaṃ. Dhammadhātuyāti sabhāvadhammassa, pavattanīti vacanaseso daṭṭhabbo. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yāvatikā sabhāvadhammānaṃ kāmarūpārūpadhammānaṃ pavatti, tāvatikaṃ vicinissāmīti vuttaṃ hoti.

    វិចិនន្តោតិ វីមំសន្តោ ឧបបរិក្ខន្តោ។ បុព្ពកេហីតិ បោរាណេហិ ពោធិសត្តេហិ។ អនុចិណ្ណន្តិ អជ្ឈាចិណ្ណំ អាសេវិតំ។ សមាទិយាតិ សមាទិយនំ ករោហិ, អជ្ជ បដ្ឋាយ អយំ បឋមំ ទានបារមី បូរេតព្ពា មយាតិ ឯវំ សមាទិយាតិ អត្ថោ។ ទានបារមិតំ គច្ឆាតិ ទានបារមិំ គច្ឆ, បូរយាតិ អត្ថោ។ យទិ ពោធិំ បត្តុមិច្ឆសីតិ ពោធិមូលមុបគន្ត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ បត្តុំ ឥច្ឆសិ ចេ។ យស្ស កស្សចីតិ ឧទកស្ស វា ខីរស្ស វា យស្ស កស្សចិ សម្បុណ្ណោ។ សម្បុណ្ណសទ្ទយោគេ សតិ សាមិវចនំ ឥច្ឆន្តិ សទ្ទវិទូ។ ករណត្ថេ វា សាមិវចនំ, យេន កេនចីតិ អត្ថោ។ អធោ កតោតិ ហេដ្ឋាមុខីកតោ។ ន តត្ថ បរិរក្ខតីតិ តស្មិំ វមនេ ន បរិរក្ខតិ, និស្សេសំ ឧទកំ វមតេវាតិ អត្ថោ។ ហីនមុក្កដ្ឋមជ្ឈិមេតិ ហីនមជ្ឈិមបណីតេ។ ម-ការោ បទសន្ធិករោ។ កុម្ភោ វិយ អធោ កតោតិ ហេដ្ឋាមុខីកតោ វិយ កុម្ភោ។ យាចកេ ឧបគតេ ទិស្វា – ‘‘ត្វំ, សុមេធ, អត្តនោ អនវសេសេត្វា សព្ពធនបរិច្ចាគេន ទានបារមិំ, អង្គបរិច្ចាគេន ឧបបារមិំ, ជីវិតបរិច្ចាគេន បរមត្ថបារមិញ្ច បូរេហី’’តិ ឯវំ អត្តនាវ អត្តានំ ឱវទិ។

    Vicinantoti vīmaṃsanto upaparikkhanto. Pubbakehīti porāṇehi bodhisattehi. Anuciṇṇanti ajjhāciṇṇaṃ āsevitaṃ. Samādiyāti samādiyanaṃ karohi, ajja paṭṭhāya ayaṃ paṭhamaṃ dānapāramī pūretabbā mayāti evaṃ samādiyāti attho. Dānapāramitaṃ gacchāti dānapāramiṃ gaccha, pūrayāti attho. Yadibodhiṃ pattumicchasīti bodhimūlamupagantvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ pattuṃ icchasi ce. Yassa kassacīti udakassa vā khīrassa vā yassa kassaci sampuṇṇo. Sampuṇṇasaddayoge sati sāmivacanaṃ icchanti saddavidū. Karaṇatthe vā sāmivacanaṃ, yena kenacīti attho. Adho katoti heṭṭhāmukhīkato. Na tattha parirakkhatīti tasmiṃ vamane na parirakkhati, nissesaṃ udakaṃ vamatevāti attho. Hīnamukkaṭṭhamajjhimeti hīnamajjhimapaṇīte. Ma-kāro padasandhikaro. Kumbho viya adho katoti heṭṭhāmukhīkato viya kumbho. Yācake upagate disvā – ‘‘tvaṃ, sumedha, attano anavasesetvā sabbadhanapariccāgena dānapāramiṃ, aṅgapariccāgena upapāramiṃ, jīvitapariccāgena paramatthapāramiñca pūrehī’’ti evaṃ attanāva attānaṃ ovadi.

    អថស្ស ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកេហិ ធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិម្បិ ឧបធារយតោ ទុតិយំ សីលបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ សីលបារមិំ បូរេយ្យាសិ។ យថា ចមរី មិគោ នាម ជីវិតម្បិ អនោលោកេត្វា អត្តនោ វាលមេវ រក្ខតិ, ឯវំ ត្វម្បិ ឥតោ បដ្ឋាយ ជីវិតម្បិ អនោលោកេត្វា សីលមេវ រក្ខន្តោ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ទុតិយំ សីលបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ។ តេន វុត្តំ –

    Athassa ‘‘na ettakeheva buddhakārakehi dhammehi bhavitabba’’nti uttarimpi upadhārayato dutiyaṃ sīlapāramiṃ disvā etadahosi – ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya sīlapāramiṃ pūreyyāsi. Yathā camarī migo nāma jīvitampi anoloketvā attano vālameva rakkhati, evaṃ tvampi ito paṭṭhāya jīvitampi anoloketvā sīlameva rakkhanto buddho bhavissasī’’ti dutiyaṃ sīlapāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –

    ១២០.

    120.

    ‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;

    ‘‘Na hete ettakāyeva, buddhadhammā bhavissare;

    អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា។

    Aññepi vicinissāmi, ye dhammā bodhipācanā.

    ១២១.

    121.

    ‘‘វិចិនន្តោ តទា ទក្ខិំ, ទុតិយំ សីលបារមិំ;

    ‘‘Vicinanto tadā dakkhiṃ, dutiyaṃ sīlapāramiṃ;

    បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ។

    Pubbakehi mahesīhi, āsevitanisevitaṃ.

    ១២២.

    122.

    ‘‘ឥមំ ត្វំ ទុតិយំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

    ‘‘Imaṃ tvaṃ dutiyaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;

    សីលបារមិតំ គច្ឆ, យទិ ពោធិំ បត្តុមិច្ឆសិ។

    Sīlapāramitaṃ gaccha, yadi bodhiṃ pattumicchasi.

    ១២៣.

    123.

    ‘‘យថាបិ ចមរី វាលំ, កិស្មិញ្ចិ បដិលគ្គិតំ;

    ‘‘Yathāpi camarī vālaṃ, kismiñci paṭilaggitaṃ;

    ឧបេតិ មរណំ តត្ថ, ន វិកោបេតិ វាលធិំ។

    Upeti maraṇaṃ tattha, na vikopeti vāladhiṃ.

    ១២៤.

    124.

    ‘‘តថេវ ត្វំ ចតូសុ ភូមីសុ, សីលានិ បរិបូរយ;

    ‘‘Tatheva tvaṃ catūsu bhūmīsu, sīlāni paripūraya;

    បរិរក្ខ សព្ពទា សីលំ, ចមរី វិយ វាលធិ’’ន្តិ។

    Parirakkha sabbadā sīlaṃ, camarī viya vāladhi’’nti.

    តត្ថ ន ហេតេតិ ន ហិ ឯតេយេវ។ ពោធិបាចនាតិ មគ្គបរិបាចនា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបរិបាចនា វា។ ទុតិយំ សីលបារមិន្តិ សីលំ នាម សព្ពេសំ កុសលធម្មានំ បតិដ្ឋា, សីលេ បតិដ្ឋិតោ កុសលធម្មេហិ ន បរិហាយតិ, សព្ពេបិ លោកិយលោកុត្តរគុណេ បដិលភតិ។ តស្មា សីលបារមី បូរេតព្ពាតិ ទុតិយំ សីលបារមិំ អទ្ទក្ខិន្តិ អត្ថោ។

    Tattha na heteti na hi eteyeva. Bodhipācanāti maggaparipācanā sabbaññutaññāṇaparipācanā vā. Dutiyaṃsīlapāraminti sīlaṃ nāma sabbesaṃ kusaladhammānaṃ patiṭṭhā, sīle patiṭṭhito kusaladhammehi na parihāyati, sabbepi lokiyalokuttaraguṇe paṭilabhati. Tasmā sīlapāramī pūretabbāti dutiyaṃ sīlapāramiṃ addakkhinti attho.

    អាសេវិតនិសេវិតន្តិ ភាវិតញ្ចេវ ពហុលីកតញ្ច។ ចមរីតិ ចមរី មិគោ។ កិស្មិញ្ចីតិ យត្ថ កត្ថចិ រុក្ខលតាកណ្ដកាទីសុ អញ្ញតរស្មិំ។ បដិលគ្គិតន្តិ បដិវិលគ្គិតំ។ តត្ថាតិ យត្ថ វិលគ្គិតំ, តត្ថេវ ឋត្វា មរណំ ឧបគច្ឆតិ។ ន វិកោបេតីតិ ន ឆិន្ទតិ។ វាលធិន្តិ វាលំ ឆិន្ទិត្វា ន គច្ឆតិ, តត្ថេវ មរណំ ឧបេតីតិ អត្ថោ។

    Āsevitanisevitanti bhāvitañceva bahulīkatañca. Camarīti camarī migo. Kismiñcīti yattha katthaci rukkhalatākaṇṭakādīsu aññatarasmiṃ. Paṭilaggitanti paṭivilaggitaṃ. Tatthāti yattha vilaggitaṃ, tattheva ṭhatvā maraṇaṃ upagacchati. Na vikopetīti na chindati. Vāladhinti vālaṃ chinditvā na gacchati, tattheva maraṇaṃ upetīti attho.

    ចតូសុ ភូមីសុ សីលានីតិ ចតូសុ ឋានេសុ វិភត្តសីលានិ, បាតិមោក្ខសំវរឥន្ទ្រិយសំវរអាជីវបារិសុទ្ធិបច្ចយសន្និស្សិតវសេនាតិ អត្ថោ។ ភូមិវសេន បន ទ្វីសុយេវ ភូមីសុ បរិយាបន្នំ តម្បិ ចតុសីលមេវាតិ។ បរិបូរយាតិ ខណ្ឌឆិទ្ទសពលាទិអភាវេន បរិបូរយ។ សព្ពទាតិ សព្ពកាលំ។ ចមរី វិយាតិ ចមរី មិគោ វិយ។ សេសមេត្ថាបិ ឧត្តានត្ថមេវាតិ។

    Catūsubhūmīsu sīlānīti catūsu ṭhānesu vibhattasīlāni, pātimokkhasaṃvaraindriyasaṃvaraājīvapārisuddhipaccayasannissitavasenāti attho. Bhūmivasena pana dvīsuyeva bhūmīsu pariyāpannaṃ tampi catusīlamevāti. Paripūrayāti khaṇḍachiddasabalādiabhāvena paripūraya. Sabbadāti sabbakālaṃ. Camarī viyāti camarī migo viya. Sesametthāpi uttānatthamevāti.

    អថស្ស ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកេហិ ធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិម្បិ ឧបធារយតោ តតិយំ នេក្ខម្មបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ នេក្ខម្មបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ។ យថាបិ សុចិរំ ពន្ធនាគារេ វសមានោ បុរិសោ ន តត្ថ សិនេហំ ករោតិ, អថ ខោ ឧក្កណ្ឋិតោ អវសិតុកាមោ ហោតិ, ឯវមេវ ត្វម្បិ សព្ពភវេ ពន្ធនាគារសទិសេ កត្វា បស្ស, សព្ពភវេហិ ឧក្កណ្ឋិតោ មុច្ចិតុកាមោ ហុត្វា នេក្ខម្មាភិមុខោវ ហោតិ, ឯវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ តតិយំ នេក្ខម្មបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ។ តេន វុត្តំ –

    Athassa ‘‘na ettakeheva buddhakārakehi dhammehi bhavitabba’’nti uttarimpi upadhārayato tatiyaṃ nekkhammapāramiṃ disvā etadahosi – ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya nekkhammapāramimpi pūreyyāsi. Yathāpi suciraṃ bandhanāgāre vasamāno puriso na tattha sinehaṃ karoti, atha kho ukkaṇṭhito avasitukāmo hoti, evameva tvampi sabbabhave bandhanāgārasadise katvā passa, sabbabhavehi ukkaṇṭhito muccitukāmo hutvā nekkhammābhimukhova hoti, evaṃ buddho bhavissasī’’ti tatiyaṃ nekkhammapāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –

    ១២៥.

    125.

    ‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;

    ‘‘Na hete ettakāyeva, buddhadhammā bhavissare;

    អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា។

    Aññepi vicinissāmi, ye dhammā bodhipācanā.

    ១២៦.

    126.

    ‘‘វិចិនន្តោ តទា ទក្ខិំ, តតិយំ នេក្ខម្មបារមិំ;

    ‘‘Vicinanto tadā dakkhiṃ, tatiyaṃ nekkhammapāramiṃ;

    បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ។

    Pubbakehi mahesīhi, āsevitanisevitaṃ.

    ១២៧.

    127.

    ‘‘ឥមំ ត្វំ តតិយំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

    ‘‘Imaṃ tvaṃ tatiyaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;

    នេក្ខម្មបារមិតំ គច្ឆ, យទិ ពោធិំ បត្តុមិច្ឆសិ។

    Nekkhammapāramitaṃ gaccha, yadi bodhiṃ pattumicchasi.

    ១២៨.

    128.

    ‘‘យថា អន្ទុឃរេ បុរិសោ, ចិរវុដ្ឋោ ទុខដ្ដិតោ;

    ‘‘Yathā andughare puriso, ciravuṭṭho dukhaṭṭito;

    ន តត្ថ រាគំ ជនេតិ, មុត្តិំយេវ គវេសតិ។

    Na tattha rāgaṃ janeti, muttiṃyeva gavesati.

    ១២៩.

    129.

    ‘‘តថេវ ត្វំ សព្ពភវេ, បស្ស អន្ទុឃរេ វិយ;

    ‘‘Tatheva tvaṃ sabbabhave, passa andughare viya;

    នេក្ខម្មាភិមុខោ ហោតិ, ភវតោ បរិមុត្តិយា’’តិ។

    Nekkhammābhimukho hoti, bhavato parimuttiyā’’ti.

    តត្ថ អន្ទុឃរេតិ ពន្ធនាគារេ។ ចិរវុដ្ឋោតិ ចិរកាលំ វុដ្ឋោ។ ទុខដ្ដិតោតិ ទុក្ខបីឡិតោ។ ន តត្ថ រាគំ ជនេតីតិ តត្ថ អន្ទុឃរេ រាគំ សិនេហំ ន ជនេតិ ន ឧប្បាទេតិ។ ‘‘ឥមំ អន្ទុឃរំ មុញ្ចិត្វា នាហំ អញ្ញត្ថ គមិស្សាមី’’តិ ឯវំ តត្ថ រាគំ ន ជនេតិ, កិន្តុ មុត្តិំយេវ មោក្ខមេវ គវេសតីតិ អធិប្បាយោ។ នេក្ខម្មាភិមុខោតិ និក្ខមនាភិមុខោ ហោតិ។ ភវតោតិ សព្ពភវេហិ។ បរិមុត្តិយាតិ បរិមោចនត្ថាយ។ នេក្ខម្មាភិមុខោ ហុត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិបិ បាឋោ។ សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ។

    Tattha andughareti bandhanāgāre. Ciravuṭṭhoti cirakālaṃ vuṭṭho. Dukhaṭṭitoti dukkhapīḷito. Natattha rāgaṃ janetīti tattha andughare rāgaṃ sinehaṃ na janeti na uppādeti. ‘‘Imaṃ andugharaṃ muñcitvā nāhaṃ aññattha gamissāmī’’ti evaṃ tattha rāgaṃ na janeti, kintu muttiṃyeva mokkhameva gavesatīti adhippāyo. Nekkhammābhimukhoti nikkhamanābhimukho hoti. Bhavatoti sabbabhavehi. Parimuttiyāti parimocanatthāya. Nekkhammābhimukho hutvā, sambodhiṃ pāpuṇissasī’’tipi pāṭho. Sesamettha uttānatthamevāti.

    អថស្ស ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិម្បិ ឧបធារយតោ ចតុត្ថំ បញ្ញាបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ បញ្ញាបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ។ ហីនមជ្ឈិមុក្កដ្ឋេសុ កញ្ចិ អវជ្ជេត្វា សព្ពេបិ បណ្ឌិតេ ឧបសង្កមិត្វា បញ្ហំ បុច្ឆេយ្យាសិ។ យថាបិ បិណ្ឌចារិកោ ភិក្ខុ ហីនាទិភេទេសុ កុលេសុ កិញ្ចិ កុលំ អវិវជ្ជេត្វា បដិបាដិយា បិណ្ឌាយ ចរន្តោ ខិប្បំ យាបនមត្តំ លភតិ, ឯវមេវ ត្វម្បិ សព្ពេ បណ្ឌិតេ ឧបសង្កមិត្វា បុច្ឆន្តោ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ចតុត្ថំ បញ្ញាបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ។ តេន វុត្តំ –

    Athassa ‘‘na ettakeheva buddhakārakadhammehi bhavitabba’’nti uttarimpi upadhārayato catutthaṃ paññāpāramiṃ disvā etadahosi – ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya paññāpāramimpi pūreyyāsi. Hīnamajjhimukkaṭṭhesu kañci avajjetvā sabbepi paṇḍite upasaṅkamitvā pañhaṃ puccheyyāsi. Yathāpi piṇḍacāriko bhikkhu hīnādibhedesu kulesu kiñci kulaṃ avivajjetvā paṭipāṭiyā piṇḍāya caranto khippaṃ yāpanamattaṃ labhati, evameva tvampi sabbe paṇḍite upasaṅkamitvā pucchanto buddho bhavissasī’’ti catutthaṃ paññāpāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –

    ១៣០.

    130.

    ‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;

    ‘‘Na hete ettakāyeva, buddhadhammā bhavissare;

    អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា។

    Aññepi vicinissāmi, ye dhammā bodhipācanā.

    ១៣១.

    131.

    ‘‘វិចិនន្តោ តទា ទក្ខិំ, ចតុត្ថំ បញ្ញាបារមិំ;

    ‘‘Vicinanto tadā dakkhiṃ, catutthaṃ paññāpāramiṃ;

    បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ។

    Pubbakehi mahesīhi, āsevitanisevitaṃ.

    ១៣២.

    132.

    ‘‘ឥមំ ត្វំ ចតុត្ថំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

    ‘‘Imaṃ tvaṃ catutthaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;

    បញ្ញាបារមិតំ គច្ឆ, យទិ ពោធិំ បត្តុមិច្ឆសិ។

    Paññāpāramitaṃ gaccha, yadi bodhiṃ pattumicchasi.

    ១៣៣.

    133.

    ‘‘យថា ហិ ភិក្ខុ ភិក្ខន្តោ, ហីនមុក្កដ្ឋមជ្ឈិមេ;

    ‘‘Yathā hi bhikkhu bhikkhanto, hīnamukkaṭṭhamajjhime;

    កុលានិ ន វិវជ្ជេន្តោ, ឯវំ លភតិ យាបនំ។

    Kulāni na vivajjento, evaṃ labhati yāpanaṃ.

    ១៣៤.

    134.

    ‘‘តថេវ ត្វំ សព្ពកាលំ, បរិបុច្ឆំ ពុធំ ជនំ;

    ‘‘Tatheva tvaṃ sabbakālaṃ, paripucchaṃ budhaṃ janaṃ;

    បញ្ញាយ បារមិំ គន្ត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិ។

    Paññāya pāramiṃ gantvā, sambodhiṃ pāpuṇissasī’’ti.

    តត្ថ ភិក្ខន្តោតិ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ។ ហីនមុក្កដ្ឋមជ្ឈិមេតិ ហីនមុក្កដ្ឋមជ្ឈិមានិ កុលានីតិ អត្ថោ។ លិង្គវិបរិយាសោ កតោ។ ន វិវជ្ជេន្តោតិ ន បរិហរន្តោ, ឃរបដិបាដិំ មុញ្ចិត្វា ចរន្តោ វិវជ្ជេតិ នាម, ឯវមកត្វាតិ អត្ថោ។ យាបនន្តិ យាបនមត្តំ បាណធារណំ អាហារំ លភតីតិ អត្ថោ។ បរិបុច្ឆន្តិ – ‘‘កិំ, ភន្តេ, កុសលំ, កិំ អកុសលំ; កិំ សាវជ្ជំ, កិំ អនវជ្ជ’’ន្តិអាទិនា (ទី. និ. ៣.៨៤, ២១៦) នយេន តត្ថ តត្ថ អភិញ្ញាតេ បណ្ឌិតេ ជនេ ឧបសង្កមិត្វា បរិបុច្ឆន្តោតិ អត្ថោ។ ពុធំ ជនន្តិ បណ្ឌិតំ ជនំ។ ‘‘ពុធេ ជនេ’’តិបិ បាឋោ។ បញ្ញាយ បារមិន្តិ បញ្ញាយ បារំ។ ‘‘បញ្ញាបារមិតំ គន្ត្វា’’តិបិ បាឋោ។ សេសមេត្ថាបិ ឧត្តានមេវាតិ។

    Tattha bhikkhantoti piṇḍāya caranto. Hīnamukkaṭṭhamajjhimeti hīnamukkaṭṭhamajjhimāni kulānīti attho. Liṅgavipariyāso kato. Na vivajjentoti na pariharanto, gharapaṭipāṭiṃ muñcitvā caranto vivajjeti nāma, evamakatvāti attho. Yāpananti yāpanamattaṃ pāṇadhāraṇaṃ āhāraṃ labhatīti attho. Paripucchanti – ‘‘kiṃ, bhante, kusalaṃ, kiṃ akusalaṃ; kiṃ sāvajjaṃ, kiṃ anavajja’’ntiādinā (dī. ni. 3.84, 216) nayena tattha tattha abhiññāte paṇḍite jane upasaṅkamitvā paripucchantoti attho. Budhaṃ jananti paṇḍitaṃ janaṃ. ‘‘Budhe jane’’tipi pāṭho. Paññāya pāraminti paññāya pāraṃ. ‘‘Paññāpāramitaṃ gantvā’’tipi pāṭho. Sesametthāpi uttānamevāti.

    អថស្ស ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិម្បិ ឧបធារយតោ បញ្ចមំ វីរិយបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ វីរិយបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ។ យថាបិ សីហោ មិគរាជា សព្ពឥរិយាបថេសុ ទឡ្ហវីរិយោ ហោតិ, ឯវំ ត្វម្បិ សព្ពភវេសុ សព្ពឥរិយាបថេសុ ទឡ្ហវីរិយោ អនោលីនវីរិយោ សមានោ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ បញ្ចមំ វីរិយបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ។ តេន វុត្តំ –

    Athassa ‘‘na ettakeheva buddhakārakadhammehi bhavitabba’’nti uttarimpi upadhārayato pañcamaṃ vīriyapāramiṃ disvā etadahosi – ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya vīriyapāramimpi pūreyyāsi. Yathāpi sīho migarājā sabbairiyāpathesu daḷhavīriyo hoti, evaṃ tvampi sabbabhavesu sabbairiyāpathesu daḷhavīriyo anolīnavīriyo samāno buddho bhavissasī’’ti pañcamaṃ vīriyapāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –

    ១៣៥.

    135.

    ‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;

    ‘‘Na hete ettakāyeva, buddhadhammā bhavissare;

    អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា។

    Aññepi vicinissāmi, ye dhammā bodhipācanā.

    ១៣៦.

    136.

    ‘‘វិចិនន្តោ តទា ទក្ខិំ, បញ្ចមំ វីរិយបារមិំ;

    ‘‘Vicinanto tadā dakkhiṃ, pañcamaṃ vīriyapāramiṃ;

    បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ។

    Pubbakehi mahesīhi, āsevitanisevitaṃ.

    ១៣៧.

    137.

    ‘‘ឥមំ ត្វំ បញ្ចមំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

    ‘‘Imaṃ tvaṃ pañcamaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;

    វីរិយបារមិតំ គច្ឆ, យទិ ពោធិំ បត្តុមិច្ឆសិ។

    Vīriyapāramitaṃ gaccha, yadi bodhiṃ pattumicchasi.

    ១៣៨.

    138.

    ‘‘យថាបិ សីហោ មិគរាជា, និសជ្ជដ្ឋានចង្កមេ;

    ‘‘Yathāpi sīho migarājā, nisajjaṭṭhānacaṅkame;

    អលីនវីរិយោ ហោតិ, បគ្គហិតមនោ សទា។

    Alīnavīriyo hoti, paggahitamano sadā.

    ១៣៩.

    139.

    ‘‘តថេវ ត្វំ សព្ពភវេ, បគ្គណ្ហ វីរិយំ ទឡ្ហំ;

    ‘‘Tatheva tvaṃ sabbabhave, paggaṇha vīriyaṃ daḷhaṃ;

    វីរិយបារមិតំ គន្ត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិ។

    Vīriyapāramitaṃ gantvā, sambodhiṃ pāpuṇissasī’’ti.

    តត្ថ អលីនវីរិយោតិ អនោលីនវីរិយោ។ សព្ពភវេតិ ជាតជាតភវេ, សព្ពេសុ ភវេសូតិ អត្ថោ។ អារទ្ធវីរិយោ ហុត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសីតិបិ បាឋោ។ សេសមេត្ថាបិ ឧត្តានមេវាតិ។

    Tattha alīnavīriyoti anolīnavīriyo. Sabbabhaveti jātajātabhave, sabbesu bhavesūti attho. Āraddhavīriyo hutvā, sambodhiṃ pāpuṇissasītipi pāṭho. Sesametthāpi uttānamevāti.

    អថស្ស ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិម្បិ ឧបធារយតោ ឆដ្ឋមំ ខន្តិបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ ខន្តិបារមិំ បរិបូរេយ្យាសិ, សម្មាននេបិ អវមាននេបិ ខមោវ ភវេយ្យាសិ។ យថា ហិ បថវិយំ នាម សុចិម្បិ បក្ខិបន្តិ អសុចិម្បិ, ន ច តេន បថវី សិនេហំ វា បដិឃំ វា ករោតិ, ខមតិ សហតិ អធិវាសេតិយេវ, ឯវមេវ ត្វម្បិ សព្ពេសំ សម្មាននាវមាននេសុ ខមោ សមានោ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ឆដ្ឋមំ ខន្តិបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ។ តេន វុត្តំ –

    Athassa ‘‘na ettakeheva buddhakārakadhammehi bhavitabba’’nti uttarimpi upadhārayato chaṭṭhamaṃ khantipāramiṃ disvā etadahosi – ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya khantipāramiṃ paripūreyyāsi, sammānanepi avamānanepi khamova bhaveyyāsi. Yathā hi pathaviyaṃ nāma sucimpi pakkhipanti asucimpi, na ca tena pathavī sinehaṃ vā paṭighaṃ vā karoti, khamati sahati adhivāsetiyeva, evameva tvampi sabbesaṃ sammānanāvamānanesu khamo samāno buddho bhavissasī’’ti chaṭṭhamaṃ khantipāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –

    ១៤០.

    140.

    ‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;

    ‘‘Na hete ettakāyeva, buddhadhammā bhavissare;

    អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា។

    Aññepi vicinissāmi, ye dhammā bodhipācanā.

    ១៤១.

    141.

    ‘‘វិចិនន្តោ តទា ទក្ខិំ, ឆដ្ឋមំ ខន្តិបារមិំ;

    ‘‘Vicinanto tadā dakkhiṃ, chaṭṭhamaṃ khantipāramiṃ;

    បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ។

    Pubbakehi mahesīhi, āsevitanisevitaṃ.

    ១៤២.

    142.

    ‘‘ឥមំ ត្វំ ឆដ្ឋមំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

    ‘‘Imaṃ tvaṃ chaṭṭhamaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;

    តត្ថ អទ្វេជ្ឈមានសោ, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសិ។

    Tattha advejjhamānaso, sambodhiṃ pāpuṇissasi.

    ១៤៣.

    143.

    ‘‘យថាបិ បថវី នាម, សុចិម្បិ អសុចិម្បិ ច;

    ‘‘Yathāpi pathavī nāma, sucimpi asucimpi ca;

    សព្ពំ សហតិ និក្ខេបំ, ន ករោតិ បដិឃំ តយា។

    Sabbaṃ sahati nikkhepaṃ, na karoti paṭighaṃ tayā.

    ១៤៤.

    144.

    ‘‘តថេវ ត្វម្បិ សព្ពេសំ, សម្មានាវមានក្ខមោ;

    ‘‘Tatheva tvampi sabbesaṃ, sammānāvamānakkhamo;

    ខន្តិបារមិតំ គន្ត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិ។

    Khantipāramitaṃ gantvā, sambodhiṃ pāpuṇissasī’’ti.

    តត្ថ តត្ថាតិ តស្សំ ខន្តិបារមិយំ។ អទ្វេជ្ឈមានសោតិ ឯកំសមានសោ។ សុចិម្បីតិ ចន្ទនកុង្កុមគន្ធមាលាទិសុចិម្បិ។ អសុចិម្បីតិ អហិកុក្កុរមនុស្សកុណបគូថមុត្តខេឡសិង្ឃាណិកាទិអសុចិម្បិ។ សហតីតិ ខមតិ, អធិវាសេតិ។ និក្ខេបន្តិ និក្ខិត្តំ។ បដិឃន្តិ កោធំ។ តយាតិ តាយ វុត្តិយា, តាយ និក្ខិត្តតាយ វា។ ‘‘បដិឃំ ទយ’’ន្តិបិ បាឋោ, តស្ស តេន និក្ខេបេន បដិឃានុរោធំ ន ករោតីតិ អត្ថោ។ សម្មានាវមានក្ខមោតិ សព្ពេសំ សម្មាននាវមាននសហោ ត្វម្បិ ភវាតិ អត្ថោ។ ‘‘តថេវ ត្វម្បិ សព្ពភវេ, សម្មាននវិមានក្ខមោ’’តិបិ បឋន្តិ។ ‘‘ខន្តិយា បារមិំ គន្ត្វា’’តិបិ បាឋោ, តស្សា ខន្តិយា បារមិបូរណវសេន គន្ត្វាតិ អត្ថោ។ សេសមេត្ថាបិ ឧត្តានមេវាតិ។ ឥតោ បរំ ឯត្តកម្បិ អវត្វា យត្ថ យត្ថ វិសេសោ អត្ថិ, តំ តមេវ វត្វា បាឋន្តរំ ទស្សេត្វា គមិស្សាមាតិ។

    Tattha tatthāti tassaṃ khantipāramiyaṃ. Advejjhamānasoti ekaṃsamānaso. Sucimpīti candanakuṅkumagandhamālādisucimpi. Asucimpīti ahikukkuramanussakuṇapagūthamuttakheḷasiṅghāṇikādiasucimpi. Sahatīti khamati, adhivāseti. Nikkhepanti nikkhittaṃ. Paṭighanti kodhaṃ. Tayāti tāya vuttiyā, tāya nikkhittatāya vā. ‘‘Paṭighaṃ daya’’ntipi pāṭho, tassa tena nikkhepena paṭighānurodhaṃ na karotīti attho. Sammānāvamānakkhamoti sabbesaṃ sammānanāvamānanasaho tvampi bhavāti attho. ‘‘Tatheva tvampi sabbabhave, sammānanavimānakkhamo’’tipi paṭhanti. ‘‘Khantiyā pāramiṃ gantvā’’tipi pāṭho, tassā khantiyā pāramipūraṇavasena gantvāti attho. Sesametthāpi uttānamevāti. Ito paraṃ ettakampi avatvā yattha yattha viseso atthi, taṃ tameva vatvā pāṭhantaraṃ dassetvā gamissāmāti.

    អថស្ស ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិម្បិ ឧបធារយតោ សត្តមំ សច្ចបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ សច្ចបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ, អសនិយា មត្ថកេ បតមានាយបិ ធនាទីនំ អត្ថាយ ឆន្ទាទីនំ វសេន សម្បជានមុសាវាទំ នាម មា ភាសិ។ យថាបិ ឱសធីតារកា នាម សព្ពឧតូសុ អត្តនោ គមនវីថិំ វិជហិត្វា អញ្ញាយ វីថិយា ន គច្ឆតិ, សកវីថិយាវ គច្ឆតិ, ឯវមេវ ត្វម្បិ សច្ចំ បហាយ មុសាវាទំ នាម អវទន្តោយេវ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ សត្តមំ សច្ចបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ។ តេន វុត្តំ –

    Athassa ‘‘na ettakeheva buddhakārakadhammehi bhavitabba’’nti uttarimpi upadhārayato sattamaṃ saccapāramiṃ disvā etadahosi – ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya saccapāramimpi pūreyyāsi, asaniyā matthake patamānāyapi dhanādīnaṃ atthāya chandādīnaṃ vasena sampajānamusāvādaṃ nāma mā bhāsi. Yathāpi osadhītārakā nāma sabbautūsu attano gamanavīthiṃ vijahitvā aññāya vīthiyā na gacchati, sakavīthiyāva gacchati, evameva tvampi saccaṃ pahāya musāvādaṃ nāma avadantoyeva buddho bhavissasī’’ti sattamaṃ saccapāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –

    ១៤៥.

    145.

    ‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;

    ‘‘Na hete ettakāyeva, buddhadhammā bhavissare;

    អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា។

    Aññepi vicinissāmi, ye dhammā bodhipācanā.

    ១៤៦.

    146.

    ‘‘វិចិនន្តោ តទា ទក្ខិំ, សត្តមំ សច្ចបារមិំ;

    ‘‘Vicinanto tadā dakkhiṃ, sattamaṃ saccapāramiṃ;

    បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ។

    Pubbakehi mahesīhi, āsevitanisevitaṃ.

    ១៤៧.

    147.

    ‘‘ឥមំ ត្វំ សត្តមំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

    ‘‘Imaṃ tvaṃ sattamaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;

    តត្ថ អទ្វេជ្ឈវចនោ, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសិ។

    Tattha advejjhavacano, sambodhiṃ pāpuṇissasi.

    ១៤៨.

    148.

    ‘‘យថាបិ ឱសធី នាម, តុលាភូតា សទេវកេ;

    ‘‘Yathāpi osadhī nāma, tulābhūtā sadevake;

    សមយេ ឧតុវស្សេ វា, ន វោក្កមតិ វីថិតោ។

    Samaye utuvasse vā, na vokkamati vīthito.

    ១៤៩.

    149.

    ‘‘តថេវ ត្វម្បិ សច្ចេសុ, មា វោក្កម ហិ វីថិតោ;

    ‘‘Tatheva tvampi saccesu, mā vokkama hi vīthito;

    សច្ចបារមិតំ គន្ត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិ។

    Saccapāramitaṃ gantvā, sambodhiṃ pāpuṇissasī’’ti.

    តត្ថ តត្ថាតិ សច្ចបារមិយំ។ អទ្វេជ្ឈវចនោតិ អវិតថវចនោ។ ឱសធី នាមាតិ ឱសធីតារកា, ឱសធគហណេ ឱសធីតារកំ ឧទិតំ ទិស្វា ឱសធំ គណ្ហន្តិ។ តស្មា ‘‘ឱសធីតារកា’’តិ វុច្ចតិ។ តុលាភូតាតិ បមាណភូតា។ សទេវកេតិ សទេវកស្ស លោកស្ស។ សមយេតិ វស្សសមយេ។ ឧតុវស្សេតិ ហេមន្តគិម្ហេសុ។ ‘‘សមយេ ឧតុវដ្ដេ’’តិបិ បាឋោ។ តស្ស សមយេតិ គិម្ហេ។ ឧតុវដ្ដេតិ ហេមន្តេ ច វស្សានេ ចាតិ អត្ថោ។ ន វោក្កមតិ វីថិតោតិ តំ តំ ឧតុម្ហិ អត្តនោ គមនវីថិតោ ន វោក្កមតិ ន វិគច្ឆតិ, ឆ មាសេ បច្ឆិមំ ទិសំ គច្ឆតិ, ឆ មាសេ បុព្ពំ ទិសំ គច្ឆតីតិ។ អថ វា ឱសធី នាមាតិ សិង្គិវេរបិប្ផលិមរិចាទិកំ ឱសធំ។ ន វោក្កមតីតិ យំ យំ ផលទានសមត្ថំ ឱសធំ, តំ តំ ផលទានំ ឱក្កម្ម អត្តនោ ផលំ អទត្វា ន និវត្តតិ។ វីថិតោតិ គមនវីថិតោ, បិត្តហរោ បិត្តំ ហរតេវ, វាតហរោ វាតំ ហរតេវ, សេម្ហហរោ សេម្ហំ ហរតេវាតិ អត្ថោ។ សេសមេត្ថាបិ ឧត្តានមេវាតិ។

    Tattha tatthāti saccapāramiyaṃ. Advejjhavacanoti avitathavacano. Osadhī nāmāti osadhītārakā, osadhagahaṇe osadhītārakaṃ uditaṃ disvā osadhaṃ gaṇhanti. Tasmā ‘‘osadhītārakā’’ti vuccati. Tulābhūtāti pamāṇabhūtā. Sadevaketi sadevakassa lokassa. Samayeti vassasamaye. Utuvasseti hemantagimhesu. ‘‘Samaye utuvaṭṭe’’tipi pāṭho. Tassa samayeti gimhe. Utuvaṭṭeti hemante ca vassāne cāti attho. Navokkamati vīthitoti taṃ taṃ utumhi attano gamanavīthito na vokkamati na vigacchati, cha māse pacchimaṃ disaṃ gacchati, cha māse pubbaṃ disaṃ gacchatīti. Atha vā osadhī nāmāti siṅgiverapipphalimaricādikaṃ osadhaṃ. Na vokkamatīti yaṃ yaṃ phaladānasamatthaṃ osadhaṃ, taṃ taṃ phaladānaṃ okkamma attano phalaṃ adatvā na nivattati. Vīthitoti gamanavīthito, pittaharo pittaṃ harateva, vātaharo vātaṃ harateva, semhaharo semhaṃ haratevāti attho. Sesametthāpi uttānamevāti.

    អថស្ស ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិម្បិ ឧបធារយតោ អដ្ឋមំ អធិដ្ឋានបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ អធិដ្ឋានបារមិម្បិ បូរេយ្យាសិ, យំ អធិដ្ឋាសិ, តស្មិំ អធិដ្ឋានេ និច្ចលោ ភវេយ្យាសិ, យថា បព្ពតោ នាម សព្ពទិសាសុ វាតេ បហរន្តេបិ ន កម្បតិ ន ចលតិ, អត្តនោ ឋានេយេវ តិដ្ឋតិ, ឯវមេវ ត្វម្បិ អត្តនោ អធិដ្ឋានេ និច្ចលោ ហោន្តោវ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ អដ្ឋមំ អធិដ្ឋានបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសីតិ។ តេន វុត្តំ –

    Athassa ‘‘na ettakeheva buddhakārakadhammehi bhavitabba’’nti uttarimpi upadhārayato aṭṭhamaṃ adhiṭṭhānapāramiṃ disvā etadahosi – ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya adhiṭṭhānapāramimpi pūreyyāsi, yaṃ adhiṭṭhāsi, tasmiṃ adhiṭṭhāne niccalo bhaveyyāsi, yathā pabbato nāma sabbadisāsu vāte paharantepi na kampati na calati, attano ṭhāneyeva tiṭṭhati, evameva tvampi attano adhiṭṭhāne niccalo hontova buddho bhavissasī’’ti aṭṭhamaṃ adhiṭṭhānapāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsīti. Tena vuttaṃ –

    ១៥០.

    150.

    ‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;

    ‘‘Na hete ettakāyeva, buddhadhammā bhavissare;

    អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា។

    Aññepi vicinissāmi, ye dhammā bodhipācanā.

    ១៥១.

    151.

    ‘‘វិចិនន្តោ តទា ទក្ខិំ, អដ្ឋមំ អធិដ្ឋានបារមិំ;

    ‘‘Vicinanto tadā dakkhiṃ, aṭṭhamaṃ adhiṭṭhānapāramiṃ;

    បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ។

    Pubbakehi mahesīhi, āsevitanisevitaṃ.

    ១៥២.

    152.

    ‘‘ឥមំ ត្វំ អដ្ឋមំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

    ‘‘Imaṃ tvaṃ aṭṭhamaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;

    តត្ថ ត្វំ អចលោ ហុត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសិ។

    Tattha tvaṃ acalo hutvā, sambodhiṃ pāpuṇissasi.

    ១៥៣.

    153.

    ‘‘យថាបិ បព្ពតោ សេលោ, អចលោ សុប្បតិដ្ឋិតោ;

    ‘‘Yathāpi pabbato selo, acalo suppatiṭṭhito;

    ន កម្បតិ ភុសវាតេហិ, សកដ្ឋានេវ តិដ្ឋតិ។

    Na kampati bhusavātehi, sakaṭṭhāneva tiṭṭhati.

    ១៥៤.

    154.

    ‘‘តត្ថេវ ត្វម្បិ អធិដ្ឋានេ, សព្ពទា អចលោ ភវ;

    ‘‘Tattheva tvampi adhiṭṭhāne, sabbadā acalo bhava;

    អធិដ្ឋានបារមិតំ គន្ត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិ។

    Adhiṭṭhānapāramitaṃ gantvā, sambodhiṃ pāpuṇissasī’’ti.

    តត្ថ សេលោតិ សិលាមយោ។ អចលោតិ និច្ចលោ សុប្បតិដ្ឋិតោតិ អចលត្តាវ សុដ្ឋុ បតិដ្ឋិតោ។ ‘‘យថាបិ បព្ពតោ អចលោ, និខាតោ សុប្បតិដ្ឋិតោ’’តិបិ បាឋោ។ ភុសវាតេហីតិ ពលវវាតេហិ។ សកដ្ឋានេវាតិ អត្តនោ ឋានេយេវ, យថាឋិតដ្ឋានេយេវាតិ អត្ថោ។ សេសមេត្ថាបិ ឧត្តានមេវាតិ។

    Tattha seloti silāmayo. Acaloti niccalo suppatiṭṭhitoti acalattāva suṭṭhu patiṭṭhito. ‘‘Yathāpi pabbato acalo, nikhāto suppatiṭṭhito’’tipi pāṭho. Bhusavātehīti balavavātehi. Sakaṭṭhānevāti attano ṭhāneyeva, yathāṭhitaṭṭhāneyevāti attho. Sesametthāpi uttānamevāti.

    អថស្ស ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិម្បិ ឧបធារយតោ នវមំ មេត្តាបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ មេត្តាបារមិំ បូរេយ្យាសិ, ហិតេសុបិ អហិតេសុបិ ឯកចិត្តោវ ភវេយ្យាសិ។ យថាបិ ឧទកំ នាម បាបជនស្សបិ កល្យាណជនស្សបិ សីតភាវំ ឯកសទិសំ កត្វា ផរតិ, ឯវមេវ ត្វម្បិ សព្ពសត្តេសុ មេត្តចិត្តេន ឯកចិត្តោវ ហុត្វា ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ នវមំ មេត្តាបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសីតិ។ តេន វុត្តំ –

    Athassa ‘‘na ettakeheva buddhakārakadhammehi bhavitabba’’nti uttarimpi upadhārayato navamaṃ mettāpāramiṃ disvā etadahosi – ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya mettāpāramiṃ pūreyyāsi, hitesupi ahitesupi ekacittova bhaveyyāsi. Yathāpi udakaṃ nāma pāpajanassapi kalyāṇajanassapi sītabhāvaṃ ekasadisaṃ katvā pharati, evameva tvampi sabbasattesu mettacittena ekacittova hutvā buddho bhavissasī’’ti navamaṃ mettāpāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsīti. Tena vuttaṃ –

    ១៥៥.

    155.

    ‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;

    ‘‘Na hete ettakāyeva, buddhadhammā bhavissare;

    អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា។

    Aññepi vicinissāmi, ye dhammā bodhipācanā.

    ១៥៦.

    156.

    ‘‘វិចិនន្តោ តទា ទក្ខិំ, នវមំ មេត្តាបារមិំ;

    ‘‘Vicinanto tadā dakkhiṃ, navamaṃ mettāpāramiṃ;

    បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ។

    Pubbakehi mahesīhi, āsevitanisevitaṃ.

    ១៥៧.

    157.

    ‘‘ឥមំ ត្វំ នវមំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

    ‘‘Imaṃ tvaṃ navamaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;

    មេត្តាយ អសមោ ហោតិ, យទិ ពោធិំ បត្តុមិច្ឆសិ។

    Mettāya asamo hoti, yadi bodhiṃ pattumicchasi.

    ១៥៨.

    158.

    ‘‘យថាបិ ឧទកំ នាម, កល្យាណេ បាបកេ ជនេ;

    ‘‘Yathāpi udakaṃ nāma, kalyāṇe pāpake jane;

    សមំ ផរតិ សីតេន, បវាហេតិ រជោមលំ។

    Samaṃ pharati sītena, pavāheti rajomalaṃ.

    ១៥៩.

    159.

    ‘‘តថេវ ត្វំ ហិតាហិតេ, សមំ មេត្តាយ ភាវយ;

    ‘‘Tatheva tvaṃ hitāhite, samaṃ mettāya bhāvaya;

    មេត្តាបារមិតំ គន្ត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិ។

    Mettāpāramitaṃ gantvā, sambodhiṃ pāpuṇissasī’’ti.

    តត្ថ អសមោ ហោហីតិ មេត្តាភាវនាយ អសទិសោ ហោហិ។ តត្ថ ‘‘ត្វំ សមសមោ ហោហី’’តិបិ បាឋោ, សោ ឧត្តានត្ថោវ។ សមន្តិ តុល្យំ។ ផរតីតិ ផុសតិ។ បវាហេតីតិ វិសោធេតិ។ រជោតិ អាគន្តុករជំ។ មលន្តិ សរីរេ ឧដ្ឋិតំ សេទមលាទិំ។ ‘‘រជមល’’ន្តិបិ បាឋោ, សោយេវត្ថោ។ ហិតាហិតេតិ ហិតេ ច អហិតេ ច, មិត្តេ ច អមិត្តេ ចាតិ អត្ថោ។ មេត្តាយ ភាវយាតិ មេត្តំ ភាវយ វឌ្ឍេហិ។ សេសមេត្ថាបិ ឧត្តានមេវាតិ។

    Tattha asamo hohīti mettābhāvanāya asadiso hohi. Tattha ‘‘tvaṃ samasamo hohī’’tipi pāṭho, so uttānatthova. Samanti tulyaṃ. Pharatīti phusati. Pavāhetīti visodheti. Rajoti āgantukarajaṃ. Malanti sarīre uṭṭhitaṃ sedamalādiṃ. ‘‘Rajamala’’ntipi pāṭho, soyevattho. Hitāhiteti hite ca ahite ca, mitte ca amitte cāti attho. Mettāya bhāvayāti mettaṃ bhāvaya vaḍḍhehi. Sesametthāpi uttānamevāti.

    អថស្ស ‘‘ន ឯត្តកេហេវ ពុទ្ធការកធម្មេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧត្តរិម្បិ ឧបធារយតោ ទសមំ ឧបេក្ខាបារមិំ ទិស្វា ឯតទហោសិ – ‘‘សុមេធបណ្ឌិត, ត្វំ ឥតោ បដ្ឋាយ ឧបេក្ខាបារមិំ បរិបូរេយ្យាសិ, សុខេបិ ទុក្ខេបិ មជ្ឈត្តោវ ភវេយ្យាសិ។ យថាបិ បថវី នាម សុចិម្បិ អសុចិម្បិ ច បក្ខិបមានេ មជ្ឈត្តាវ ហោតិ, ឯវមេវ ត្វម្បិ សុខទុក្ខេសុ មជ្ឈត្តោវ ហោន្តោ ពុទ្ធោ ភវិស្សសី’’តិ ទសមំ ឧបេក្ខាបារមិំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ។ តេន វុត្តំ –

    Athassa ‘‘na ettakeheva buddhakārakadhammehi bhavitabba’’nti uttarimpi upadhārayato dasamaṃ upekkhāpāramiṃ disvā etadahosi – ‘‘sumedhapaṇḍita, tvaṃ ito paṭṭhāya upekkhāpāramiṃ paripūreyyāsi, sukhepi dukkhepi majjhattova bhaveyyāsi. Yathāpi pathavī nāma sucimpi asucimpi ca pakkhipamāne majjhattāva hoti, evameva tvampi sukhadukkhesu majjhattova honto buddho bhavissasī’’ti dasamaṃ upekkhāpāramiṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –

    ១៦០.

    160.

    ‘‘ន ហេតេ ឯត្តកាយេវ, ពុទ្ធធម្មា ភវិស្សរេ;

    ‘‘Na hete ettakāyeva, buddhadhammā bhavissare;

    អញ្ញេបិ វិចិនិស្សាមិ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា។

    Aññepi vicinissāmi, ye dhammā bodhipācanā.

    ១៦១.

    161.

    ‘‘វិចិនន្តោ តទា ទក្ខិំ, ទសមំ ឧបេក្ខាបារមិំ;

    ‘‘Vicinanto tadā dakkhiṃ, dasamaṃ upekkhāpāramiṃ;

    បុព្ពកេហិ មហេសីហិ, អាសេវិតនិសេវិតំ។

    Pubbakehi mahesīhi, āsevitanisevitaṃ.

    ១៦២.

    162.

    ‘‘ឥមំ ត្វំ ទសមំ តាវ, ទឡ្ហំ កត្វា សមាទិយ;

    ‘‘Imaṃ tvaṃ dasamaṃ tāva, daḷhaṃ katvā samādiya;

    តុលាភូតោ ទឡ្ហោ ហុត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសិ។

    Tulābhūto daḷho hutvā, sambodhiṃ pāpuṇissasi.

    ១៦៣.

    163.

    ‘‘យថាបិ បថវី នាម, និក្ខិត្តំ អសុចិំ សុចិំ;

    ‘‘Yathāpi pathavī nāma, nikkhittaṃ asuciṃ suciṃ;

    ឧបេក្ខតិ ឧភោបេតេ, កោបានុនយវជ្ជិតា។

    Upekkhati ubhopete, kopānunayavajjitā.

    ១៦៤.

    164.

    ‘‘តថេវ ត្វំ សុខទុក្ខេ, តុលាភូតោ សទា ភវ;

    ‘‘Tatheva tvaṃ sukhadukkhe, tulābhūto sadā bhava;

    ឧបេក្ខាបារមិតំ គន្ត្វា, សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសី’’តិ។

    Upekkhāpāramitaṃ gantvā, sambodhiṃ pāpuṇissasī’’ti.

    តត្ថ តុលាភូតោតិ មជ្ឈត្តភាវេ ឋិតោ យថា តុលាយ ទណ្ឌោ សមំ តុលិតោ សមំ តិដ្ឋតិ, ន នមតិ ន ឧន្នមតិ, ឯវមេវ ត្វម្បិ សុខទុក្ខេសុ តុលាសទិសោ ហុត្វា សម្ពោធិំ បាបុណិស្សសិ។ កោបានុនយវជ្ជិតាតិ បដិឃានុរោធវជ្ជិតា។ ‘‘ទយាកោបវិវជ្ជិតា’’តិបិ បាឋោ, សោយេវត្ថោ។ សេសំ ខន្តិបារមិយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។

    Tattha tulābhūtoti majjhattabhāve ṭhito yathā tulāya daṇḍo samaṃ tulito samaṃ tiṭṭhati, na namati na unnamati, evameva tvampi sukhadukkhesu tulāsadiso hutvā sambodhiṃ pāpuṇissasi. Kopānunayavajjitāti paṭighānurodhavajjitā. ‘‘Dayākopavivajjitā’’tipi pāṭho, soyevattho. Sesaṃ khantipāramiyaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ.

    តតោ សុមេធបណ្ឌិតោ ឥមេ ទស បារមិធម្មេ វិចិនិត្វា តតោ បរំ ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមស្មិំ លោកេ ពោធិសត្តេហិ បរិបូរេតព្ពា ពោធិបាចនា ពុទ្ធត្តករា ធម្មា ឯត្តកាយេវ, ន ឥតោ ភិយ្យោ, ឥមា បន បារមិយោ ឧទ្ធំ អាកាសេបិ នត្ថិ, ន ហេដ្ឋា បថវិយម្បិ, ន បុរត្ថិមាទីសុ ទិសាសុបិ អត្ថិ, មយ្ហំយេវ បន ហទយមំសន្តរេយេវ បតិដ្ឋិតា’’តិ។ ឯវំ តាសំ អត្តនោ ហទយេ បតិដ្ឋិតភាវំ ទិស្វា សព្ពាបិ តា ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាយ បុនប្បុនំ សម្មសន្តោ អនុលោមបដិលោមំ សម្មសិ, បរិយន្តេ គហេត្វា អាទិម្ហិ បាបេសិ, អាទិម្ហិ គហេត្វា បរិយន្តេ ឋបេសិ, មជ្ឈេ គហេត្វា ឧភតោ ឱសាបេសិ, ឧភតោ កោដីសុ គហេត្វា មជ្ឈេ ឱសាបេសិ។ ពាហិរភណ្ឌបរិច្ចាគោ បារមិយោ នាម, អង្គបរិច្ចាគោ ឧបបារមិយោ នាម, ជីវិតបរិច្ចាគោ បរមត្ថបារមិយោ នាមាតិ ទស បារមិយោ ទស ឧបបារមិយោ ទស បរមត្ថបារមិយោតិ សមត្តិំស បារមិយោ យមកតេលំ វិនិវដ្ដេន្តោ វិយ សម្មសិ។ តស្ស ទស បារមិយោ សម្មសន្តស្ស ធម្មតេជេន ចតុនហុតាធិកទ្វិយោជនសតសហស្សពហលា វិបុលា អយំ មហាបថវី ហត្ថិនា អក្កន្តនឡកលាបោ វិយ ឧប្បីឡិយមានំ ឧច្ឆុយន្តំ វិយ ច មហាវិរវំ វិរវមានា សង្កម្បិ សម្បកម្បិ សម្បវេធិ។ កុលាលចក្កំ វិយ តេលយន្តចក្កំ វិយ ច បរិព្ភមិ។ តេន វុត្តំ –

    Tato sumedhapaṇḍito ime dasa pāramidhamme vicinitvā tato paraṃ cintesi – ‘‘imasmiṃ loke bodhisattehi paripūretabbā bodhipācanā buddhattakarā dhammā ettakāyeva, na ito bhiyyo, imā pana pāramiyo uddhaṃ ākāsepi natthi, na heṭṭhā pathaviyampi, na puratthimādīsu disāsupi atthi, mayhaṃyeva pana hadayamaṃsantareyeva patiṭṭhitā’’ti. Evaṃ tāsaṃ attano hadaye patiṭṭhitabhāvaṃ disvā sabbāpi tā daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāya punappunaṃ sammasanto anulomapaṭilomaṃ sammasi, pariyante gahetvā ādimhi pāpesi, ādimhi gahetvā pariyante ṭhapesi, majjhe gahetvā ubhato osāpesi, ubhato koṭīsu gahetvā majjhe osāpesi. Bāhirabhaṇḍapariccāgo pāramiyo nāma, aṅgapariccāgo upapāramiyo nāma, jīvitapariccāgo paramatthapāramiyo nāmāti dasa pāramiyo dasa upapāramiyo dasa paramatthapāramiyoti samattiṃsa pāramiyo yamakatelaṃ vinivaṭṭento viya sammasi. Tassa dasa pāramiyo sammasantassa dhammatejena catunahutādhikadviyojanasatasahassabahalā vipulā ayaṃ mahāpathavī hatthinā akkantanaḷakalāpo viya uppīḷiyamānaṃ ucchuyantaṃ viya ca mahāviravaṃ viravamānā saṅkampi sampakampi sampavedhi. Kulālacakkaṃ viya telayantacakkaṃ viya ca paribbhami. Tena vuttaṃ –

    ១៦៥.

    165.

    ‘‘ឯត្តកាយេវ តេ លោកេ, យេ ធម្មា ពោធិបាចនា;

    ‘‘Ettakāyeva te loke, ye dhammā bodhipācanā;

    តតុទ្ធំ នត្ថិ អញ្ញត្រ, ទឡ្ហំ តត្ថ បតិដ្ឋហ។

    Tatuddhaṃ natthi aññatra, daḷhaṃ tattha patiṭṭhaha.

    ១៦៦.

    166.

    ‘‘ឥមេ ធម្មេ សម្មសតោ, សភាវសរសលក្ខណេ;

    ‘‘Ime dhamme sammasato, sabhāvasarasalakkhaṇe;

    ធម្មតេជេន វសុធា, ទសសហស្សី បកម្បថ។

    Dhammatejena vasudhā, dasasahassī pakampatha.

    ១៦៧.

    167.

    ‘‘ចលតី រវតី បថវី, ឧច្ឆុយន្តំវ បីឡិតំ;

    ‘‘Calatī ravatī pathavī, ucchuyantaṃva pīḷitaṃ;

    តេលយន្តេ យថា ចក្កំ, ឯវំ កម្បតិ មេទនី’’តិ។

    Telayante yathā cakkaṃ, evaṃ kampati medanī’’ti.

    តត្ថ ឯត្តកាយេវាតិ និទ្ទិដ្ឋានំ ទសន្នំ បារមិតានំ អនូនាធិកភាវស្ស ទស្សនត្ថំ វុត្តំ។ តតុទ្ធន្តិ តតោ ទសបារមីហិ ឧទ្ធំ នត្ថិ។ អញ្ញត្រាតិ អញ្ញំ, លក្ខណំ សទ្ទសត្ថតោ គហេតព្ពំ។ តតោ ទសបារមិតោ អញ្ញោ ពុទ្ធការកធម្មោ នត្ថីតិ អត្ថោ។ តត្ថាតិ តាសុ ទសសុ បារមីសុ។ បតិដ្ឋហាតិ បតិដ្ឋ, បរិបូរេន្តោ តិដ្ឋាតិ អត្ថោ។

    Tattha ettakāyevāti niddiṭṭhānaṃ dasannaṃ pāramitānaṃ anūnādhikabhāvassa dassanatthaṃ vuttaṃ. Tatuddhanti tato dasapāramīhi uddhaṃ natthi. Aññatrāti aññaṃ, lakkhaṇaṃ saddasatthato gahetabbaṃ. Tato dasapāramito añño buddhakārakadhammo natthīti attho. Tatthāti tāsu dasasu pāramīsu. Patiṭṭhahāti patiṭṭha, paripūrento tiṭṭhāti attho.

    ឥមេ ធម្មេតិ បារមិធម្មេ។ សម្មសតោតិ ឧបបរិក្ខន្តស្ស, អនាទរត្ថេ សាមិវចនំ ទដ្ឋព្ពំ។ សភាវសរសលក្ខណេតិ សភាវសង្ខាតេន សរសលក្ខណេន សម្មសន្តស្សាតិ អត្ថោ។ ធម្មតេជេនាតិ បារមិបវិចយញាណតេជេន។ វសុធាតិ វសូតិ រតនំ វុច្ចតិ, តំ ធារេតិ ធីយតិ វា ឯត្ថាតិ វសុធា ។ កា សា? មេទនី។ បកម្បថាតិ បកម្បិត្ថ។ សុមេធបណ្ឌិតេ បន បារមិយោ វិចិនន្តេ តស្ស ញាណតេជេន ទសសហស្សី បកម្បិត្ថាតិ អត្ថោ។

    Ime dhammeti pāramidhamme. Sammasatoti upaparikkhantassa, anādaratthe sāmivacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Sabhāvasarasalakkhaṇeti sabhāvasaṅkhātena sarasalakkhaṇena sammasantassāti attho. Dhammatejenāti pāramipavicayañāṇatejena. Vasudhāti vasūti ratanaṃ vuccati, taṃ dhāreti dhīyati vā etthāti vasudhā . Kā sā? Medanī. Pakampathāti pakampittha. Sumedhapaṇḍite pana pāramiyo vicinante tassa ñāṇatejena dasasahassī pakampitthāti attho.

    ចលតីតិ ឆប្បការា កម្បិ។ រវតីតិ នទតិ វិកូជតិ។ ឧច្ឆុយន្តំវ បីឡិតន្តិ និប្បីឡិតំ ឧច្ឆុយន្តំ វិយ។ ‘‘គុឡយន្តំវ បីឡិត’’ន្តិបិ បាឋោ, សោយេវត្ថោ។ តេលយន្តេតិ តេលបីឡនយន្តេ។ យថា ចក្កន្តិ ចក្កិកានំ មហាចក្កយន្តំ វិយ។ ឯវន្តិ យថា តេលបីឡនចក្កយន្តំ បរិព្ភមតិ កម្បតិ, ឯវំ អយំ មេទនី កម្បតីតិ អត្ថោ។ សេសមេត្ថ ឧត្តានមេវាតិ។

    Calatīti chappakārā kampi. Ravatīti nadati vikūjati. Ucchuyantaṃva pīḷitanti nippīḷitaṃ ucchuyantaṃ viya. ‘‘Guḷayantaṃva pīḷita’’ntipi pāṭho, soyevattho. Telayanteti telapīḷanayante. Yathā cakkanti cakkikānaṃ mahācakkayantaṃ viya. Evanti yathā telapīḷanacakkayantaṃ paribbhamati kampati, evaṃ ayaṃ medanī kampatīti attho. Sesamettha uttānamevāti.

    ឯវំ មហាបថវិយា កម្បមានាយ រម្មនគរវាសិនោ មនុស្សា ភគវន្តំ បរិវិសយមានា សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តា យុគន្ធរវាតព្ភាហតា មហាសាលា វិយ មុច្ឆិតា បបតិំសុ។ ឃដាទីនិ កុលាលភណ្ឌានិ បវដ្ដេន្តានិ អញ្ញមញ្ញំ បហរន្តានិ ចុណ្ណវិចុណ្ណានិ អហេសុំ។ មហាជនោ ភីតតសិតោ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា – ‘‘កិំ នុ ខោ ភគវា ‘នាគាវដ្ដោ អយំ, ភូតយក្ខទេវតាសុ អញ្ញតរាវដ្ដោ វា’តិ ន ហិ មយំ ឯតំ ជានាម។ អបិ ច ខោ សព្ពោបិ អយំ មហាជនោ ភយេន ឧបទ្ទុតោ, កិំ នុ ខោ ឥមស្ស លោកស្ស បាបកំ ភវិស្សតិ, ឧទាហុ កល្យាណំ, កថេថ នោ ឯតំ ការណ’’ន្តិ បុច្ឆិំសុ។

    Evaṃ mahāpathaviyā kampamānāya rammanagaravāsino manussā bhagavantaṃ parivisayamānā saṇṭhātuṃ asakkontā yugandharavātabbhāhatā mahāsālā viya mucchitā papatiṃsu. Ghaṭādīni kulālabhaṇḍāni pavaṭṭentāni aññamaññaṃ paharantāni cuṇṇavicuṇṇāni ahesuṃ. Mahājano bhītatasito satthāraṃ upasaṅkamitvā – ‘‘kiṃ nu kho bhagavā ‘nāgāvaṭṭo ayaṃ, bhūtayakkhadevatāsu aññatarāvaṭṭo vā’ti na hi mayaṃ etaṃ jānāma. Api ca kho sabbopi ayaṃ mahājano bhayena upadduto, kiṃ nu kho imassa lokassa pāpakaṃ bhavissati, udāhu kalyāṇaṃ, kathetha no etaṃ kāraṇa’’nti pucchiṃsu.

    អថ សត្ថា តេសំ កថំ សុត្វា – ‘‘តុម្ហេ មា ភាយិត្ថ, មា ខោ ចិន្តយិត្ថ, នត្ថិ វោ ឥតោនិទានំ ភយំ, យោ សោ មយា អជ្ជ សុមេធបណ្ឌិតោ ‘អនាគតេ គោតមោ នាម ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’តិ ព្យាកតោ, សោ ឥទានិ បារមិយោ សម្មសតិ, តស្ស សម្មសន្តស្ស ធម្មតេជេន សកលទសសហស្សី លោកធាតុ ឯកប្បហារេន កម្បតិ ចេវ វិរវតិ ចា’’តិ អាហ។ តេន វុត្តំ –

    Atha satthā tesaṃ kathaṃ sutvā – ‘‘tumhe mā bhāyittha, mā kho cintayittha, natthi vo itonidānaṃ bhayaṃ, yo so mayā ajja sumedhapaṇḍito ‘anāgate gotamo nāma buddho bhavissatī’ti byākato, so idāni pāramiyo sammasati, tassa sammasantassa dhammatejena sakaladasasahassī lokadhātu ekappahārena kampati ceva viravati cā’’ti āha. Tena vuttaṃ –

    ១៦៨.

    168.

    ‘‘យាវតា បរិសា អាសិ, ពុទ្ធស្ស បរិវេសនេ;

    ‘‘Yāvatā parisā āsi, buddhassa parivesane;

    បវេធមានា សា តត្ថ, មុច្ឆិតា សេតិ ភូមិយំ។

    Pavedhamānā sā tattha, mucchitā seti bhūmiyaṃ.

    ១៦៩.

    169.

    ‘‘ឃដានេកសហស្សានិ, កុម្ភីនញ្ច សតា ពហូ;

    ‘‘Ghaṭānekasahassāni, kumbhīnañca satā bahū;

    សញ្ចុណ្ណមថិតា តត្ថ, អញ្ញមញ្ញំ បឃដ្ដិតា។

    Sañcuṇṇamathitā tattha, aññamaññaṃ paghaṭṭitā.

    ១៧០.

    170.

    ‘‘ឧព្ពិគ្គា តសិតា ភីតា, ភន្តា ព្យថិតមានសា;

    ‘‘Ubbiggā tasitā bhītā, bhantā byathitamānasā;

    មហាជនា សមាគម្ម, ទីបង្ករមុបាគមុំ។

    Mahājanā samāgamma, dīpaṅkaramupāgamuṃ.

    ១៧១.

    171.

    ‘‘កិំ ភវិស្សតិ លោកស្ស, កល្យាណមថ បាបកំ;

    ‘‘Kiṃ bhavissati lokassa, kalyāṇamatha pāpakaṃ;

    សព្ពោ ឧបទ្ទុតោ លោកោ, តំ វិនោទេហិ ចក្ខុម។

    Sabbo upadduto loko, taṃ vinodehi cakkhuma.

    ១៧២.

    172.

    ‘‘តេសំ តទា សញ្ញាបេសិ, ទីបង្ករោ មហាមុនិ;

    ‘‘Tesaṃ tadā saññāpesi, dīpaṅkaro mahāmuni;

    វិស្សត្ថា ហោថ មា ភាថ, ឥមស្មិំ បថវិកម្បនេ។

    Vissatthā hotha mā bhātha, imasmiṃ pathavikampane.

    ១៧៣.

    173.

    ‘‘យមហំ អជ្ជ ព្យាកាសិំ, ពុទ្ធោ លោកេ ភវិស្សតិ;

    ‘‘Yamahaṃ ajja byākāsiṃ, buddho loke bhavissati;

    ឯសោ សម្មសតី ធម្មំ, បុព្ពកំ ជិនសេវិតំ។

    Eso sammasatī dhammaṃ, pubbakaṃ jinasevitaṃ.

    ១៧៤.

    174.

    ‘‘តស្ស សម្មសតោ ធម្មំ, ពុទ្ធភូមិំ អសេសតោ;

    ‘‘Tassa sammasato dhammaṃ, buddhabhūmiṃ asesato;

    តេនាយំ កម្បិតា បថវី, ទសសហស្សី សទេវកេ’’តិ។

    Tenāyaṃ kampitā pathavī, dasasahassī sadevake’’ti.

    តត្ថ យាវតាតិ យាវតិកា។ អាសីតិ អហោសិ។ ‘‘យា តទា បរិសា អាសី’’តិបិ បាឋោ, តស្ស យា តត្ថ បរិសា ឋិតា អាសីតិ អត្ថោ។ បវេធមានាតិ កម្បមានា។ សាតិ សា បរិសា។ តត្ថាតិ តស្មិំ បរិវេសនដ្ឋានេ។ សេតីតិ សយិត្ថ។

    Tattha yāvatāti yāvatikā. Āsīti ahosi. ‘‘Yā tadā parisā āsī’’tipi pāṭho, tassa yā tattha parisā ṭhitā āsīti attho. Pavedhamānāti kampamānā. Sāti sā parisā. Tatthāti tasmiṃ parivesanaṭṭhāne. Setīti sayittha.

    ឃដាតិ ឃដានំ, សាមិអត្ថេ បច្ចត្តវចនំ, ឃដានំ នេកសហស្សានីតិ អត្ថោ។ សញ្ចុណ្ណមថិតាតិ ចុណ្ណា ចេវ មថិតា ច, មថិតសញ្ចុណ្ណាតិ អត្ថោ។ អញ្ញមញ្ញំ បឃដ្ដិតាតិ អញ្ញមញ្ញំ បហដា។ ឧព្ពិគ្គាតិ ឧត្រាសហទយា។ តសិតាតិ សញ្ជាតតាសា។ ភីតាតិ ភយភីតា។ ភន្តាតិ ផន្ទនមានសា, វិព្ភន្តចិត្តាតិ អត្ថោ។ សព្ពានិ បនេតានិ អញ្ញមញ្ញវេវចនានិ។ សមាគម្មាតិ សមាគន្ត្វា។ អយមេវ វា បាឋោ។

    Ghaṭāti ghaṭānaṃ, sāmiatthe paccattavacanaṃ, ghaṭānaṃ nekasahassānīti attho. Sañcuṇṇamathitāti cuṇṇā ceva mathitā ca, mathitasañcuṇṇāti attho. Aññamaññaṃ paghaṭṭitāti aññamaññaṃ pahaṭā. Ubbiggāti utrāsahadayā. Tasitāti sañjātatāsā. Bhītāti bhayabhītā. Bhantāti phandanamānasā, vibbhantacittāti attho. Sabbāni panetāni aññamaññavevacanāni. Samāgammāti samāgantvā. Ayameva vā pāṭho.

    ឧបទ្ទុតោតិ ឧបហតោ។ តំ វិនោទេហីតិ តំ ឧបទ្ទុតភយំ វិនោទេហិ, វិនាសយាតិ អត្ថោ។ ចក្ខុមាតិ បញ្ចហិ ចក្ខូហិ ចក្ខុម។ តេសំ តទាតិ តេ ជនេ តទា, ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនំ។ សញ្ញាបេសីតិ ញាបេសិ ពោធេសិ។ វិសត្ថាតិ វិស្សត្ថចិត្តា។ មា ភាថាតិ មា ភាយថ។ យមហន្តិ យំ អហំ សុមេធបណ្ឌិតំ។ ធម្មន្តិ បារមិធម្មំ។ បុព្ពកន្តិ បោរាណំ។ ជិនសេវិតន្តិ ជិនេហិ ពោធិសត្តកាលេ សេវិតន្តិ អត្ថោ។ ពុទ្ធភូមិន្តិ បារមិធម្មំ។ តេនាតិ តេន សម្មសនការណេន។ កម្បិតាតិ ចលិតា។ សទេវកេតិ សទេវកេ លោកេ។

    Upaddutoti upahato. Taṃ vinodehīti taṃ upaddutabhayaṃ vinodehi, vināsayāti attho. Cakkhumāti pañcahi cakkhūhi cakkhuma. Tesaṃ tadāti te jane tadā, upayogatthe sāmivacanaṃ. Saññāpesīti ñāpesi bodhesi. Visatthāti vissatthacittā. Mā bhāthāti mā bhāyatha. Yamahanti yaṃ ahaṃ sumedhapaṇḍitaṃ. Dhammanti pāramidhammaṃ. Pubbakanti porāṇaṃ. Jinasevitanti jinehi bodhisattakāle sevitanti attho. Buddhabhūminti pāramidhammaṃ. Tenāti tena sammasanakāraṇena. Kampitāti calitā. Sadevaketi sadevake loke.

    តតោ មហាជនោ តថាគតស្ស វចនំ សុត្វា ហដ្ឋតុដ្ឋោ មាលាគន្ធវិលេបនាទីនិ អាទាយ រម្មនគរតោ និក្ខមិត្វា ពោធិសត្តំ ឧបសង្កមិត្វា មាលាគន្ធាទីហិ បូជេត្វា វន្ទិត្វា បទក្ខិណំ កត្វា រម្មនគរមេវ បាវិសិ។ អថ ខោ ពោធិសត្តោ ទស បារមិយោ សម្មសិត្វា វីរិយំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាយ និសិន្នាសនា វុដ្ឋាសិ។ តេន វុត្តំ –

    Tato mahājano tathāgatassa vacanaṃ sutvā haṭṭhatuṭṭho mālāgandhavilepanādīni ādāya rammanagarato nikkhamitvā bodhisattaṃ upasaṅkamitvā mālāgandhādīhi pūjetvā vanditvā padakkhiṇaṃ katvā rammanagarameva pāvisi. Atha kho bodhisatto dasa pāramiyo sammasitvā vīriyaṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāya nisinnāsanā vuṭṭhāsi. Tena vuttaṃ –

    ១៧៥.

    175.

    ‘‘ពុទ្ធស្ស វចនំ សុត្វា, មនោ និព្ពាយិ តាវទេ;

    ‘‘Buddhassa vacanaṃ sutvā, mano nibbāyi tāvade;

    សព្ពេ មំ ឧបសង្កម្ម, បុនាបិ មំ អភិវន្ទិសុំ។

    Sabbe maṃ upasaṅkamma, punāpi maṃ abhivandisuṃ.

    ១៧៦.

    176.

    ‘‘សមាទិយិត្វា ពុទ្ធគុណំ, ទឡ្ហំ កត្វាន មានសំ;

    ‘‘Samādiyitvā buddhaguṇaṃ, daḷhaṃ katvāna mānasaṃ;

    ទីបង្ករំ នមស្សិត្វា, អាសនា វុដ្ឋហិំ តទា’’តិ។

    Dīpaṅkaraṃ namassitvā, āsanā vuṭṭhahiṃ tadā’’ti.

    តត្ថ មនោ និព្ពាយីតិ មហាជនស្ស បថវិកម្បនេ ឧព្ពិគ្គហទយស្ស តត្ថ ការណំ សុត្វា មនោ និព្ពាយិ, សន្តិំ អគមាសីតិ អត្ថោ។ ‘‘ជនោ និព្ពាយី’’តិបិ បាឋោ, សោ ឧត្តានោយេវ។ សមាទិយិត្វាតិ សម្មា អាទិយិត្វា, សមាទាយាតិ អត្ថោ។ ពុទ្ធគុណន្តិ បារមិយោ។ សេសំ ឧត្តានមេវ។

    Tattha mano nibbāyīti mahājanassa pathavikampane ubbiggahadayassa tattha kāraṇaṃ sutvā mano nibbāyi, santiṃ agamāsīti attho. ‘‘Jano nibbāyī’’tipi pāṭho, so uttānoyeva. Samādiyitvāti sammā ādiyitvā, samādāyāti attho. Buddhaguṇanti pāramiyo. Sesaṃ uttānameva.

    អថ ខោ ពោធិសត្តំ ទយិតសព្ពសត្តំ អាសនា វុដ្ឋហន្តំ សកលទសសហស្សចក្កវាឡទេវតា សន្និបតិត្វា ទិព្ពេហិ មាលាគន្ធាទីហិ បូជេត្វា – ‘‘អយ្យ សុមេធតាបស, តយា អជ្ជ ទីបង្ករទសពលស្ស បាទមូលេ មហតិ បត្ថនា បត្ថិតា, សា តេ អនន្តរាយេន សមិជ្ឈតុ, មា តេ តត្ថ ភយំ វា ឆម្ភិតត្តំ វា អហោសិ។ សរីរេ តេ អប្បមត្តកោបិ រោគោ មា ឧប្បជ្ជតុ, ខិប្បំ បារមិយោ បូរេត្វា សម្មាសម្ពោធិំ បដិវិជ្ឈ។ យថា បុប្ផូបគផលូបគា រុក្ខា សមយេ បុប្ផន្តិ ចេវ ផលន្តិ ច, តថេវ ត្វម្បិ តំ សមយំ អនតិក្កមិត្វា ខិប្បំ សម្ពោធិំ ផុសស្សូ’’តិអាទីនិ ថុតិមង្គលានិ បយិរុទាហំសុ, ឯវំ បយិរុទាហិត្វា ពោធិសត្តំ អភិវាទេត្វា អត្តនោ អត្តនោ ទេវដ្ឋានមេវ អគមំសុ។ ពោធិសត្តោបិ ទេវតាហិ អភិត្ថុតោ – ‘‘អហំ ទស បារមិយោ បូរេត្វា កប្បសតសហស្សាធិកានំ ចតុន្នំ អសង្ខ្យេយ្យានំ មត្ថកេ ពុទ្ធោ ភវិស្សាមី’’តិ វីរិយំ ទឡ្ហំ កត្វា អធិដ្ឋាយ អាកាសមព្ភុគ្គន្ត្វា ឥសិគណវន្តំ ហិមវន្តំ អគមាសិ។ តេន វុត្តំ –

    Atha kho bodhisattaṃ dayitasabbasattaṃ āsanā vuṭṭhahantaṃ sakaladasasahassacakkavāḷadevatā sannipatitvā dibbehi mālāgandhādīhi pūjetvā – ‘‘ayya sumedhatāpasa, tayā ajja dīpaṅkaradasabalassa pādamūle mahati patthanā patthitā, sā te anantarāyena samijjhatu, mā te tattha bhayaṃ vā chambhitattaṃ vā ahosi. Sarīre te appamattakopi rogo mā uppajjatu, khippaṃ pāramiyo pūretvā sammāsambodhiṃ paṭivijjha. Yathā pupphūpagaphalūpagā rukkhā samaye pupphanti ceva phalanti ca, tatheva tvampi taṃ samayaṃ anatikkamitvā khippaṃ sambodhiṃ phusassū’’tiādīni thutimaṅgalāni payirudāhaṃsu, evaṃ payirudāhitvā bodhisattaṃ abhivādetvā attano attano devaṭṭhānameva agamaṃsu. Bodhisattopi devatāhi abhitthuto – ‘‘ahaṃ dasa pāramiyo pūretvā kappasatasahassādhikānaṃ catunnaṃ asaṅkhyeyyānaṃ matthake buddho bhavissāmī’’ti vīriyaṃ daḷhaṃ katvā adhiṭṭhāya ākāsamabbhuggantvā isigaṇavantaṃ himavantaṃ agamāsi. Tena vuttaṃ –

    ១៧៧.

    177.

    ‘‘ទិព្ពំ មានុសកំ បុប្ផំ, ទេវា មានុសកា ឧភោ;

    ‘‘Dibbaṃ mānusakaṃ pupphaṃ, devā mānusakā ubho;

    សមោកិរន្តិ បុប្ផេហិ, វុដ្ឋហន្តស្ស អាសនា។

    Samokiranti pupphehi, vuṭṭhahantassa āsanā.

    ១៧៨.

    178.

    ‘‘វេទយន្តិ ច តេ សោត្ថិំ, ទេវា មានុសកា ឧភោ;

    ‘‘Vedayanti ca te sotthiṃ, devā mānusakā ubho;

    មហន្តំ បត្ថិតំ តុយ្ហំ, តំ លភស្សុ យថិច្ឆិតំ។

    Mahantaṃ patthitaṃ tuyhaṃ, taṃ labhassu yathicchitaṃ.

    ១៧៩.

    179.

    ‘‘សព្ពីតិយោ វិវជ្ជន្តុ, សោកោ រោគោ វិនស្សតុ;

    ‘‘Sabbītiyo vivajjantu, soko rogo vinassatu;

    មា តេ ភវន្ត្វន្តរាយា, ផុស ខិប្បំ ពោធិមុត្តមំ។

    Mā te bhavantvantarāyā, phusa khippaṃ bodhimuttamaṃ.

    ១៨០.

    180.

    ‘‘យថាបិ សមយេ បត្តេ, បុប្ផន្តិ បុប្ផិនោ ទុមា;

    ‘‘Yathāpi samaye patte, pupphanti pupphino dumā;

    តថេវ ត្វំ មហាវីរ, ពុទ្ធញាណេហិ បុប្ផសុ។

    Tatheva tvaṃ mahāvīra, buddhañāṇehi pupphasu.

    ១៨១.

    181.

    ‘‘យថា យេ កេចិ សម្ពុទ្ធា, បូរយុំ ទសបារមី;

    ‘‘Yathā ye keci sambuddhā, pūrayuṃ dasapāramī;

    តថេវ ត្វំ មហាវីរ, បូរយ ទសបារមី។

    Tatheva tvaṃ mahāvīra, pūraya dasapāramī.

    ១៨២.

    182.

    ‘‘យថា យេ កេចិ សម្ពុទ្ធា, ពោធិមណ្ឌម្ហិ ពុជ្ឈរេ;

    ‘‘Yathā ye keci sambuddhā, bodhimaṇḍamhi bujjhare;

    តថេវ ត្វំ មហាវីរ, ពុជ្ឈស្សុ ជិនពោធិយំ។

    Tatheva tvaṃ mahāvīra, bujjhassu jinabodhiyaṃ.

    ១៨៣.

    183.

    ‘‘យថា យេ កេចិ សម្ពុទ្ធា, ធម្មចក្កំ បវត្តយុំ;

    ‘‘Yathā ye keci sambuddhā, dhammacakkaṃ pavattayuṃ;

    តថេវ ត្វំ មហាវីរ, ធម្មចក្កំ បវត្តយ។

    Tatheva tvaṃ mahāvīra, dhammacakkaṃ pavattaya.

    ១៨៤.

    184.

    ‘‘បុណ្ណមាយេ យថា ចន្ទោ, បរិសុទ្ធោ វិរោចតិ;

    ‘‘Puṇṇamāye yathā cando, parisuddho virocati;

    តថេវ ត្វំ បុណ្ណមនោ, វិរោច ទសសហស្សិយំ។

    Tatheva tvaṃ puṇṇamano, viroca dasasahassiyaṃ.

    ១៨៥.

    185.

    ‘‘រាហុមុត្តោ យថា សូរិយោ, តាបេន អតិរោចតិ;

    ‘‘Rāhumutto yathā sūriyo, tāpena atirocati;

    តថេវ លោកា មុច្ចិត្វា, វិរោច សិរិយា តុវំ។

    Tatheva lokā muccitvā, viroca siriyā tuvaṃ.

    ១៨៦.

    186.

    ‘‘យថា យា កាចិ នទិយោ, ឱសរន្តិ មហោទធិំ;

    ‘‘Yathā yā kāci nadiyo, osaranti mahodadhiṃ;

    ឯវំ សទេវកា លោកា, ឱសរន្តុ តវន្តិកេ។

    Evaṃ sadevakā lokā, osarantu tavantike.

    ១៨៧.

    187.

    ‘‘តេហិ ថុតប្បសត្ថោ សោ, ទស ធម្មេ សមាទិយ;

    ‘‘Tehi thutappasattho so, dasa dhamme samādiya;

    តេ ធម្មេ បរិបូរេន្តោ, បវនំ បាវិសី តទា’’តិ។

    Te dhamme paripūrento, pavanaṃ pāvisī tadā’’ti.

    តត្ថ ទិព្ពន្តិ មន្ទារវបារិច្ឆត្តកសន្តានកុសេសយាទិកំ ទិព្ពកុសុមំ ទេវា មានុសកា ច មានុសបុប្ផំ គហេត្វាតិ អត្ថោ។ សមោកិរន្តីតិ មមោបរិ សមោកិរិំសូតិ អត្ថោ។ វុដ្ឋហន្តស្សាតិ វុដ្ឋហតោ។ វេទយន្តីតិ និវេទយិំសុ សញ្ញាបេសុំ។ សោត្ថិន្តិ សោត្ថិភាវំ។ ឥទានិ វេទយិតាការទស្សនត្ថំ ‘‘មហន្តំ បត្ថិតំ តុយ្ហ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ តយា បន, សុមេធបណ្ឌិត, មហន្តំ ឋានំ បត្ថិតំ, តំ យថាបត្ថិតំ លភស្សូតិ អត្ថោ។

    Tattha dibbanti mandāravapāricchattakasantānakusesayādikaṃ dibbakusumaṃ devā mānusakā ca mānusapupphaṃ gahetvāti attho. Samokirantīti mamopari samokiriṃsūti attho. Vuṭṭhahantassāti vuṭṭhahato. Vedayantīti nivedayiṃsu saññāpesuṃ. Sotthinti sotthibhāvaṃ. Idāni vedayitākāradassanatthaṃ ‘‘mahantaṃ patthitaṃ tuyha’’ntiādi vuttaṃ. Tayā pana, sumedhapaṇḍita, mahantaṃ ṭhānaṃ patthitaṃ, taṃ yathāpatthitaṃ labhassūti attho.

    សព្ពីតិយោតិ ឯន្តីតិ ឦតិយោ, សព្ពា ឦតិយោ សព្ពីតិយោ, ឧបទ្ទវា។ វិវជ្ជន្តូតិ មា ហោន្តុ។ សោកោ រោគោ វិនស្សតូតិ សោចនសង្ខាតោ សោកោ រុជនសង្ខាតោ រោគោ ច វិនស្សតុ។ តេតិ តវ។ មា ភវន្ត្វន្តរាយាតិ មា ភវន្តុ អន្តរាយា។ ផុសាតិ អធិគច្ឆ បាបុណាហិ។ ពោធិន្តិ អរហត្តមគ្គញាណំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណម្បិ វដ្ដតិ។ ឧត្តមន្តិ សេដ្ឋំ សព្ពពុទ្ធគុណទាយកត្តា អរហត្តមគ្គញាណំ ‘‘ឧត្តម’’ន្តិ វុត្តំ។

    Sabbītiyoti entīti ītiyo, sabbā ītiyo sabbītiyo, upaddavā. Vivajjantūti mā hontu. Soko rogo vinassatūti socanasaṅkhāto soko rujanasaṅkhāto rogo ca vinassatu. Teti tava. Mā bhavantvantarāyāti mā bhavantu antarāyā. Phusāti adhigaccha pāpuṇāhi. Bodhinti arahattamaggañāṇaṃ sabbaññutaññāṇampi vaṭṭati. Uttamanti seṭṭhaṃ sabbabuddhaguṇadāyakattā arahattamaggañāṇaṃ ‘‘uttama’’nti vuttaṃ.

    សមយេតិ តស្ស តស្ស រុក្ខស្ស បុប្ផនសមយេ សម្បត្តេតិ អត្ថោ។ បុប្ផិនោតិ បុប្ផនកា។ ពុទ្ធញាណេហីតិ អដ្ឋារសហិ ពុទ្ធញាណេហិ។ បុប្ផសូតិ បុប្ផស្សុ។ បូរយុន្តិ បូរយិំសុ។ បូរយាតិ បរិបូរយ។ ពុជ្ឈរេតិ ពុជ្ឈិំសុ។ ជិនពោធិយន្តិ ជិនានំ ពុទ្ធានំ ពោធិយា, សព្ពញ្ញុពោធិមូលេតិ អត្ថោ។ បុណ្ណមាយេតិ បុណ្ណមាសិយំ។ បុណ្ណមនោតិ បរិបុណ្ណមនោរថោ។

    Samayeti tassa tassa rukkhassa pupphanasamaye sampatteti attho. Pupphinoti pupphanakā. Buddhañāṇehīti aṭṭhārasahi buddhañāṇehi. Pupphasūti pupphassu. Pūrayunti pūrayiṃsu. Pūrayāti paripūraya. Bujjhareti bujjhiṃsu. Jinabodhiyanti jinānaṃ buddhānaṃ bodhiyā, sabbaññubodhimūleti attho. Puṇṇamāyeti puṇṇamāsiyaṃ. Puṇṇamanoti paripuṇṇamanoratho.

    រាហុមុត្តោតិ រាហុនា សោព្ភានុនា មុត្តោ។ តាបេនាតិ បតាបេន, អាលោកេន។ លោកា មុច្ចិត្វាតិ លោកធម្មេហិ អលិត្តោ ហុត្វាតិ អត្ថោ។ វិរោចាតិ វិរាជ។ សិរិយាតិ ពុទ្ធសិរិយា។ ឱសរន្តីតិ មហាសមុទ្ទំ បវិសន្តិ។ ឱសរន្តូតិ ឧបគច្ឆន្តុ។ តវន្តិកេតិ តវ សន្តិកំ។ តេហីតិ ទេវេហិ។ ថុតប្បសត្ថោតិ ថុតោ ចេវ បសត្ថោ ច, ថុតេហិ វា ទីបង្ករាទីហិ បសត្ថោតិ ថុតប្បសត្ថោ។ ទស ធម្មេតិ ទស បារមិធម្មេ។ បវនន្តិ មហាវនំ, ធម្មិកបព្ពតេ មហាវនំ បាវិសីតិ អត្ថោ។ សេសគាថា សុឧត្តានា ឯវាតិ។

    Rāhumuttoti rāhunā sobbhānunā mutto. Tāpenāti patāpena, ālokena. Lokā muccitvāti lokadhammehi alitto hutvāti attho. Virocāti virāja. Siriyāti buddhasiriyā. Osarantīti mahāsamuddaṃ pavisanti. Osarantūti upagacchantu. Tavantiketi tava santikaṃ. Tehīti devehi. Thutappasatthoti thuto ceva pasattho ca, thutehi vā dīpaṅkarādīhi pasatthoti thutappasattho. Dasa dhammeti dasa pāramidhamme. Pavananti mahāvanaṃ, dhammikapabbate mahāvanaṃ pāvisīti attho. Sesagāthā suuttānā evāti.

    ឥតិ មធុរត្ថវិលាសិនិយា ពុទ្ធវំស-អដ្ឋកថាយ

    Iti madhuratthavilāsiniyā buddhavaṃsa-aṭṭhakathāya

    សុមេធបត្ថនាកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Sumedhapatthanākathāvaṇṇanā niṭṭhitā.




    Next: ៣. ទីបង្ករពុទ្ធវំសវណ្ណនា • 3. Dīpaṅkarabuddhavaṃsavaṇṇanā




    Related texts:



    តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / សុត្តបិដក • Suttapiṭaka / ខុទ្ទកនិកាយ • Khuddakanikāya / ពុទ្ធវំសបាឡិ • Buddhavaṃsapāḷi / ២. សុមេធបត្ថនាកថា • 2. Sumedhapatthanākathā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact