| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
५. सुनक्खत्तसुत्तवण्णना
5. Sunakkhattasuttavaṇṇanā
५५. हेट्ठिममग्गेहि ञातमरियादाय पजाननतो अञ्ञा, मग्गपञ्ञा। तस्स फलभावतो अग्गफलपञ्ञा, तंसहगता सम्मासङ्कप्पादयो च ‘‘अञ्ञा’’ति वुत्ताति आह ‘‘अञ्ञाति अरहत्त’’न्ति। चतूहि पदेहि कथिता, ‘‘परिचिण्णा मे भगवा’’तिआदीसु विय न एकपदेनेव। ‘‘लोकुत्तरो धम्मो अधिगतो मया’’ति मञ्ञनामत्तं अधिमानोति दस्सेन्तो, ‘‘अप्पत्ते पत्तसञ्ञिनो’’तिआदिमाह।
55. Heṭṭhimamaggehi ñātamariyādāya pajānanato aññā, maggapaññā. Tassa phalabhāvato aggaphalapaññā, taṃsahagatā sammāsaṅkappādayo ca ‘‘aññā’’ti vuttāti āha ‘‘aññāti arahatta’’nti. Catūhi padehi kathitā, ‘‘pariciṇṇā me bhagavā’’tiādīsu viya na ekapadeneva. ‘‘Lokuttaro dhammo adhigato mayā’’ti maññanāmattaṃ adhimānoti dassento, ‘‘appatte pattasaññino’’tiādimāha.
५६. इदं ठानन्ति इदं ओभासादिसम्मुतिहेतुभूतं उळारतरं उदयब्बयञाणं। उळारतरभावेन हि तं मग्गफलपञ्ञाय पच्चयो हुत्वा याथावतो दुब्बिञ्ञेय्यताय विपस्सकं विसंवादेति। तेनाह ‘‘अविभूतं अन्धकार’’न्ति। इमं पञ्हन्ति इमं सुत्तं गम्भीरं लोकुत्तरपटिसंयुत्तं अत्तना ञातुं इच्छितं अत्थं। उग्गहेत्वाति केवलं पिटकसम्पादनवसेनेव उग्गण्हित्वा। तेनाह ‘‘अजानित्वा’’ति। विसेवमानाति किलेसविसे अवमानेन्ता, सासनस्स वा अनुपकारविरूपपच्चये सेवमाना। एवमस्साति एवं वुत्तनयेन तेसं करणहेतु अस्स चित्तस्स धम्मदेसनावसेन पवत्तस्स। अञ्ञथाभावो अदेसेतुकामता होति। तन्ति यथावुत्तमत्थं सन्धाय। एतन्ति ‘‘तस्सपि होति अञ्ञथत्त’’न्ति एवं वुत्तं।
56.Idaṃ ṭhānanti idaṃ obhāsādisammutihetubhūtaṃ uḷārataraṃ udayabbayañāṇaṃ. Uḷāratarabhāvena hi taṃ maggaphalapaññāya paccayo hutvā yāthāvato dubbiññeyyatāya vipassakaṃ visaṃvādeti. Tenāha ‘‘avibhūtaṃ andhakāra’’nti. Imaṃ pañhanti imaṃ suttaṃ gambhīraṃ lokuttarapaṭisaṃyuttaṃ attanā ñātuṃ icchitaṃ atthaṃ. Uggahetvāti kevalaṃ piṭakasampādanavaseneva uggaṇhitvā. Tenāha ‘‘ajānitvā’’ti. Visevamānāti kilesavise avamānentā, sāsanassa vā anupakāravirūpapaccaye sevamānā. Evamassāti evaṃ vuttanayena tesaṃ karaṇahetu assa cittassa dhammadesanāvasena pavattassa. Aññathābhāvo adesetukāmatā hoti. Tanti yathāvuttamatthaṃ sandhāya. Etanti ‘‘tassapi hoti aññathatta’’nti evaṃ vuttaṃ.
५८. किलेसेहि आमसीयतीति आमिसं, लोकेपरियापन्नं आमिसन्ति इध पञ्च कामगुणा अधिप्पेताति तेसु वट्टामिसभावेपि लभिते कामामिसभावो सिद्धोति आह – ‘‘वट्टामिसकामामिसलोकामिसभूतेसू’’ति। कामगुणा हि वट्टस्स वड्ढनतो वट्टामिसं, कामेतब्बतो कामतण्हाय आमसितब्बतो कामामिसं, येभूय्यतो सत्तलोकस्स आमिसभावतो लोकामिसं। कामगुणसभागाति कामगुणानुलोमा कामगुणपटिसंयुत्ता। आनेञ्जसमापत्तिपटिसंयुत्तायाति किलेसिञ्जनरहितताय इध आनेञ्जाति अधिप्पेताहि हेट्ठिमाहि अरूपसमापत्तीहि पटिसंयुत्ताय। एवरूपोति लोकामिसभूतेसु पच्चयेसु अधिमुत्तो तन्निन्नो तग्गरुको तप्पब्भारो। एत्तावताति एवं सद्धानं मनुस्सानं दस्सनेन तेसं पवत्तितासयेन च। सीसं निक्खन्तं होतीति लाभासाय सीसं बहि निक्खन्तं विय होति। उदरं फलितन्ति अतिबहुभण्डं पक्खिपियमानं पसिब्बकं विय लद्धब्बस्स अतिपहूतभावेन उदरं फीतं होति।
58. Kilesehi āmasīyatīti āmisaṃ, lokepariyāpannaṃ āmisanti idha pañca kāmaguṇā adhippetāti tesu vaṭṭāmisabhāvepi labhite kāmāmisabhāvo siddhoti āha – ‘‘vaṭṭāmisakāmāmisalokāmisabhūtesū’’ti. Kāmaguṇā hi vaṭṭassa vaḍḍhanato vaṭṭāmisaṃ, kāmetabbato kāmataṇhāya āmasitabbato kāmāmisaṃ, yebhūyyato sattalokassa āmisabhāvato lokāmisaṃ. Kāmaguṇasabhāgāti kāmaguṇānulomā kāmaguṇapaṭisaṃyuttā. Āneñjasamāpattipaṭisaṃyuttāyāti kilesiñjanarahitatāya idha āneñjāti adhippetāhi heṭṭhimāhi arūpasamāpattīhi paṭisaṃyuttāya. Evarūpoti lokāmisabhūtesu paccayesu adhimutto tanninno taggaruko tappabbhāro. Ettāvatāti evaṃ saddhānaṃ manussānaṃ dassanena tesaṃ pavattitāsayena ca. Sīsaṃ nikkhantaṃ hotīti lābhāsāya sīsaṃ bahi nikkhantaṃ viya hoti. Udaraṃ phalitanti atibahubhaṇḍaṃ pakkhipiyamānaṃ pasibbakaṃ viya laddhabbassa atipahūtabhāvena udaraṃ phītaṃ hoti.
५९. यथा पुरिमा द्वे अरूपसमापत्तियो अत्तनो पच्चनीककिलेसेहि अनिञ्जनतो ‘‘अनिञ्जा’’ति वुच्चन्ति, एवं इतरापि। तं पवुत्तन्ति लोकामिससंयोजनं विगतं।
59. Yathā purimā dve arūpasamāpattiyo attano paccanīkakilesehi aniñjanato ‘‘aniñjā’’ti vuccanti, evaṃ itarāpi. Taṃ pavuttanti lokāmisasaṃyojanaṃ vigataṃ.
६०. निघंसन्ति ‘‘एत्तको अय’’न्ति परिच्छेदन्ति अत्थो। सिलेसेनाति चम्मकारसिलेसादिसिलेसेन, वजिरलेपसिलेसे वत्तब्बमेव नत्थि। तं भिन्नन्ति आनेञ्जसंयोजनं भिन्नं विधमितं समतिक्कन्तं तासु समापत्तीसु अपेक्खाभावतो। अज्झासयेन असम्बद्धत्ता वुत्तं – ‘‘द्वेधाभिन्ना सेला विय होती’’ति। तेनाह – ‘‘तं समापज्जिस्सामीति चित्तं न उप्पज्जती’’ति।
60.Nighaṃsanti ‘‘ettako aya’’nti paricchedanti attho. Silesenāti cammakārasilesādisilesena, vajiralepasilese vattabbameva natthi. Taṃ bhinnanti āneñjasaṃyojanaṃ bhinnaṃ vidhamitaṃ samatikkantaṃ tāsu samāpattīsu apekkhābhāvato. Ajjhāsayena asambaddhattā vuttaṃ – ‘‘dvedhābhinnā selā viya hotī’’ti. Tenāha – ‘‘taṃ samāpajjissāmīti cittaṃ na uppajjatī’’ti.
६१. वन्तन्ति छड्डितं, विस्सट्ठन्ति अत्थो।
61.Vantanti chaḍḍitaṃ, vissaṭṭhanti attho.
६२. उपरिसमापत्तिलाभिनोति एत्थ उपरिसमापत्तीति अरहत्तफलसमापत्ति अधिप्पेता, अरहतो च मग्गाधिगमेनेव अनागामिफलसमापत्ति, सेक्खानं विसया हेट्ठिमा फलसमापत्तियो पटिप्पस्सद्धा। लोकिया पन निकन्तिप्पहानेन पटिनिस्सट्ठाति आह – ‘‘हेट्ठा…पे॰… न उप्पज्जती’’ति।
62.Uparisamāpattilābhinoti ettha uparisamāpattīti arahattaphalasamāpatti adhippetā, arahato ca maggādhigameneva anāgāmiphalasamāpatti, sekkhānaṃ visayā heṭṭhimā phalasamāpattiyo paṭippassaddhā. Lokiyā pana nikantippahānena paṭinissaṭṭhāti āha – ‘‘heṭṭhā…pe… na uppajjatī’’ti.
६३. ‘‘पञ्च खो इमे, सुनक्खत्त, कामगुणा’’तिआदिना आरद्धदेसना, ‘‘सम्मा निब्बानाधिमुत्तो पुरिसपुग्गलो’’ति अरहत्तकित्तनेन निट्ठापिताति ततो परं, ‘‘ठानं खो पना’’तिआदिका देसना, ‘‘पाटियेक्को अनुसन्धी’’ति वुत्ता। तेनाह ‘‘हेट्ठा ही’’तिआदि। तत्थ यथा खीणासवस्स समापत्तिलाभिनोति योजना, एवं वा खीणासवस्स सुक्खविपस्सकस्साति योजेतब्बा। पटिक्खित्तं अट्ठकथायं। तस्स पटिक्खेपस्स कारणं दस्सेतुं ‘‘समापत्तिलाभिनो ही’’तिआदि वुत्तं। यथा सुक्खविपस्सको अधिमानिको समापत्तिलाभिनो समानयोगक्खमो अप्पत्ते पत्तसञ्ञिताय भेदाभावतो, एवं सुक्खविपस्सको खीणासवो समानयोगक्खमो खीणासवभावेन विसेसाभावतो, तस्मा ‘‘समापत्तिलाभिम्हि कथिते इतरोपि कथितोव होती’’ति वुत्तं। द्विन्नं भिक्खूनन्ति समापत्तिलाभिनो अधिमानिकस्स खीणासवस्स च। तेनेवाह ‘‘पुथुज्जनस्स तावा’’तिआदि।
63. ‘‘Pañca kho ime, sunakkhatta, kāmaguṇā’’tiādinā āraddhadesanā, ‘‘sammā nibbānādhimutto purisapuggalo’’ti arahattakittanena niṭṭhāpitāti tato paraṃ, ‘‘ṭhānaṃ kho panā’’tiādikā desanā, ‘‘pāṭiyekko anusandhī’’ti vuttā. Tenāha ‘‘heṭṭhā hī’’tiādi. Tattha yathā khīṇāsavassa samāpattilābhinoti yojanā, evaṃ vā khīṇāsavassa sukkhavipassakassāti yojetabbā. Paṭikkhittaṃ aṭṭhakathāyaṃ. Tassa paṭikkhepassa kāraṇaṃ dassetuṃ ‘‘samāpattilābhino hī’’tiādi vuttaṃ. Yathā sukkhavipassako adhimāniko samāpattilābhino samānayogakkhamo appatte pattasaññitāya bhedābhāvato, evaṃ sukkhavipassako khīṇāsavo samānayogakkhamo khīṇāsavabhāvena visesābhāvato, tasmā ‘‘samāpattilābhimhi kathite itaropi kathitova hotī’’ti vuttaṃ. Dvinnaṃ bhikkhūnanti samāpattilābhino adhimānikassa khīṇāsavassa ca. Tenevāha ‘‘puthujjanassa tāvā’’tiādi.
यदग्गेनाति येन भागेन। यदिपि खीणासवस्स असप्पायारम्मणं किलेसानं उप्पत्तिया पच्चयो न होति तेसं सब्बसो समुच्छिन्नत्ता। सन्तविहारपरिपन्थो पन सिया विसभागतोति वुत्तं – ‘‘खीणासवस्सपि असप्पायमेवा’’ति। तेनाह – ‘‘विसं नाम…पे॰… विसमेवा’’ति। एतेन ‘‘यथा विसजाननं अप्पमाणं, विकारुप्पादनतो पन तं परिहरितब्बं, एवं परिञ्ञातम्पि वत्तु अत्थविसेसाभावेन एकरूपमेवाति तं परिहरितब्बमेवा’’ति दस्सेति। तेनाह ‘‘न ही’’तिआदि। न हि असंवुतेन भवितब्बं असारुप्पभावतो। युत्तपयुत्तेनेवाति सभागारम्मणस्स आलोकनादीसु युत्तेनेव भवितुं वट्टति।
Yadaggenāti yena bhāgena. Yadipi khīṇāsavassa asappāyārammaṇaṃ kilesānaṃ uppattiyā paccayo na hoti tesaṃ sabbaso samucchinnattā. Santavihāraparipantho pana siyā visabhāgatoti vuttaṃ – ‘‘khīṇāsavassapi asappāyamevā’’ti. Tenāha – ‘‘visaṃ nāma…pe… visamevā’’ti. Etena ‘‘yathā visajānanaṃ appamāṇaṃ, vikāruppādanato pana taṃ pariharitabbaṃ, evaṃ pariññātampi vattu atthavisesābhāvena ekarūpamevāti taṃ pariharitabbamevā’’ti dasseti. Tenāha ‘‘na hī’’tiādi. Na hi asaṃvutena bhavitabbaṃ asāruppabhāvato. Yuttapayuttenevāti sabhāgārammaṇassa ālokanādīsu yutteneva bhavituṃ vaṭṭati.
६४. यत्थ सयं निपतति उप्पज्जति, तस्स सन्तानस्स विप्पसन्नवसेन रुप्पनतो, विससङ्खातस्स दुक्खस्स मूलभावतो च ‘‘अविज्जासङ्खातो विसदोसो’’ति वुत्तं। रुप्पतीति कत्तब्बादिमुच्छापादनेन विकारं उप्पादेति। अनुद्धंसेय्याति विबाधेय्य। रागो हि उप्पज्जमानोव कुसलचित्तप्पवत्तिया ओकासं अदेन्तो तं विबाधति; तथाभूतो सद्धासिनेहस्स समथविपस्सनाभिवुड्ढिया वमनेन च तं विसोसेति मिलापेति। तेनाह ‘‘सोसेय्य मिलापेय्या’’ति। सगहणसेसन्ति गहेतब्बविसं सावसेसं कत्वाति अत्थो। न अलं न समत्थन्ति अनलं। सूकपरियायो पाळियं वुत्तो सुक-सद्दोति आह – ‘‘वीहिसुकादि च सूक’’न्ति।
64. Yattha sayaṃ nipatati uppajjati, tassa santānassa vippasannavasena ruppanato, visasaṅkhātassa dukkhassa mūlabhāvato ca ‘‘avijjāsaṅkhāto visadoso’’ti vuttaṃ. Ruppatīti kattabbādimucchāpādanena vikāraṃ uppādeti. Anuddhaṃseyyāti vibādheyya. Rāgo hi uppajjamānova kusalacittappavattiyā okāsaṃ adento taṃ vibādhati; tathābhūto saddhāsinehassa samathavipassanābhivuḍḍhiyā vamanena ca taṃ visoseti milāpeti. Tenāha ‘‘soseyya milāpeyyā’’ti. Sagahaṇasesanti gahetabbavisaṃ sāvasesaṃ katvāti attho. Na alaṃ na samatthanti analaṃ. Sūkapariyāyo pāḷiyaṃ vutto suka-saddoti āha – ‘‘vīhisukādi ca sūka’’nti.
सउपादानसल्लुद्धारो विय अप्पहीनो अविज्जाविसदोसो दट्ठब्बो महानत्थुप्पादनतो। असप्पाय…पे॰… असंवुतकालो दट्ठब्बो अत्तभावस्स अपरिहरणभावतो। मरणं विय सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तनं अधिसीलसङ्खातस्स आयुनो अपेतत्ता। मरणमत्तं दुक्खं विय आपत्तिया आपज्जनं यथावुत्तस्स आयुनो उपपीळनकभावतो। इमिनाव नयेन ओपम्मसंसन्दनन्ति एत्थ अनुपादिसेससल्लुद्धारो विय पहीनो अविज्जाविसदोसो; सप्पाय…पे॰… सुसंवुतकालो, तदुभयेन वणे पुथुत्तं न गते मरणाभावो विय सिक्खाय अपच्चक्खानं, मरणमत्तदुक्खाभावो विय अञ्ञतराय संकिलिट्ठाय आपत्तिया अनापज्जनन्ति योजना वेदितब्बा।
Saupādānasalluddhāroviya appahīno avijjāvisadoso daṭṭhabbo mahānatthuppādanato. Asappāya…pe… asaṃvutakālo daṭṭhabbo attabhāvassa apariharaṇabhāvato. Maraṇaṃ viya sikkhaṃ paccakkhāya hīnāyāvattanaṃ adhisīlasaṅkhātassa āyuno apetattā. Maraṇamattaṃ dukkhaṃ viya āpattiyā āpajjanaṃ yathāvuttassa āyuno upapīḷanakabhāvato. Imināva nayena opammasaṃsandananti ettha anupādisesasalluddhāro viya pahīno avijjāvisadoso; sappāya…pe… susaṃvutakālo, tadubhayena vaṇe puthuttaṃ na gate maraṇābhāvo viya sikkhāya apaccakkhānaṃ, maraṇamattadukkhābhāvo viya aññatarāya saṃkiliṭṭhāya āpattiyā anāpajjananti yojanā veditabbā.
६५. सतियाति एत्थ यस्मा ‘‘अरियाया’’ति न विसेसितन्ति आह – ‘‘सति पञ्ञागतिका’’तिआदि। पञ्ञा चेत्थ लोकिया अधिप्पेता, न लोकुत्तराति आह – ‘‘परिसुद्धाय विपस्सनापञ्ञाया’’ति।
65.Satiyāti ettha yasmā ‘‘ariyāyā’’ti na visesitanti āha – ‘‘sati paññāgatikā’’tiādi. Paññā cettha lokiyā adhippetā, na lokuttarāti āha – ‘‘parisuddhāya vipassanāpaññāyā’’ti.
खीणासवस्स बलन्ति उळारतमेसु दिब्बसदिसेसुपि आरम्मणेसु मनच्छट्ठानं इन्द्रियानं अनुपनमनहेतुभूतं सुसंवुतकारिसङ्खातं खीणासवबलं दस्सेन्तो, ‘‘संवुतकारी’’ति वुत्तं, उक्कंसगतसतिवेपुल्लत्ता यथा असंवरस्स असंवरो होति, एवं सतिसम्पजञ्ञबलेन चक्खादिद्वारानि संवरित्वा दस्सनादिकिच्चकारी। एवं जानित्वाति ‘‘उपधि दुक्खस्स मूल’’न्ति एवं विपस्सनापञ्ञासहिताय मग्गपञ्ञाय जानित्वा। उपधीयति दुक्खं एतेहीति उपधी, किलेसाति आह – ‘‘किलेसुपधिपहाना निरुपधी’’ति। ततो एव उपादीयति दुक्खं एतेहीति किलेसा ‘‘उपादाना’’तिपि वुच्चन्तीति आह – ‘‘निरुपादानोति अत्थो’’ति। उपधी सम्मदेव खीयन्ति एत्ताति उपधिसङ्खयो, निब्बानन्ति आह – ‘‘उपधीनं सङ्खयभूते निब्बाने’’ति। आरम्मणतोति आरम्मणं कत्वा तदारम्मणाय फलविमुत्तिया विमुत्तो। कामुपधिस्मिं कायं उपसंहरिस्सतीति ‘‘कामेसेविस्सामी’’ति तत्थ कायं उपनामेस्सति; कायूपसंहारो ताव तिट्ठतु, तथा चित्तं वा उप्पादेस्सतीति एतं कारणं नत्थीति। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
Khīṇāsavassa balanti uḷāratamesu dibbasadisesupi ārammaṇesu manacchaṭṭhānaṃ indriyānaṃ anupanamanahetubhūtaṃ susaṃvutakārisaṅkhātaṃ khīṇāsavabalaṃ dassento, ‘‘saṃvutakārī’’ti vuttaṃ, ukkaṃsagatasativepullattā yathā asaṃvarassa asaṃvaro hoti, evaṃ satisampajaññabalena cakkhādidvārāni saṃvaritvā dassanādikiccakārī. Evaṃ jānitvāti ‘‘upadhi dukkhassa mūla’’nti evaṃ vipassanāpaññāsahitāya maggapaññāya jānitvā. Upadhīyati dukkhaṃ etehīti upadhī, kilesāti āha – ‘‘kilesupadhipahānā nirupadhī’’ti. Tato eva upādīyati dukkhaṃ etehīti kilesā ‘‘upādānā’’tipi vuccantīti āha – ‘‘nirupādānoti attho’’ti. Upadhī sammadeva khīyanti ettāti upadhisaṅkhayo, nibbānanti āha – ‘‘upadhīnaṃ saṅkhayabhūte nibbāne’’ti. Ārammaṇatoti ārammaṇaṃ katvā tadārammaṇāya phalavimuttiyā vimutto. Kāmupadhismiṃ kāyaṃ upasaṃharissatīti ‘‘kāmesevissāmī’’ti tattha kāyaṃ upanāmessati; kāyūpasaṃhāro tāva tiṭṭhatu, tathā cittaṃ vā uppādessatīti etaṃ kāraṇaṃ natthīti. Sesaṃ suviññeyyameva.
सुनक्खत्तसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Sunakkhattasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ५. सुनक्खत्तसुत्तं • 5. Sunakkhattasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ५. सुनक्खत्तसुत्तवण्णना • 5. Sunakkhattasuttavaṇṇanā
