| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
७. सत्तकनिपातो
7. Sattakanipāto
१. सुन्दरसमुद्दत्थेरगाथावण्णना
1. Sundarasamuddattheragāthāvaṇṇanā
सत्तकनिपाते अलङ्कतातिआदिका आयस्मतो सुन्दरसमुद्दत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे पुञ्ञानि उपचिनित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे राजगहे अञ्ञतरस्स महाविभवस्स सेट्ठिनो पुत्तो हुत्वा निब्बत्ति। समुद्दोतिस्स नामं अहोसि। रूपसम्पत्तिया पन सुन्दरसमुद्दोति पञ्ञायित्थ। सो पठमवये ठितो भगवतो राजगहप्पवेसे बुद्धानुभावं दिस्वा, पटिलद्धसद्धो निस्सरणज्झासयताय पब्बजित्वा, लद्धूपसम्पदो समादिन्नधुतधम्मो राजगहतो सावत्थिं गन्त्वा, कल्याणमित्तस्स सन्तिके विपस्सनाचारं उग्गहेत्वा, कम्मट्ठानं अनुयुञ्जन्तो विहरति। तस्स माता राजगहे उस्सवदिवसे अञ्ञे सेट्ठिपुत्ते सपजापतिके अलङ्कतपटियत्ते उस्सवकीळं कीळन्ते दिस्वा, पुत्तं अनुस्सरित्वा रोदति। तं दिस्वा अञ्ञतरा गणिका रोदनकारणं पुच्छि। सा तस्सा तं कारणं कथेसि। तं सुत्वा गणिका ‘‘अहं तं आनेस्सामि, पस्स ताव मम इत्थिभाव’’न्ति वत्वा ‘‘यदि एवं तंयेव तस्स पजापतिं कत्वा इमस्स कुलस्स सामिनिं करिस्सामी’’ति ताय बहुं धनं दत्वा , विस्सज्जिता महता परिवारेन सावत्थिं गन्त्वा, थेरस्स पिण्डाय विचरणट्ठाने एकस्मिं गेहे वसमाना दिवसे दिवसे अञ्ञेहि थेरस्स सक्कच्चं पिण्डपातं दापेसि। अलङ्कतपटियत्ता च हुत्वा सुवण्णपादुका आरुय्ह अत्तानं दस्सेसि। अथेकदिवसं गेहद्वारेन गच्छन्तं थेरं दिस्वा, सुवण्णपादुका ओमुञ्चित्वा, अञ्जलिं पग्गय्ह पुरतो गच्छन्ती नानप्पकारं थेरं कामनिमन्तनाय निमन्तेसि। तं सुत्वा थेरो ‘‘पुथुज्जनचित्तं नाम चञ्चलं, यंनून मया इदानेव उस्साहो करणीयो’’ति तत्थेव ठितो भावनं उस्सुक्कापेत्वा छळभिञ्ञो अहोसि। तं सन्धाय वुत्तं –
Sattakanipāte alaṅkatātiādikā āyasmato sundarasamuddattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinitvā imasmiṃ buddhuppāde rājagahe aññatarassa mahāvibhavassa seṭṭhino putto hutvā nibbatti. Samuddotissa nāmaṃ ahosi. Rūpasampattiyā pana sundarasamuddoti paññāyittha. So paṭhamavaye ṭhito bhagavato rājagahappavese buddhānubhāvaṃ disvā, paṭiladdhasaddho nissaraṇajjhāsayatāya pabbajitvā, laddhūpasampado samādinnadhutadhammo rājagahato sāvatthiṃ gantvā, kalyāṇamittassa santike vipassanācāraṃ uggahetvā, kammaṭṭhānaṃ anuyuñjanto viharati. Tassa mātā rājagahe ussavadivase aññe seṭṭhiputte sapajāpatike alaṅkatapaṭiyatte ussavakīḷaṃ kīḷante disvā, puttaṃ anussaritvā rodati. Taṃ disvā aññatarā gaṇikā rodanakāraṇaṃ pucchi. Sā tassā taṃ kāraṇaṃ kathesi. Taṃ sutvā gaṇikā ‘‘ahaṃ taṃ ānessāmi, passa tāva mama itthibhāva’’nti vatvā ‘‘yadi evaṃ taṃyeva tassa pajāpatiṃ katvā imassa kulassa sāminiṃ karissāmī’’ti tāya bahuṃ dhanaṃ datvā , vissajjitā mahatā parivārena sāvatthiṃ gantvā, therassa piṇḍāya vicaraṇaṭṭhāne ekasmiṃ gehe vasamānā divase divase aññehi therassa sakkaccaṃ piṇḍapātaṃ dāpesi. Alaṅkatapaṭiyattā ca hutvā suvaṇṇapādukā āruyha attānaṃ dassesi. Athekadivasaṃ gehadvārena gacchantaṃ theraṃ disvā, suvaṇṇapādukā omuñcitvā, añjaliṃ paggayha purato gacchantī nānappakāraṃ theraṃ kāmanimantanāya nimantesi. Taṃ sutvā thero ‘‘puthujjanacittaṃ nāma cañcalaṃ, yaṃnūna mayā idāneva ussāho karaṇīyo’’ti tattheva ṭhito bhāvanaṃ ussukkāpetvā chaḷabhiñño ahosi. Taṃ sandhāya vuttaṃ –
४५९.
459.
‘‘अलङ्कता सुवसना, मालधारी विभूसिता।
‘‘Alaṅkatā suvasanā, māladhārī vibhūsitā;
अलत्तककतापादा, पादुकारुय्ह वेसिका॥
Alattakakatāpādā, pādukāruyha vesikā.
४६०.
460.
‘‘पादुका ओरुहित्वान, पुरतो पञ्जलीकता।
‘‘Pādukā oruhitvāna, purato pañjalīkatā;
सा मं सण्हेन मुदुना, म्हितपुब्बं अभासथ॥
Sā maṃ saṇhena mudunā, mhitapubbaṃ abhāsatha.
४६१.
461.
‘‘‘युवासि त्वं पब्बजितो, तिट्ठाहि मम सासने।
‘‘‘Yuvāsi tvaṃ pabbajito, tiṭṭhāhi mama sāsane;
भुञ्ज मानुसके कामे, अहं वित्तं ददामि ते।
Bhuñja mānusake kāme, ahaṃ vittaṃ dadāmi te;
सच्चं ते पटिजानामि, अग्गिं वा ते हरामहं॥
Saccaṃ te paṭijānāmi, aggiṃ vā te harāmahaṃ.
४६२.
462.
‘‘‘यदा जिण्णा भविस्साम, उभो दण्डपरायना।
‘‘‘Yadā jiṇṇā bhavissāma, ubho daṇḍaparāyanā;
उभोपि पब्बजिस्साम, उभयत्थ कटग्गहो’’’॥
Ubhopi pabbajissāma, ubhayattha kaṭaggaho’’’.
४६३.
463.
‘‘तञ्च दिस्वान याचन्तिं, वेसिकं पञ्जलीकतं।
‘‘Tañca disvāna yācantiṃ, vesikaṃ pañjalīkataṃ;
अलङ्कतं सुवसनं, मच्चुपासंव ओड्डितं॥
Alaṅkataṃ suvasanaṃ, maccupāsaṃva oḍḍitaṃ.
४६४.
464.
‘‘ततो मे मनसीकारो, योनिसो उदपज्जथ।
‘‘Tato me manasīkāro, yoniso udapajjatha;
आदीनवो पातुरहु, निब्बिदा समतिट्ठथ॥
Ādīnavo pāturahu, nibbidā samatiṭṭhatha.
४६५.
465.
‘‘ततो चित्तं विमुच्चि मे, पस्स धम्मसुधम्मतं।
‘‘Tato cittaṃ vimucci me, passa dhammasudhammataṃ;
तिस्सो विज्जा अनुप्पत्ता, कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
Tisso vijjā anuppattā, kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
तत्थ मालधारीति मालाधारिनी पिळन्धपुप्फदामा। विभूसिताति ऊनट्ठानस्स पूरणवसेन पुप्फेहि चेव गन्धविलेपनादीहि च विभूसितगत्ता। ‘‘अलङ्कता’’ति इमिना हत्थूपगगीवूपगादीहि आभरणेहि अलङ्करणं अधिप्पेतं। अलत्तककतापादाति परिणतजयसुमनपुप्फवण्णेन लाखारसेन रञ्जितचरणयुगळा। समासपदञ्हेतं, ‘‘अलत्तककतपादा’’ति वत्तब्बे गाथासुखत्थं दीघं कत्वा वुत्तं। असमासभावे पन ‘‘तस्सा’’ति वचनसेसो वेदितब्बो। पादुकारुय्ह वेसिकाति एका रूपूपजीविका इत्थी यथावुत्तवेसा सुवण्णपादुका पटिमुञ्चित्वा ‘‘ठिता’’ति वचनसेसो।
Tattha māladhārīti mālādhārinī piḷandhapupphadāmā. Vibhūsitāti ūnaṭṭhānassa pūraṇavasena pupphehi ceva gandhavilepanādīhi ca vibhūsitagattā. ‘‘Alaṅkatā’’ti iminā hatthūpagagīvūpagādīhi ābharaṇehi alaṅkaraṇaṃ adhippetaṃ. Alattakakatāpādāti pariṇatajayasumanapupphavaṇṇena lākhārasena rañjitacaraṇayugaḷā. Samāsapadañhetaṃ, ‘‘alattakakatapādā’’ti vattabbe gāthāsukhatthaṃ dīghaṃ katvā vuttaṃ. Asamāsabhāve pana ‘‘tassā’’ti vacanaseso veditabbo. Pādukāruyha vesikāti ekā rūpūpajīvikā itthī yathāvuttavesā suvaṇṇapādukā paṭimuñcitvā ‘‘ṭhitā’’ti vacanaseso.
पादुका ओरुहित्वानाति पादुकाहि ओतरित्वा, सुवण्णपादुकायो ओमुञ्चित्वाति अत्थो। पञ्जलीकताति पग्गहितअञ्जलिका सा वेसी मं। सामं वा वचनपरम्परं विना सयमेव अभासथ। सण्हेनाति मट्ठेन। मुदुनाति मधुरेन। ‘‘वचनेना’’ति अवुत्तम्पि वुत्तमेव होति, अभासथाति, वुत्तत्ता।
Pādukā oruhitvānāti pādukāhi otaritvā, suvaṇṇapādukāyo omuñcitvāti attho. Pañjalīkatāti paggahitaañjalikā sā vesī maṃ. Sāmaṃ vā vacanaparamparaṃ vinā sayameva abhāsatha. Saṇhenāti maṭṭhena. Mudunāti madhurena. ‘‘Vacanenā’’ti avuttampi vuttameva hoti, abhāsathāti, vuttattā.
युवासि त्वं पब्बजितोति त्वं पब्बजन्तो युवा, दहरोयेव हुत्वा पब्बजितोसि, ननु पब्बजन्तेन सत्तमे दसके सम्पत्तेव पब्बजितब्बन्ति दस्सेति। तिट्ठाहि मम सासनेति मम वचने तिट्ठ।
Yuvāsitvaṃ pabbajitoti tvaṃ pabbajanto yuvā, daharoyeva hutvā pabbajitosi, nanu pabbajantena sattame dasake sampatteva pabbajitabbanti dasseti. Tiṭṭhāhi mama sāsaneti mama vacane tiṭṭha.
किं पन तन्ति आह ‘‘भुञ्ज मानुसके कामे’’ति कामे परिभुञ्जितुकामस्स रूपसम्पत्ति, वयसम्पत्ति, परिवारसम्पत्ति, भोगसम्पत्ति च इच्छितब्बा। तत्थ ‘‘कुतो मे भोगसम्पत्ती’’ति वदेय्याति, आह ‘‘अहं वित्तं ददामि ते’’ति। ‘‘तयिदं वचनं कथं सद्दहातब्ब’’न्ति मञ्ञेय्याति तं सद्दहापेन्ती आह ‘‘सच्चं ते पटिजानामि, अग्गिं वा ते हरामह’’न्ति। ‘‘भुञ्ज मानुसके कामे, अहं वित्तं ददामि ते’’ति यदिदं मया पटिञ्ञातं, तं एकंसेन सच्चमेव पटिजानामि, सचे मे न पत्तियायसि, अग्गिं वा ते हरामहं अग्गिं हरित्वा अग्गिपच्चयं सपथं करोमीति अत्थो। उभयत्थ कटग्गहोति अम्हाकं उभिन्नं जिण्णकाले पब्बज्जनं उभयत्थ जयग्गाहो। यं मयं याव दण्डपरायनकाला भोगे भुञ्जाम, एवं इधलोकेपि भोगेहि न जीयाम, मयं पच्छा पब्बजिस्साम, एवं परलोकेपि भोगेहि न जीयामाति अधिप्पायो। ततोति तं निमित्तं, कामेहि निमन्तेन्तिया ‘‘युवासि त्व’’न्तिआदिना ‘‘यदा जिण्णा भविस्सामा’’तिआदिना च तस्सा वेसिया वुत्तवचनहेतु। तञ्हि वचनं अङ्कुसं कत्वा थेरो समणधम्मं करोन्तो सदत्थं परिपूरेसि। सेसं हेट्ठा वुत्तनयमेव।
Kiṃ pana tanti āha ‘‘bhuñja mānusake kāme’’ti kāme paribhuñjitukāmassa rūpasampatti, vayasampatti, parivārasampatti, bhogasampatti ca icchitabbā. Tattha ‘‘kuto me bhogasampattī’’ti vadeyyāti, āha ‘‘ahaṃ vittaṃ dadāmi te’’ti. ‘‘Tayidaṃ vacanaṃ kathaṃ saddahātabba’’nti maññeyyāti taṃ saddahāpentī āha ‘‘saccaṃ te paṭijānāmi, aggiṃ vā te harāmaha’’nti. ‘‘Bhuñja mānusake kāme, ahaṃ vittaṃ dadāmi te’’ti yadidaṃ mayā paṭiññātaṃ, taṃ ekaṃsena saccameva paṭijānāmi, sace me na pattiyāyasi, aggiṃ vā te harāmahaṃ aggiṃ haritvā aggipaccayaṃ sapathaṃ karomīti attho. Ubhayattha kaṭaggahoti amhākaṃ ubhinnaṃ jiṇṇakāle pabbajjanaṃ ubhayattha jayaggāho. Yaṃ mayaṃ yāva daṇḍaparāyanakālā bhoge bhuñjāma, evaṃ idhalokepi bhogehi na jīyāma, mayaṃ pacchā pabbajissāma, evaṃ paralokepi bhogehi na jīyāmāti adhippāyo. Tatoti taṃ nimittaṃ, kāmehi nimantentiyā ‘‘yuvāsi tva’’ntiādinā ‘‘yadā jiṇṇā bhavissāmā’’tiādinā ca tassā vesiyā vuttavacanahetu. Tañhi vacanaṃ aṅkusaṃ katvā thero samaṇadhammaṃ karonto sadatthaṃ paripūresi. Sesaṃ heṭṭhā vuttanayameva.
सुन्दरसमुद्दत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Sundarasamuddattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / १. सुन्दरसमुद्दत्थेरगाथा • 1. Sundarasamuddattheragāthā
