| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) |
९. सुन्दरिकसुत्तवण्णना
9. Sundarikasuttavaṇṇanā
१९५. नवमे सुन्दरिकभारद्वाजोति सुन्दरिकाय नदिया तीरे अग्गिजुहणेन एवंलद्धनामो। सुन्दरिकायाति एवंनामिकाय नदिया। अग्गिं जुहतीति आहुतिं पक्खिपनेन जालेति । अग्गिहुत्तं परिचरतीति अग्यायतनं सम्मज्जनुपलेपनबलिकम्मादिना पयिरुपासति। को नु खो इमं हब्यसेसं भुञ्जेय्याति सो किर ब्राह्मणो अग्गिम्हि हुतावसेसं पायासं दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘अग्गिम्हि ताव पक्खित्तपायासो महाब्रह्मुना भुत्तो, अयं पन अवसेसो अत्थि, तं यदि ब्रह्मुनो मुखतो जातस्स ब्राह्मणस्स ददेय्यं, एवं मे पितरा सह पुत्तोपि सन्तप्पितो भवेय्य, सुविसोधितो चस्स ब्रह्मलोकगामिमग्गो’’ति। सो ब्राह्मणस्स दस्सनत्थं उट्ठायासना चतुद्दिसा अनुविलोकेसि, ‘‘को नु खो इमं हब्यसेसं भुञ्जेय्या’’ति?
195. Navame sundarikabhāradvājoti sundarikāya nadiyā tīre aggijuhaṇena evaṃladdhanāmo. Sundarikāyāti evaṃnāmikāya nadiyā. Aggiṃjuhatīti āhutiṃ pakkhipanena jāleti . Aggihuttaṃ paricaratīti agyāyatanaṃ sammajjanupalepanabalikammādinā payirupāsati. Ko nu kho imaṃ habyasesaṃ bhuñjeyyāti so kira brāhmaṇo aggimhi hutāvasesaṃ pāyāsaṃ disvā cintesi – ‘‘aggimhi tāva pakkhittapāyāso mahābrahmunā bhutto, ayaṃ pana avaseso atthi, taṃ yadi brahmuno mukhato jātassa brāhmaṇassa dadeyyaṃ, evaṃ me pitarā saha puttopi santappito bhaveyya, suvisodhito cassa brahmalokagāmimaggo’’ti. So brāhmaṇassa dassanatthaṃ uṭṭhāyāsanā catuddisā anuvilokesi, ‘‘ko nu kho imaṃ habyasesaṃ bhuñjeyyā’’ti?
रुक्खमूलेति तस्मिं वनसण्डे जेट्ठकरुक्खस्स मूले। ससीसं पारुतं निसिन्नन्ति सह सीसेन पारुतकायं निसिन्नं। कस्मा पन भगवा तत्थ निसीदि? भगवा किर पच्चूससमये लोकं ओलोकेन्तो इमं ब्राह्मणं दिस्वा चिन्तेसि – अयं ब्राह्मणो एवरूपं अग्गपायासं गहेत्वा ‘‘महाब्रह्मानं भोजेमी’’ति अग्गिम्हि झापेन्तो अफलं करोति…पे॰… चत्तारो मग्गे चेव चत्तारि च फलानि देमीति। तस्मा कालस्सेव वुट्ठाय सरीरपटिजग्गनं कत्वा पत्तचीवरं आदाय गन्त्वा वुत्तनयेन तस्मिं रुक्खमूले निसीदि। अथ कस्मा ससीसं पारुपीति? हिमपातस्स च सीतवातस्स च पटिबाहणत्थं, पटिबलोव एतं तथागतो अधिवासेतुं। सचे पन अपारुपित्वा निसीदेय्य, ब्राह्मणो दूरतोव सञ्जानित्वा निवत्तेय्य, एवं सति कथा नप्पवत्तेय्य। इति भगवा – ‘‘ब्राह्मणे आगते सीसं विवरिस्सामि, अथ मं सो दिस्वा कथं पवत्तेस्सति, तस्साहं कथानुसारेन धम्मं देसेस्सामी’’ति कथापवत्तनत्थं एवमकासि।
Rukkhamūleti tasmiṃ vanasaṇḍe jeṭṭhakarukkhassa mūle. Sasīsaṃ pārutaṃ nisinnanti saha sīsena pārutakāyaṃ nisinnaṃ. Kasmā pana bhagavā tattha nisīdi? Bhagavā kira paccūsasamaye lokaṃ olokento imaṃ brāhmaṇaṃ disvā cintesi – ayaṃ brāhmaṇo evarūpaṃ aggapāyāsaṃ gahetvā ‘‘mahābrahmānaṃ bhojemī’’ti aggimhi jhāpento aphalaṃ karoti…pe… cattāro magge ceva cattāri ca phalāni demīti. Tasmā kālasseva vuṭṭhāya sarīrapaṭijagganaṃ katvā pattacīvaraṃ ādāya gantvā vuttanayena tasmiṃ rukkhamūle nisīdi. Atha kasmā sasīsaṃ pārupīti? Himapātassa ca sītavātassa ca paṭibāhaṇatthaṃ, paṭibalova etaṃ tathāgato adhivāsetuṃ. Sace pana apārupitvā nisīdeyya, brāhmaṇo dūratova sañjānitvā nivatteyya, evaṃ sati kathā nappavatteyya. Iti bhagavā – ‘‘brāhmaṇe āgate sīsaṃ vivarissāmi, atha maṃ so disvā kathaṃ pavattessati, tassāhaṃ kathānusārena dhammaṃ desessāmī’’ti kathāpavattanatthaṃ evamakāsi.
उपसङ्कमीति ब्राह्मणो – ‘‘अयं ससीसं पारुपित्वा सब्बरत्तिं पधानमनुयुत्तो। इमस्स दक्खिणोदकं दत्वा इमं हब्यसेसं दस्सामी’’ति, ब्राह्मणसञ्ञी हुत्वा उपसङ्कमि। मुण्डो अयं भवं, मुण्डको अयं भवन्ति सीसे विवरितमत्ते नीचकेसन्तं दिस्वा ‘‘मुण्डो’’ति आह। ततो सुट्ठुतरं ओलोकेन्तो पवत्तमत्तम्पि सिखं अदिस्वा हीळेन्तो ‘‘मुण्डको’’ति आह। ततोवाति यत्थ ठितो अद्दस, तम्हाव पदेसा। मुण्डापि हीति केनचि कारणेन मुण्डितसीसापि होन्ति।
Upasaṅkamīti brāhmaṇo – ‘‘ayaṃ sasīsaṃ pārupitvā sabbarattiṃ padhānamanuyutto. Imassa dakkhiṇodakaṃ datvā imaṃ habyasesaṃ dassāmī’’ti, brāhmaṇasaññī hutvā upasaṅkami. Muṇḍo ayaṃ bhavaṃ, muṇḍako ayaṃ bhavanti sīse vivaritamatte nīcakesantaṃ disvā ‘‘muṇḍo’’ti āha. Tato suṭṭhutaraṃ olokento pavattamattampi sikhaṃ adisvā hīḷento ‘‘muṇḍako’’ti āha. Tatovāti yattha ṭhito addasa, tamhāva padesā. Muṇḍāpi hīti kenaci kāraṇena muṇḍitasīsāpi honti.
मा जातिं पुच्छाति यदि दानस्स महप्फलतं पच्चासीससि, जातिं मा पुच्छ। अकारणं हि दक्खिणेय्यभावस्स जाति। चरणञ्च पुच्छाति अपिच खो सीलादिगुणभेदं चरणं पुच्छ। एतं हि दक्खिणेय्यभावस्स कारणं। इदानिस्स तमत्थं विभावेन्तो कट्ठा हवे जायति जातवेदोतिआदिमाह । तत्रायं अधिप्पायो – इध कट्ठा अग्गि जायति, न च सो सालादिकट्ठा जातोव अग्गिकिच्चं करोति, सापान-दोणिआदिकट्ठा जातो न करोति, अत्तनो पन अच्चियादिगुणसम्पत्तिया यतो वा ततो वा जातो करोतियेव। एवं न ब्राह्मणकुलादीसु जातोव दक्खिणेय्यो होति, चण्डालकुलादीसु जातो न होति, अपिच खो नीचकुलिनोपि उच्चकुलिनोपि खीणासव-मुनि धितिमा हिरीनिसेधो आजानीयो होति। इमाय धितिहिरिपमोक्खाय गुणसम्पत्तिया जातिमा उत्तमदक्खिणेय्यो होति। सो हि धितिया गुणे धारेति, हिरिया दोसे निसेधेतीति। अपिचेत्थ मुनीति मोनधम्मेन समन्नागतो। धितिमाति वीरियवा। आजानीयोति कारणाकारणजाननको। हिरीनिसेधोति हिरिया पापानि निसेधेत्वा ठितो।
Mājātiṃ pucchāti yadi dānassa mahapphalataṃ paccāsīsasi, jātiṃ mā puccha. Akāraṇaṃ hi dakkhiṇeyyabhāvassa jāti. Caraṇañca pucchāti apica kho sīlādiguṇabhedaṃ caraṇaṃ puccha. Etaṃ hi dakkhiṇeyyabhāvassa kāraṇaṃ. Idānissa tamatthaṃ vibhāvento kaṭṭhā have jāyati jātavedotiādimāha . Tatrāyaṃ adhippāyo – idha kaṭṭhā aggi jāyati, na ca so sālādikaṭṭhā jātova aggikiccaṃ karoti, sāpāna-doṇiādikaṭṭhā jāto na karoti, attano pana acciyādiguṇasampattiyā yato vā tato vā jāto karotiyeva. Evaṃ na brāhmaṇakulādīsu jātova dakkhiṇeyyo hoti, caṇḍālakulādīsu jāto na hoti, apica kho nīcakulinopi uccakulinopi khīṇāsava-muni dhitimā hirīnisedho ājānīyo hoti. Imāya dhitihiripamokkhāya guṇasampattiyā jātimā uttamadakkhiṇeyyo hoti. So hi dhitiyā guṇe dhāreti, hiriyā dose nisedhetīti. Apicettha munīti monadhammena samannāgato. Dhitimāti vīriyavā. Ājānīyoti kāraṇākāraṇajānanako. Hirīnisedhoti hiriyā pāpāni nisedhetvā ṭhito.
सच्चेन दन्तोति परमत्थसच्चेन दन्तो। दमसा उपेतोति इन्द्रियदमेन उपेतो। वेदन्तगूति चतुन्नं मग्गवेदानं अन्तं, चतूहि वा मग्गवेदेहि किलेसानं अन्तं गतो। वुसितब्रह्मचरियोति मग्गब्रह्मचरियवासं वुत्थो। यञ्ञोपनीतोति उपनीतयञ्ञो पटियादितयञ्ञो च। तमुपव्हयेथाति येन यञ्ञो पटियादितो, सो तं परमत्थब्राह्मणं अव्हयेय्य। ‘‘इन्दमव्हयाम, सोममव्हयाम, वरुणमव्हयाम, ईसानमव्हयाम, याममव्हयामा’’ति इदं पन अव्हानं निरत्थकं। कालेनाति अव्हयन्तो च ‘‘कालो, भन्ते, निट्ठितं भत्त’’न्ति अन्तोमज्झन्हिककालेयेव तं उपव्हयेय्य। सो जुहति दक्खिणेय्येति यो एवं काले खीणासवं आमन्तेत्वा तत्थ चतुपच्चयदक्खिणं पतिट्ठपेति, सो दक्खिणेय्ये जुहति नाम, न अचेतने अग्गिम्हि पक्खिपन्तो।
Saccena dantoti paramatthasaccena danto. Damasā upetoti indriyadamena upeto. Vedantagūti catunnaṃ maggavedānaṃ antaṃ, catūhi vā maggavedehi kilesānaṃ antaṃ gato. Vusitabrahmacariyoti maggabrahmacariyavāsaṃ vuttho. Yaññopanītoti upanītayañño paṭiyāditayañño ca. Tamupavhayethāti yena yañño paṭiyādito, so taṃ paramatthabrāhmaṇaṃ avhayeyya. ‘‘Indamavhayāma, somamavhayāma, varuṇamavhayāma, īsānamavhayāma, yāmamavhayāmā’’ti idaṃ pana avhānaṃ niratthakaṃ. Kālenāti avhayanto ca ‘‘kālo, bhante, niṭṭhitaṃ bhatta’’nti antomajjhanhikakāleyeva taṃ upavhayeyya. So juhati dakkhiṇeyyeti yo evaṃ kāle khīṇāsavaṃ āmantetvā tattha catupaccayadakkhiṇaṃ patiṭṭhapeti, so dakkhiṇeyye juhati nāma, na acetane aggimhi pakkhipanto.
इति ब्राह्मणो भगवतो कथं सुणन्तो पसीदित्वा इदानि अत्तनो पसादं आविकरोन्तो अद्धा सुयिट्ठन्तिआदिमाह। तस्सत्थो – अद्धा मम यिदं इदानि सुयिट्ठञ्च सुहुतञ्च भविस्सति, पुब्बे पन अग्गिम्हि झापितं निरत्थकं अहोसीति। अञ्ञो जनोति ‘‘अहं ब्राह्मणो, अहं ब्राह्मणो’’ति वदन्तो अन्धबालपुथुज्जनो। हब्यसेसन्ति हुतसेसं। भुञ्जतु भवन्तिआदि पुरिमसुत्ते वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।
Iti brāhmaṇo bhagavato kathaṃ suṇanto pasīditvā idāni attano pasādaṃ āvikaronto addhā suyiṭṭhantiādimāha. Tassattho – addhā mama yidaṃ idāni suyiṭṭhañca suhutañca bhavissati, pubbe pana aggimhi jhāpitaṃ niratthakaṃ ahosīti. Añño janoti ‘‘ahaṃ brāhmaṇo, ahaṃ brāhmaṇo’’ti vadanto andhabālaputhujjano. Habyasesanti hutasesaṃ. Bhuñjatu bhavantiādi purimasutte vuttanayeneva veditabbaṃ.
न ख्वाहन्ति न खो अहं। कस्मा पनेवमाहाति? तस्मिं किर भोजने उपहटमत्तेव ‘‘सत्था भुञ्जिस्सती’’ति सञ्ञाय चतूसु महादीपेसु द्वीसु परित्तदीपसहस्सेसु देवता पुप्फफलादीनि चेव सप्पिनवनीततेलमधुफाणितादीनि च आदाय मधुपटलं पीळेत्वा मधुं गण्हन्तियो विय दिब्बानुभावेन निब्बत्तितोजमेव गहेत्वा पक्खिपिंसु। तेन तं सुखुमत्तं गतं, मनुस्सानञ्च ओळारिकं वत्थूति तेसं ताव ओळारिकवत्थुताय सम्मा परिणामं न गच्छति। गोयूसे पन तिलबीजानि पक्खिपित्वा पक्कत्ता ओळारिकमिस्सकं जातं, देवानञ्च सुखुमं वत्थूति तेसं सुखुमवत्थुताय सम्मा परिणामं न गच्छति। सुक्खविपस्सकखीणासवस्सापि कुच्छियं न परिणमति। अट्ठसमापत्तिलाभीखीणासवस्स पन समापत्तिबलेन परिणामेय्य। भगवतो पन पाकतिकेनेव कम्मजतेजेन परिणामेय्य।
Na khvāhanti na kho ahaṃ. Kasmā panevamāhāti? Tasmiṃ kira bhojane upahaṭamatteva ‘‘satthā bhuñjissatī’’ti saññāya catūsu mahādīpesu dvīsu parittadīpasahassesu devatā pupphaphalādīni ceva sappinavanītatelamadhuphāṇitādīni ca ādāya madhupaṭalaṃ pīḷetvā madhuṃ gaṇhantiyo viya dibbānubhāvena nibbattitojameva gahetvā pakkhipiṃsu. Tena taṃ sukhumattaṃ gataṃ, manussānañca oḷārikaṃ vatthūti tesaṃ tāva oḷārikavatthutāya sammā pariṇāmaṃ na gacchati. Goyūse pana tilabījāni pakkhipitvā pakkattā oḷārikamissakaṃ jātaṃ, devānañca sukhumaṃ vatthūti tesaṃ sukhumavatthutāya sammā pariṇāmaṃ na gacchati. Sukkhavipassakakhīṇāsavassāpi kucchiyaṃ na pariṇamati. Aṭṭhasamāpattilābhīkhīṇāsavassa pana samāpattibalena pariṇāmeyya. Bhagavato pana pākatikeneva kammajatejena pariṇāmeyya.
अप्पहरितेति अहरिते। सचे हि हरितेसु तिणेसु पक्खिपेय्य, सिनिद्धपायासेन तिणानि पूतीनि भवेय्युं। बुद्धा च भूतगामसिक्खापदं न वीतिक्कमन्ति, तस्मा एवमाह। यत्थ पन गलप्पमाणानि महातिणानि, तादिसे ठाने पक्खिपितुं वट्टति। अप्पाणकेति सप्पाणकस्मिं हि परित्तके उदके पक्खित्ते पाणका मरन्ति, तस्मा एवमाह। यं पन गम्भीरं महाउदकं होति, पातिसतेपि पातिसहस्सेपि पक्खित्ते न आलुळति, तथारूपे उदके वट्टति। ओपिलापेसीति सुवण्णपातिया सद्धिंयेव निमुज्जापेसि। चिच्चिटायति चिटिचिटायतीति एवरूपं सद्दं करोति। किं पनेस पायासस्स आनुभावो, उदाहु तथागतस्साति? तथागतस्स। अयं हि ब्राह्मणो तं पायासं ओपिलापेत्वा उम्मग्गं आरुय्ह सत्थु सन्तिकं अनागन्त्वाव गच्छेय्य, अथ भगवा – ‘‘एत्तकं अच्छरियं दिस्वा मम सन्तिकं आगमिस्सति। अथस्साहं धम्मदेसनाय मिच्छादिट्ठिगहणं भिन्दित्वा सासने ओतारेत्वा अमतपानं पायेस्सामी’’ति अधिट्ठानबलेन एवमकासि।
Appahariteti aharite. Sace hi haritesu tiṇesu pakkhipeyya, siniddhapāyāsena tiṇāni pūtīni bhaveyyuṃ. Buddhā ca bhūtagāmasikkhāpadaṃ na vītikkamanti, tasmā evamāha. Yattha pana galappamāṇāni mahātiṇāni, tādise ṭhāne pakkhipituṃ vaṭṭati. Appāṇaketi sappāṇakasmiṃ hi parittake udake pakkhitte pāṇakā maranti, tasmā evamāha. Yaṃ pana gambhīraṃ mahāudakaṃ hoti, pātisatepi pātisahassepi pakkhitte na āluḷati, tathārūpe udake vaṭṭati. Opilāpesīti suvaṇṇapātiyā saddhiṃyeva nimujjāpesi. Cicciṭāyati ciṭiciṭāyatīti evarūpaṃ saddaṃ karoti. Kiṃ panesa pāyāsassa ānubhāvo, udāhu tathāgatassāti? Tathāgatassa. Ayaṃ hi brāhmaṇo taṃ pāyāsaṃ opilāpetvā ummaggaṃ āruyha satthu santikaṃ anāgantvāva gaccheyya, atha bhagavā – ‘‘ettakaṃ acchariyaṃ disvā mama santikaṃ āgamissati. Athassāhaṃ dhammadesanāya micchādiṭṭhigahaṇaṃ bhinditvā sāsane otāretvā amatapānaṃ pāyessāmī’’ti adhiṭṭhānabalena evamakāsi.
दारु समादहानोति दारुं झापयमानो। बहिद्धा हि एतन्ति एतं दारुज्झापनं नाम अरियधम्मतो बहिद्धा। यदि एतेन सुद्धि भवेय्य, ये दवडाहकादयो बहूनि दारूनि झापेन्ति, ते पठमतरं सुज्झेय्युं। कुसलाति खन्धादीसु कुसला। अज्झत्तमेवुज्जलयामि जोतिन्ति नियकज्झत्ते अत्तनो सन्तानस्मिंयेव ञाणजोतिं जालेमि। निच्चग्गिनीति आवज्जनपटिबद्धेन सब्बञ्ञुतञ्ञाणेन निच्चं पज्जलितग्गि। निच्चसमाहितत्तोति निच्चं सम्मा ठपितचित्तो। ब्रह्मचरियं चरामीति बोधिमण्डे चरितं ब्रह्मचरियं गहेत्वा एवं वदति।
Dārusamādahānoti dāruṃ jhāpayamāno. Bahiddhā hi etanti etaṃ dārujjhāpanaṃ nāma ariyadhammato bahiddhā. Yadi etena suddhi bhaveyya, ye davaḍāhakādayo bahūni dārūni jhāpenti, te paṭhamataraṃ sujjheyyuṃ. Kusalāti khandhādīsu kusalā. Ajjhattamevujjalayāmi jotinti niyakajjhatte attano santānasmiṃyeva ñāṇajotiṃ jālemi. Niccagginīti āvajjanapaṭibaddhena sabbaññutaññāṇena niccaṃ pajjalitaggi. Niccasamāhitattoti niccaṃ sammā ṭhapitacitto. Brahmacariyaṃ carāmīti bodhimaṇḍe caritaṃ brahmacariyaṃ gahetvā evaṃ vadati.
मानो हि ते, ब्राह्मण, खारिभारोति यथा खारिभारो खन्धेन वय्हमानो उपरि ठितोपि अक्कन्तक्कन्तट्ठाने पथविया सद्धिं फुसेति, एवमेव जातिगोत्तकुलादीनि मानवत्थूनि निस्साय उस्सापितो मानोपि तत्थ तत्थ इस्सं उप्पादेन्तो चतूसु अपायेसु संसीदापेति। तेनाह ‘‘मानो हि ते, ब्राह्मण, खारिभारो’’ति । कोधो धूमोति तव ञाणग्गिस्स उपक्किलेसट्ठेन कोधो धुमो। तेन हि ते उपक्किलिट्ठो ञाणग्गि न विरोचति। भस्मनि मोसवज्जन्ति निरोजट्ठेन मुसावादो छारिका नाम। यथा हि छारिकाय पटिच्छन्नो अग्गि न जोतेति, एवं ते मुसावादेन पटिच्छन्नं ञाणन्ति दस्सेति। जिव्हा सुजाति यथा तुय्हं सुवण्णरजतलोहकट्ठमत्तिकासु अञ्ञतरमया यागयजनत्थाय सुजा होति, एवं मय्हं धम्मयागं यजनत्थाय पहूतजिव्हा सुजाति वदति। हदयं जोतिट्ठानन्ति यथा तुय्हं नदीतीरे जोतिट्ठानं, एवं मय्हं धम्मयागस्स यजनट्ठानत्थेन सत्तानं हदयं जोतिट्ठानं। अत्ताति चित्तं।
Mānohi te, brāhmaṇa, khāribhāroti yathā khāribhāro khandhena vayhamāno upari ṭhitopi akkantakkantaṭṭhāne pathaviyā saddhiṃ phuseti, evameva jātigottakulādīni mānavatthūni nissāya ussāpito mānopi tattha tattha issaṃ uppādento catūsu apāyesu saṃsīdāpeti. Tenāha ‘‘māno hi te, brāhmaṇa, khāribhāro’’ti . Kodho dhūmoti tava ñāṇaggissa upakkilesaṭṭhena kodho dhumo. Tena hi te upakkiliṭṭho ñāṇaggi na virocati. Bhasmani mosavajjanti nirojaṭṭhena musāvādo chārikā nāma. Yathā hi chārikāya paṭicchanno aggi na joteti, evaṃ te musāvādena paṭicchannaṃ ñāṇanti dasseti. Jivhā sujāti yathā tuyhaṃ suvaṇṇarajatalohakaṭṭhamattikāsu aññataramayā yāgayajanatthāya sujā hoti, evaṃ mayhaṃ dhammayāgaṃ yajanatthāya pahūtajivhā sujāti vadati. Hadayaṃ jotiṭṭhānanti yathā tuyhaṃ nadītīre jotiṭṭhānaṃ, evaṃ mayhaṃ dhammayāgassa yajanaṭṭhānatthena sattānaṃ hadayaṃ jotiṭṭhānaṃ. Attāti cittaṃ.
धम्मो रहदोति यथा त्वं अग्गिं परिचरित्वा धूमछारिकसेदकिलिट्ठसरीरो सुन्दरिकं नदिं ओतरित्वा न्हायसि, एवं मय्हं सुन्दरिकासदिसेन बाहिरेन रहदेन अत्थो नत्थि, अट्ठङ्गिकमग्गधम्मो पन मय्हं रहदो, तत्राहं पाणसतम्पि पाणसहस्सम्पि चतुरासीतिपाणसहस्सानिपि एकप्पहारेन न्हापेमि। सीलतित्थोति तस्स पन मे धम्मरहदस्स चतुपारिसुद्धिसीलं तित्थन्ति दस्सेति। अनाविलोति यथा तुय्हं सुन्दरिका नदी चतूहि पञ्चहि एकतो न्हायन्तेहि हेट्ठुपरियवालिका आलुळा होति , न एवं मय्हं रहदो, अनेकसतसहस्सेसुपि पाणेसु ओतरित्वा न्हायन्तेसु सो अनाविलो विप्पसन्नोव होति। सब्भि सतं पसत्थोति पण्डितेहि पण्डितानं पसट्ठो। उत्तमत्थेन वा सो सब्भीति वुच्चति, पण्डितेहि पसत्थत्ता सतं पसत्थो। तरन्ति पारन्ति निब्बानपारं गच्छन्ति।
Dhammo rahadoti yathā tvaṃ aggiṃ paricaritvā dhūmachārikasedakiliṭṭhasarīro sundarikaṃ nadiṃ otaritvā nhāyasi, evaṃ mayhaṃ sundarikāsadisena bāhirena rahadena attho natthi, aṭṭhaṅgikamaggadhammo pana mayhaṃ rahado, tatrāhaṃ pāṇasatampi pāṇasahassampi caturāsītipāṇasahassānipi ekappahārena nhāpemi. Sīlatitthoti tassa pana me dhammarahadassa catupārisuddhisīlaṃ titthanti dasseti. Anāviloti yathā tuyhaṃ sundarikā nadī catūhi pañcahi ekato nhāyantehi heṭṭhupariyavālikā āluḷā hoti , na evaṃ mayhaṃ rahado, anekasatasahassesupi pāṇesu otaritvā nhāyantesu so anāvilo vippasannova hoti. Sabbhi sataṃ pasatthoti paṇḍitehi paṇḍitānaṃ pasaṭṭho. Uttamatthena vā so sabbhīti vuccati, paṇḍitehi pasatthattā sataṃ pasattho. Taranti pāranti nibbānapāraṃ gacchanti.
इदानि अरियमग्गरहदस्स अङ्गानि उद्धरित्वा दस्सेन्तो सच्चं धम्मोतिआदिमाह। तत्थ सच्चन्ति वचीसच्चं। धम्मोति इमिना दिट्ठिसङ्कप्पवायामसतिसमाधयो दस्सेति। संयमोति इमिना कम्मन्ताजीवा गहिता। सच्चन्ति वा इमिना मग्गसच्चं गहितं। सा अत्थतो सम्मादिट्ठि। वुत्तञ्हेतं – ‘‘सम्मादिट्ठि मग्गो चेव हेतु चा’’ति (ध॰ स॰ १०३९)। सम्मादिट्ठिया पन गहिताय तग्गतिकत्ता सम्मासङ्कप्पो गहितोव होति। धम्मोति इमिना वायामसतिसमाधयो। संयमोति इमिना वाचाकम्मन्ताजीवा। एवम्पि अट्ठङ्गिको मग्गो दस्सितो होति। अथ वा सच्चन्ति परमत्थसच्चं , तं अत्थतो निब्बानं। धम्मोतिपदेन दिट्ठि सङ्कप्पो वायामो सति समाधीति पञ्चङ्गानि गहितानि। संयमोति वाचा कम्मन्तो आजीवोति तीणि। एवम्पि अट्ठङ्गिको मग्गो दस्सितो होति। ब्रह्मचरियन्ति एतं ब्रह्मचरियं नाम। मज्झे सिताति सस्सतुच्छेदे वज्जेत्वा मज्झे निस्सिता। ब्रह्मपत्तीति सेट्ठपत्ति। स तुज्जुभूतेसु नमो करोहीति एत्थ त-कारो पदसन्धिकरो, स त्वं उजुभूतेसु खीणासवेसु नमो करोहीति अत्थो। तमहं नरं धम्मसारीति ब्रूमीति यो एवं पटिपज्जति, तमहं पुग्गलं ‘‘धम्मसारी एसो धम्मसारिया पटिच्छन्नो’’ति च ‘‘कुसलधम्मेहि अकुसलधम्मे सारेत्वा ठितो’’ति वाति वदामीति। नवमं।
Idāni ariyamaggarahadassa aṅgāni uddharitvā dassento saccaṃ dhammotiādimāha. Tattha saccanti vacīsaccaṃ. Dhammoti iminā diṭṭhisaṅkappavāyāmasatisamādhayo dasseti. Saṃyamoti iminā kammantājīvā gahitā. Saccanti vā iminā maggasaccaṃ gahitaṃ. Sā atthato sammādiṭṭhi. Vuttañhetaṃ – ‘‘sammādiṭṭhi maggo ceva hetu cā’’ti (dha. sa. 1039). Sammādiṭṭhiyā pana gahitāya taggatikattā sammāsaṅkappo gahitova hoti. Dhammoti iminā vāyāmasatisamādhayo. Saṃyamoti iminā vācākammantājīvā. Evampi aṭṭhaṅgiko maggo dassito hoti. Atha vā saccanti paramatthasaccaṃ , taṃ atthato nibbānaṃ. Dhammotipadena diṭṭhi saṅkappo vāyāmo sati samādhīti pañcaṅgāni gahitāni. Saṃyamoti vācā kammanto ājīvoti tīṇi. Evampi aṭṭhaṅgiko maggo dassito hoti. Brahmacariyanti etaṃ brahmacariyaṃ nāma. Majjhe sitāti sassatucchede vajjetvā majjhe nissitā. Brahmapattīti seṭṭhapatti. Sa tujjubhūtesu namo karohīti ettha ta-kāro padasandhikaro, sa tvaṃ ujubhūtesu khīṇāsavesu namo karohīti attho. Tamahaṃ naraṃ dhammasārīti brūmīti yo evaṃ paṭipajjati, tamahaṃ puggalaṃ ‘‘dhammasārī eso dhammasāriyā paṭicchanno’’ti ca ‘‘kusaladhammehi akusaladhamme sāretvā ṭhito’’ti vāti vadāmīti. Navamaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / ९. सुन्दरिकसुत्तं • 9. Sundarikasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) / ९. सुन्दरिकसुत्तवण्णना • 9. Sundarikasuttavaṇṇanā
