| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
१०. सुञ्ञकथा
10. Suññakathā
सुञ्ञकथावण्णना
Suññakathāvaṇṇanā
४६. इदानि लोकुत्तरबलपरियोसानाय बलकथाय अनन्तरं कथिताय लोकुत्तरसुञ्ञतापरियोसानाय सुत्तन्तपुब्बङ्गमाय सुञ्ञताकथाय अपुब्बत्थानुवण्णना। सुत्तन्ते ताव अथाति वचनोपादाने निपातो। एतेन आयस्मातिआदिवचनस्स उपादानं कतं होति। खोति पदपूरणत्थे निपातो। येन भगवा तेनुपसङ्कमीति भुम्मत्थे करणवचनं। तस्मा यत्थ भगवा, तत्थ उपसङ्कमीति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। येन वा कारणेन भगवा देवमनुस्सेहि उपसङ्कमितब्बो, तेनेव कारणेन उपसङ्कमीति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। केन च कारणेन भगवा उपसङ्कमितब्बो? नानप्पकारगुणविसेसाधिगमाधिप्पायेन, सादुफलूपभोगाधिप्पायेन दिजगणेहि निच्चफलितमहारुक्खो विय, तेन कारणेन उपसङ्कमीति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। उपसङ्कमीति च गतोति वुत्तं होति। उपसङ्कमित्वाति उपसङ्कमनपरियोसानदीपनं। अथ वा एवञ्च गतो ततो आसन्नतरं ठानं भगवतो समीपसङ्खातं गन्त्वातिपि वुत्तं होति।
46. Idāni lokuttarabalapariyosānāya balakathāya anantaraṃ kathitāya lokuttarasuññatāpariyosānāya suttantapubbaṅgamāya suññatākathāya apubbatthānuvaṇṇanā. Suttante tāva athāti vacanopādāne nipāto. Etena āyasmātiādivacanassa upādānaṃ kataṃ hoti. Khoti padapūraṇatthe nipāto. Yena bhagavā tenupasaṅkamīti bhummatthe karaṇavacanaṃ. Tasmā yattha bhagavā, tattha upasaṅkamīti evamettha attho daṭṭhabbo. Yena vā kāraṇena bhagavā devamanussehi upasaṅkamitabbo, teneva kāraṇena upasaṅkamīti evamettha attho daṭṭhabbo. Kena ca kāraṇena bhagavā upasaṅkamitabbo? Nānappakāraguṇavisesādhigamādhippāyena, sāduphalūpabhogādhippāyena dijagaṇehi niccaphalitamahārukkho viya, tena kāraṇena upasaṅkamīti evamettha attho daṭṭhabbo. Upasaṅkamīti ca gatoti vuttaṃ hoti. Upasaṅkamitvāti upasaṅkamanapariyosānadīpanaṃ. Atha vā evañca gato tato āsannataraṃ ṭhānaṃ bhagavato samīpasaṅkhātaṃ gantvātipi vuttaṃ hoti.
अभिवादेत्वाति पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा। इदानि येनट्ठेन लोके अग्गपुग्गलस्स उपट्ठानं आगतो, तं पुच्छितुकामो दसनखसमोधानसमुज्जलं अञ्जलिं सिरसि पतिट्ठपेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तन्ति च भावनपुंसकनिद्देसो ‘‘विसमं चन्दिमसूरिया परिहरन्ती’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ४.७०) विय। तस्मा यथा निसिन्नो एकमन्तं निसिन्नो होति, तथा निसीदीति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। भुम्मत्थे वा एतं उपयोगवचनं। निसीदीति निसज्जं कप्पेसि। पण्डिता हि देवमनुस्सा गरुट्ठानीयं उपसङ्कमित्वा आसनकुसलताय एकमन्तं निसीदन्ति, अयञ्च थेरो तेसं अञ्ञतरो, तस्मा एकमन्तं निसीदि।
Abhivādetvāti pañcapatiṭṭhitena vanditvā. Idāni yenaṭṭhena loke aggapuggalassa upaṭṭhānaṃ āgato, taṃ pucchitukāmo dasanakhasamodhānasamujjalaṃ añjaliṃ sirasi patiṭṭhapetvā ekamantaṃ nisīdi. Ekamantanti ca bhāvanapuṃsakaniddeso ‘‘visamaṃ candimasūriyā pariharantī’’tiādīsu (a. ni. 4.70) viya. Tasmā yathā nisinno ekamantaṃ nisinno hoti, tathā nisīdīti evamettha attho daṭṭhabbo. Bhummatthe vā etaṃ upayogavacanaṃ. Nisīdīti nisajjaṃ kappesi. Paṇḍitā hi devamanussā garuṭṭhānīyaṃ upasaṅkamitvā āsanakusalatāya ekamantaṃ nisīdanti, ayañca thero tesaṃ aññataro, tasmā ekamantaṃ nisīdi.
कथं निसिन्नो पन एकमन्तं निसिन्नो होतीति? छ निसज्जदोसे वज्जेत्वा। सेय्यथिदं – अतिदूरं अच्चासन्नं उपरिवातं उन्नतप्पदेसं अतिसम्मुखं अतिपच्छाति। अतिदूरे निसिन्नो हि सचे कथेतुकामो होति, उच्चासद्देन कथेतब्बं होति। अच्चासन्ने निसिन्नो सङ्घट्टनं करोति। उपरिवाते निसिन्नो सरीरगन्धेन बाधति। उन्नतप्पदेसे निसिन्नो अगारवं पकासेति। अतिसम्मुखा निसिन्नो सचे दट्ठुकामो होति, चक्खुना चक्खुं आहच्च दट्ठब्बं होति। अतिपच्छा निसिन्नो सचे दट्ठुकामो होति, गीवं पसारेत्वा दट्ठब्बं होति। तस्मा अयम्पि एते छ निसज्जदोसे वज्जेत्वा निसीदि। तेन वुत्तं ‘‘एकमन्तं निसीदी’’ति। एतदवोचाति एतं अवोच।
Kathaṃ nisinno pana ekamantaṃ nisinno hotīti? Cha nisajjadose vajjetvā. Seyyathidaṃ – atidūraṃ accāsannaṃ uparivātaṃ unnatappadesaṃ atisammukhaṃ atipacchāti. Atidūre nisinno hi sace kathetukāmo hoti, uccāsaddena kathetabbaṃ hoti. Accāsanne nisinno saṅghaṭṭanaṃ karoti. Uparivāte nisinno sarīragandhena bādhati. Unnatappadese nisinno agāravaṃ pakāseti. Atisammukhā nisinno sace daṭṭhukāmo hoti, cakkhunā cakkhuṃ āhacca daṭṭhabbaṃ hoti. Atipacchā nisinno sace daṭṭhukāmo hoti, gīvaṃ pasāretvā daṭṭhabbaṃ hoti. Tasmā ayampi ete cha nisajjadose vajjetvā nisīdi. Tena vuttaṃ ‘‘ekamantaṃ nisīdī’’ti. Etadavocāti etaṃ avoca.
सुञ्ञो लोको सुञ्ञो लोकोति, भन्ते, वुच्चतीति इमस्मिं सासने पटिपन्नेहि तेहि तेहि भिक्खूहि ‘‘सुञ्ञो लोको सुञ्ञो लोको’’ति कथीयतीति अत्थो। तहिं तहिं तादिसानं वचनानं बहुकत्ता तेसं सब्बेसं सङ्गण्हनत्थं आमेडितवचनं कतं। एवञ्हि वुत्ते सब्बानि तानि वचनानि सङ्गहितानि होन्ति। कित्तावताति कित्तकेन परिमाणेन। नु-इति संसयत्थे निपातो। सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वाति ‘‘कारको वेदको सयंवसी’’ति एवं लोकपरिकप्पितेन अत्तना च अत्ताभावतोयेव अत्तनो सन्तकेन परिक्खारेन च सुञ्ञं। सब्बं चक्खादि लोकियं धम्मजातं, तंयेव लुज्जनपलुज्जनट्ठेन लोको नाम। यस्मा च अत्ता च एत्थ नत्थि, अत्तनियञ्च एत्थ नत्थि, तस्मा सुञ्ञो लोकोति वुच्चतीति अत्थो। लोकुत्तरोपि च धम्मो अत्तत्तनियेहि सुञ्ञो एव, पुच्छानुरूपेन पन लोकियोव धम्मो वुत्तो। सुञ्ञोति च धम्मो नत्थीति वुत्तं न होति, तस्मिं धम्मे अत्तत्तनियसारस्स नत्थिभावो वुत्तो होति। लोके च ‘‘सुञ्ञं घरं, सुञ्ञो घटो’’ति वुत्ते घरस्स घटस्स च नत्थिभावो वुत्तो न होति, तस्मिं घरे घटे च अञ्ञस्स नत्थिभावो वुत्तो होति। भगवता च ‘‘इति यञ्हि खो तत्थ न होति, तेन तं सुञ्ञं समनुपस्सति। यं पन तत्थ अवसिट्ठं होति, तं सन्तं इदमत्थीति पजानाती’’ति अयमेव अत्थो वुत्तो। तथा ञायगन्थे च सद्दगन्थे च अयमेव अत्थो। इति इमस्मिं सुत्तन्ते अनत्तलक्खणमेव कथितं।
Suñño loko suñño lokoti, bhante, vuccatīti imasmiṃ sāsane paṭipannehi tehi tehi bhikkhūhi ‘‘suñño loko suñño loko’’ti kathīyatīti attho. Tahiṃ tahiṃ tādisānaṃ vacanānaṃ bahukattā tesaṃ sabbesaṃ saṅgaṇhanatthaṃ āmeḍitavacanaṃ kataṃ. Evañhi vutte sabbāni tāni vacanāni saṅgahitāni honti. Kittāvatāti kittakena parimāṇena. Nu-iti saṃsayatthe nipāto. Suññaṃ attena vā attaniyena vāti ‘‘kārako vedako sayaṃvasī’’ti evaṃ lokaparikappitena attanā ca attābhāvatoyeva attano santakena parikkhārena ca suññaṃ. Sabbaṃ cakkhādi lokiyaṃ dhammajātaṃ, taṃyeva lujjanapalujjanaṭṭhena loko nāma. Yasmā ca attā ca ettha natthi, attaniyañca ettha natthi, tasmā suñño lokoti vuccatīti attho. Lokuttaropi ca dhammo attattaniyehi suñño eva, pucchānurūpena pana lokiyova dhammo vutto. Suññoti ca dhammo natthīti vuttaṃ na hoti, tasmiṃ dhamme attattaniyasārassa natthibhāvo vutto hoti. Loke ca ‘‘suññaṃ gharaṃ, suñño ghaṭo’’ti vutte gharassa ghaṭassa ca natthibhāvo vutto na hoti, tasmiṃ ghare ghaṭe ca aññassa natthibhāvo vutto hoti. Bhagavatā ca ‘‘iti yañhi kho tattha na hoti, tena taṃ suññaṃ samanupassati. Yaṃ pana tattha avasiṭṭhaṃ hoti, taṃ santaṃ idamatthīti pajānātī’’ti ayameva attho vutto. Tathā ñāyaganthe ca saddaganthe ca ayameva attho. Iti imasmiṃ suttante anattalakkhaṇameva kathitaṃ.
४७. सुत्तन्तनिद्देसे सुञ्ञसुञ्ञन्तिआदीनि पञ्चवीसति मातिकापदानि सुञ्ञसम्बन्धेन उद्दिसित्वा तेसं निद्देसो कतो। तत्थ मातिकाय ताव सुञ्ञसङ्खातं सुञ्ञं, न अञ्ञेन उपपदेन विसेसितन्ति सुञ्ञसुञ्ञं। असुकन्ति अनिद्दिट्ठत्ता चेत्थ सुञ्ञत्तमेव वा अपेक्खित्वा नपुंसकवचनं कतं। एवं सेसेसुपि। सङ्खारोयेव सेससङ्खारेहि सुञ्ञोति सङ्खारसुञ्ञं। जराभङ्गवसेन विरूपो परिणामो विपरिणामो, तेन विपरिणामेन सुञ्ञं विपरिणामसुञ्ञं। अग्गञ्च तं अत्तत्तनियेहि, सब्बसङ्खारेहि वा सुञ्ञञ्चाति अग्गसुञ्ञं। लक्खणमेव सेसलक्खणेहि सुञ्ञन्ति लक्खणसुञ्ञं। नेक्खम्मादिना विक्खम्भनेन सुञ्ञं। विक्खम्भनसुञ्ञं। तदङ्गसुञ्ञादीसुपि चतूसु एसेव नयो। अज्झत्तञ्च तं अत्तत्तनियादीहि सुञ्ञञ्चाति अज्झत्तसुञ्ञं। बहिद्धा च तं अत्तत्तनियादीहि सुञ्ञञ्चाति बहिद्धासुञ्ञं। तदुभयं अत्तत्तनियादीहि सुञ्ञन्ति दुभतोसुञ्ञं। समानो भागो एतस्साति सभागं, सभागञ्च तं अत्तत्तनियादीहि सुञ्ञञ्चाति सभागसुञ्ञं, सदिससुञ्ञन्ति अत्थो। विगतं सभागं विसभागं, विसभागञ्च तं अत्तत्तनियादीहि सुञ्ञञ्चाति विसभागसुञ्ञं, विसदिससुञ्ञन्ति अत्थो। केसुचि पोत्थकेसु सभागसुञ्ञं विसभागसुञ्ञं निस्सरणसुञ्ञानन्तरं लिखितं। नेक्खम्मादिएसना कामच्छन्दादिना सुञ्ञाति एसनासुञ्ञं। परिग्गहसुञ्ञादीसु तीसुपि एसेव नयो। एकारम्मणे पतिट्ठितत्ता नानारम्मणविक्खेपाभावतो एकत्तञ्च तं नानत्तेन सुञ्ञञ्चाति एकत्तसुञ्ञं। तब्बिपरीतेन नानत्तञ्च तं एकत्तेन सुञ्ञञ्चाति नानत्तसुञ्ञं। नेक्खम्मादिखन्ति कामच्छन्दादिना सुञ्ञाति खन्तिसुञ्ञं। अधिट्ठानसुञ्ञे परियोगाहनसुञ्ञे च एसेव नयो। परियोगहनसुञ्ञन्तिपि पाठो। सम्पजानस्साति सम्पजञ्ञेन समन्नागतस्स परिनिब्बायन्तस्स अरहतो। पवत्तपरियादानन्ति अनुपादापरिनिब्बानं। सब्बसुञ्ञतानन्ति सब्बसुञ्ञानं। परमत्थसुञ्ञन्ति सब्बसङ्खाराभावतो उत्तमत्थभूतं सुञ्ञं।
47. Suttantaniddese suññasuññantiādīni pañcavīsati mātikāpadāni suññasambandhena uddisitvā tesaṃ niddeso kato. Tattha mātikāya tāva suññasaṅkhātaṃ suññaṃ, na aññena upapadena visesitanti suññasuññaṃ. Asukanti aniddiṭṭhattā cettha suññattameva vā apekkhitvā napuṃsakavacanaṃ kataṃ. Evaṃ sesesupi. Saṅkhāroyeva sesasaṅkhārehi suññoti saṅkhārasuññaṃ. Jarābhaṅgavasena virūpo pariṇāmo vipariṇāmo, tena vipariṇāmena suññaṃ vipariṇāmasuññaṃ. Aggañca taṃ attattaniyehi, sabbasaṅkhārehi vā suññañcāti aggasuññaṃ. Lakkhaṇameva sesalakkhaṇehi suññanti lakkhaṇasuññaṃ. Nekkhammādinā vikkhambhanena suññaṃ. Vikkhambhanasuññaṃ. Tadaṅgasuññādīsupi catūsu eseva nayo. Ajjhattañca taṃ attattaniyādīhi suññañcāti ajjhattasuññaṃ. Bahiddhā ca taṃ attattaniyādīhi suññañcāti bahiddhāsuññaṃ. Tadubhayaṃ attattaniyādīhi suññanti dubhatosuññaṃ. Samāno bhāgo etassāti sabhāgaṃ, sabhāgañca taṃ attattaniyādīhi suññañcāti sabhāgasuññaṃ, sadisasuññanti attho. Vigataṃ sabhāgaṃ visabhāgaṃ, visabhāgañca taṃ attattaniyādīhi suññañcāti visabhāgasuññaṃ, visadisasuññanti attho. Kesuci potthakesu sabhāgasuññaṃ visabhāgasuññaṃ nissaraṇasuññānantaraṃ likhitaṃ. Nekkhammādiesanā kāmacchandādinā suññāti esanāsuññaṃ. Pariggahasuññādīsu tīsupi eseva nayo. Ekārammaṇe patiṭṭhitattā nānārammaṇavikkhepābhāvato ekattañca taṃ nānattena suññañcāti ekattasuññaṃ. Tabbiparītena nānattañca taṃ ekattena suññañcāti nānattasuññaṃ. Nekkhammādikhanti kāmacchandādinā suññāti khantisuññaṃ. Adhiṭṭhānasuññe pariyogāhanasuññe ca eseva nayo. Pariyogahanasuññantipi pāṭho. Sampajānassāti sampajaññena samannāgatassa parinibbāyantassa arahato. Pavattapariyādānanti anupādāparinibbānaṃ. Sabbasuññatānanti sabbasuññānaṃ. Paramatthasuññanti sabbasaṅkhārābhāvato uttamatthabhūtaṃ suññaṃ.
४८. मातिकानिद्देसे निच्चेन वाति भङ्गं अतिक्कमित्वा पवत्तमानस्स कस्सचि निच्चस्स अभावतो निच्चेन च सुञ्ञं। धुवेन वाति विज्जमानकालेपि पच्चयायत्तवुत्तिताय थिरस्स कस्सचि अभावतो धुवेन च सुञ्ञं। सस्सतेन वाति अब्बोच्छिन्नस्स सब्बकाले विज्जमानस्स कस्सचि अभावतो सस्सतेन च सुञ्ञं। अविपरिणामधम्मेन वाति जराभङ्गवसेन अविपरिणामपकतिकस्स कस्सचि अभावतो अविपरिणामधम्मेन च सुञ्ञं। सुत्तन्ते अत्तसुञ्ञताय एव वुत्तायपि निच्चसुञ्ञतञ्च सुखसुञ्ञतञ्च दस्सेतुं इध निच्चेन वातिआदीनिपि वुत्तानि। अनिच्चस्सेव हि पीळायोगेन दुक्खत्ता निच्चसुञ्ञताय वुत्ताय सुखसुञ्ञतापि वुत्ताव होति। रूपादयो पनेत्थ छ विसया, चक्खुविञ्ञाणादीनि छ विञ्ञाणानि, चक्खुसम्फस्सादयो छ फस्सा, चक्खुसम्फस्सजा वेदनादयो छ वेदना छ सङ्खित्ताति वेदितब्बं।
48. Mātikāniddese niccena vāti bhaṅgaṃ atikkamitvā pavattamānassa kassaci niccassa abhāvato niccena ca suññaṃ. Dhuvena vāti vijjamānakālepi paccayāyattavuttitāya thirassa kassaci abhāvato dhuvena ca suññaṃ. Sassatena vāti abbocchinnassa sabbakāle vijjamānassa kassaci abhāvato sassatena ca suññaṃ. Avipariṇāmadhammena vāti jarābhaṅgavasena avipariṇāmapakatikassa kassaci abhāvato avipariṇāmadhammena ca suññaṃ. Suttante attasuññatāya eva vuttāyapi niccasuññatañca sukhasuññatañca dassetuṃ idha niccena vātiādīnipi vuttāni. Aniccasseva hi pīḷāyogena dukkhattā niccasuññatāya vuttāya sukhasuññatāpi vuttāva hoti. Rūpādayo panettha cha visayā, cakkhuviññāṇādīni cha viññāṇāni, cakkhusamphassādayo cha phassā, cakkhusamphassajā vedanādayo cha vedanā cha saṅkhittāti veditabbaṃ.
पुञ्ञाभिसङ्खारोतिआदीसु पुनाति अत्तनो कारकं, पूरेति चस्स अज्झासयं, पुज्जञ्च भवं निब्बत्तेतीति पुञ्ञं, अभिसङ्खरोति विपाकं कटत्तारूपञ्चाति अभिसङ्खारो, पुञ्ञं अभिसङ्खारो पुञ्ञाभिसङ्खारो। पुञ्ञपटिपक्खतो अपुञ्ञं अभिसङ्खारो अपुञ्ञाभिसङ्खारो। न इञ्जं अनेञ्जं, अनेञ्जं भवं अभिसङ्खरोतीति आनेञ्जाभिसङ्खारो। पुञ्ञाभिसङ्खारो दानसीलभावनावसेन पवत्ता अट्ठ कामावचरकुसलचेतना, भावनावसेनेव पवत्ता पञ्च रूपावचरकुसलचेतनाति तेरस चेतना होन्ति, अपुञ्ञाभिसङ्खारो पाणातिपातादिवसेन पवत्ता द्वादस अकुसलचेतना, आनेञ्जाभिसङ्खारो भावनावसेनेव पवत्ता चतस्सो अरूपावचरचेतनाति तयोपि सङ्खारा एकूनतिंस चेतना होन्ति। कायसङ्खारोतिआदीसु कायतो वा पवत्तो, कायस्स वा सङ्खारोति कायसङ्खारो। वचीसङ्खारचित्तसङ्खारेसुपि एसेव नयो। अयं तिको कम्मायूहनक्खणे पुञ्ञाभिसङ्खारादीनं द्वारतो पवत्तिदस्सनत्थं वुत्तो। कायविञ्ञत्तिं समुट्ठापेत्वा हि कायद्वारतो पवत्ता अट्ठ कामावचरकुसलचेतना, द्वादस अकुसलचेतना, अभिञ्ञाचेतना चाति एकवीसति चेतना कायसङ्खारो नाम, ता एव च वचीविञ्ञत्तिं समुट्ठापेत्वा वचीद्वारतो पवत्ता वचीसङ्खारो नाम, मनोद्वारे पवत्ता पन सब्बापि एकूनतिंस चेतना चित्तसङ्खारो नाम। अतीता सङ्खारातिआदीसु सब्बेपि सङ्खतधम्मा सकक्खणं पत्वा निरुद्धा अतीता सङ्खारा, सकक्खणं अप्पत्ता अनागता सङ्खारा, सकक्खणं पत्ता पच्चुप्पन्ना सङ्खाराति।
Puññābhisaṅkhārotiādīsu punāti attano kārakaṃ, pūreti cassa ajjhāsayaṃ, pujjañca bhavaṃ nibbattetīti puññaṃ, abhisaṅkharoti vipākaṃ kaṭattārūpañcāti abhisaṅkhāro, puññaṃ abhisaṅkhāro puññābhisaṅkhāro. Puññapaṭipakkhato apuññaṃ abhisaṅkhāro apuññābhisaṅkhāro. Na iñjaṃ aneñjaṃ, aneñjaṃ bhavaṃ abhisaṅkharotīti āneñjābhisaṅkhāro. Puññābhisaṅkhāro dānasīlabhāvanāvasena pavattā aṭṭha kāmāvacarakusalacetanā, bhāvanāvaseneva pavattā pañca rūpāvacarakusalacetanāti terasa cetanā honti, apuññābhisaṅkhāro pāṇātipātādivasena pavattā dvādasa akusalacetanā, āneñjābhisaṅkhāro bhāvanāvaseneva pavattā catasso arūpāvacaracetanāti tayopi saṅkhārā ekūnatiṃsa cetanā honti. Kāyasaṅkhārotiādīsu kāyato vā pavatto, kāyassa vā saṅkhāroti kāyasaṅkhāro. Vacīsaṅkhāracittasaṅkhāresupi eseva nayo. Ayaṃ tiko kammāyūhanakkhaṇe puññābhisaṅkhārādīnaṃ dvārato pavattidassanatthaṃ vutto. Kāyaviññattiṃ samuṭṭhāpetvā hi kāyadvārato pavattā aṭṭha kāmāvacarakusalacetanā, dvādasa akusalacetanā, abhiññācetanā cāti ekavīsati cetanā kāyasaṅkhāro nāma, tā eva ca vacīviññattiṃ samuṭṭhāpetvā vacīdvārato pavattā vacīsaṅkhāro nāma, manodvāre pavattā pana sabbāpi ekūnatiṃsa cetanā cittasaṅkhāro nāma. Atītā saṅkhārātiādīsu sabbepi saṅkhatadhammā sakakkhaṇaṃ patvā niruddhā atītā saṅkhārā, sakakkhaṇaṃ appattā anāgatā saṅkhārā, sakakkhaṇaṃ pattā paccuppannā saṅkhārāti.
विपरिणामसुञ्ञे पच्चुप्पन्नं दस्सेत्वा तस्स तस्स विपरिणामो सुखेन वत्तुं सक्काति पठमं पच्चुप्पन्नधम्मा दस्सिता। तत्थ जातं रूपन्ति पच्चुप्पन्नं रूपं। सभावेन सुञ्ञन्ति एत्थ सयं भावो सभावो, सयमेव उप्पादोति अत्थो। सतो वा भावो सभावो, अत्ततोयेव उप्पादोति अत्थो। पच्चयायत्तवुत्तित्ता पच्चयं विना सयमेव भावो, अत्ततो एव वा भावो एतस्मिं नत्थीति सभावेन सुञ्ञं, सयमेव भावेन, अत्ततो एव वा भावेन सुञ्ञन्ति वुत्तं होति। अथ वा सकस्स भावो सभावो। पथवीधातुआदीसु हि अनेकेसु रूपारूपधम्मेसु एकेको धम्मो परं उपादाय सको नाम। भावोति च धम्मपरियायवचनमेतं। एकस्स च धम्मस्स अञ्ञो भावसङ्खातो धम्मो नत्थि, तस्मा सकस्स अञ्ञेन भावेन सुञ्ञं, सको अञ्ञेन भावेन सुञ्ञोति अत्थो। तेन एकस्स धम्मस्स एकसभावता वुत्ता होति। अथ वा सभावेन सुञ्ञन्ति सुञ्ञसभावेनेव सुञ्ञं। किं वुत्तं होति? सुञ्ञसुञ्ञताय एव सुञ्ञं, न अञ्ञाहि परियायसुञ्ञताहि सुञ्ञन्ति वुत्तं होति।
Vipariṇāmasuññe paccuppannaṃ dassetvā tassa tassa vipariṇāmo sukhena vattuṃ sakkāti paṭhamaṃ paccuppannadhammā dassitā. Tattha jātaṃ rūpanti paccuppannaṃ rūpaṃ. Sabhāvena suññanti ettha sayaṃ bhāvo sabhāvo, sayameva uppādoti attho. Sato vā bhāvo sabhāvo, attatoyeva uppādoti attho. Paccayāyattavuttittā paccayaṃ vinā sayameva bhāvo, attato eva vā bhāvo etasmiṃ natthīti sabhāvena suññaṃ, sayameva bhāvena, attato eva vā bhāvena suññanti vuttaṃ hoti. Atha vā sakassa bhāvo sabhāvo. Pathavīdhātuādīsu hi anekesu rūpārūpadhammesu ekeko dhammo paraṃ upādāya sako nāma. Bhāvoti ca dhammapariyāyavacanametaṃ. Ekassa ca dhammassa añño bhāvasaṅkhāto dhammo natthi, tasmā sakassa aññena bhāvena suññaṃ, sako aññena bhāvena suññoti attho. Tena ekassa dhammassa ekasabhāvatā vuttā hoti. Atha vā sabhāvena suññanti suññasabhāveneva suññaṃ. Kiṃ vuttaṃ hoti? Suññasuññatāya eva suññaṃ, na aññāhi pariyāyasuññatāhi suññanti vuttaṃ hoti.
सचे पन केचि वदेय्युं ‘‘सको भावो सभावो, तेन सभावेन सुञ्ञ’’न्ति। किं वुत्तं होति? भावोति धम्मो, सो परं उपादाय सपदेन विसेसितो सभावो नाम होति। धम्मस्स कस्सचि अविज्जमानत्ता ‘‘जातं रूपं सभावेन सुञ्ञ’’न्ति रूपस्स अविज्जमानता वुत्ता होतीति। एवं सति ‘‘जातं रूप’’न्तिवचनेन विरुज्झति। न हि उप्पादरहितं जातं नाम होति। निब्बानञ्हि उप्पादरहितं, तं जातं नाम न होति, जातिजरामरणानि च उप्पादरहितानि जातानि नाम न होन्ति। तेनेवेत्थ ‘‘जाता जाति सभावेन सुञ्ञा , जातं जरामरणं सभावेन सुञ्ञ’’न्ति एवं अनुद्धरित्वा भवमेव अवसानं कत्वा निद्दिट्ठं। यदि उप्पादरहितस्सापि ‘‘जात’’न्तिवचनं युज्जेय्य, ‘‘जाता जाति, जातं जरामरण’’न्ति वत्तब्बं भवेय्य। यस्मा उप्पादरहितेसु जातिजरामरणेसु ‘‘जात’’न्तिवचनं न वुत्तं, तस्मा ‘‘सभावेन सुञ्ञं अविज्जमान’’न्ति वचनं अविज्जमानस्स उप्पादरहितत्ता ‘‘जात’’न्तिवचनेन विरुज्झति। अविज्जमानस्स च ‘‘सुञ्ञ’’न्तिवचनं हेट्ठा वुत्तेन लोकवचनेन च भगवतो वचनेन च ञायसद्दगन्थवचनेन च विरुज्झति, अनेकाहि च युत्तीहि विरुज्झति, तस्मा तं वचनं कचवरमिव छड्डितब्बं। ‘‘यं, भिक्खवे, अत्थिसम्मतं लोके पण्डितानं, अहम्पि तं अत्थीति वदामि। यं, भिक्खवे, नत्थिसम्मतं लोके पण्डितानं, अहम्पि तं नत्थीति वदामि। किञ्च, भिक्खवे, अत्थिसम्मतं लोके पण्डितानं, यमहं अत्थीति वदामि? रूपं, भिक्खवे, अनिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं अत्थिसम्मतं लोके पण्डितानं, अहम्पि तं अत्थीति वदामी’’तिआदीहि (सं॰ नि॰ ३.९४) अनेकेहि बुद्धवचनप्पमाणेहि अनेकाहि च युत्तीहि धम्मा सकक्खणे विज्जमाना एवाति निट्ठमेत्थ गन्तब्बं।
Sace pana keci vadeyyuṃ ‘‘sako bhāvo sabhāvo, tena sabhāvena suñña’’nti. Kiṃ vuttaṃ hoti? Bhāvoti dhammo, so paraṃ upādāya sapadena visesito sabhāvo nāma hoti. Dhammassa kassaci avijjamānattā ‘‘jātaṃ rūpaṃ sabhāvena suñña’’nti rūpassa avijjamānatā vuttā hotīti. Evaṃ sati ‘‘jātaṃ rūpa’’ntivacanena virujjhati. Na hi uppādarahitaṃ jātaṃ nāma hoti. Nibbānañhi uppādarahitaṃ, taṃ jātaṃ nāma na hoti, jātijarāmaraṇāni ca uppādarahitāni jātāni nāma na honti. Tenevettha ‘‘jātā jāti sabhāvena suññā , jātaṃ jarāmaraṇaṃ sabhāvena suñña’’nti evaṃ anuddharitvā bhavameva avasānaṃ katvā niddiṭṭhaṃ. Yadi uppādarahitassāpi ‘‘jāta’’ntivacanaṃ yujjeyya, ‘‘jātā jāti, jātaṃ jarāmaraṇa’’nti vattabbaṃ bhaveyya. Yasmā uppādarahitesu jātijarāmaraṇesu ‘‘jāta’’ntivacanaṃ na vuttaṃ, tasmā ‘‘sabhāvena suññaṃ avijjamāna’’nti vacanaṃ avijjamānassa uppādarahitattā ‘‘jāta’’ntivacanena virujjhati. Avijjamānassa ca ‘‘suñña’’ntivacanaṃ heṭṭhā vuttena lokavacanena ca bhagavato vacanena ca ñāyasaddaganthavacanena ca virujjhati, anekāhi ca yuttīhi virujjhati, tasmā taṃ vacanaṃ kacavaramiva chaḍḍitabbaṃ. ‘‘Yaṃ, bhikkhave, atthisammataṃ loke paṇḍitānaṃ, ahampi taṃ atthīti vadāmi. Yaṃ, bhikkhave, natthisammataṃ loke paṇḍitānaṃ, ahampi taṃ natthīti vadāmi. Kiñca, bhikkhave, atthisammataṃ loke paṇḍitānaṃ, yamahaṃ atthīti vadāmi? Rūpaṃ, bhikkhave, aniccaṃ dukkhaṃ vipariṇāmadhammaṃ atthisammataṃ loke paṇḍitānaṃ, ahampi taṃ atthīti vadāmī’’tiādīhi (saṃ. ni. 3.94) anekehi buddhavacanappamāṇehi anekāhi ca yuttīhi dhammā sakakkhaṇe vijjamānā evāti niṭṭhamettha gantabbaṃ.
विगतं रूपन्ति उप्पज्जित्वा भङ्गं पत्वा निरुद्धं अतीतं रूपं। विपरिणतञ्चेव सुञ्ञञ्चाति जराभङ्गवसेन विरूपं परिणामं पत्तञ्च वत्तमानस्सेव विपरिणामसब्भावतो अतीतस्स विपरिणामाभावतो तेन विपरिणामेन सुञ्ञञ्चाति अत्थो। जाता वेदनातिआदीसुपि एसेव नयो। जातिजरामरणं पन अनिप्फन्नत्ता सकभावेन अनुपलब्भनीयतो इध न युज्जति, तस्मा ‘‘जाता जाति, जातं जरामरण’’न्तिआदिके द्वे नये पहाय भवादिकमेव नयं परियोसानं कत्वा ठपितं।
Vigataṃ rūpanti uppajjitvā bhaṅgaṃ patvā niruddhaṃ atītaṃ rūpaṃ. Vipariṇatañceva suññañcāti jarābhaṅgavasena virūpaṃ pariṇāmaṃ pattañca vattamānasseva vipariṇāmasabbhāvato atītassa vipariṇāmābhāvato tena vipariṇāmena suññañcāti attho. Jātā vedanātiādīsupi eseva nayo. Jātijarāmaraṇaṃ pana anipphannattā sakabhāvena anupalabbhanīyato idha na yujjati, tasmā ‘‘jātā jāti, jātaṃ jarāmaraṇa’’ntiādike dve naye pahāya bhavādikameva nayaṃ pariyosānaṃ katvā ṭhapitaṃ.
अग्गन्ति अग्गे भवं। सेट्ठन्ति अतिविय पसंसनीयं। विसिट्ठन्ति अतिसयभूतं। विसेट्ठन्तिपि पाठो। तिधापि पसत्थं निब्बानं सम्मापटिपदाय पटिपज्जितब्बतो पदं नाम। यदिदन्ति यं इदं। इदानि वत्तब्बं निब्बानं निदस्सेति। यस्मा निब्बानं आगम्म सब्बसङ्खारानं समथो होति, खन्धूपधिकिलेसूपधिअभिसङ्खारूपधिकामगुणूपधिसङ्खातानं उपधीनं पटिनिस्सग्गो होति, तण्हानं खयो विरागो निरोधो च होति, तस्मा सब्बसङ्खारसमथो सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो तण्हक्खयो विरागो निरोधोति वुच्चति। निब्बानन्ति सभावलक्खणेन निगमितं।
Agganti agge bhavaṃ. Seṭṭhanti ativiya pasaṃsanīyaṃ. Visiṭṭhanti atisayabhūtaṃ. Viseṭṭhantipi pāṭho. Tidhāpi pasatthaṃ nibbānaṃ sammāpaṭipadāya paṭipajjitabbato padaṃ nāma. Yadidanti yaṃ idaṃ. Idāni vattabbaṃ nibbānaṃ nidasseti. Yasmā nibbānaṃ āgamma sabbasaṅkhārānaṃ samatho hoti, khandhūpadhikilesūpadhiabhisaṅkhārūpadhikāmaguṇūpadhisaṅkhātānaṃ upadhīnaṃ paṭinissaggo hoti, taṇhānaṃ khayo virāgo nirodho ca hoti, tasmā sabbasaṅkhārasamatho sabbūpadhipaṭinissaggotaṇhakkhayo virāgo nirodhoti vuccati. Nibbānanti sabhāvalakkhaṇena nigamitaṃ.
लक्खणेसु हि ‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, बालस्स बाललक्खणानि बालनिमित्तानि बालापदानानि। कतमानि तीणि? इध, भिक्खवे, बालो दुच्चिन्तितचिन्ती च होति दुब्भासितभासी च दुक्कटकम्मकारी च। इमानि खो, भिक्खवे, तीणि बालस्स बाललक्खणानि बालनिमित्तानि बालापदानानी’’ति (अ॰ नि॰ ३.३; म॰ नि॰ ३.२४६) वुत्तं। पण्डितेहि बालस्स बालोति सल्लक्खणतो तिविधं बाललक्खणं। ‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, पण्डितस्स पण्डितलक्खणानि पण्डितनिमित्तानि पण्डितापदानानि। कतमानि तीणि? इध, भिक्खवे, पण्डितो सुचिन्तितचिन्ती च होति सुभासितभासी च सुकतकम्मकारी च। इमानि खो, भिक्खवे, तीणि पण्डितस्स पण्डितलक्खणानि पण्डितनिमित्तानि पण्डितापदानानी’’ति (अ॰ नि॰ ३.३; म॰ नि॰ ३.२५३) वुत्तं। पण्डितेहि पण्डितस्स पण्डितोति सल्लक्खणतो तिविधं पण्डितलक्खणं।
Lakkhaṇesu hi ‘‘tīṇimāni, bhikkhave, bālassa bālalakkhaṇāni bālanimittāni bālāpadānāni. Katamāni tīṇi? Idha, bhikkhave, bālo duccintitacintī ca hoti dubbhāsitabhāsī ca dukkaṭakammakārī ca. Imāni kho, bhikkhave, tīṇi bālassa bālalakkhaṇāni bālanimittāni bālāpadānānī’’ti (a. ni. 3.3; ma. ni. 3.246) vuttaṃ. Paṇḍitehi bālassa bāloti sallakkhaṇato tividhaṃ bālalakkhaṇaṃ. ‘‘Tīṇimāni, bhikkhave, paṇḍitassa paṇḍitalakkhaṇāni paṇḍitanimittāni paṇḍitāpadānāni. Katamāni tīṇi? Idha, bhikkhave, paṇḍito sucintitacintī ca hoti subhāsitabhāsī ca sukatakammakārī ca. Imāni kho, bhikkhave, tīṇi paṇḍitassa paṇḍitalakkhaṇāni paṇḍitanimittāni paṇḍitāpadānānī’’ti (a. ni. 3.3; ma. ni. 3.253) vuttaṃ. Paṇḍitehi paṇḍitassa paṇḍitoti sallakkhaṇato tividhaṃ paṇḍitalakkhaṇaṃ.
‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, सङ्खतस्स सङ्खतलक्खणानि। कतमानि तीणि? उप्पादो पञ्ञायति, वयो पञ्ञायति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायति। इमानि खो, भिक्खवे, तीणि सङ्खतस्स सङ्खतलक्खणानी’’ति (अ॰ नि॰ ३.४७-४८) वुत्तं। उप्पादो एव सङ्खतमिति लक्खणन्ति सङ्खतलक्खणं। एवमितरद्वयेपि अत्थो वेदितब्बो। इमिना उप्पादक्खणे सेसद्विन्नं, ठितिक्खणे सेसद्विन्नं, भङ्गक्खणे च सेसद्विन्नं अभावो दस्सितो। यं पनेत्थ पेय्यालमुखेन जातिया च जरामरणस्स च उप्पादादिलक्खणं वुत्तं, तं विपरिणामसुञ्ञताय जातिजरामरणानि हित्वा भवपरियोसानस्सेव नयस्स वचनेन च उप्पादादीनं उप्पादादिअवचनसमयेन च विरुज्झति। लक्खणसोते पतितत्ता पन सोतपतितं कत्वा लिखितन्ति वेदितब्बं। यथा च अभिधम्मे (ध॰ स॰ ५६२-५६५) अहेतुकविपाकमनोधातुमनोविञ्ञाणधातूनं सङ्गहवारे लब्भमानम्पि झानङ्गं पञ्चविञ्ञाणसोते पतित्वा गतन्ति न उद्धटन्ति वुत्तं, एवमिधापि सोतपतितता वेदितब्बा। अथ वा जातिजरामरणवन्तानं सङ्खारानं उप्पादादयो ‘‘जातिजरामरणं अनिच्चतो’’तिआदीसु (पटि॰ म॰ १.७३; २.४) विय तेसं विय कत्वा वुत्तन्ति वेदितब्बं।
‘‘Tīṇimāni, bhikkhave, saṅkhatassa saṅkhatalakkhaṇāni. Katamāni tīṇi? Uppādo paññāyati, vayo paññāyati, ṭhitassa aññathattaṃ paññāyati. Imāni kho, bhikkhave, tīṇi saṅkhatassa saṅkhatalakkhaṇānī’’ti (a. ni. 3.47-48) vuttaṃ. Uppādo eva saṅkhatamiti lakkhaṇanti saṅkhatalakkhaṇaṃ. Evamitaradvayepi attho veditabbo. Iminā uppādakkhaṇe sesadvinnaṃ, ṭhitikkhaṇe sesadvinnaṃ, bhaṅgakkhaṇe ca sesadvinnaṃ abhāvo dassito. Yaṃ panettha peyyālamukhena jātiyā ca jarāmaraṇassa ca uppādādilakkhaṇaṃ vuttaṃ, taṃ vipariṇāmasuññatāya jātijarāmaraṇāni hitvā bhavapariyosānasseva nayassa vacanena ca uppādādīnaṃ uppādādiavacanasamayena ca virujjhati. Lakkhaṇasote patitattā pana sotapatitaṃ katvā likhitanti veditabbaṃ. Yathā ca abhidhamme (dha. sa. 562-565) ahetukavipākamanodhātumanoviññāṇadhātūnaṃ saṅgahavāre labbhamānampi jhānaṅgaṃ pañcaviññāṇasote patitvā gatanti na uddhaṭanti vuttaṃ, evamidhāpi sotapatitatā veditabbā. Atha vā jātijarāmaraṇavantānaṃ saṅkhārānaṃ uppādādayo ‘‘jātijarāmaraṇaṃ aniccato’’tiādīsu (paṭi. ma. 1.73; 2.4) viya tesaṃ viya katvā vuttanti veditabbaṃ.
नेक्खम्मेन कामच्छन्दो विक्खम्भितो चेव सुञ्ञो चाति कामच्छन्दो नेक्खम्मेन विक्खम्भितो चेव नेक्खम्मस्स तत्थ अभावतो तेनेव विक्खम्भनसङ्खातेन नेक्खम्मेन सुञ्ञो च। एवं सेसेसुपि योजना कातब्बा। तदङ्गप्पहानसमुच्छेदप्पहानेसुपि चेत्थ तदङ्गवसेन च समुच्छेदवसेन च पहीनं दूरीकतमेव होतीति इमिना दूरीकरणट्ठेन विक्खम्भनं वुत्तं।
Nekkhammenakāmacchando vikkhambhito ceva suñño cāti kāmacchando nekkhammena vikkhambhito ceva nekkhammassa tattha abhāvato teneva vikkhambhanasaṅkhātena nekkhammena suñño ca. Evaṃ sesesupi yojanā kātabbā. Tadaṅgappahānasamucchedappahānesupi cettha tadaṅgavasena ca samucchedavasena ca pahīnaṃ dūrīkatameva hotīti iminā dūrīkaraṇaṭṭhena vikkhambhanaṃ vuttaṃ.
नेक्खम्मेन कामच्छन्दो तदङ्गसुञ्ञोति नेक्खम्मेन पहीनो कामच्छन्दो तेन नेक्खम्मसङ्खातेन अङ्गेन सुञ्ञो। अथ वा यो कोचि कामच्छन्दो नेक्खम्मस्स तत्थ अभावतो नेक्खम्मेन तेन अङ्गेन सुञ्ञो। एवं सेसेसुपि योजना कातब्बा। तस्स तस्स अङ्गस्स तत्थ तत्थ अभावमत्तेनेव चेत्थ उपचारप्पनाझानवसेन च विपस्सनावसेन च तदङ्गसुञ्ञता निद्दिट्ठा। पहानदीपकस्स वचनस्स अभावेन पन विवट्टनानुपस्सनंयेव परियोसानं कत्वा विपस्सना निद्दिट्ठा, चत्तारो मग्गा न निद्दिट्ठा। नेक्खम्मेन कामच्छन्दो समुच्छिन्नो चेव सुञ्ञो चातिआदीसु विक्खम्भने वुत्तनयेनेव अत्थो वेदितब्बो। तदङ्गविक्खम्भनवसेन पहीनानिपि चेत्थ समुदाचाराभावतो समुच्छिन्नानि नाम होन्तीति इमिना परियायेन समुच्छेदो वुत्तो, तंतंसमुच्छेदकिच्चसाधनवसेन वा मग्गसम्पयुत्तनेक्खम्मादिवसेन वुत्तन्तिपि वेदितब्बं। पटिप्पस्सद्धिनिस्सरणसुञ्ञेसु च इध वुत्तनयेनेव अत्थो वेदितब्बो। तदङ्गविक्खम्भनसमुच्छेदपहानेसु पनेत्थ पटिप्पस्सद्धिमत्तत्तं निस्सटमत्तत्तञ्च गहेत्वा वुत्तं। पञ्चसुपि एतेसु सुञ्ञेसु नेक्खम्मादीनियेव विक्खम्भनतदङ्गसमुच्छेदपटिप्पस्सद्धिनिस्सरणनामेन वुत्तानि। अज्झत्तन्ति अज्झत्तभूतं। बहिद्धाति बहिद्धाभूतं। दुभतोसुञ्ञन्ति उभयसुञ्ञं। पच्चत्तादीसुपि हि तो-इतिवचनं होतियेव।
Nekkhammenakāmacchando tadaṅgasuññoti nekkhammena pahīno kāmacchando tena nekkhammasaṅkhātena aṅgena suñño. Atha vā yo koci kāmacchando nekkhammassa tattha abhāvato nekkhammena tena aṅgena suñño. Evaṃ sesesupi yojanā kātabbā. Tassa tassa aṅgassa tattha tattha abhāvamatteneva cettha upacārappanājhānavasena ca vipassanāvasena ca tadaṅgasuññatā niddiṭṭhā. Pahānadīpakassa vacanassa abhāvena pana vivaṭṭanānupassanaṃyeva pariyosānaṃ katvā vipassanā niddiṭṭhā, cattāro maggā na niddiṭṭhā. Nekkhammena kāmacchando samucchinno ceva suñño cātiādīsu vikkhambhane vuttanayeneva attho veditabbo. Tadaṅgavikkhambhanavasena pahīnānipi cettha samudācārābhāvato samucchinnāni nāma hontīti iminā pariyāyena samucchedo vutto, taṃtaṃsamucchedakiccasādhanavasena vā maggasampayuttanekkhammādivasena vuttantipi veditabbaṃ. Paṭippassaddhinissaraṇasuññesu ca idha vuttanayeneva attho veditabbo. Tadaṅgavikkhambhanasamucchedapahānesu panettha paṭippassaddhimattattaṃ nissaṭamattattañca gahetvā vuttaṃ. Pañcasupi etesu suññesu nekkhammādīniyeva vikkhambhanatadaṅgasamucchedapaṭippassaddhinissaraṇanāmena vuttāni. Ajjhattanti ajjhattabhūtaṃ. Bahiddhāti bahiddhābhūtaṃ. Dubhatosuññanti ubhayasuññaṃ. Paccattādīsupi hi to-itivacanaṃ hotiyeva.
छ अज्झत्तिकायतनादीनि छअज्झत्तिकायतनादीनं भावेन सभागानि। परेहि विसभागानि। विञ्ञाणकायातिआदीसु चेत्थ कायवचनेन विञ्ञाणादीनियेव वुत्तानि। नेक्खम्मेसनादीसु नेक्खम्मादीनियेव तदत्थिकेहि विञ्ञूहि एसीयन्तीति एसना। अथ वा पुब्बभागे नेक्खम्मादीनं एसनापि कामच्छन्दादीहि सुञ्ञा, किं पन नेक्खम्मादीनीतिपि वुत्तं होति? परिग्गहादीसु नेक्खम्मादीनियेव पुब्बभागे एसितानि अपरभागे परिग्गय्हन्तीति परिग्गहोति, परिग्गहितानि पत्तिवसेन पटिलब्भन्तीति पटिलाभोति, पटिलद्धानि ञाणवसेन पटिविज्झीयन्तीति पटिवेधोति च वुत्तानि। एकत्तसुञ्ञञ्च नानत्तसुञ्ञञ्च सकिंयेव पुच्छित्वा एकत्तसुञ्ञं विस्सज्जेत्वा नानत्तसुञ्ञं अविस्सज्जेत्वाव सकिं निगमनं कतं। कस्मा न विस्सज्जितन्ति चे? वुत्तपरियायेनेवेत्थ योजना ञायतीति न विस्सज्जितन्ति वेदितब्बं। अयं पनेत्थ योजना – नेक्खम्मं एकत्तं, कामच्छन्दो नानत्तं, कामच्छन्दो नानत्तं, नेक्खम्मेकत्तेन सुञ्ञन्ति। एवं सेसेसुपि योजना वेदितब्बा।
Cha ajjhattikāyatanādīni chaajjhattikāyatanādīnaṃ bhāvena sabhāgāni. Parehi visabhāgāni. Viññāṇakāyātiādīsu cettha kāyavacanena viññāṇādīniyeva vuttāni. Nekkhammesanādīsu nekkhammādīniyeva tadatthikehi viññūhi esīyantīti esanā. Atha vā pubbabhāge nekkhammādīnaṃ esanāpi kāmacchandādīhi suññā, kiṃ pana nekkhammādīnītipi vuttaṃ hoti? Pariggahādīsu nekkhammādīniyeva pubbabhāge esitāni aparabhāge pariggayhantīti pariggahoti, pariggahitāni pattivasena paṭilabbhantīti paṭilābhoti, paṭiladdhāni ñāṇavasena paṭivijjhīyantīti paṭivedhoti ca vuttāni. Ekattasuññañca nānattasuññañca sakiṃyeva pucchitvā ekattasuññaṃ vissajjetvā nānattasuññaṃ avissajjetvāva sakiṃ nigamanaṃ kataṃ. Kasmā na vissajjitanti ce? Vuttapariyāyenevettha yojanā ñāyatīti na vissajjitanti veditabbaṃ. Ayaṃ panettha yojanā – nekkhammaṃ ekattaṃ, kāmacchando nānattaṃ, kāmacchando nānattaṃ, nekkhammekattena suññanti. Evaṃ sesesupi yojanā veditabbā.
खन्तिआदीसु नेक्खम्मादीनियेव खमनतो रुच्चनतो खन्तीति, रोचितानियेव पविसित्वा तिट्ठनतो अधिट्ठानन्ति, पविसित्वा ठितानं यथारुचिमेव सेवनतो परियोगाहनन्ति च वुत्तानि। इध सम्पजानोतिआदिको परमत्थसुञ्ञनिद्देसो परिनिब्बानञाणनिद्देसे वण्णितोयेव।
Khantiādīsu nekkhammādīniyeva khamanato ruccanato khantīti, rocitāniyeva pavisitvā tiṭṭhanato adhiṭṭhānanti, pavisitvā ṭhitānaṃ yathārucimeva sevanato pariyogāhananti ca vuttāni. Idhasampajānotiādiko paramatthasuññaniddeso parinibbānañāṇaniddese vaṇṇitoyeva.
इमेसु च सब्बेसु सुञ्ञेसु सङ्खारसुञ्ञं विपरिणामसुञ्ञं लक्खणसुञ्ञञ्च यथावुत्तानं धम्मानं अञ्ञमञ्ञअसम्मिस्सतादस्सनत्थं। यत्थ पन अकुसलपक्खिकानं कुसलपक्खिकेन सुञ्ञता वुत्ता, तेन अकुसले आदीनवदस्सनत्थं। यत्थ पन कुसलपक्खिकानं अकुसलपक्खिकेन सुञ्ञता वुत्ता, तेन कुसले आनिसंसदस्सनत्थं। यत्थ अत्तत्तनियादीहि सुञ्ञता वुत्ता, तं सब्बसङ्खारेसु निब्बिदाजननत्थं। अग्गसुञ्ञं परमत्थसुञ्ञञ्च निब्बाने उस्साहजननत्थं वुत्तन्ति वेदितब्बं।
Imesu ca sabbesu suññesu saṅkhārasuññaṃ vipariṇāmasuññaṃ lakkhaṇasuññañca yathāvuttānaṃ dhammānaṃ aññamaññaasammissatādassanatthaṃ. Yattha pana akusalapakkhikānaṃ kusalapakkhikena suññatā vuttā, tena akusale ādīnavadassanatthaṃ. Yattha pana kusalapakkhikānaṃ akusalapakkhikena suññatā vuttā, tena kusale ānisaṃsadassanatthaṃ. Yattha attattaniyādīhi suññatā vuttā, taṃ sabbasaṅkhāresu nibbidājananatthaṃ. Aggasuññaṃ paramatthasuññañca nibbāne ussāhajananatthaṃ vuttanti veditabbaṃ.
तेसु अग्गसुञ्ञञ्च परमत्थसुञ्ञञ्चाति द्वे सुञ्ञानि अत्थतो एकमेव निब्बानं अग्गपरमत्थवसेन सउपादिसेसअनुपादिसेसवसेन च द्विधा कत्वा वुत्तं। तानि द्वे अत्तत्तनियसुञ्ञतो सङ्खारसुञ्ञतो च सभागानि। ‘‘सुञ्ञसुञ्ञं अज्झत्तसुञ्ञं बहिद्धासुञ्ञं दुभतोसुञ्ञं सभागसुञ्ञं विसभागसुञ्ञ’’न्ति इमानि छ सुञ्ञानि सुञ्ञसुञ्ञमेव होति। अज्झत्तादिभेदतो पन छधा वुत्तानि। तानि छ च अत्तत्तनियादिसुञ्ञतो सभागानि। सङ्खारविपरिणामलक्खणसुञ्ञानि, विक्खम्भनतदङ्गसमुच्छेदपटिप्पस्सद्धिनिस्सरणसुञ्ञानि, एसनापरिग्गहपटिलाभपटिवेधसुञ्ञानि, एकत्तनानत्तसुञ्ञानि, खन्तिअधिट्ठानपरियोगाहनसुञ्ञानि चाति सत्तरस सुञ्ञानि अत्तनि अविज्जमानेहि तेहि तेहि धम्मेहि सुञ्ञत्ता अविज्जमानानं वसेन विसुं विसुं वुत्तानि। सङ्खारविपरिणामलक्खणसुञ्ञानि पन इतरेन इतरेन असम्मिस्सवसेन सभागानि, विक्खम्भनादीनि पञ्च कुसलपक्खेन सुञ्ञत्ता सभागानि, एसनादीनि चत्तारि, खन्तिआदीनि च तीणि अकुसलपक्खेन सुञ्ञत्ता सभागानि, एकत्तनानत्तसुञ्ञानि अञ्ञमञ्ञपटिपक्खवसेन सभागानि।
Tesu aggasuññañca paramatthasuññañcāti dve suññāni atthato ekameva nibbānaṃ aggaparamatthavasena saupādisesaanupādisesavasena ca dvidhā katvā vuttaṃ. Tāni dve attattaniyasuññato saṅkhārasuññato ca sabhāgāni. ‘‘Suññasuññaṃ ajjhattasuññaṃ bahiddhāsuññaṃ dubhatosuññaṃ sabhāgasuññaṃ visabhāgasuñña’’nti imāni cha suññāni suññasuññameva hoti. Ajjhattādibhedato pana chadhā vuttāni. Tāni cha ca attattaniyādisuññato sabhāgāni. Saṅkhāravipariṇāmalakkhaṇasuññāni, vikkhambhanatadaṅgasamucchedapaṭippassaddhinissaraṇasuññāni, esanāpariggahapaṭilābhapaṭivedhasuññāni, ekattanānattasuññāni, khantiadhiṭṭhānapariyogāhanasuññāni cāti sattarasa suññāni attani avijjamānehi tehi tehi dhammehi suññattā avijjamānānaṃ vasena visuṃ visuṃ vuttāni. Saṅkhāravipariṇāmalakkhaṇasuññāni pana itarena itarena asammissavasena sabhāgāni, vikkhambhanādīni pañca kusalapakkhena suññattā sabhāgāni, esanādīni cattāri, khantiādīni ca tīṇi akusalapakkhena suññattā sabhāgāni, ekattanānattasuññāni aññamaññapaṭipakkhavasena sabhāgāni.
सब्बे धम्मा समासेन, तिधा द्वेधा तथेकधा।
Sabbe dhammā samāsena, tidhā dvedhā tathekadhā;
सुञ्ञाति सुञ्ञत्थविदू, वण्णयन्तीध सासने॥
Suññāti suññatthavidū, vaṇṇayantīdha sāsane.
कथं? सब्बे ताव लोकिया धम्मा धुवसुभसुखअत्तविरहितत्ता धुवसुभसुखअत्तसुञ्ञा। मग्गफलधम्मा धुवसुखत्तविरहितत्ता धुवसुखत्तसुञ्ञा। अनिच्चत्तायेव सुखेन सुञ्ञा। अनासवत्ता न सुभेन सुञ्ञा। निब्बानधम्मो अत्तस्सेव अभावतो अत्तसुञ्ञो। लोकियलोकुत्तरा पन सब्बेपि सङ्खता धम्मा सत्तस्स कस्सचि अभावतो सत्तसुञ्ञा। असङ्खतो निब्बानधम्मो तेसं सङ्खारानम्पि अभावतो सङ्खारसुञ्ञो। सङ्खतासङ्खता पन सब्बेपि धम्मा अत्तसङ्खातस्स पुग्गलस्स अभावतो अत्तसुञ्ञाति।
Kathaṃ? Sabbe tāva lokiyā dhammā dhuvasubhasukhaattavirahitattā dhuvasubhasukhaattasuññā. Maggaphaladhammā dhuvasukhattavirahitattā dhuvasukhattasuññā. Aniccattāyeva sukhena suññā. Anāsavattā na subhena suññā. Nibbānadhammo attasseva abhāvato attasuñño. Lokiyalokuttarā pana sabbepi saṅkhatā dhammā sattassa kassaci abhāvato sattasuññā. Asaṅkhato nibbānadhammo tesaṃ saṅkhārānampi abhāvato saṅkhārasuñño. Saṅkhatāsaṅkhatā pana sabbepi dhammā attasaṅkhātassa puggalassa abhāvato attasuññāti.
सद्धम्मप्पकासिनिया पटिसम्भिदामग्गअट्ठकथाय
Saddhammappakāsiniyā paṭisambhidāmaggaaṭṭhakathāya
सुञ्ञकथावण्णना निट्ठिता।
Suññakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
युगनद्धवग्गवण्णना निट्ठिता।
Yuganaddhavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
निट्ठिता च मज्झिमवग्गस्स अपुब्बत्थानुवण्णना।
Niṭṭhitā ca majjhimavaggassa apubbatthānuvaṇṇanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / १०. सुञ्ञकथा • 10. Suññakathā
