Library / Tipiṭaka / തിപിടക • Tipiṭaka / ഉദാന-അട്ഠകഥാ • Udāna-aṭṭhakathā

    ൮. സുപ്പവാസാസുത്തവണ്ണനാ

    8. Suppavāsāsuttavaṇṇanā

    ൧൮. അട്ഠമേ കുണ്ഡികായന്തി ഏവംനാമകേ കോലിയാനം നഗരേ. കുണ്ഡധാനവനേതി തസ്സ നഗരസ്സ അവിദൂരേ കുണ്ഡധാനസങ്ഖാതേ വനേ.

    18. Aṭṭhame kuṇḍikāyanti evaṃnāmake koliyānaṃ nagare. Kuṇḍadhānavaneti tassa nagarassa avidūre kuṇḍadhānasaṅkhāte vane.

    പുബ്ബേ കിര കുണ്ഡോ നാമ ഏകോ യക്ഖോ തസ്മിം വനസണ്ഡേ വാസം കപ്പേസി, കുണ്ഡധാനമിസ്സകേന ച ബലികമ്മേന തുസ്സതീതി തസ്സ തഥാ തത്ഥ ബലിം ഉപഹരന്തി, തേനേതം വനസണ്ഡം കുണ്ഡധാനവനന്ത്വേവ പഞ്ഞായിത്ഥ. തസ്സ അവിദൂരേ ഏകാ ഗാമപതികാ അഹോസി, സാപി തസ്സ യക്ഖസ്സ ആണാപവത്തിട്ഠാനേ നിവിട്ഠത്താ തേനേവ പരിപാലിതത്താ കുണ്ഡികാതി വോഹരീയിത്ഥ . അപരഭാഗേ തത്ഥ കോലിയരാജാനോ നഗരം കാരേസും, തമ്പി പുരിമവോഹാരേന കുണ്ഡികാത്വേവ വുച്ചതി. തസ്മിഞ്ച വനസണ്ഡേ കോലിയരാജാനോ ഭഗവതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച വസനത്ഥായ വിഹാരം പതിട്ഠാപേസും, തമ്പി കുണ്ഡധാനവനന്ത്വേവ പഞ്ഞായിത്ഥ. അഥ ഭഗവാ ജനപദചാരികം ചരന്തോ അനുക്കമേന തം വിഹാരം പത്വാ തത്ഥ വിഹാസി. തേന വുത്തം – ‘‘ഏകം സമയം ഭഗവാ കുണ്ഡികായം വിഹരതി കുണ്ഡധാനവനേ’’തി.

    Pubbe kira kuṇḍo nāma eko yakkho tasmiṃ vanasaṇḍe vāsaṃ kappesi, kuṇḍadhānamissakena ca balikammena tussatīti tassa tathā tattha baliṃ upaharanti, tenetaṃ vanasaṇḍaṃ kuṇḍadhānavanantveva paññāyittha. Tassa avidūre ekā gāmapatikā ahosi, sāpi tassa yakkhassa āṇāpavattiṭṭhāne niviṭṭhattā teneva paripālitattā kuṇḍikāti voharīyittha . Aparabhāge tattha koliyarājāno nagaraṃ kāresuṃ, tampi purimavohārena kuṇḍikātveva vuccati. Tasmiñca vanasaṇḍe koliyarājāno bhagavato bhikkhusaṅghassa ca vasanatthāya vihāraṃ patiṭṭhāpesuṃ, tampi kuṇḍadhānavanantveva paññāyittha. Atha bhagavā janapadacārikaṃ caranto anukkamena taṃ vihāraṃ patvā tattha vihāsi. Tena vuttaṃ – ‘‘ekaṃ samayaṃ bhagavā kuṇḍikāyaṃ viharati kuṇḍadhānavane’’ti.

    സുപ്പവാസാതി തസ്സാ ഉപാസികായ നാമം. കോലിയധീതാതി കോലിയരാജപുത്തീ. സാ ഹി ഭഗവതോ അഗ്ഗുപട്ഠായികാ പണീതദായികാനം സാവികാനം ഏതദഗ്ഗേ ഠപിതാ സോതാപന്നാ അരിയസാവികാ. യഞ്ഹി കിഞ്ചി ഭഗവതോ യുത്തരൂപം ഖാദനീയം ഭോജനീയം ഭേസജ്ജം വാ ന തത്ഥ അഞ്ഞാഹി സംവിധാതബ്ബം അത്ഥി, സബ്ബം തം സയമേവ അത്തനോ പഞ്ഞായ വിചാരേത്വാ സക്കച്ചം സമ്പാദേത്വാ ഉപനേതി. ദേവസികഞ്ച അട്ഠസതം സങ്ഘഭത്തപാടിപുഗ്ഗലികഭത്താനി ദേതി. യോ കോചി ഭിക്ഖു വാ ഭിക്ഖുനീ വാ തം കുലം പിണ്ഡായ പവിട്ഠോ രിത്തഹത്ഥോ ന ഗച്ഛതി. ഏവം മുത്തചാഗാ പയതപാണീ വോസ്സഗ്ഗരതാ യാചയോഗാ ദാനസംവിഭാഗരതാ. അസ്സാ കുച്ഛിയം പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ പച്ഛിമഭവികോ സാവകബോധിസത്തോ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. സാ തം ഗബ്ഭം കേനചിദേവ പാപകമ്മേന സത്ത വസ്സാനി കുച്ഛിനാ പരിഹരി, സത്താഹഞ്ച മൂള്ഹഗബ്ഭാ അഹോസി. തേന വുത്തം – ‘‘സത്ത വസ്സാനി ഗബ്ഭം ധാരേതി സത്താഹം മൂള്ഹഗബ്ഭാ’’തി.

    Suppavāsāti tassā upāsikāya nāmaṃ. Koliyadhītāti koliyarājaputtī. Sā hi bhagavato aggupaṭṭhāyikā paṇītadāyikānaṃ sāvikānaṃ etadagge ṭhapitā sotāpannā ariyasāvikā. Yañhi kiñci bhagavato yuttarūpaṃ khādanīyaṃ bhojanīyaṃ bhesajjaṃ vā na tattha aññāhi saṃvidhātabbaṃ atthi, sabbaṃ taṃ sayameva attano paññāya vicāretvā sakkaccaṃ sampādetvā upaneti. Devasikañca aṭṭhasataṃ saṅghabhattapāṭipuggalikabhattāni deti. Yo koci bhikkhu vā bhikkhunī vā taṃ kulaṃ piṇḍāya paviṭṭho rittahattho na gacchati. Evaṃ muttacāgā payatapāṇī vossaggaratā yācayogā dānasaṃvibhāgaratā. Assā kucchiyaṃ purimabuddhesu katādhikāro pacchimabhaviko sāvakabodhisatto paṭisandhiṃ gaṇhi. Sā taṃ gabbhaṃ kenacideva pāpakammena satta vassāni kucchinā parihari, sattāhañca mūḷhagabbhā ahosi. Tena vuttaṃ – ‘‘satta vassāni gabbhaṃ dhāreti sattāhaṃ mūḷhagabbhā’’ti.

    തത്ഥ സത്ത വസ്സാനീതി സത്ത സംവച്ഛരാനി, അച്ചന്തസംയോഗേ ച ഇദം ഉപയോഗവചനം. ഗബ്ഭം ധാരേതീതി ഗബ്ഭം വഹതി, ഗബ്ഭിനീ ഹോതീതി അത്ഥോ. സത്താഹം മൂള്ഹഗബ്ഭാതി സത്ത അഹാനി ബ്യാകുലഗബ്ഭാ. ഗബ്ഭോ ഹി പരിപക്കോ സമ്പജ്ജമാനോ വിജായനകാലേ കമ്മജവാതേഹി സഞ്ചാലേത്വാ പരിവത്തിതോ ഉദ്ധംപാദോ അധോസിരോ ഹുത്വാ യോനിമുഖാഭിമുഖോ ഹോതി, ഏവം സോ കത്ഥചി അലഗ്ഗോ ബഹി നിക്ഖമതി. വിപജ്ജമാനോ പന വിപരിവത്തനവസേന യോനിമഗ്ഗം പിദഹിത്വാ തിരിയം നിപജ്ജതി, സയമേവ വാ യോനിമഗ്ഗോ പിദഹതി, സോ തത്ഥ കമ്മജവാതേഹി അപരാപരം പരിവത്തമാനോ ബ്യാകുലോ മൂള്ഹഗബ്ഭോതി വുച്ചതി. തസ്സാപി സത്ത ദിവസേ ഏവം അഹോസി, തേന വുത്തം ‘‘സത്താഹം മൂള്ഹഗബ്ഭാ’’തി.

    Tattha satta vassānīti satta saṃvaccharāni, accantasaṃyoge ca idaṃ upayogavacanaṃ. Gabbhaṃ dhāretīti gabbhaṃ vahati, gabbhinī hotīti attho. Sattāhaṃ mūḷhagabbhāti satta ahāni byākulagabbhā. Gabbho hi paripakko sampajjamāno vijāyanakāle kammajavātehi sañcāletvā parivattito uddhaṃpādo adhosiro hutvā yonimukhābhimukho hoti, evaṃ so katthaci alaggo bahi nikkhamati. Vipajjamāno pana viparivattanavasena yonimaggaṃ pidahitvā tiriyaṃ nipajjati, sayameva vā yonimaggo pidahati, so tattha kammajavātehi aparāparaṃ parivattamāno byākulo mūḷhagabbhoti vuccati. Tassāpi satta divase evaṃ ahosi, tena vuttaṃ ‘‘sattāhaṃ mūḷhagabbhā’’ti.

    അയഞ്ച ഗബ്ഭോ സീവലിത്ഥേരോ. തസ്സ കഥം സത്ത വസ്സാനി ഗബ്ഭവാസദുക്ഖം, സത്താഹം മൂള്ഹഗബ്ഭഭാവപ്പത്തി, മാതു ചസ്സാപി സോതാപന്നായ അരിയസാവികായ തഥാ ദുക്ഖാനുഭവനം ജാതന്തി? വുച്ചതേ – അതീതേ കാസികരാജേ ബാരാണസിയം രജ്ജം കാരേന്തേ ഏകോ കോസലരാജാ മഹന്തേന ബലേനാഗന്ത്വാ ബാരാണസിം ഗഹേത്വാ തം രാജാനം മാരേത്വാ തസ്സ അഗ്ഗമഹേസിം അത്തനോ അഗ്ഗമഹേസിം അകാസി. ബാരാണസിരഞ്ഞോ പന പുത്തോ പിതു മരണകാലേ നിദ്ധമനദ്വാരേന പലായിത്വാ അത്തനോ ഞാതിമിത്തബന്ധവേ ഏകജ്ഝം കത്വാ അനുക്കമേന ബലം സംഹരിത്വാ ബാരാണസിം ആഗന്ത്വാ അവിദൂരേ മഹന്തം ഖന്ധാവാരം ബന്ധിത്വാ തസ്സ രഞ്ഞോ പണ്ണം പേസേസി ‘‘രജ്ജം വാ ദേതു, യുദ്ധം വാ’’തി . രാജകുമാരസ്സ മാതാ സാസനം സുത്വാ ‘‘യുദ്ധേന കമ്മം നത്ഥി, സബ്ബദിസാസു സഞ്ചാരം പച്ഛിന്ദിത്വാ ബാരാണസിനഗരം പരിവാരേതു, തതോ ദാരൂദകഭത്തപരിക്ഖയേന കിലന്താ നഗരേ മനുസ്സാ വിനാവ യുദ്ധേന രാജാനം ഗഹേത്വാ ദസ്സന്തീ’’തി പണ്ണം പേസേസി. സോ മാതു സാസനം സുത്വാ ചത്താരി മഹാദ്വാരാനി രക്ഖന്തോ സത്ത വസ്സാനി നഗരം ഉപരുന്ധി, നഗരേ മനുസ്സാ ചൂളദ്വാരേന നിക്ഖമിത്വാ ദാരൂദകാനി ആഹരന്തി, സബ്ബകിച്ചാനി കരോന്തി.

    Ayañca gabbho sīvalitthero. Tassa kathaṃ satta vassāni gabbhavāsadukkhaṃ, sattāhaṃ mūḷhagabbhabhāvappatti, mātu cassāpi sotāpannāya ariyasāvikāya tathā dukkhānubhavanaṃ jātanti? Vuccate – atīte kāsikarāje bārāṇasiyaṃ rajjaṃ kārente eko kosalarājā mahantena balenāgantvā bārāṇasiṃ gahetvā taṃ rājānaṃ māretvā tassa aggamahesiṃ attano aggamahesiṃ akāsi. Bārāṇasirañño pana putto pitu maraṇakāle niddhamanadvārena palāyitvā attano ñātimittabandhave ekajjhaṃ katvā anukkamena balaṃ saṃharitvā bārāṇasiṃ āgantvā avidūre mahantaṃ khandhāvāraṃ bandhitvā tassa rañño paṇṇaṃ pesesi ‘‘rajjaṃ vā detu, yuddhaṃ vā’’ti . Rājakumārassa mātā sāsanaṃ sutvā ‘‘yuddhena kammaṃ natthi, sabbadisāsu sañcāraṃ pacchinditvā bārāṇasinagaraṃ parivāretu, tato dārūdakabhattaparikkhayena kilantā nagare manussā vināva yuddhena rājānaṃ gahetvā dassantī’’ti paṇṇaṃ pesesi. So mātu sāsanaṃ sutvā cattāri mahādvārāni rakkhanto satta vassāni nagaraṃ uparundhi, nagare manussā cūḷadvārena nikkhamitvā dārūdakāni āharanti, sabbakiccāni karonti.

    അഥ രാജകുമാരസ്സ മാതാ തം പവത്തിം സുത്വാ ‘‘ബാലോ മമ പുത്തോ ഉപായം ന ജാനാതി, ഗച്ഛഥ, അസ്സ ചൂളദ്വാരാനി പിധായ നഗരം ഉപരുന്ധതൂതി വദേഥാ’’തി പുത്തസ്സ ഗൂള്ഹസാസനം പഹിണി. സോ മാതു സാസനം സുത്വാ സത്ത ദിവസേ തഥാ അകാസി. നാഗരാ ബഹി നിക്ഖമിതും അലഭന്താ സത്തമേ ദിവസേ തസ്സ രഞ്ഞോ സീസം ഗഹേത്വാ കുമാരസ്സ അദംസു. കുമാരോ നഗരം പവിസിത്വാ രജ്ജം അഗ്ഗഹേസി. സോ തദാ സത്ത വസ്സാനി നഗരരുന്ധനകമ്മനിസ്സന്ദേന ഏതരഹി സത്ത വസ്സാനി മാതുകുച്ഛിസങ്ഖാതായ ലോഹിതകുമ്ഭിയാ വസി, അവസേസതോ പന സത്താഹം നഗരൂപരുന്ധനേന സത്താഹം മൂള്ഹഗബ്ഭഭാവം ആപജ്ജി. ജാതകട്ഠകഥായം പന ‘‘സത്ത ദിവസാനി നഗരം രുന്ധിത്വാ ഗഹിതകമ്മനിസ്സന്ദേന സത്തവസ്സാനി ലോഹിതകുമ്ഭിയം വസിത്വാ സത്താഹം മൂള്ഹഗബ്ഭഭാവം ആപജ്ജീ’’തി വുത്തം. യം പന സോ പദുമുത്തരസമ്മാസമ്ബുദ്ധപാദമൂലേ ‘‘ലാഭീനം അഗ്ഗോ ഭവേയ്യ’’ന്തി മഹാദാനം ദത്വാ പത്ഥനം അകാസി, യഞ്ച വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ നാഗരേഹി സദ്ധിം സഹസ്സഗ്ഘനികം ഗുളദധിം ദത്വാ പത്ഥനം അകാസി, തസ്സാനുഭാവേന ലാഭീനം അഗ്ഗോ ജാതോ. സുപ്പവാസാപി ‘‘നഗരം രുന്ധിത്വാ ഗണ്ഹ, താതാ’’തി പേസിതഭാവേന സത്ത വസ്സാനി കുച്ഛിനാ ഗബ്ഭം പരിഹരിത്വാ സത്താഹം മൂള്ഹഗബ്ഭാജാതാ . ഏവം തേ മാതാപുത്താ അത്തനോ കമ്മസ്സ അനുരൂപം ഈദിസം ദുക്ഖം പടിസംവേദിംസു.

    Atha rājakumārassa mātā taṃ pavattiṃ sutvā ‘‘bālo mama putto upāyaṃ na jānāti, gacchatha, assa cūḷadvārāni pidhāya nagaraṃ uparundhatūti vadethā’’ti puttassa gūḷhasāsanaṃ pahiṇi. So mātu sāsanaṃ sutvā satta divase tathā akāsi. Nāgarā bahi nikkhamituṃ alabhantā sattame divase tassa rañño sīsaṃ gahetvā kumārassa adaṃsu. Kumāro nagaraṃ pavisitvā rajjaṃ aggahesi. So tadā satta vassāni nagararundhanakammanissandena etarahi satta vassāni mātukucchisaṅkhātāya lohitakumbhiyā vasi, avasesato pana sattāhaṃ nagarūparundhanena sattāhaṃ mūḷhagabbhabhāvaṃ āpajji. Jātakaṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘satta divasāni nagaraṃ rundhitvā gahitakammanissandena sattavassāni lohitakumbhiyaṃ vasitvā sattāhaṃ mūḷhagabbhabhāvaṃ āpajjī’’ti vuttaṃ. Yaṃ pana so padumuttarasammāsambuddhapādamūle ‘‘lābhīnaṃ aggo bhaveyya’’nti mahādānaṃ datvā patthanaṃ akāsi, yañca vipassissa bhagavato kāle nāgarehi saddhiṃ sahassagghanikaṃ guḷadadhiṃ datvā patthanaṃ akāsi, tassānubhāvena lābhīnaṃ aggo jāto. Suppavāsāpi ‘‘nagaraṃ rundhitvā gaṇha, tātā’’ti pesitabhāvena satta vassāni kucchinā gabbhaṃ pariharitvā sattāhaṃ mūḷhagabbhājātā . Evaṃ te mātāputtā attano kammassa anurūpaṃ īdisaṃ dukkhaṃ paṭisaṃvediṃsu.

    തീഹി വിതക്കേഹീതി രതനത്തയഗുണാനുസ്സതിപടിസംയുത്തേഹി തീഹി സമ്മാവിതക്കേഹി. അധിവാസേതീതി മൂള്ഹഗബ്ഭതായ ഉപ്പന്നദുക്ഖം സഹതി. സാ ഹി ഭഗവതോ സമ്ബുദ്ധഭാവം, അരിയസങ്ഘസ്സ സുപ്പടിപത്തിം, നിബ്ബാനസ്സ ച ദുക്ഖനിസ്സരണഭാവം അനുസ്സരന്തീ അത്തനോ ഉപ്പജ്ജമാനദുക്ഖം അമനസികരണേനേവ അഭിഭവിത്വാ ഖമതി. തേന വുത്തം ‘‘തീഹി വിതക്കേഹി അധിവാസേതീ’’തി.

    Tīhivitakkehīti ratanattayaguṇānussatipaṭisaṃyuttehi tīhi sammāvitakkehi. Adhivāsetīti mūḷhagabbhatāya uppannadukkhaṃ sahati. Sā hi bhagavato sambuddhabhāvaṃ, ariyasaṅghassa suppaṭipattiṃ, nibbānassa ca dukkhanissaraṇabhāvaṃ anussarantī attano uppajjamānadukkhaṃ amanasikaraṇeneva abhibhavitvā khamati. Tena vuttaṃ ‘‘tīhi vitakkehi adhivāsetī’’ti.

    സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ വതാതിആദി തേസം വിതക്കാനം പവത്തിആകാരദസ്സനം. തസ്സത്ഥോ – യോ ഭഗ്യവന്തതാദീഹി കാരണേഹി ഭഗവാ ലോകനാഥോ സമ്മാ അവിപരീതം സാമം സയമേവ സബ്ബധമ്മേ അഹോ വത ബുദ്ധോ, സോ ഭഗവാ ഏവരൂപസ്സ ഏതരഹി മയാ അനുഭവിയമാനസ്സ അഞ്ഞസ്സ ച ഏവംജാതികസ്സ സകലസ്സ വട്ടദുക്ഖസ്സ പഹാനായ അച്ചന്തം അനുപ്പാദനിരോധായ ധമ്മം കഥേതി, അവിപരീതധമ്മം കഥേതി. അവിപരീതധമ്മദേസനതായ ഹി സത്ഥു സമ്മാസമ്ബോധിസിദ്ധി. തസ്സ യഥാവുത്തഗുണസ്സ ഭഗവതോ ധമ്മസ്സവനന്തേ ജാതത്താ സീലദിട്ഠിസാമഞ്ഞേന സംഹതത്താ ച സാവകസങ്ഘോതി ലദ്ധനാമോ അട്ഠഅരിയപുഗ്ഗലസമൂഹോ സുപ്പടിപന്നോ വത അഹോ വത സമ്മാ പടിപന്നോ, യോ അരിയസങ്ഘോ ഏവരൂപസ്സ ഈദിസസ്സ വട്ടദുക്ഖസ്സ പഹാനായ അനുപ്പാദനിരോധായ അനിവത്തിപടിപദം പടിപന്നോ. സുസുഖം വത അഹോ വത സുട്ഠു സുഖം സബ്ബസങ്ഖതനിസ്സടം നിബ്ബാനം, യസ്മിം നിബ്ബാനേ ഈദിസം വട്ടദുക്ഖം ന ഉപലബ്ഭതീതി. ഏത്ഥ ച പടിപജ്ജമാനാപി പടിപന്നാ ഇച്ചേവ വുത്താ പടിപത്തിയാ അനിവത്തിഭാവതോ. അഥ വാ ഉപ്പന്നസദ്ദോ വിയ പടിപന്നസദ്ദോ വത്തമാനത്ഥോപി വേദിതബ്ബോ. തേനേവാഹ ‘‘സോതാപത്തിഫലസച്ഛികിരിയായ പടിപന്നോ’’തി.

    Sammāsambuddho vatātiādi tesaṃ vitakkānaṃ pavattiākāradassanaṃ. Tassattho – yo bhagyavantatādīhi kāraṇehi bhagavā lokanātho sammā aviparītaṃ sāmaṃ sayameva sabbadhamme aho vata buddho, so bhagavā evarūpassa etarahi mayā anubhaviyamānassa aññassa ca evaṃjātikassa sakalassa vaṭṭadukkhassa pahānāya accantaṃ anuppādanirodhāya dhammaṃ katheti, aviparītadhammaṃ katheti. Aviparītadhammadesanatāya hi satthu sammāsambodhisiddhi. Tassa yathāvuttaguṇassa bhagavato dhammassavanante jātattā sīladiṭṭhisāmaññena saṃhatattā ca sāvakasaṅghoti laddhanāmo aṭṭhaariyapuggalasamūho suppaṭipanno vata aho vata sammā paṭipanno, yo ariyasaṅgho evarūpassa īdisassa vaṭṭadukkhassa pahānāya anuppādanirodhāya anivattipaṭipadaṃ paṭipanno. Susukhaṃ vata aho vata suṭṭhu sukhaṃ sabbasaṅkhatanissaṭaṃ nibbānaṃ, yasmiṃ nibbāne īdisaṃ vaṭṭadukkhaṃ na upalabbhatīti. Ettha ca paṭipajjamānāpi paṭipannā icceva vuttā paṭipattiyā anivattibhāvato. Atha vā uppannasaddo viya paṭipannasaddo vattamānatthopi veditabbo. Tenevāha ‘‘sotāpattiphalasacchikiriyāya paṭipanno’’ti.

    സാമികന്തി അത്തനോ പതിം കോലിയരാജപുത്തം. ആമന്തേസീതി അഭാസി. മമ വചനേന ഭഗവതോ പാദേ സിരസാ വന്ദാഹീതി മയ്ഹം വചനേന ചക്കലക്ഖണപ്പടിമണ്ഡിതാനി വികസിതപദുമസസ്സിരീകാനി ഭഗവതോ ചരണാനി തവ സിരസാ വന്ദാഹി, ഉത്തമങ്ഗേന അഭിവാദനം കരോഹീതി അത്ഥോ. അപ്പാബാധന്തിആദീസു ആബാധോതി വിസഭാഗവേദനാ വുച്ചതി, യാ ഏകദേസേ ഉപ്പജ്ജിത്വാപി സകലസരീരം അയപട്ടേന ആബന്ധിത്വാ വിയ ഗണ്ഹതി. ആതങ്കോതി കിച്ഛജീവിതകരോ രോഗോ. അഥ വാ യാപേതബ്ബരോഗോ ആതങ്കോ, ഇതരോ ആബാധോ. ഖുദ്ദകോ വാ രോഗോ ആതങ്കോ, ബലവാ ആബാധോ. കേചി പന ‘‘അജ്ഝത്തസമുട്ഠാനോ ആബാധോ, ബഹിദ്ധാസമുട്ഠാനോ ആതങ്കോ’’തി വദന്തി. തദുഭയസ്സാപി അഭാവം പുച്ഛാതി വദതി. ഗിലാനസ്സേവ ച ഉട്ഠാനം നാമ ഗരുകം ഹോതി, കായേ ബലം ന ഹോതി, തസ്മാ നിഗ്ഗേലഞ്ഞതായ ലഹുപരിവത്തിസങ്ഖാതം കായസ്സ ലഹുട്ഠാനം സരീരബലഞ്ച പുച്ഛാതി വദതി. ഫാസുവിഹാരന്തി ഠാനനിസിന്നഗമനസയനസങ്ഖാതേസു ചതൂസു ഇരിയാപഥേസു സുഖവിഹാരഞ്ച പുച്ഛാതി വദതി. അഥസ്സ പുച്ഛിതബ്ബാകാരം ദസ്സേന്തീ ‘‘സുപ്പവാസാ, ഭന്തേ’’തിആദിമാഹ. ഏവഞ്ച വദേഹീതി ഇദാനി വത്തബ്ബാകാരം നിദസ്സേതി.

    Sāmikanti attano patiṃ koliyarājaputtaṃ. Āmantesīti abhāsi. Mama vacanena bhagavato pāde sirasā vandāhīti mayhaṃ vacanena cakkalakkhaṇappaṭimaṇḍitāni vikasitapadumasassirīkāni bhagavato caraṇāni tava sirasā vandāhi, uttamaṅgena abhivādanaṃ karohīti attho. Appābādhantiādīsu ābādhoti visabhāgavedanā vuccati, yā ekadese uppajjitvāpi sakalasarīraṃ ayapaṭṭena ābandhitvā viya gaṇhati. Ātaṅkoti kicchajīvitakaro rogo. Atha vā yāpetabbarogo ātaṅko, itaro ābādho. Khuddako vā rogo ātaṅko, balavā ābādho. Keci pana ‘‘ajjhattasamuṭṭhāno ābādho, bahiddhāsamuṭṭhāno ātaṅko’’ti vadanti. Tadubhayassāpi abhāvaṃ pucchāti vadati. Gilānasseva ca uṭṭhānaṃ nāma garukaṃ hoti, kāye balaṃ na hoti, tasmā niggelaññatāya lahuparivattisaṅkhātaṃ kāyassa lahuṭṭhānaṃ sarīrabalañca pucchāti vadati. Phāsuvihāranti ṭhānanisinnagamanasayanasaṅkhātesu catūsu iriyāpathesu sukhavihārañca pucchāti vadati. Athassa pucchitabbākāraṃ dassentī ‘‘suppavāsā, bhante’’tiādimāha. Evañca vadehīti idāni vattabbākāraṃ nidasseti.

    പരമന്തി വചനസമ്പടിച്ഛനം. തേന സാധു, ഭദ്ദേ, യഥാ വുത്തം, തഥാ പടിപജ്ജാമീതി ദസ്സേതി. കോലിയപുത്തോതി സുപ്പവാസായ സാമികോ കോലിയരാജപുത്തോ. സുഖിനീ ഹോതൂതി സദേവകേ ലോകേ അഗ്ഗദക്ഖിണേയ്യോ സത്ഥാ സുപ്പവാസായ പേസിതവന്ദനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ തദനന്തരം അത്തനോ മേത്താവിഹാരസംസൂചകം ബുദ്ധാചിണ്ണം സുഖൂപസംഹാരം തസ്സാ സാമഞ്ഞതോ പകാസേത്വാ പുന തസ്സാ പുത്തസ്സ ച ഗബ്ഭവിപത്തിമൂലകദുക്ഖുപ്പത്തിപടിക്ഖേപമുഖേന സുഖൂപസംഹാരം നിദസ്സേന്തോ ‘‘സുഖിനീ…പേ॰… അരോഗാ, അരോഗം പുത്തം വിജായതൂ’’തി ആഹ.

    Paramanti vacanasampaṭicchanaṃ. Tena sādhu, bhadde, yathā vuttaṃ, tathā paṭipajjāmīti dasseti. Koliyaputtoti suppavāsāya sāmiko koliyarājaputto. Sukhinī hotūti sadevake loke aggadakkhiṇeyyo satthā suppavāsāya pesitavandanaṃ sampaṭicchitvā tadanantaraṃ attano mettāvihārasaṃsūcakaṃ buddhāciṇṇaṃ sukhūpasaṃhāraṃ tassā sāmaññato pakāsetvā puna tassā puttassa ca gabbhavipattimūlakadukkhuppattipaṭikkhepamukhena sukhūpasaṃhāraṃ nidassento ‘‘sukhinī…pe… arogā, arogaṃ puttaṃ vijāyatū’’ti āha.

    സഹ വചനാതി ഭഗവതോ വചനേന സഹേവ. യസ്മിം കാലേ ഭഗവാ തഥാ അവോച, തസ്മിംയേവ കാലേ തമ്പി കമ്മം പരിക്ഖയം അഗമാസി. തസ്സ പരിക്ഖീണഭാവം ഓലോകേത്വാ സത്ഥാ തഥാ അഭാസി. അപരേ പന വദന്തി – സചേ തഥാ സത്ഥാ നാചിക്ഖിസ്സാ, തതോ പരമ്പി കിഞ്ചി കാലം തസ്സാ തം ദുക്ഖം അനുബന്ധിസ്സാ. യസ്മാ പന ഭഗവതാ ‘‘സുഖിനീ അരോഗാ അരോഗഞ്ച പുത്തം വിജായതൂ’’തി വുത്തം, തസ്മാ തസ്സ വചനസമകാലമേവ സോ ഗബ്ഭോ ബ്യാകുലഭാവം വിജഹിത്വാ സുഖേനേവ ബഹി നിക്ഖമി, ഏവം തേസം മാതാപുത്താനം സോത്ഥി അഹോസി. അചിന്തേയ്യോ ഹി ബുദ്ധാനം ബുദ്ധാനുഭാവോ. യഥാ ഹി പടാചാരായ പിയവിപ്പയോഗസമ്ഭൂതേന സോകേന ഉമ്മാദം പത്വാ –

    Sahavacanāti bhagavato vacanena saheva. Yasmiṃ kāle bhagavā tathā avoca, tasmiṃyeva kāle tampi kammaṃ parikkhayaṃ agamāsi. Tassa parikkhīṇabhāvaṃ oloketvā satthā tathā abhāsi. Apare pana vadanti – sace tathā satthā nācikkhissā, tato parampi kiñci kālaṃ tassā taṃ dukkhaṃ anubandhissā. Yasmā pana bhagavatā ‘‘sukhinī arogā arogañca puttaṃ vijāyatū’’ti vuttaṃ, tasmā tassa vacanasamakālameva so gabbho byākulabhāvaṃ vijahitvā sukheneva bahi nikkhami, evaṃ tesaṃ mātāputtānaṃ sotthi ahosi. Acinteyyo hi buddhānaṃ buddhānubhāvo. Yathā hi paṭācārāya piyavippayogasambhūtena sokena ummādaṃ patvā –

    ‘‘ഉഭോ പുത്താ കാലകതാ, പന്ഥേ മയ്ഹം പതീ മതോ;

    ‘‘Ubho puttā kālakatā, panthe mayhaṃ patī mato;

    മാതാ പിതാ ച ഭാതാ ച, ഏകചിതകമ്ഹി ഝായരേ’’തി. (അപ॰ ഥേരീ ൨.൨.൪൯൮) –

    Mātā pitā ca bhātā ca, ekacitakamhi jhāyare’’ti. (apa. therī 2.2.498) –

    വത്വാ ജാതരൂപേനേവ ചരന്തിയാ ‘‘സതിം പടിലഭാഹി ഭഗിനീ’’തി ഭഗവതോ വചനസമനന്തരമേവ ഉമ്മാദോ വൂപസമി, തഥാ സുപ്പിയാപി ഉപാസികാ അത്തനാവ അത്തനോ ഊരുയം കതേന മഹാവണേന വുട്ഠാതും അസക്കോന്തീ സയനപിട്ഠേ നിപന്നാ ‘‘ആഗന്ത്വാ മം വന്ദതൂ’’തി വചനസമനന്തരമേവ വണേ പാകതികേ ജാതേ സയമേവ ഗന്ത്വാ ഭഗവന്തം വന്ദീതി ഏവമാദീനി വത്ഥൂനി ഇധ ഉദാഹരിതബ്ബാനീതി.

    Vatvā jātarūpeneva carantiyā ‘‘satiṃ paṭilabhāhi bhaginī’’ti bhagavato vacanasamanantarameva ummādo vūpasami, tathā suppiyāpi upāsikā attanāva attano ūruyaṃ katena mahāvaṇena vuṭṭhātuṃ asakkontī sayanapiṭṭhe nipannā ‘‘āgantvā maṃ vandatū’’ti vacanasamanantarameva vaṇe pākatike jāte sayameva gantvā bhagavantaṃ vandīti evamādīni vatthūni idha udāharitabbānīti.

    ഏവം, ഭന്തേതി, ഭന്തേ, യഥാ ഭഗവാ സപുത്തായ മാതുയാ അരോഗഭാവം ആസീസന്തോ ആഹ – ‘‘സുഖിനീ അരോഗാ അരോഗം പുത്തം വിജായതൂ’’തി, തം ഏവമേവ. ന ഹി കദാചി ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം വചനസ്സ അഞ്ഞഥാഭാവോതി അധിപ്പായോ. കേചി പന ‘‘ഏവമത്ഥൂ’’തി വദന്തി, അപരേ ‘‘ഹോതൂ’’തി പദസ്സ അത്ഥം ആനേത്വാ വണ്ണയന്തി. അഭിനന്ദിത്വാതി കരവീകരുതമഞ്ജുനാ ബ്രഹ്മസ്സരേന ഭഗവതാ വുച്ചമാനേ തസ്മിം വചനേ പീതിസോമനസ്സപടിലാഭതോ അഭിമുഖഭാവേന നന്ദിത്വാ. അനുമോദിത്വാതി തതോ പച്ഛാപി സമ്മോദനം ഉപ്പാദേത്വാ, ചിത്തേന വാ അഭിനന്ദിത്വാ വാചായ അനുമോദിത്വാ, വചനസമ്പത്തിയാ വാ അഭിനന്ദിത്വാ അത്ഥസമ്പത്തിയാ അനുമോദിത്വാ. സകം ഘരം പച്ചായാസീതി അത്തനോ ഘരം പടിഗച്ഛി. യേ പന ‘‘യേന സകം ഘര’’ന്തി പഠന്തി, തേസം യദിപി യ-ത-സദ്ദാനം സമ്ബന്ധഭാവതോ ‘‘തേനാ’’തി പദം വുത്തമേവ ഹോതി, തഥാപി ‘‘പടിയായിത്വാ’’തി പാഠസേസോ യോജേതബ്ബോ ഹോതി.

    Evaṃ, bhanteti, bhante, yathā bhagavā saputtāya mātuyā arogabhāvaṃ āsīsanto āha – ‘‘sukhinī arogā arogaṃ puttaṃ vijāyatū’’ti, taṃ evameva. Na hi kadāci buddhānaṃ bhagavantānaṃ vacanassa aññathābhāvoti adhippāyo. Keci pana ‘‘evamatthū’’ti vadanti, apare ‘‘hotū’’ti padassa atthaṃ ānetvā vaṇṇayanti. Abhinanditvāti karavīkarutamañjunā brahmassarena bhagavatā vuccamāne tasmiṃ vacane pītisomanassapaṭilābhato abhimukhabhāvena nanditvā. Anumoditvāti tato pacchāpi sammodanaṃ uppādetvā, cittena vā abhinanditvā vācāya anumoditvā, vacanasampattiyā vā abhinanditvā atthasampattiyā anumoditvā. Sakaṃ gharaṃ paccāyāsīti attano gharaṃ paṭigacchi. Ye pana ‘‘yena sakaṃ ghara’’nti paṭhanti, tesaṃ yadipi ya-ta-saddānaṃ sambandhabhāvato ‘‘tenā’’ti padaṃ vuttameva hoti, tathāpi ‘‘paṭiyāyitvā’’ti pāṭhaseso yojetabbo hoti.

    വിജാതന്തി പജാതം, പസുതന്തി അത്ഥോ. അച്ഛരിയന്തി അന്ധസ്സ പബ്ബതാരോഹനം വിയ നിച്ചം ന ഹോതീതി അച്ഛരിയം, അയം താവ സദ്ദനയോ. അട്ഠകഥാസു പന ‘‘അച്ഛരായോഗ്ഗം അച്ഛരിയ’’ന്തി വുത്തം , അച്ഛരം പഹരിതും യുത്തന്തി അത്ഥോ. വതാതി സമ്ഭാവനേ, അഹോ അച്ഛരിയന്തി അത്ഥോ. ഭോതി ധമ്മാലപനം. അഭൂതപുബ്ബം ഭൂതന്തി അബ്ഭുതം.

    Vijātanti pajātaṃ, pasutanti attho. Acchariyanti andhassa pabbatārohanaṃ viya niccaṃ na hotīti acchariyaṃ, ayaṃ tāva saddanayo. Aṭṭhakathāsu pana ‘‘accharāyoggaṃ acchariya’’nti vuttaṃ , accharaṃ paharituṃ yuttanti attho. Vatāti sambhāvane, aho acchariyanti attho. Bhoti dhammālapanaṃ. Abhūtapubbaṃ bhūtanti abbhutaṃ.

    തഥാഗതസ്സാതി അട്ഠഹി കാരണേഹി ഭഗവാ തഥാഗതോ – തഥാ ആഗതോതി തഥാഗതോ, തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ, തഥലക്ഖണം ആഗതോതി തഥാഗതോ, തഥധമ്മേ യാഥാവതോ അഭിസമ്ബുദ്ധോതി തഥാഗതോ, തഥദസ്സിതായ തഥാഗതോ, തഥവാദിതായ തഥാഗതോ, തഥാകാരിതായ തഥാഗതോ, അഭിഭവനട്ഠേന തഥാഗതോ.

    Tathāgatassāti aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā tathāgato – tathā āgatoti tathāgato, tathā gatoti tathāgato, tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato, tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato, tathadassitāya tathāgato, tathavāditāya tathāgato, tathākāritāya tathāgato, abhibhavanaṭṭhena tathāgato.

    കഥം ഭഗവാ തഥാ ആഗതോതി തഥാഗതോ? യഥാ സബ്ബലോകഹിതായ ഉസ്സുക്കമാപന്നാ പുരിമകാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ ആഗതാതി. കിം വുത്തം ഹോതി? യേന അഭിനീഹാരേന തേ ഭഗവന്തോ ആഗതാ, തേന അട്ഠഗുണസമന്നാഗതേന അയമ്പി ഭഗവാ ആഗതോ. യഥാ ച തേ ഭഗവന്തോ ദാനപാരമിം പൂരേത്വാ സീലനേക്ഖമ്മപഞ്ഞാവീരിയഖന്തിസച്ചഅധിട്ഠാനമേത്താഉപേക്ഖാപാരമീതി ഇമാ ദസ പാരമിയോ, ദസ ഉപപാരമിയോ, ദസ പരമത്ഥപാരമിയോതി സമതിംസ പാരമിയോ പൂരേത്വാ പഞ്ച മഹാപരിച്ചാഗേ പരിച്ചജിത്വാ പുബ്ബയോഗപുബ്ബചരിയധമ്മക്ഖാനഞാതത്ഥചരിയാദയോ പൂരേത്വാ ബുദ്ധിചരിയായ കോടിം പത്വാ ആഗതാ, തഥാ അയമ്പി ഭഗവാ ആഗതോ. യഥാ ച തേ ഭഗവന്തോ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനേ…പേ॰… അരിയം അട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം ഭാവേത്വാ ബ്രൂഹേത്വാ ആഗതാ, തഥാ അയമ്പി ഭഗവാ ആഗതോ. ഏവം തഥാ ആഗതോതി തഥാഗതോ.

    Kathaṃ bhagavā tathā āgatoti tathāgato? Yathā sabbalokahitāya ussukkamāpannā purimakā sammāsambuddhā āgatāti. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yena abhinīhārena te bhagavanto āgatā, tena aṭṭhaguṇasamannāgatena ayampi bhagavā āgato. Yathā ca te bhagavanto dānapāramiṃ pūretvā sīlanekkhammapaññāvīriyakhantisaccaadhiṭṭhānamettāupekkhāpāramīti imā dasa pāramiyo, dasa upapāramiyo, dasa paramatthapāramiyoti samatiṃsa pāramiyo pūretvā pañca mahāpariccāge pariccajitvā pubbayogapubbacariyadhammakkhānañātatthacariyādayo pūretvā buddhicariyāya koṭiṃ patvā āgatā, tathā ayampi bhagavā āgato. Yathā ca te bhagavanto cattāro satipaṭṭhāne…pe… ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāvetvā brūhetvā āgatā, tathā ayampi bhagavā āgato. Evaṃ tathā āgatoti tathāgato.

    കഥം തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ? യഥാ സമ്പതിജാതാ തേ ഭഗവന്തോ സമേഹി പാദേഹി പഥവിയം പതിട്ഠായ ഉത്തരാഭിമുഖാ സത്തപദവീതിഹാരേന ഗതാ, സേതച്ഛത്തേ ധാരിയമാനേ സബ്ബാവ ദിസാ അനുവിലോകേസും, ആസഭിഞ്ച വാചം ഭാസിംസു ലോകേ അത്തനോ ജേട്ഠസേട്ഠഭാവം പകാസേന്താ, തഞ്ച നേസം ഗമനം തഥം അഹോസി അവിതഥം അനേകേസം വിസേസാധിഗമാനം പുബ്ബനിമിത്തഭാവേന, തഥാ അയമ്പി ഭഗവാ ഗതോ, തഞ്ചസ്സ ഗമനം കഥം അഹോസി അവിതഥം തേസഞ്ഞേവ വിസേസാധിഗമാനം പുബ്ബനിമിത്തഭാവേന. ഏവം തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ.

    Kathaṃ tathā gatoti tathāgato? Yathā sampatijātā te bhagavanto samehi pādehi pathaviyaṃ patiṭṭhāya uttarābhimukhā sattapadavītihārena gatā, setacchatte dhāriyamāne sabbāva disā anuvilokesuṃ, āsabhiñca vācaṃ bhāsiṃsu loke attano jeṭṭhaseṭṭhabhāvaṃ pakāsentā, tañca nesaṃ gamanaṃ tathaṃ ahosi avitathaṃ anekesaṃ visesādhigamānaṃ pubbanimittabhāvena, tathā ayampi bhagavā gato, tañcassa gamanaṃ kathaṃ ahosi avitathaṃ tesaññeva visesādhigamānaṃ pubbanimittabhāvena. Evaṃ tathā gatoti tathāgato.

    യഥാ വാ തേ ഭഗവന്തോ നേക്ഖമ്മേന കാമച്ഛന്ദം പഹായ ഗതാ, അബ്യാപാദേന ബ്യാപാദം, ആലോകസഞ്ഞായ ഥിനമിദ്ധം, അവിക്ഖേപേന ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചം, ധമ്മവവത്ഥാനേന വിചികിച്ഛം പഹായ ഗതാ, ഞാണേന അവിജ്ജം പദാലേത്വാ, പാമോജ്ജേന അരതിം വിനോദേത്വാ, അട്ഠസമാപത്തീഹി അട്ഠാരസഹി മഹാവിപസ്സനാഹി ചതൂഹി ച അരിയമഗ്ഗേഹി തം തം പടിപക്ഖം പഹായ ഗതാ, ഏവം അയമ്പി ഭഗവാ ഗതോ. ഏവമ്പി തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ.

    Yathā vā te bhagavanto nekkhammena kāmacchandaṃ pahāya gatā, abyāpādena byāpādaṃ, ālokasaññāya thinamiddhaṃ, avikkhepena uddhaccakukkuccaṃ, dhammavavatthānena vicikicchaṃ pahāya gatā, ñāṇena avijjaṃ padāletvā, pāmojjena aratiṃ vinodetvā, aṭṭhasamāpattīhi aṭṭhārasahi mahāvipassanāhi catūhi ca ariyamaggehi taṃ taṃ paṭipakkhaṃ pahāya gatā, evaṃ ayampi bhagavā gato. Evampi tathā gatoti tathāgato.

    കഥം തഥലക്ഖണം ആഗതോതി തഥാഗതോ? പഥവീധാതുയാ കക്ഖളലക്ഖണം, ആപോധാതുയാ പഗ്ഘരണലക്ഖണം, തേജോധാതുയാ ഉണ്ഹത്തലക്ഖണം, വായോധാതുയാ വിത്ഥമ്ഭനലക്ഖണം, ആകാസധാതുയാ അസമ്ഫുട്ഠലക്ഖണം, രൂപസ്സ രുപ്പനലക്ഖണം, വേദനായ വേദയിതലക്ഖണം, സഞ്ഞായ സഞ്ജാനനലക്ഖണം, സങ്ഖാരാനം അഭിസങ്ഖരണലക്ഖണം, വിഞ്ഞാണസ്സ വിജാനനലക്ഖണന്തി ഏവം പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം, ദ്വാദസന്നം ആയതനാനം, അട്ഠാരസന്നം ധാതൂനം, ബാവീസതിയാ ഇന്ദ്രിയാനം, ചതുന്നം സച്ചാനം, ദ്വാദസപദികസ്സ പച്ചയാകാരസ്സ, ചതുന്നം സതിപട്ഠാനാനം, ചതുന്നം സമ്മപ്പധാനാനം, ചതുന്നം ഇദ്ധിപാദാനം, പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം, പഞ്ചന്നം ബലാനം, സത്തന്നം ബോജ്ഝങ്ഗാനം, അരിയസ്സ അട്ഠങ്ഗികസ്സ മഗ്ഗസ്സ, സത്തന്നം വിസുദ്ധീനം, അമതോഗധസ്സ നിബ്ബാനസ്സാതി ഏവം തസ്സ തസ്സ ധമ്മസ്സ യം സഭാവസരസലക്ഖണം, തം തഥം അവിതഥം അനഞ്ഞഥം ലക്ഖണം ഞാണഗതിയാ ആഗതോ അവിരജ്ഝിത്വാ പത്തോ അധിഗതോതി തഥാഗതോ. ഏവം തഥലക്ഖണം ആഗതോതി തഥാഗതോ.

    Kathaṃ tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato? Pathavīdhātuyā kakkhaḷalakkhaṇaṃ, āpodhātuyā paggharaṇalakkhaṇaṃ, tejodhātuyā uṇhattalakkhaṇaṃ, vāyodhātuyā vitthambhanalakkhaṇaṃ, ākāsadhātuyā asamphuṭṭhalakkhaṇaṃ, rūpassa ruppanalakkhaṇaṃ, vedanāya vedayitalakkhaṇaṃ, saññāya sañjānanalakkhaṇaṃ, saṅkhārānaṃ abhisaṅkharaṇalakkhaṇaṃ, viññāṇassa vijānanalakkhaṇanti evaṃ pañcannaṃ khandhānaṃ, dvādasannaṃ āyatanānaṃ, aṭṭhārasannaṃ dhātūnaṃ, bāvīsatiyā indriyānaṃ, catunnaṃ saccānaṃ, dvādasapadikassa paccayākārassa, catunnaṃ satipaṭṭhānānaṃ, catunnaṃ sammappadhānānaṃ, catunnaṃ iddhipādānaṃ, pañcannaṃ indriyānaṃ, pañcannaṃ balānaṃ, sattannaṃ bojjhaṅgānaṃ, ariyassa aṭṭhaṅgikassa maggassa, sattannaṃ visuddhīnaṃ, amatogadhassa nibbānassāti evaṃ tassa tassa dhammassa yaṃ sabhāvasarasalakkhaṇaṃ, taṃ tathaṃ avitathaṃ anaññathaṃ lakkhaṇaṃ ñāṇagatiyā āgato avirajjhitvā patto adhigatoti tathāgato. Evaṃ tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato.

    കഥം തഥധമ്മേ യാഥാവതോ അഭിസമ്ബുദ്ധോതി തഥാഗതോ? തഥധമ്മാ നാമ ചത്താരി അരിയസച്ചാനി. യഥാഹ – ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, തഥാനി അവിതഥാനി അനഞ്ഞഥാനി. കതമാനി ചത്താരി? ഇദം ദുക്ഖന്തി, ഭിക്ഖവേ, തഥമേതം അവിതഥമേതം അനഞ്ഞഥമേത’’ന്തി (സം॰ നി॰ ൫.൧൦൯൦) വിത്ഥാരോ. താനി ച ഭഗവാ അഭിസമ്ബുദ്ധോ, തസ്മാ തഥാനം അഭിസമ്ബുദ്ധത്താ തഥാഗതോ.

    Kathaṃ tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato? Tathadhammā nāma cattāri ariyasaccāni. Yathāha – ‘‘cattārimāni, bhikkhave, tathāni avitathāni anaññathāni. Katamāni cattāri? Idaṃ dukkhanti, bhikkhave, tathametaṃ avitathametaṃ anaññathameta’’nti (saṃ. ni. 5.1090) vitthāro. Tāni ca bhagavā abhisambuddho, tasmā tathānaṃ abhisambuddhattā tathāgato.

    അപിച ജരാമരണസ്സ ജാതിപച്ചയസമ്ഭൂതസമുദാഗതട്ഠോ തഥോ അവിതഥോ അനഞ്ഞഥോ…പേ॰… സങ്ഖാരാനം അവിജ്ജാപച്ചയസമ്ഭൂതസമുദാഗതട്ഠോ തഥോ അവിതഥോ അനഞ്ഞഥോ, തഥാ അവിജ്ജായ സങ്ഖാരാനം പച്ചയട്ഠോ…പേ॰.. ജാതിയാ ജരാമരണസ്സ പച്ചയട്ഠോ തഥോ അവിതഥോ അനഞ്ഞഥോ, തം സബ്ബം ഭഗവാ അഭിസമ്ബുദ്ധോ, തസ്മാപി തഥാനം അഭിസമ്ബുദ്ധത്താ തഥാഗതോ. അഭിസമ്ബുദ്ധത്ഥോ ഹി ഏത്ഥ ഗതസദ്ദോതി. ഏവം തഥധമ്മേ യാഥാവതോ അഭിസമ്ബുദ്ധോതി തഥാഗതോ.

    Apica jarāmaraṇassa jātipaccayasambhūtasamudāgataṭṭho tatho avitatho anaññatho…pe… saṅkhārānaṃ avijjāpaccayasambhūtasamudāgataṭṭho tatho avitatho anaññatho, tathā avijjāya saṅkhārānaṃ paccayaṭṭho…pe... jātiyā jarāmaraṇassa paccayaṭṭho tatho avitatho anaññatho, taṃ sabbaṃ bhagavā abhisambuddho, tasmāpi tathānaṃ abhisambuddhattā tathāgato. Abhisambuddhattho hi ettha gatasaddoti. Evaṃ tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato.

    കഥം തഥദസ്സിതായ തഥാഗതോ? യം സദേവകേ…പേ॰… സദേവമനുസ്സായ പജായ അപരിമാണാസു ലോകധാതൂസു അപരിമാണാനം സത്താനം ചക്ഖുദ്വാരേ ആപാഥമാഗച്ഛന്തം രൂപാരമ്മണം നാമ അത്ഥി, തം ഭഗവാ സബ്ബാകാരതോ ജാനാതി പസ്സതി. ഏവം ജാനതാ പസ്സതാ ച തേന തം ഇട്ഠാനിട്ഠാദിവസേന വാ ദിട്ഠസുതമുതവിഞ്ഞാതേസു ലബ്ഭമാനകപദവസേന വാ ‘‘കതമം തം രൂപം രൂപായതനം , യം രൂപം ചതുന്നം മഹാഭൂതാനം ഉപാദായ വണ്ണനിഭാ സനിദസ്സനം സപ്പടിഘം നീലം പീതക’’ന്തിആദിനാ (ധ॰ സ॰ ൬൧൬) നയേന അനേകേഹി നാമേഹി തേരസഹി വാരേഹി ദ്വിപഞ്ഞാസായ നയേഹി വിഭജ്ജമാനം തഥമേവ ഹോതി, വിതഥം നത്ഥി. ഏസ നയോ സോതദ്വാരാദീസു ആപാഥമാഗച്ഛന്തേസു സദ്ദാദീസു. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ –

    Kathaṃ tathadassitāya tathāgato? Yaṃ sadevake…pe… sadevamanussāya pajāya aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ cakkhudvāre āpāthamāgacchantaṃ rūpārammaṇaṃ nāma atthi, taṃ bhagavā sabbākārato jānāti passati. Evaṃ jānatā passatā ca tena taṃ iṭṭhāniṭṭhādivasena vā diṭṭhasutamutaviññātesu labbhamānakapadavasena vā ‘‘katamaṃ taṃ rūpaṃ rūpāyatanaṃ , yaṃ rūpaṃ catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya vaṇṇanibhā sanidassanaṃ sappaṭighaṃ nīlaṃ pītaka’’ntiādinā (dha. sa. 616) nayena anekehi nāmehi terasahi vārehi dvipaññāsāya nayehi vibhajjamānaṃ tathameva hoti, vitathaṃ natthi. Esa nayo sotadvārādīsu āpāthamāgacchantesu saddādīsu. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘യം , ഭിക്ഖവേ, സദേവകസ്സ ലോകസ്സ…പേ॰… സദേവമനുസ്സായ ദിട്ഠം സുതം മുതം വിഞ്ഞാതം പത്തം പരിയേസിതം അനുവിചരിതം മനസാ, തമഹം ജാനാമി, തമഹം അബ്ഭഞ്ഞാസിം, തം തഥാഗതസ്സ വിദിതം, തം തഥാഗതോ ന ഉപട്ഠാസീ’’തി (അ॰ നി॰ ൪.൨൪).

    ‘‘Yaṃ , bhikkhave, sadevakassa lokassa…pe… sadevamanussāya diṭṭhaṃ sutaṃ mutaṃ viññātaṃ pattaṃ pariyesitaṃ anuvicaritaṃ manasā, tamahaṃ jānāmi, tamahaṃ abbhaññāsiṃ, taṃ tathāgatassa viditaṃ, taṃ tathāgato na upaṭṭhāsī’’ti (a. ni. 4.24).

    ഏവം തഥദസ്സിതായ തഥാഗതോ . തത്ഥ തഥദസ്സീഅത്ഥേ തഥാഗതോതി പദസമ്ഭവോ വേദിതബ്ബോ.

    Evaṃ tathadassitāya tathāgato . Tattha tathadassīatthe tathāgatoti padasambhavo veditabbo.

    കഥം തഥവാദിതായ തഥാഗതോ? യം രത്തിം ഭഗവാ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോ, യഞ്ച രത്തിം അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായി, ഏത്ഥന്തരേ പഞ്ചചത്താലീസവസ്സപരിമാണകാലം യം ഭഗവതാ ഭാസിതം ലപിതം സുത്തഗേയ്യാദി, സബ്ബം തം പരിസുദ്ധം പരിപുണ്ണം രാഗമദാദിനിമ്മഥനം ഏകസദിസം തഥം അവിതഥം. തേനാഹ –

    Kathaṃ tathavāditāya tathāgato? Yaṃ rattiṃ bhagavā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddho, yañca rattiṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyi, etthantare pañcacattālīsavassaparimāṇakālaṃ yaṃ bhagavatā bhāsitaṃ lapitaṃ suttageyyādi, sabbaṃ taṃ parisuddhaṃ paripuṇṇaṃ rāgamadādinimmathanaṃ ekasadisaṃ tathaṃ avitathaṃ. Tenāha –

    ‘‘യഞ്ച, ചുന്ദ, രത്തിം തഥാഗതോ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുജ്ഝതി, യഞ്ച രത്തിം അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായതി, യം ഏതസ്മിം അന്തരേ ഭാസതി ലപതി നിദ്ദിസതി, സബ്ബം തം തഥേവ ഹോതി, നോ അഞ്ഞഥാ, തസ്മാ ‘തഥാഗതോ’തി വുച്ചതീ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൩.൧൮൮).

    ‘‘Yañca, cunda, rattiṃ tathāgato anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjhati, yañca rattiṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyati, yaṃ etasmiṃ antare bhāsati lapati niddisati, sabbaṃ taṃ tatheva hoti, no aññathā, tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (dī. ni. 3.188).

    ഗദഅത്ഥോ ഏത്ഥ ഗതസദ്ദോ. ഏവം തഥവാദിതായ തഥാഗതോ.

    Gadaattho ettha gatasaddo. Evaṃ tathavāditāya tathāgato.

    അപിച ആഗദനം ആഗദോ, വചനന്തി അത്ഥോ. തഥോ അവിതഥോ അവിപരീതോ ആഗദോ അസ്സാതി ദകാരസ്സ തകാരം കത്വാ തഥാഗതോതി ഏവമേത്ഥ പദസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ.

    Apica āgadanaṃ āgado, vacananti attho. Tatho avitatho aviparīto āgado assāti dakārassa takāraṃ katvā tathāgatoti evamettha padasiddhi veditabbā.

    കഥം തഥാകാരിതായ തഥാഗതോ? ഭഗവതോ ഹി വാചായ കായോ അനുലോമേതി, കായസ്സപി വാചാ, തസ്മാ യഥാവാദീ തഥാകാരീ, യഥാകാരീ തഥാവാദീ ച ഹോതി. ഏവംഭൂതസ്സ ചസ്സ യഥാവാചാ, കായോപി തഥാ ഗതോ പവത്തോതി അത്ഥോ. യഥാ ച കായോ, വാചാപി തഥാ ഗതാ പവത്താതി തഥാഗതോ. തേനാഹ –

    Kathaṃ tathākāritāya tathāgato? Bhagavato hi vācāya kāyo anulometi, kāyassapi vācā, tasmā yathāvādī tathākārī, yathākārī tathāvādī ca hoti. Evaṃbhūtassa cassa yathāvācā, kāyopi tathā gato pavattoti attho. Yathā ca kāyo, vācāpi tathā gatā pavattāti tathāgato. Tenāha –

    ‘‘യഥാവാദീ , ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ തഥാകാരീ, യഥാകാരീ തഥാവാദീ. ഇതി യഥാവാദീ തഥാകാരീ, യഥാകാരീ തഥാവാദീ. തസ്മാ ‘തഥാഗതോ’തി വുച്ചതീ’’തി (അ॰ നി॰ ൪.൨൩).

    ‘‘Yathāvādī , bhikkhave, tathāgato tathākārī, yathākārī tathāvādī. Iti yathāvādī tathākārī, yathākārī tathāvādī. Tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (a. ni. 4.23).

    ഏവം തഥാകാരിതായ തഥാഗതോ.

    Evaṃ tathākāritāya tathāgato.

    കഥം അഭിഭവനട്ഠേന തഥാഗതോ? യസ്മാ ഉപരി ഭവഗ്ഗം ഹേട്ഠാ അവീചിം പരിയന്തം കരിത്വാ തിരിയം അപരിമാണാസു ലോകധാതൂസു സബ്ബസത്തേ അഭിഭവതി സീലേനപി സമാധിനാപി പഞ്ഞായപി വിമുത്തിയാപി വിമുത്തിഞാണദസ്സനേനപി , ന തസ്സ തുലാ വാ പമാണം വാ അത്ഥി, അഥ ഖോ അതുലോ അപ്പമേയ്യോ അനുത്തരോ ദേവദേവോ സക്കാനം അതിസക്കോ, ബ്രഹ്മാനം അതിബ്രഹ്മാ സബ്ബസത്തുത്തമോ, തസ്മാ തഥാഗതോ. തേനാഹ –

    Kathaṃ abhibhavanaṭṭhena tathāgato? Yasmā upari bhavaggaṃ heṭṭhā avīciṃ pariyantaṃ karitvā tiriyaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsu sabbasatte abhibhavati sīlenapi samādhināpi paññāyapi vimuttiyāpi vimuttiñāṇadassanenapi , na tassa tulā vā pamāṇaṃ vā atthi, atha kho atulo appameyyo anuttaro devadevo sakkānaṃ atisakko, brahmānaṃ atibrahmā sabbasattuttamo, tasmā tathāgato. Tenāha –

    ‘‘സദേവകേ, ഭിക്ഖവേ, ലോകേ…പേ॰… സദേവമനുസ്സായ തഥാഗതോ അഭിഭൂ അനഭിഭൂതോ അഞ്ഞദത്ഥുദസോ വസവത്തി, തസ്മാ ‘തഥാഗതോ’തി വുച്ചതീ’’തി (അ॰ നി॰ ൪.൨൩).

    ‘‘Sadevake, bhikkhave, loke…pe… sadevamanussāya tathāgato abhibhū anabhibhūto aññadatthudaso vasavatti, tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (a. ni. 4.23).

    തത്രായം പദസിദ്ധി – അഗദോ വിയ അഗദോ, ദേസനാവിലാസോ ചേവ പുഞ്ഞുസ്സയോ ച. തേന സോ മഹാനുഭാവോ ഭിസക്കോ വിയ ദിബ്ബാഗദേന സപ്പേ സബ്ബപരപ്പവാദിനോ സദേവകഞ്ച ലോകം അഭിഭവതി. ഇതി സബ്ബലോകാഭിഭവനേ തഥോ അവിതഥോ അവിപരീതോ യഥാവുത്തോവ അഗദോ ഏതസ്സാതി ദകാരസ്സ തകാരം കത്വാ തഥാഗതോതി വേദിതബ്ബോ. ഏവം അഭിഭവനട്ഠേന തഥാഗതോ.

    Tatrāyaṃ padasiddhi – agado viya agado, desanāvilāso ceva puññussayo ca. Tena so mahānubhāvo bhisakko viya dibbāgadena sappe sabbaparappavādino sadevakañca lokaṃ abhibhavati. Iti sabbalokābhibhavane tatho avitatho aviparīto yathāvuttova agado etassāti dakārassa takāraṃ katvā tathāgatoti veditabbo. Evaṃ abhibhavanaṭṭhena tathāgato.

    അപിച തഥായ ഗതോതി തഥാഗതോ, തഥം ഗതോതി തഥാഗതോ. തത്ഥ സകലലോകം തീരണപരിഞ്ഞായ തഥായ ഗതോ അവഗതോതി തഥാഗതോ. ലോകസമുദയം പഹാനപരിഞ്ഞായ തഥായ ഗതോ അതീതോതി തഥാഗതോ. ലോകനിരോധം സച്ഛികിരിയായ തഥായ ഗതോ അധിഗതോതി തഥാഗതോ. ലോകനിരോധഗാമിനിം പടിപദം തഥം ഗതോ പടിപന്നോതി തഥാഗതോ. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ –

    Apica tathāya gatoti tathāgato, tathaṃ gatoti tathāgato. Tattha sakalalokaṃ tīraṇapariññāya tathāya gato avagatoti tathāgato. Lokasamudayaṃ pahānapariññāya tathāya gato atītoti tathāgato. Lokanirodhaṃ sacchikiriyāya tathāya gato adhigatoti tathāgato. Lokanirodhagāminiṃ paṭipadaṃ tathaṃ gato paṭipannoti tathāgato. Vuttañhetaṃ bhagavatā –

    ‘‘ലോകോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധോ, ലോകസ്മാ തഥാഗതോ വിസംയുത്തോ. ലോകസമുദയോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധോ, ലോകസമുദയോ തഥാഗതസ്സ പഹീനോ, ലോകനിരോധോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധോ, ലോകനിരോധോ തഥാഗതസ്സ സച്ഛികതോ. ലോകനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ , ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധാ , ലോകനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ തഥാഗതസ്സ ഭാവിതാ. യം, ഭിക്ഖവേ , സദേവകസ്സ ലോകസ്സ…പേ॰… സബ്ബം തം തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധം. തസ്മാ ‘തഥാഗതോ’തി വുച്ചതീ’’തി (അ॰ നി॰ ൪.൨൩).

    ‘‘Loko, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddho, lokasmā tathāgato visaṃyutto. Lokasamudayo, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddho, lokasamudayo tathāgatassa pahīno, lokanirodho, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddho, lokanirodho tathāgatassa sacchikato. Lokanirodhagāminī paṭipadā , bhikkhave, tathāgatena abhisambuddhā , lokanirodhagāminī paṭipadā tathāgatassa bhāvitā. Yaṃ, bhikkhave , sadevakassa lokassa…pe… sabbaṃ taṃ tathāgatena abhisambuddhaṃ. Tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (a. ni. 4.23).

    അപരേഹിപി അട്ഠഹി കാരണേഹി ഭഗവാ തഥാഗതോ – തഥായ ആഗതോതി തഥാഗതോ, തഥായ ഗതോതി തഥാഗതോ, തഥാനി ആഗതോതി തഥാഗതോ, തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ, തഥാവിധോതി തഥാഗതോ, തഥാ പവത്തിതോതി തഥാഗതോ, തഥേഹി അഗതോതി തഥാഗതോ, തഥാ ഗതഭാവേന തഥാഗതോ.

    Aparehipi aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā tathāgato – tathāya āgatoti tathāgato, tathāya gatoti tathāgato, tathāni āgatoti tathāgato, tathā gatoti tathāgato, tathāvidhoti tathāgato, tathā pavattitoti tathāgato, tathehi agatoti tathāgato, tathā gatabhāvena tathāgato.

    കഥം തഥായ ആഗതോതി തഥാഗതോ? യാ സാ ഭഗവതാ സുമേധഭൂതേന ദീപങ്കരദസബലസ്സ പാദമൂലേ –

    Kathaṃ tathāya āgatoti tathāgato? Yā sā bhagavatā sumedhabhūtena dīpaṅkaradasabalassa pādamūle –

    ‘‘മനുസ്സത്തം ലിങ്ഗസമ്പത്തി, ഹേതു സത്ഥാരദസ്സനം,

    ‘‘Manussattaṃ liṅgasampatti, hetu satthāradassanaṃ,

    പബ്ബജ്ജാ ഗുണസമ്പത്തി, അധികാരോ ച ഛന്ദതാ;

    Pabbajjā guṇasampatti, adhikāro ca chandatā;

    അട്ഠധമ്മസമോധാനാ, അഭിനീഹാരോ സമിജ്ഝതീ’’തി. (ബു॰ വം॰ ൨.൫൯) –

    Aṭṭhadhammasamodhānā, abhinīhāro samijjhatī’’ti. (bu. vaṃ. 2.59) –

    ഏവം വുത്തം അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതം അഭിനീഹാരം സമ്പാദേന്തേന ‘‘അഹം സദേവകം ലോകം തിണ്ണോ താരേസ്സാമി, മുത്തോ മോചേസ്സാമി, ദന്തോ ദമേസ്സാമി, സന്തോ സമേസ്സാമി, അസ്സത്ഥോ അസ്സാസേസ്സാമി, പരിനിബ്ബുതോ പരിനിബ്ബാപേസ്സാമി, ബുദ്ധോ ബോധേസ്സാമീ’’തി മഹാപടിഞ്ഞാ പവത്തിതാ. വുത്തഞ്ഹേതം –

    Evaṃ vuttaṃ aṭṭhaṅgasamannāgataṃ abhinīhāraṃ sampādentena ‘‘ahaṃ sadevakaṃ lokaṃ tiṇṇo tāressāmi, mutto mocessāmi, danto damessāmi, santo samessāmi, assattho assāsessāmi, parinibbuto parinibbāpessāmi, buddho bodhessāmī’’ti mahāpaṭiññā pavattitā. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘കിം മേ ഏകേന തിണ്ണേന, പുരിസേന ഥാമദസ്സിനാ;

    ‘‘Kiṃ me ekena tiṇṇena, purisena thāmadassinā;

    സബ്ബഞ്ഞുതം പാപുണിത്വാ, സന്താരേസ്സം സദേവകം.

    Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, santāressaṃ sadevakaṃ.

    ‘‘ഇമിനാ മേ അധികാരേന, കതേന പുരിസുത്തമേ;

    ‘‘Iminā me adhikārena, katena purisuttame;

    സബ്ബഞ്ഞുതം പാപുണിത്വാ, താരേമി ജനതം ബഹും.

    Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, tāremi janataṃ bahuṃ.

    ‘‘സംസാരസോതം ഛിന്ദിത്വാ, വിദ്ധംസേത്വാ തയോ ഭവേ;

    ‘‘Saṃsārasotaṃ chinditvā, viddhaṃsetvā tayo bhave;

    ധമ്മനാവം സമാരുയ്ഹ, സന്താരേസ്സം സദേവകം.

    Dhammanāvaṃ samāruyha, santāressaṃ sadevakaṃ.

    ‘‘കിം മേ അഞ്ഞാതവേസേന, ധമ്മം സച്ഛികതേനിധ;

    ‘‘Kiṃ me aññātavesena, dhammaṃ sacchikatenidha;

    സബ്ബഞ്ഞുതം പാപുണിത്വാ, ബുദ്ധോ ഹേസ്സം സദേവകേ’’തി. (ബു॰ വം॰ ൨.൫൫-൫൮);

    Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, buddho hessaṃ sadevake’’ti. (bu. vaṃ. 2.55-58);

    തം പനേതം മഹാപടിഞ്ഞം സകലസ്സാപി ബുദ്ധകരധമ്മസമുദായസ്സ പവിചയ പച്ചവേക്ഖണസമാദാനാനം കാരണഭൂതം അവിസംവാദേത്വാ ലോകനായകോ യസ്മാ മഹാകപ്പാനം സതസഹസ്സാധികാനി ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി സക്കച്ചം നിരന്തരം നിരവസേസതോ ദാനപാരമിആദയോ സമതിംസപാരമിയോ പൂരേത്വാ, അങ്ഗപരിച്ചാഗാദയോ പഞ്ച മഹാപരിച്ചാഗേ പരിച്ചജിത്വാ, സച്ചാധിട്ഠാനാദീനി ചത്താരി അധിട്ഠാനാനി പരിബ്രൂഹേത്വാ, പുഞ്ഞഞാണസമ്ഭാരേ സമ്ഭരിത്വാ, പുബ്ബയോഗപുബ്ബചരിയധമ്മക്ഖാനഞാതത്ഥചരിയാദയോ ഉക്കംസാപേത്വാ, ബുദ്ധിചരിയം പരമകോടിം പാപേത്വാ, അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുജ്ഝി, തസ്മാ തസ്സേവ സാ മഹാപടിഞ്ഞാ തഥാ അവിതഥാ അനഞ്ഞഥാ, ന തസ്സ വാലഗ്ഗമത്തമ്പി വിതഥം അത്ഥി. തഥാ ഹി ദീപങ്കരദസബലോ കോണ്ഡഞ്ഞോ മങ്ഗലോ…പേ॰… കസ്സപോ ഭഗവാതി ഇമേ ചതുവീസതി സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ പടിപാടിയാ ഉപ്പന്നാ ‘‘ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകരിംസു. ഏവം ചതുവീസതിയാ ബുദ്ധാനം സന്തികേ ലദ്ധബ്യാകരണോ യേ തേ കതാഭിനീഹാരേഹി ബോധിസത്തേഹി ലദ്ധബ്ബാ ആനിസംസാ, തേ ലഭിത്വാവ ആഗതോതി തായ യഥാവുത്തായ മഹാപടിഞ്ഞായ തഥായ അഭിസമ്ബുദ്ധഭാവം ആഗതോ അധിഗതോതി തഥാഗതോ. ഏവം തഥായ ആഗതോതി തഥാഗതോ.

    Taṃ panetaṃ mahāpaṭiññaṃ sakalassāpi buddhakaradhammasamudāyassa pavicaya paccavekkhaṇasamādānānaṃ kāraṇabhūtaṃ avisaṃvādetvā lokanāyako yasmā mahākappānaṃ satasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni sakkaccaṃ nirantaraṃ niravasesato dānapāramiādayo samatiṃsapāramiyo pūretvā, aṅgapariccāgādayo pañca mahāpariccāge pariccajitvā, saccādhiṭṭhānādīni cattāri adhiṭṭhānāni paribrūhetvā, puññañāṇasambhāre sambharitvā, pubbayogapubbacariyadhammakkhānañātatthacariyādayo ukkaṃsāpetvā, buddhicariyaṃ paramakoṭiṃ pāpetvā, anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjhi, tasmā tasseva sā mahāpaṭiññā tathā avitathā anaññathā, na tassa vālaggamattampi vitathaṃ atthi. Tathā hi dīpaṅkaradasabalo koṇḍañño maṅgalo…pe… kassapo bhagavāti ime catuvīsati sammāsambuddhā paṭipāṭiyā uppannā ‘‘buddho bhavissatī’’ti byākariṃsu. Evaṃ catuvīsatiyā buddhānaṃ santike laddhabyākaraṇo ye te katābhinīhārehi bodhisattehi laddhabbā ānisaṃsā, te labhitvāva āgatoti tāya yathāvuttāya mahāpaṭiññāya tathāya abhisambuddhabhāvaṃ āgato adhigatoti tathāgato. Evaṃ tathāya āgatoti tathāgato.

    കഥം തഥായ ഗതോതി തഥാഗതോ? യായ മഹാകരുണായ ലോകനാഥോ മഹാദുക്ഖസമ്ബാധപ്പടിപന്നം സത്തനികായം ദിസ്വാ ‘‘തസ്സ നത്ഥഞ്ഞോ കോചി പടിസ്സരണം, അഹമേവ നമിതോ സംസാരദുക്ഖതോ മുത്തോ മോചേസ്സാമീ’’തി സമുസ്സാഹിതമാനസോ മഹാഭിനീഹാരമകാസി. കത്വാ ച യഥാപണിധാനം സകലലോകഹിതസമ്പാദനായ ഉസ്സുക്കമാപന്നോ അത്തനോ കായജീവിതനിരപേക്ഖോ പരേസം സോതപഥാഗമനമത്തേനപി ചിത്തുത്രാസസമുപ്പാദികാ അതിദുക്കരാ ദുക്കരചരിയാ സമാചരന്തോ യഥാ മഹാബോധിയാ പടിപത്തി ഹാനഭാഗിയാ സംകിലേസഭാഗിയാ ഠിതിഭാഗിയാ വാ ന ഹോതി, അഥ ഖോ ഉത്തരുത്തരി വിസേസഭാഗിയാവ ഹോതി, തഥാ പടിപജ്ജമാനോ അനുപുബ്ബേന നിരവസേസേ ബോധിസമ്ഭാരേ സമ്പാദേത്വാ അഭിസമ്ബോധിം പാപുണി. തതോ പരഞ്ച തായേവ മഹാകരുണായ സഞ്ചോദിതമാനസോ പവിവേകരതിം പരമഞ്ച സന്തം വിമോക്ഖസുഖം പഹായ ബാലജനബഹുലേ ലോകേ തേഹി സമുപ്പാദിതം സമ്മാനാവമാനവിപ്പകാരം അഗണേത്വാ വിനേയ്യജനസ്സ വിനയനേന നിരവസേസം ബുദ്ധകിച്ചം നിട്ഠപേസി. തത്ഥ യോ ഭഗവതോ സത്തേസു മഹാകരുണായ സമോക്കമനാകാരോ, സോ പരതോ ആവിഭവിസ്സതി. യഥാ ച ബുദ്ധഭൂതസ്സ ലോകനാഥസ്സ സത്തേസു മഹാകരുണാ, ഏവം ബോധിസത്തഭൂതസ്സപി മഹാഭിനീഹാരകാലാദീസൂതി സബ്ബത്ഥ സബ്ബദാ ച ഏകസദിസതായ തഥാ അവിതഥാ അനഞ്ഞഥാ, തസ്മാ തീസുപി അവത്ഥാസു സബ്ബസത്തേസു സമാനരസായ തഥായ മഹാകരുണായ സകലലോകഹിതായ ഗതോ പടിപന്നോതി തഥാഗതോ. ഏവം തഥായ ഗതോതി തഥാഗതോ.

    Kathaṃ tathāya gatoti tathāgato? Yāya mahākaruṇāya lokanātho mahādukkhasambādhappaṭipannaṃ sattanikāyaṃ disvā ‘‘tassa natthañño koci paṭissaraṇaṃ, ahameva namito saṃsāradukkhato mutto mocessāmī’’ti samussāhitamānaso mahābhinīhāramakāsi. Katvā ca yathāpaṇidhānaṃ sakalalokahitasampādanāya ussukkamāpanno attano kāyajīvitanirapekkho paresaṃ sotapathāgamanamattenapi cittutrāsasamuppādikā atidukkarā dukkaracariyā samācaranto yathā mahābodhiyā paṭipatti hānabhāgiyā saṃkilesabhāgiyā ṭhitibhāgiyā vā na hoti, atha kho uttaruttari visesabhāgiyāva hoti, tathā paṭipajjamāno anupubbena niravasese bodhisambhāre sampādetvā abhisambodhiṃ pāpuṇi. Tato parañca tāyeva mahākaruṇāya sañcoditamānaso pavivekaratiṃ paramañca santaṃ vimokkhasukhaṃ pahāya bālajanabahule loke tehi samuppāditaṃ sammānāvamānavippakāraṃ agaṇetvā vineyyajanassa vinayanena niravasesaṃ buddhakiccaṃ niṭṭhapesi. Tattha yo bhagavato sattesu mahākaruṇāya samokkamanākāro, so parato āvibhavissati. Yathā ca buddhabhūtassa lokanāthassa sattesu mahākaruṇā, evaṃ bodhisattabhūtassapi mahābhinīhārakālādīsūti sabbattha sabbadā ca ekasadisatāya tathā avitathā anaññathā, tasmā tīsupi avatthāsu sabbasattesu samānarasāya tathāya mahākaruṇāya sakalalokahitāya gato paṭipannoti tathāgato. Evaṃ tathāya gatoti tathāgato.

    കഥം തഥാനി ആഗതോതി തഥാഗതോ? തഥാനി നാമ ചത്താരി അരിയമഗ്ഗഞാണാനി. താനി ഹി ഇദം ദുക്ഖം, അയം ദുക്ഖസമുദയോ, അയം ദുക്ഖനിരോധോ, അയം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാതി ഏവം സബ്ബഞേയ്യധമ്മസങ്ഗാഹകാനം പവത്തിനിവത്തിതദുഭയഹേതുഭൂതാനം ചതുന്നം അരിയസച്ചാനം ദുക്ഖസ്സ പീളനട്ഠോ സങ്ഖതട്ഠോ സന്താപട്ഠോ വിപരിണാമട്ഠോ, സമുദയസ്സ ആയൂഹനട്ഠോ നിദാനട്ഠോ സംയോഗട്ഠോ പലിബോധട്ഠോ, നിരോധസ്സ നിസ്സരണട്ഠോ വിവേകട്ഠോ അസങ്ഖതട്ഠോ അമതട്ഠോ, മഗ്ഗസ്സ നിയ്യാനട്ഠോ ഹേത്വട്ഠോ ദസ്സനട്ഠോ ആധിപതേയ്യട്ഠോതിആദീനം തബ്ബിഭാഗാനഞ്ച യഥാഭൂതസഭാവാവബോധവിബന്ധകസ്സ സംകിലേസപക്ഖസ്സ സമുച്ഛിന്ദനേന പടിലദ്ധായ തത്ഥ അസമ്മോഹാഭിസമയസങ്ഖാതായ അവിപരീതാകാരപ്പവത്തിയാ ധമ്മാനം സഭാവസരസലക്ഖണസ്സ അവിസംവാദനതോ തഥാനി അവിതഥാനി അനഞ്ഞഥാനി, താനി ഭഗവാ അനഞ്ഞനേയ്യോ സയമേവ ആഗതോ അധിഗതോ, തസ്മാ തഥാനി ആഗതോതി തഥാഗതോ.

    Kathaṃ tathāni āgatoti tathāgato? Tathāni nāma cattāri ariyamaggañāṇāni. Tāni hi idaṃ dukkhaṃ, ayaṃ dukkhasamudayo, ayaṃ dukkhanirodho, ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadāti evaṃ sabbañeyyadhammasaṅgāhakānaṃ pavattinivattitadubhayahetubhūtānaṃ catunnaṃ ariyasaccānaṃ dukkhassa pīḷanaṭṭho saṅkhataṭṭho santāpaṭṭho vipariṇāmaṭṭho, samudayassa āyūhanaṭṭho nidānaṭṭho saṃyogaṭṭho palibodhaṭṭho, nirodhassa nissaraṇaṭṭho vivekaṭṭho asaṅkhataṭṭho amataṭṭho, maggassa niyyānaṭṭho hetvaṭṭho dassanaṭṭho ādhipateyyaṭṭhotiādīnaṃ tabbibhāgānañca yathābhūtasabhāvāvabodhavibandhakassa saṃkilesapakkhassa samucchindanena paṭiladdhāya tattha asammohābhisamayasaṅkhātāya aviparītākārappavattiyā dhammānaṃ sabhāvasarasalakkhaṇassa avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni, tāni bhagavā anaññaneyyo sayameva āgato adhigato, tasmā tathāni āgatoti tathāgato.

    യഥാ ച മഗ്ഗഞാണാനി, ഏവം ഭഗവതോ തീസു കാലേസു അപ്പടിഹതഞാണാനി ചതുപടിസമ്ഭിദാഞാണാനി ചതുവേസാരജ്ജഞാണാനി പഞ്ചഗതിപരിച്ഛേദഞാണാനി ഛഅസാധാരണഞാണാനി സത്തബോജ്ഝങ്ഗവിഭാവനഞാണാനി അട്ഠമഗ്ഗങ്ഗവിഭാവനഞാണാനി നവാനുപുബ്ബവിഹാരസമാപത്തിഞാണാനി ദസബലഞാണാനി ച തഥഭാവേ വേദിതബ്ബാനി.

    Yathā ca maggañāṇāni, evaṃ bhagavato tīsu kālesu appaṭihatañāṇāni catupaṭisambhidāñāṇāni catuvesārajjañāṇāni pañcagatiparicchedañāṇāni chaasādhāraṇañāṇāni sattabojjhaṅgavibhāvanañāṇāni aṭṭhamaggaṅgavibhāvanañāṇāni navānupubbavihārasamāpattiñāṇāni dasabalañāṇāni ca tathabhāve veditabbāni.

    തത്രായം വിഭാവനാ – യഞ്ഹി കിഞ്ചി അപരിമാണാസു ലോകധാതൂസു അപരിമാണാനം സത്താനം ഹീനാദിഭേദഭിന്നാസു അതീതാസു ഖന്ധായതനധാതൂസു സഭാവകിച്ചാദി അവത്ഥാവിസേസാദി ഖന്ധപ്പടിബദ്ധനാമഗോത്താദി ച ജാനിതബ്ബം. അനിന്ദ്രിയബദ്ധേസു ച അതിസുഖുമതിരോഹിതവിദൂരദേസേസുപി രൂപധമ്മേസു യോ തംതംപച്ചയവിസേസേഹി സദ്ധിം പച്ചയുപ്പന്നാനം വണ്ണസണ്ഠാനഗന്ധരസഫസ്സാദിവിസേസോ, തത്ഥ സബ്ബത്ഥേവ ഹത്ഥതലേ ഠപിതആമലകേ വിയ പച്ചക്ഖതോ അപ്പടിഹതം ഭഗവതോ ഞാണം പവത്തതി, തഥാ അനാഗതാസു പച്ചുപ്പന്നാസു ചാതി ഇമാനി തീസു കാലേസു അപ്പടിഹതഞാണാനി നാമ. യഥാഹ –

    Tatrāyaṃ vibhāvanā – yañhi kiñci aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ hīnādibhedabhinnāsu atītāsu khandhāyatanadhātūsu sabhāvakiccādi avatthāvisesādi khandhappaṭibaddhanāmagottādi ca jānitabbaṃ. Anindriyabaddhesu ca atisukhumatirohitavidūradesesupi rūpadhammesu yo taṃtaṃpaccayavisesehi saddhiṃ paccayuppannānaṃ vaṇṇasaṇṭhānagandharasaphassādiviseso, tattha sabbattheva hatthatale ṭhapitaāmalake viya paccakkhato appaṭihataṃ bhagavato ñāṇaṃ pavattati, tathā anāgatāsu paccuppannāsu cāti imāni tīsu kālesu appaṭihatañāṇāni nāma. Yathāha –

    ‘‘അതീതംസേ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ അപ്പടിഹതം ഞാണം, അനാഗതംസേ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ അപ്പടിഹതം ഞാണം, പച്ചുപ്പന്നംസേ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ അപ്പടിഹതം ഞാണ’’ന്തി (പടി॰ മ॰ ൩.൫).

    ‘‘Atītaṃse buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇaṃ, anāgataṃse buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇaṃ, paccuppannaṃse buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇa’’nti (paṭi. ma. 3.5).

    താനി പനേതാനി തത്ഥ തത്ഥ ധമ്മാനം സഭാവസരസലക്ഖണസ്സ അവിസംവാദനതോ തഥാനി അവിതഥാനി അനഞ്ഞഥാനി, താനി ഭഗവാ സയമ്ഭൂഞാണേന അധിഗഞ്ഛീതി. ഏവമ്പി തഥാനി ആഗതോതി തഥാഗതോ.

    Tāni panetāni tattha tattha dhammānaṃ sabhāvasarasalakkhaṇassa avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni, tāni bhagavā sayambhūñāṇena adhigañchīti. Evampi tathāni āgatoti tathāgato.

    തഥാ അത്ഥപ്പടിസമ്ഭിദാ ധമ്മപ്പടിസമ്ഭിദാ നിരുത്തിപ്പടിസമ്ഭിദാ പടിഭാനപ്പടിസമ്ഭിദാതി ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ. തത്ഥ അത്ഥപ്പഭേദസ്സ സല്ലക്ഖണവിഭാവനവവത്ഥാനകരണസമത്ഥം അത്ഥപ്പഭേദഗതം ഞാണം അത്ഥപ്പടിസമ്ഭിദാ. ധമ്മപ്പഭേദസ്സ സല്ലക്ഖണവിഭാവനവവത്ഥാനകരണസമത്ഥം ധമ്മപ്പഭേദഗതം ഞാണം ധമ്മപ്പടിസമ്ഭിദാ. നിരുത്തിപ്പഭേദസ്സ സല്ലക്ഖണവിഭാവനവവത്ഥാനകരണസമത്ഥം നിരുത്താഭിലാപേ പഭേദഗതം ഞാണം നിരുത്തിപ്പടിസമ്ഭിദാ. പടിഭാനപ്പഭേദസ്സ സല്ലക്ഖണവിഭാവനവവത്ഥാനകരണസമത്ഥം പടിഭാനപ്പഭേദഗതം ഞാണം പടിഭാനപ്പടിസമ്ഭിദാ. വുത്തഞ്ഹേതം –

    Tathā atthappaṭisambhidā dhammappaṭisambhidā niruttippaṭisambhidā paṭibhānappaṭisambhidāti catasso paṭisambhidā. Tattha atthappabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ atthappabhedagataṃ ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā. Dhammappabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ dhammappabhedagataṃ ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā. Niruttippabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ niruttābhilāpe pabhedagataṃ ñāṇaṃ niruttippaṭisambhidā. Paṭibhānappabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ paṭibhānappabhedagataṃ ñāṇaṃ paṭibhānappaṭisambhidā. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘അത്ഥേ ഞാണം അത്ഥപ്പടിസമ്ഭിദാ, ധമ്മേ ഞാണം ധമ്മപ്പടിസമ്ഭിദാ, തത്ര ധമ്മനിരുത്താഭിലാപേ ഞാണം നിരുത്തിപ്പടിസമ്ഭിദാ, ഞാണേസു ഞാണം പടിഭാനപ്പടിസമ്ഭിദാ’’തി (വിഭ॰ ൭൧൮-൭൨൧).

    ‘‘Atthe ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā, dhamme ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā, tatra dhammaniruttābhilāpe ñāṇaṃ niruttippaṭisambhidā, ñāṇesu ñāṇaṃ paṭibhānappaṭisambhidā’’ti (vibha. 718-721).

    ഏത്ഥ ച ഹേതുഅനുസാരേന അരണീയതോ അധിഗന്തബ്ബതോ ച സങ്ഖേപതോ ഹേതുഫലം അത്ഥോ നാമ. പഭേദതോ പന യം കിഞ്ചി പച്ചയുപ്പന്നം, നിബ്ബാനം , ഭാസിതത്ഥോ, വിപാകോ, കിരിയാതി ഇമേ പഞ്ച ധമ്മാ അത്ഥോ. തം അത്ഥം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ തസ്മിം അത്ഥേ പഭേദഗതം ഞാണം അത്ഥപ്പടിസമ്ഭിദാ. ധമ്മോതി സങ്ഖേപതോ പച്ചയോ. സോ ഹി യസ്മാ തം തം അത്ഥം വിദഹതി പവത്തേതി ചേവ പാപേതി ച, തസ്മാ ധമ്മോതി വുച്ചതി, പഭേദതോ പന യോ കോചി ഫലനിബ്ബത്തനകോ ഹേതു അരിയമഗ്ഗോ ഭാസിതം കുസലം അകുസലന്തി ഇമേ പഞ്ച ധമ്മാ ധമ്മോ, തം ധമ്മം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ തസ്മിം ധമ്മേ പഭേദഗതം ഞാണം ധമ്മപ്പടിസമ്ഭിദാ. വുത്തമ്പി ചേതം –

    Ettha ca hetuanusārena araṇīyato adhigantabbato ca saṅkhepato hetuphalaṃ attho nāma. Pabhedato pana yaṃ kiñci paccayuppannaṃ, nibbānaṃ , bhāsitattho, vipāko, kiriyāti ime pañca dhammā attho. Taṃ atthaṃ paccavekkhantassa tasmiṃ atthe pabhedagataṃ ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā. Dhammoti saṅkhepato paccayo. So hi yasmā taṃ taṃ atthaṃ vidahati pavatteti ceva pāpeti ca, tasmā dhammoti vuccati, pabhedato pana yo koci phalanibbattanako hetu ariyamaggo bhāsitaṃ kusalaṃ akusalanti ime pañca dhammā dhammo, taṃ dhammaṃ paccavekkhantassa tasmiṃ dhamme pabhedagataṃ ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā. Vuttampi cetaṃ –

    ‘‘ദുക്ഖേ ഞാണം അത്ഥപ്പടിസമ്ഭിദാ, ദുക്ഖസമുദയേ ഞാണം ധമ്മപ്പടിസമ്ഭിദാ, ദുക്ഖനിരോധേ ഞാണം അത്ഥപ്പടിസമ്ഭിദാ, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ ഞാണം ധമ്മപ്പടിസമ്ഭിദാ’’തി (വിഭ॰ ൭൧൯).

    ‘‘Dukkhe ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā, dukkhasamudaye ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā, dukkhanirodhe ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā, dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā’’ti (vibha. 719).

    അഥ വാ ഹേതുമ്ഹി ഞാണം ധമ്മപ്പടിസമ്ഭിദാ, ഹേതുഫലേ ഞാണം അത്ഥപ്പടിസമ്ഭിദാ. യേ ധമ്മാ ജാതാ ഭൂതാ സഞ്ജാതാ നിബ്ബത്താ അഭിനിബ്ബത്താ പാതുഭൂതാ, ഇമേസു ധമ്മേസു ഞാണം അത്ഥപ്പടിസമ്ഭിദാ. യമ്ഹാ ധമ്മാ തേ ധമ്മാ ജാതാ ഭൂതാ സഞ്ജാതാ നിബ്ബത്താ അഭിനിബ്ബത്താ പാതുഭൂതാ, തേസു ധമ്മേസു ഞാണം ധമ്മപ്പടിസമ്ഭിദാ. ജരാമരണേ ഞാണം അത്ഥപ്പടിസമ്ഭിദാ, ജരാമരണസമുദയേ ഞാണം ധമ്മപ്പടിസമ്ഭിദാ. ജരാമരണനിരോധേ ഞാണം അത്ഥപ്പടിസമ്ഭിദാ, ജരാമരണനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ ഞാണം ധമ്മപ്പടിസമ്ഭിദാ. ജാതിയാ, ഭവേ, ഉപാദാനേ, തണ്ഹായ, വേദനായ, ഫസ്സേ, സളായതനേ, നാമരൂപേ, വിഞ്ഞാണേ, സങ്ഖാരേസു ഞാണം അത്ഥപ്പടിസമ്ഭിദാ, സങ്ഖാരസമുദയേ ഞാണം ധമ്മപ്പടിസമ്ഭിദാ. സങ്ഖാരനിരോധേ ഞാണം അത്ഥപ്പടിസമ്ഭിദാ, സങ്ഖാരനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ ഞാണം ധമ്മപ്പടിസമ്ഭിദാ.

    Atha vā hetumhi ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā, hetuphale ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā. Ye dhammā jātā bhūtā sañjātā nibbattā abhinibbattā pātubhūtā, imesu dhammesu ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā. Yamhā dhammā te dhammā jātā bhūtā sañjātā nibbattā abhinibbattā pātubhūtā, tesu dhammesu ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā. Jarāmaraṇe ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā, jarāmaraṇasamudaye ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā. Jarāmaraṇanirodhe ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā, jarāmaraṇanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā. Jātiyā, bhave, upādāne, taṇhāya, vedanāya, phasse, saḷāyatane, nāmarūpe, viññāṇe, saṅkhāresu ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā, saṅkhārasamudaye ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā. Saṅkhāranirodhe ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā, saṅkhāranirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā.

    ‘‘ഇധ ഭിക്ഖു ധമ്മം ജാനാതി സുത്തം ഗേയ്യം…പേ॰… വേദല്ലം, അയം വുച്ചതി ധമ്മപ്പടിസമ്ഭിദാ. സോ തസ്സ തസ്സേവ ഭാസിതസ്സ അത്ഥം ജാനാതി ‘അയം ഇമസ്സ ഭാസിതസ്സ അത്ഥോ, അയം ഇമസ്സ ഭാസിതസ്സ അത്ഥോ’തി, അയം വുച്ചതി അത്ഥപ്പടിസമ്ഭിദാ.

    ‘‘Idha bhikkhu dhammaṃ jānāti suttaṃ geyyaṃ…pe… vedallaṃ, ayaṃ vuccati dhammappaṭisambhidā. So tassa tasseva bhāsitassa atthaṃ jānāti ‘ayaṃ imassa bhāsitassa attho, ayaṃ imassa bhāsitassa attho’ti, ayaṃ vuccati atthappaṭisambhidā.

    ‘‘കതമേ ധമ്മാ കുസലാ? യസ്മിം സമയേ കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി സോമനസ്സസഹഗതം ഞാണസമ്പയുത്തം രൂപാരമ്മണം വാ…പേ॰… ധമ്മാരമ്മണം വാ യം യം വാ പനാരബ്ഭ, തസ്മിം സമയേ ഫസ്സോ ഹോതി…പേ॰… അവിക്ഖേപോ ഹോതി…പേ॰… ഇമേ ധമ്മാ കുസലാ. ഇമേസു ധമ്മേസു ഞാണം ധമ്മപ്പടിസമ്ഭിദാ, തേസം വിപാകേ ഞാണം അത്ഥപ്പടിസമ്ഭിദാ’’തിആദി (വിഭ॰ ൭൨൪-൭൨൫) വിത്ഥാരോ.

    ‘‘Katame dhammā kusalā? Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti somanassasahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ rūpārammaṇaṃ vā…pe… dhammārammaṇaṃ vā yaṃ yaṃ vā panārabbha, tasmiṃ samaye phasso hoti…pe… avikkhepo hoti…pe… ime dhammā kusalā. Imesu dhammesu ñāṇaṃ dhammappaṭisambhidā, tesaṃ vipāke ñāṇaṃ atthappaṭisambhidā’’tiādi (vibha. 724-725) vitthāro.

    യാ പനേതസ്മിം അത്ഥേ ച ധമ്മേ ച സഭാവനിരുത്തി അബ്യഭിചാരവോഹാരോ അഭിലാപോ, തസ്മിം സഭാവനിരുത്താഭിലാപേ മാഗധികായ സബ്ബസത്താനം മൂലഭാസായ ‘‘അയം സഭാവനിരുത്തി, അയം അസഭാവനിരുത്തീ’’തി പഭേദഗതം ഞാണം നിരുത്തിപ്പടിസമ്ഭിദാ. യഥാവുത്തേസു തേസു ഞാണേസു ഗോചരകിച്ചതോ വിത്ഥാരതോ പവത്തം സബ്ബമ്പി തം ഞാണം ആരമ്മണം കത്വാ പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ തസ്മിം ഞാണേ പഭേദഗതം ഞാണം പടിഭാനപ്പടിസമ്ഭിദാ. ഇതി ഇമാനി ചത്താരി പടിസമ്ഭിദാഞാണാനി സയമേവ ഭഗവതാ അധിഗതാനി അത്ഥധമ്മാദികേ തസ്മിം തസ്മിം അത്തനോ വിസയേ അവിസംവാദനവസേന അവിപരീതാകാരപ്പവത്തിയാ തഥാനി അവിതഥാനി അനഞ്ഞഥാനി. ഏവമ്പി ഭഗവാ തഥാനി ആഗതോതി തഥാഗതോ.

    Yā panetasmiṃ atthe ca dhamme ca sabhāvanirutti abyabhicāravohāro abhilāpo, tasmiṃ sabhāvaniruttābhilāpe māgadhikāya sabbasattānaṃ mūlabhāsāya ‘‘ayaṃ sabhāvanirutti, ayaṃ asabhāvaniruttī’’ti pabhedagataṃ ñāṇaṃ niruttippaṭisambhidā. Yathāvuttesu tesu ñāṇesu gocarakiccato vitthārato pavattaṃ sabbampi taṃ ñāṇaṃ ārammaṇaṃ katvā paccavekkhantassa tasmiṃ ñāṇe pabhedagataṃ ñāṇaṃ paṭibhānappaṭisambhidā. Iti imāni cattāri paṭisambhidāñāṇāni sayameva bhagavatā adhigatāni atthadhammādike tasmiṃ tasmiṃ attano visaye avisaṃvādanavasena aviparītākārappavattiyā tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.

    തഥാ യംകിഞ്ചി ഞേയ്യം നാമ, സബ്ബം തം ഭഗവതാ സബ്ബാകാരേന ഞാതം ദിട്ഠം അധിഗതം അഭിസമ്ബുദ്ധം. തഥാ ഹിസ്സ അഭിഞ്ഞേയ്യാ ധമ്മാ അഭിഞ്ഞേയ്യതോ ബുദ്ധാ, പരിഞ്ഞേയ്യാ ധമ്മാ പരിഞ്ഞേയ്യതോ, പഹാതബ്ബാ ധമ്മാ പഹാതബ്ബതോ, സച്ഛികാതബ്ബാ ധമ്മാ സച്ഛികാതബ്ബതോ, ഭാവേതബ്ബാ ധമ്മാ ഭാവേതബ്ബതോ, യതോ നം കോചി സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ ദേവോ വാ മാരോ വാ ബ്രഹ്മാ വാ ‘‘ഇമേ നാമ തേ ധമ്മാ അനഭിസമ്ബുദ്ധാ’’തി സഹ ധമ്മേന അനുയുഞ്ജിതും സമത്ഥോ നത്ഥി.

    Tathā yaṃkiñci ñeyyaṃ nāma, sabbaṃ taṃ bhagavatā sabbākārena ñātaṃ diṭṭhaṃ adhigataṃ abhisambuddhaṃ. Tathā hissa abhiññeyyā dhammā abhiññeyyato buddhā, pariññeyyā dhammā pariññeyyato, pahātabbā dhammā pahātabbato, sacchikātabbā dhammā sacchikātabbato, bhāvetabbā dhammā bhāvetabbato, yato naṃ koci samaṇo vā brāhmaṇo vā devo vā māro vā brahmā vā ‘‘ime nāma te dhammā anabhisambuddhā’’ti saha dhammena anuyuñjituṃ samattho natthi.

    യംകിഞ്ചി പഹാതബ്ബം നാമ, സബ്ബം തം ഭഗവതോ അനവസേസതോ ബോധിമൂലേയേവ പഹീനം അനുപ്പത്തിധമ്മം , ന തസ്സ പഹാനായ ഉത്തരി കരണീയം അത്ഥി. തഥാ ഹിസ്സ ലോഭദോസമോഹവിപരീതമനസികാരഅഹിരികാനോത്തപ്പഥിനമിദ്ധകോധൂപനാഹ- മക്ഖപലാസഇസ്സാമച്ഛരിയമായാസാഠേയ്യഥമ്ഭസാരമ്ഭമാനാതിമാനമദപ്പമാദതിവിധാ- കുസലമൂലദുച്ചരിതവിസമവിപരീതസഞ്ഞാ- മലവിതക്കപപഞ്ചഏസനാതണ്ഹാചതുബ്ബിധവിപരിയേസആസവഗന്ഥ- ഓഘയോഗാഗതിതണ്ഹുപാദാനപഞ്ചാഭിനന്ദനനീവരണചേതോഖിലചേതസോവിനിബന്ധ- ഛവിവാദമൂലസത്താനുസയഅട്ഠമിച്ഛത്തനവആഘാതവത്ഥുതണ്ഹാ- മൂലകദസഅകുസലകമ്മപഥഏകവീസതി അനേസനദ്വാസട്ഠിദിട്ഠിഗതഅട്ഠസതതണ്ഹാവിചരിതാദിപ്പഭേദം ദിയഡ്ഢകിലേസസഹസ്സം സഹ വാസനായ പഹീനം സമുച്ഛിന്നം സമൂഹതം, യതോ നം കോചി സമണോ വാ…പേ॰… ബ്രഹ്മാ വാ ‘‘ഇമേ നാമ തേ കിലേസാ അപ്പഹീനാ’’തി സഹ ധമ്മേന അനുയുഞ്ജിതും സമത്ഥോ നത്ഥി.

    Yaṃkiñci pahātabbaṃ nāma, sabbaṃ taṃ bhagavato anavasesato bodhimūleyeva pahīnaṃ anuppattidhammaṃ , na tassa pahānāya uttari karaṇīyaṃ atthi. Tathā hissa lobhadosamohaviparītamanasikāraahirikānottappathinamiddhakodhūpanāha- makkhapalāsaissāmacchariyamāyāsāṭheyyathambhasārambhamānātimānamadappamādatividhā- kusalamūladuccaritavisamaviparītasaññā- malavitakkapapañcaesanātaṇhācatubbidhavipariyesaāsavagantha- oghayogāgatitaṇhupādānapañcābhinandananīvaraṇacetokhilacetasovinibandha- chavivādamūlasattānusayaaṭṭhamicchattanavaāghātavatthutaṇhā- mūlakadasaakusalakammapathaekavīsati anesanadvāsaṭṭhidiṭṭhigataaṭṭhasatataṇhāvicaritādippabhedaṃ diyaḍḍhakilesasahassaṃ saha vāsanāya pahīnaṃ samucchinnaṃ samūhataṃ, yato naṃ koci samaṇo vā…pe… brahmā vā ‘‘ime nāma te kilesā appahīnā’’ti saha dhammena anuyuñjituṃ samattho natthi.

    യേ ചിമേ ഭഗവതാ കമ്മവിപാകകിലേസൂപവാദആണാവീതിക്കമപ്പഭേദാ അന്തരായികാ വുത്താ, അലമേവ തേ പടിസേവതോ ഏകന്തേന അന്തരായായ. യതോ നം കോചി സമണോ വാ…പേ॰… ബ്രഹ്മാ വാ ‘‘നാലം തേ പടിസേവതോ അന്തരായായാ’’തി സഹ ധമ്മേന അനുയുഞ്ജിതും സമത്ഥോ നത്ഥി.

    Ye cime bhagavatā kammavipākakilesūpavādaāṇāvītikkamappabhedā antarāyikā vuttā, alameva te paṭisevato ekantena antarāyāya. Yato naṃ koci samaṇo vā…pe… brahmā vā ‘‘nālaṃ te paṭisevato antarāyāyā’’ti saha dhammena anuyuñjituṃ samattho natthi.

    യോ ച ഭഗവതാ നിരവസേസവട്ടദുക്ഖനിസ്സരണായ സീലസമാധിപഞ്ഞായ സങ്ഗഹോ സത്തകോട്ഠാസികോ സത്തതിംസപ്പഭേദോ അരിയമഗ്ഗപുബ്ബങ്ഗമോ അനുത്തരോ നിയ്യാനികോ ധമ്മോ ദേസിതോ, സോ ഏകന്തേനേവ നിയ്യാതി, പടിപന്നസ്സ വട്ടദുക്ഖതോ മോക്ഖായ ഹോതി, യതോ നം കോചി സമണോ വാ…പേ॰… ബ്രഹ്മാ വാ ‘‘നിയ്യാനികോ ധമ്മോതി തയാ ദേസിതോ ന നിയ്യാതീ’’തി സഹ ധമ്മേന അനുയുഞ്ജിതും സമത്ഥോ നത്ഥീതി. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ തേ പടിജാനതോ ഇമേ ധമ്മാ അനഭിസമ്ബുദ്ധാ’’തി (മ॰ നി॰ ൧.൧൫൦) വിത്ഥാരോ. ഏവമേതാനി അത്തനോ ഞാണപ്പഹാനദേസനാവിസേസാനം അവിതഥഭാവാവബോധനതോ അവിപരീതാകാരപ്പവത്തിതാനി ഭഗവതോ ചതുവേസാരജ്ജഞാണാനി തഥാനി അവിതഥാനി അനഞ്ഞഥാനി. ഏവമ്പി ഭഗവാ തഥാനി ആഗതോതി തഥാഗതോ.

    Yo ca bhagavatā niravasesavaṭṭadukkhanissaraṇāya sīlasamādhipaññāya saṅgaho sattakoṭṭhāsiko sattatiṃsappabhedo ariyamaggapubbaṅgamo anuttaro niyyāniko dhammo desito, so ekanteneva niyyāti, paṭipannassa vaṭṭadukkhato mokkhāya hoti, yato naṃ koci samaṇo vā…pe… brahmā vā ‘‘niyyāniko dhammoti tayā desito na niyyātī’’ti saha dhammena anuyuñjituṃ samattho natthīti. Vuttañhetaṃ – ‘‘sammāsambuddhassa te paṭijānato ime dhammā anabhisambuddhā’’ti (ma. ni. 1.150) vitthāro. Evametāni attano ñāṇappahānadesanāvisesānaṃ avitathabhāvāvabodhanato aviparītākārappavattitāni bhagavato catuvesārajjañāṇāni tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.

    തഥാ നിരയഗതി, തിരച്ഛാനഗതി, പേതഗതി, മനുസ്സഗതി, ദേവഗതീതി പഞ്ച ഗതിയോ, താസു സഞ്ജീവാദയോ അട്ഠ മഹാനിരയാ, കുക്കുളാദയോ സോളസ ഉസ്സദനിരയാ, ലോകന്തരികനിരയോതി സബ്ബേപിമേ ഏകന്തദുക്ഖതായ നിരസ്സാദട്ഠേന നിരയാ, യഥാകമ്മുനാ ഗന്തബ്ബതോ ഗതി ചാതി നിരയഗതി, തിബ്ബന്ധകാരസീതനരകാപി ഏതേസ്വേവ അന്തോഗധാ. കിമികീടസരീസപപക്ഖിസോണസിങ്ഗാലാദയോ തിരിയം അഞ്ഛിതഭാവേന തിരച്ഛാനാ, തേ ഏവ ഗതീതി തിരച്ഛാനഗതി. ഖുപ്പിപാസിതത്താ പരദത്തൂപജീവിനിജ്ഝാമതണ്ഹികാദയോ ദുക്ഖബഹുലതായ പാകടസുഖതോ ഇതാ വിഗതാതി പേതാ, തേ ഏവ ഗതീതി പേതഗതി, കാലകഞ്ചികാദിഅസുരാപി ഏതേസ്വേവന്തോഗധാ. പരിത്തദീപവാസീഹി സദ്ധിം ജമ്ബുദീപാദിചതുമഹാദീപവാസിനോ മനസോ ഉസ്സന്നതായ മനുസ്സാ, തേ ഏവ ഗതീതി മനുസ്സഗതി. ചാതുമഹാരാജികതോ പട്ഠായ യാവ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനൂപഗാതി ഇമേ ഛബ്ബീസതി ദേവനികായാ ദിബ്ബന്തി അത്തനോ ഇദ്ധാനുഭാവേന കീളന്തി ജോതന്തി ചാതി ദേവാ, തേ ഏവ ഗതീതി ദേവഗതി.

    Tathā nirayagati, tiracchānagati, petagati, manussagati, devagatīti pañca gatiyo, tāsu sañjīvādayo aṭṭha mahānirayā, kukkuḷādayo soḷasa ussadanirayā, lokantarikanirayoti sabbepime ekantadukkhatāya nirassādaṭṭhena nirayā, yathākammunā gantabbato gati cāti nirayagati, tibbandhakārasītanarakāpi etesveva antogadhā. Kimikīṭasarīsapapakkhisoṇasiṅgālādayo tiriyaṃ añchitabhāvena tiracchānā, te eva gatīti tiracchānagati. Khuppipāsitattā paradattūpajīvinijjhāmataṇhikādayo dukkhabahulatāya pākaṭasukhato itā vigatāti petā, te eva gatīti petagati, kālakañcikādiasurāpi etesvevantogadhā. Parittadīpavāsīhi saddhiṃ jambudīpādicatumahādīpavāsino manaso ussannatāya manussā, te eva gatīti manussagati. Cātumahārājikato paṭṭhāya yāva nevasaññānāsaññāyatanūpagāti ime chabbīsati devanikāyā dibbanti attano iddhānubhāvena kīḷanti jotanti cāti devā, te eva gatīti devagati.

    താ പനേതാ ഗതിയോ യസ്മാ തംതംകമ്മനിബ്ബത്തോ ഉപപത്തിഭവവിസേസോ, തസ്മാ അത്ഥതോ വിപാകക്ഖന്ധാ കടത്താ ച രൂപം. തത്ഥ ‘‘അയം നാമ ഗതി ഇമിനാ നാമ കമ്മുനാ ജായതി, തസ്സ ച കമ്മസ്സ പച്ചയവിസേസേഹി ഏവം വിഭാഗഭിന്നത്താ വിസും ഏതേ സത്തനികായാ ഏവം വിഭാഗഭിന്നാ’’തി യഥാസകം ഹേതുഫലവിഭാഗപരിച്ഛിന്ദനവസേന ഠാനസോ ഹേതുസോ ഭഗവതോ ഞാണം പവത്തതി. തേനാഹ ഭഗവാ –

    Tā panetā gatiyo yasmā taṃtaṃkammanibbatto upapattibhavaviseso, tasmā atthato vipākakkhandhā kaṭattā ca rūpaṃ. Tattha ‘‘ayaṃ nāma gati iminā nāma kammunā jāyati, tassa ca kammassa paccayavisesehi evaṃ vibhāgabhinnattā visuṃ ete sattanikāyā evaṃ vibhāgabhinnā’’ti yathāsakaṃ hetuphalavibhāgaparicchindanavasena ṭhānaso hetuso bhagavato ñāṇaṃ pavattati. Tenāha bhagavā –

    ‘‘പഞ്ച ഖോ ഇമാ, സാരിപുത്ത, ഗതിയോ. കതമാ പഞ്ച? നിരയോ, തിരച്ഛാനയോനി, പേത്തിവിസയോ, മനുസ്സാ, ദേവാ. നിരയഞ്ചാഹം, സാരിപുത്ത, പജാനാമി നിരയഗാമിഞ്ച മഗ്ഗം നിരയഗാമിനിഞ്ച പടിപദം, യഥാ പടിപന്നോ ച കായസ്സ ഭേദാ പരമ്മരണാ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം നിരയം ഉപപജ്ജതി, തഞ്ച പജാനാമീ’’തിആദി (മ॰ നി॰ ൧.൧൫൩).

    ‘‘Pañca kho imā, sāriputta, gatiyo. Katamā pañca? Nirayo, tiracchānayoni, pettivisayo, manussā, devā. Nirayañcāhaṃ, sāriputta, pajānāmi nirayagāmiñca maggaṃ nirayagāminiñca paṭipadaṃ, yathā paṭipanno ca kāyassa bhedā parammaraṇā apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ nirayaṃ upapajjati, tañca pajānāmī’’tiādi (ma. ni. 1.153).

    താനി പനേതാനി ഭഗവതോ ഞാണാനി തസ്മിം തസ്മിം വിസയേ അവിപരീതാകാരപ്പവത്തിയാ അവിസംവാദനതോ തഥാനി അവിതഥാനി അനഞ്ഞഥാനി. ഏവമ്പി ഭഗവാ തഥാനി ആഗതോതി തഥാഗതോ.

    Tāni panetāni bhagavato ñāṇāni tasmiṃ tasmiṃ visaye aviparītākārappavattiyā avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.

    തഥാ യം സത്താനം സദ്ധാദിയോഗവികലാവികലഭാവാവബോധനേന അപ്പരജക്ഖമഹാരജക്ഖതാദിവിസേസവിഭാവനം പഞ്ഞാസായ ആകാരേഹി പവത്തം ഭഗവതോ ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തഞാണം. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘സദ്ധോ പുഗ്ഗലോ അപ്പരജക്ഖോ, അസ്സദ്ധോ പുഗ്ഗലോ മഹാരജക്ഖോ’’തി (പടി॰ മ॰ ൧.൧൧൧) വിത്ഥാരോ.

    Tathā yaṃ sattānaṃ saddhādiyogavikalāvikalabhāvāvabodhanena apparajakkhamahārajakkhatādivisesavibhāvanaṃ paññāsāya ākārehi pavattaṃ bhagavato indriyaparopariyattañāṇaṃ. Vuttañhetaṃ – ‘‘saddho puggalo apparajakkho, assaddho puggalo mahārajakkho’’ti (paṭi. ma. 1.111) vitthāro.

    യഞ്ച ‘‘അയം പുഗ്ഗലോ അപ്പരജക്ഖോ, അയം സസ്സതദിട്ഠികോ, അയം ഉച്ഛേദദിട്ഠികോ, അയം അനുലോമികായം ഖന്തിയം ഠിതോ, അയം യഥാഭൂതഞാണേ ഠിതോ, അയം കാമാസയോ, ന നേക്ഖമ്മാദിആസയോ, അയം നേക്ഖമ്മാസയോ, ന കാമാദിആസയോ’’തിആദിനാ ‘‘ഇമസ്സ കാമരാഗോ അതിവിയ ഥാമഗതോ, ന പടിഘാദികോ, ഇമസ്സ പടിഘോ അതിവിയ ഥാമഗതോ, ന കാമരാഗാദികോ’’തിആദിനാ ‘‘ഇമസ്സ പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ അധികോ, ന അപുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ ന ആനേഞ്ജാഭിസങ്ഖാരോ, ഇമസ്സ അപുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ അധികോ, ന പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ ന ആനേഞ്ജാഭിസങ്ഖാരോ, ഇമസ്സ ആനേഞ്ജാഭിസങ്ഖാരോ അധികോ, ന പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ ന അപുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ. ഇമസ്സ കായസുചരിതം അധികം, ഇമസ്സ വചീസുചരിതം, ഇമസ്സ മനോസുചരിതം, അയം ഹീനാധിമുത്തികോ, അയം പണീതാധിമുത്തികോ, അയം കമ്മാവരണേന സമന്നാഗതോ, അയം കിലേസാവരണേന സമന്നാഗതോ, അയം വിപാകാവരണേന സമന്നാഗതോ, അയം ന കമ്മാവരണേന സമന്നാഗതോ, ന കിലേസാവരണേന സമന്നാഗതോ, ന വിപാകാവരണേന സമന്നാഗതോ’’തിആദിനാ ച സത്താനം ആസയാദീനം യഥാഭൂതം വിഭാവനാകാരപ്പവത്തം ഭഗവതോ ആസയാനുസയഞാണം. യം സന്ധായ വുത്തം –

    Yañca ‘‘ayaṃ puggalo apparajakkho, ayaṃ sassatadiṭṭhiko, ayaṃ ucchedadiṭṭhiko, ayaṃ anulomikāyaṃ khantiyaṃ ṭhito, ayaṃ yathābhūtañāṇe ṭhito, ayaṃ kāmāsayo, na nekkhammādiāsayo, ayaṃ nekkhammāsayo, na kāmādiāsayo’’tiādinā ‘‘imassa kāmarāgo ativiya thāmagato, na paṭighādiko, imassa paṭigho ativiya thāmagato, na kāmarāgādiko’’tiādinā ‘‘imassa puññābhisaṅkhāro adhiko, na apuññābhisaṅkhāro na āneñjābhisaṅkhāro, imassa apuññābhisaṅkhāro adhiko, na puññābhisaṅkhāro na āneñjābhisaṅkhāro, imassa āneñjābhisaṅkhāro adhiko, na puññābhisaṅkhāro na apuññābhisaṅkhāro. Imassa kāyasucaritaṃ adhikaṃ, imassa vacīsucaritaṃ, imassa manosucaritaṃ, ayaṃ hīnādhimuttiko, ayaṃ paṇītādhimuttiko, ayaṃ kammāvaraṇena samannāgato, ayaṃ kilesāvaraṇena samannāgato, ayaṃ vipākāvaraṇena samannāgato, ayaṃ na kammāvaraṇena samannāgato, na kilesāvaraṇena samannāgato, na vipākāvaraṇena samannāgato’’tiādinā ca sattānaṃ āsayādīnaṃ yathābhūtaṃ vibhāvanākārappavattaṃ bhagavato āsayānusayañāṇaṃ. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –

    ‘‘ഇധ തഥാഗതോ സത്താനം ആസയം ജാനാതി, അനുസയം ജാനാതി, ചരിതം ജാനാതി, അധിമുത്തിം ജാനാതി, ഭബ്ബാഭബ്ബേ സത്തേ ജാനാതീ’’തിആദി (പടി॰ മ॰ ൧.൧൧൩).

    ‘‘Idha tathāgato sattānaṃ āsayaṃ jānāti, anusayaṃ jānāti, caritaṃ jānāti, adhimuttiṃ jānāti, bhabbābhabbe satte jānātī’’tiādi (paṭi. ma. 1.113).

    യഞ്ച ഉപരിമഹേട്ഠിമപുരിമപച്ഛിമകായേഹി ദക്ഖിണവാമഅക്ഖികണ്ണസോതനാസികസോതഅംസകൂടഹത്ഥപാദേഹി അങ്ഗുലിഅങ്ഗുലന്തരേഹി ലോമകൂപേഹി ച അഗ്ഗിക്ഖന്ധൂദകധാരാപവത്തനം അനഞ്ഞസാധാരണം വിവിധവികുബ്ബനിദ്ധിനിമ്മാപനകം ഭഗവതോ യമകപാടിഹാരിയഞാണം. യം സന്ധായ വുത്തം –

    Yañca uparimaheṭṭhimapurimapacchimakāyehi dakkhiṇavāmaakkhikaṇṇasotanāsikasotaaṃsakūṭahatthapādehi aṅguliaṅgulantarehi lomakūpehi ca aggikkhandhūdakadhārāpavattanaṃ anaññasādhāraṇaṃ vividhavikubbaniddhinimmāpanakaṃ bhagavato yamakapāṭihāriyañāṇaṃ. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –

    ‘‘ഇധ തഥാഗതോ യമകപാടിഹാരിയം കരോതി അസാധാരണം സാവകേഹി, ഉപരിമകായതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ഹേട്ഠിമകായതോ ഉദകധാരാ പവത്തതി. ഹേട്ഠിമകായതോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പവത്തതി, ഉപരിമകായതോ ഉദകധാരാ പവത്തതീ’’തിആദി (പടി॰ മ॰ ൧.൧൧൬).

    ‘‘Idha tathāgato yamakapāṭihāriyaṃ karoti asādhāraṇaṃ sāvakehi, uparimakāyato aggikkhandho pavattati, heṭṭhimakāyato udakadhārā pavattati. Heṭṭhimakāyato aggikkhandho pavattati, uparimakāyato udakadhārā pavattatī’’tiādi (paṭi. ma. 1.116).

    യഞ്ച രാഗാദീഹി ജാതിആദീഹി ച അനേകേഹി ദുക്ഖധമ്മേഹി ഉപദ്ദുതം സത്തനികായം തതോ നീഹരിതുകാമതാവസേന നാനാനയേഹി പവത്തസ്സ ഭഗവതോ മഹാകരുണോക്കമനസ്സ പച്ചയഭൂതം മഹാകരുണാസമാപത്തിഞാണം. യഥാഹ (പടി॰ മ॰ ൧.൧൧൭-൧൧൮) –

    Yañca rāgādīhi jātiādīhi ca anekehi dukkhadhammehi upaddutaṃ sattanikāyaṃ tato nīharitukāmatāvasena nānānayehi pavattassa bhagavato mahākaruṇokkamanassa paccayabhūtaṃ mahākaruṇāsamāpattiñāṇaṃ. Yathāha (paṭi. ma. 1.117-118) –

    ‘‘കതമം തഥാഗതസ്സ മഹാകരുണാസമാപത്തിയാ ഞാണം? ബഹുകേഹി ആകാരേഹി പസ്സന്താനം ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം സത്തേസു മഹാകരുണാ ഓക്കമതി, ആദിത്തോ ലോകസന്നിവാസോതി പസ്സന്താനം ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം സത്തേസു മഹാകരുണാ ഓക്കമതി. ഉയ്യുത്തോ, പയാതോ, കുമ്മഗ്ഗപ്പടിപന്നോ, ഉപനീയതി ലോകോ അദ്ധുവോ, അതാണോ ലോകോ അനഭിസ്സരോ , അസ്സകോ ലോകോ, സബ്ബം പഹായ ഗമനീയം, ഊനോ ലോകോ അതിത്തോ തണ്ഹാദാസോതി പസ്സന്താനം ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം സത്തേസു മഹാകരുണാ ഓക്കമതി.

    ‘‘Katamaṃ tathāgatassa mahākaruṇāsamāpattiyā ñāṇaṃ? Bahukehi ākārehi passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati, āditto lokasannivāsoti passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati. Uyyutto, payāto, kummaggappaṭipanno, upanīyati loko addhuvo, atāṇo loko anabhissaro , assako loko, sabbaṃ pahāya gamanīyaṃ, ūno loko atitto taṇhādāsoti passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati.

    ‘‘അതായനോ ലോകസന്നിവാസോ, അലേണോ, അസരണോ, അസരണീഭൂതോ. ഉദ്ധതോ ലോകോ അവൂപസന്തോ, സസല്ലോ ലോകസന്നിവാസോ വിദ്ധോ പുഥുസല്ലേഹി, അവിജ്ജന്ധകാരാവരണോ കിലേസപഞ്ജരപക്ഖിത്തോ, അവിജ്ജാഗതോ ലോകസന്നിവാസോ അണ്ഡഭൂതോ പരിയോനദ്ധോ തന്താകുലകജാതോ കുലഗുണ്ഡികജാതോ മുഞ്ജപബ്ബജഭൂതോ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം സംസാരം നാതിവത്തതി, അവിജ്ജാവിസദോസസംലിത്തോ, കിലേസകലലീഭൂതോ, രാഗദോസമോഹജടാജടിതോ.

    ‘‘Atāyano lokasannivāso, aleṇo, asaraṇo, asaraṇībhūto. Uddhato loko avūpasanto, sasallo lokasannivāso viddho puthusallehi, avijjandhakārāvaraṇo kilesapañjarapakkhitto, avijjāgato lokasannivāso aṇḍabhūto pariyonaddho tantākulakajāto kulaguṇḍikajāto muñjapabbajabhūto apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ saṃsāraṃ nātivattati, avijjāvisadosasaṃlitto, kilesakalalībhūto, rāgadosamohajaṭājaṭito.

    ‘‘തണ്ഹാസങ്ഘാടപടിമുക്കോ, തണ്ഹാജാലേന ഓത്ഥടോ, തണ്ഹാസോതേന വുയ്ഹതി, തണ്ഹാസഞ്ഞോജനേന സംയുത്തോ, തണ്ഹാനുസയേന അനുസടോ, തണ്ഹാസന്താപേന സന്തപ്പതി, തണ്ഹാപരിളാഹേന പരിഡയ്ഹതി.

    ‘‘Taṇhāsaṅghāṭapaṭimukko, taṇhājālena otthaṭo, taṇhāsotena vuyhati, taṇhāsaññojanena saṃyutto, taṇhānusayena anusaṭo, taṇhāsantāpena santappati, taṇhāpariḷāhena pariḍayhati.

    ‘‘ദിട്ഠിസങ്ഘാടപടിമുക്കോ, ദിട്ഠിജാലേന ഓത്ഥടോ, ദിട്ഠിസോതേന വുയ്ഹതി, ദിട്ഠിസഞ്ഞോജനേന സംയുത്തോ, ദിട്ഠാനുസയേന അനുസടോ, ദിട്ഠിസന്താപേന സന്തപ്പതി, ദിട്ഠിപരിളാഹേന പരിഡയ്ഹതി.

    ‘‘Diṭṭhisaṅghāṭapaṭimukko, diṭṭhijālena otthaṭo, diṭṭhisotena vuyhati, diṭṭhisaññojanena saṃyutto, diṭṭhānusayena anusaṭo, diṭṭhisantāpena santappati, diṭṭhipariḷāhena pariḍayhati.

    ‘‘ജാതിയാ അനുഗതോ, ജരായ അനുസടോ, ബ്യാധിനാ അഭിഭൂതോ, മരണേന അബ്ഭാഹതോ, ദുക്ഖേ പതിട്ഠിതോ.

    ‘‘Jātiyā anugato, jarāya anusaṭo, byādhinā abhibhūto, maraṇena abbhāhato, dukkhe patiṭṭhito.

    ‘‘തണ്ഹായ ഉഡ്ഡിതോ, ജരാപാകാരപരിക്ഖിത്തോ, മച്ചുപാസേന പരിക്ഖിത്തോ, മഹാബന്ധനബദ്ധോ, രാഗബന്ധനേന ദോസമോഹമാനദിട്ഠികിലേസദുച്ചരിതബന്ധനേന ബദ്ധോ, മഹാസമ്ബാധപ്പടിപന്നോ, മഹാപലിബോധേന പലിബുദ്ധോ, മഹാപപാതേ പതിതോ, മഹാകന്താരപ്പടിപന്നോ, മഹാസംസാരപ്പടിപന്നോ, മഹാവിദുഗ്ഗേ സമ്പരിവത്തതി, മഹാപലിപേ പലിപന്നോ.

    ‘‘Taṇhāya uḍḍito, jarāpākāraparikkhitto, maccupāsena parikkhitto, mahābandhanabaddho, rāgabandhanena dosamohamānadiṭṭhikilesaduccaritabandhanena baddho, mahāsambādhappaṭipanno, mahāpalibodhena palibuddho, mahāpapāte patito, mahākantārappaṭipanno, mahāsaṃsārappaṭipanno, mahāvidugge samparivattati, mahāpalipe palipanno.

    ‘‘അബ്ഭാഹതോ ലോകസന്നിവാസോ, ആദിത്തോ ലോകസന്നിവാസോ രാഗഗ്ഗിനാ ദോസഗ്ഗിനാ മോഹഗ്ഗിനാ ജാതിയാ ജരായ മരണേന സോകേഹി പരിദേവേഹി ദുക്ഖേഹി ദോമനസ്സേഹി ഉപായാസേഹി, ഉന്നീതകോ ലോകസന്നിവാസോ ഹഞ്ഞതി നിച്ചമതാണോ പത്തദണ്ഡോ തക്കരോ, വജ്ജബന്ധനബദ്ധോ ആഘാതനപച്ചുപട്ഠിതോ, അനാഥോ ലോകസന്നിവാസോ പരമകാരുഞ്ഞപ്പത്തോ, ദുക്ഖാഭിതുന്നോ ചിരരത്തം പീളിതോ, ഗധിതോ നിച്ചം പിപാസിതോ.

    ‘‘Abbhāhato lokasannivāso, āditto lokasannivāso rāgagginā dosagginā mohagginā jātiyā jarāya maraṇena sokehi paridevehi dukkhehi domanassehi upāyāsehi, unnītako lokasannivāso haññati niccamatāṇo pattadaṇḍo takkaro, vajjabandhanabaddho āghātanapaccupaṭṭhito, anātho lokasannivāso paramakāruññappatto, dukkhābhitunno cirarattaṃ pīḷito, gadhito niccaṃ pipāsito.

    ‘‘അന്ധോ അചക്ഖുകോ, ഹതനേത്തോ അപരിണായകോ, വിപഥപക്ഖന്ദോ അഞ്ജസാപരദ്ധോ, മഹോഘപക്ഖന്ദോ.

    ‘‘Andho acakkhuko, hatanetto apariṇāyako, vipathapakkhando añjasāparaddho, mahoghapakkhando.

    ‘‘ദ്വീഹി ദിട്ഠിഗതേഹി പരിയുട്ഠിതോ, തീഹി ദുച്ചരിതേഹി വിപ്പടിപന്നോ, ചതൂഹി യോഗേഹി യോജിതോ, ചതൂഹി ഗന്ഥേഹി ഗന്ഥിതോ, ചതൂഹി ഉപാദാനേഹി ഉപാദിയതി, പഞ്ചഗതിസമാരുള്ഹോ, പഞ്ചഹി കാമഗുണേഹി രജ്ജതി, പഞ്ചഹി നീവരണേഹി ഓത്ഥടോ, ഛഹി വിവാദമൂലേഹി വിവദതി, ഛഹി തണ്ഹാകായേഹി രജ്ജതി, ഛഹി ദിട്ഠിഗതേഹി പരിയുട്ഠിതോ, സത്തഹി അനുസയേഹി അനുസടോ, സത്തഹി സഞ്ഞോജനേഹി സംയുത്തോ, സത്തഹി മാനേഹി ഉന്നതോ, അട്ഠഹി ലോകധമ്മേഹി സമ്പരിവത്തതി, അട്ഠഹി മിച്ഛത്തേഹി നിയ്യാതോ, അട്ഠഹി പുരിസദോസേഹി ദുസ്സതി, നവഹി ആഘാതവത്ഥൂഹി ആഘാതിതോ, നവവിധമാനേഹി ഉന്നതോ, നവഹി തണ്ഹാമൂലകേഹി ധമ്മേഹി രജ്ജതി, ദസഹി കിലേസവത്ഥൂഹി കിലിസ്സതി, ദസഹി ആഘാതവത്ഥൂഹി ആഘാതിതോ, ദസഹി അകുസലകമ്മപഥേഹി സമന്നാഗതോ, ദസഹി സംയോജനേഹി സംയുത്തോ, ദസഹി മിച്ഛത്തേഹി നിയ്യാതോ, ദസവത്ഥുകായ മിച്ഛാദിട്ഠിയാ സമന്നാഗതോ, ദസവത്ഥുകായ അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ സമന്നാഗതോ, അട്ഠസതതണ്ഹാപപഞ്ചേഹി പപഞ്ചിതോ, ദ്വാസട്ഠിയാ ദിട്ഠിഗതേഹി പരിയുട്ഠിതോ, ലോകസന്നിവാസോതി പസ്സന്താനം ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം സത്തേസു മഹാകരുണാ ഓക്കമതി.

    ‘‘Dvīhi diṭṭhigatehi pariyuṭṭhito, tīhi duccaritehi vippaṭipanno, catūhi yogehi yojito, catūhi ganthehi ganthito, catūhi upādānehi upādiyati, pañcagatisamāruḷho, pañcahi kāmaguṇehi rajjati, pañcahi nīvaraṇehi otthaṭo, chahi vivādamūlehi vivadati, chahi taṇhākāyehi rajjati, chahi diṭṭhigatehi pariyuṭṭhito, sattahi anusayehi anusaṭo, sattahi saññojanehi saṃyutto, sattahi mānehi unnato, aṭṭhahi lokadhammehi samparivattati, aṭṭhahi micchattehi niyyāto, aṭṭhahi purisadosehi dussati, navahi āghātavatthūhi āghātito, navavidhamānehi unnato, navahi taṇhāmūlakehi dhammehi rajjati, dasahi kilesavatthūhi kilissati, dasahi āghātavatthūhi āghātito, dasahi akusalakammapathehi samannāgato, dasahi saṃyojanehi saṃyutto, dasahi micchattehi niyyāto, dasavatthukāya micchādiṭṭhiyā samannāgato, dasavatthukāya antaggāhikāya diṭṭhiyā samannāgato, aṭṭhasatataṇhāpapañcehi papañcito, dvāsaṭṭhiyā diṭṭhigatehi pariyuṭṭhito, lokasannivāsoti passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati.

    ‘‘അഹഞ്ചമ്ഹി തിണ്ണോ, ലോകോ ച അതിണ്ണോ. അഹഞ്ചമ്ഹി മുത്തോ, ലോകോ ച അമുത്തോ. അഹഞ്ചമ്ഹി ദന്തോ, ലോകോ ച അദന്തോ. അഹഞ്ചമ്ഹി സന്തോ, ലോകോ ച അസന്തോ. അഹഞ്ചമ്ഹി അസ്സത്ഥോ, ലോകോ ച അനസ്സത്ഥോ. അഹഞ്ചമ്ഹി പരിനിബ്ബുതോ, ലോകോ ച അപരിനിബ്ബുതോ. പഹോമി ഖ്വാഹം തിണ്ണോ താരേതും, മുത്തോ മോചേതും, ദന്തോ ദമേതും, സന്തോ സമേതും, അസ്സത്ഥോ അസ്സാസേതും, പരിനിബ്ബുതോ പരിനിബ്ബാപേതുന്തി പസ്സന്താനം ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം സത്തേസു മഹാകരുണാ ഓക്കമതീ’’തി (പടി॰ മ॰ ൧.൧൧൭-൧൧൮).

    ‘‘Ahañcamhi tiṇṇo, loko ca atiṇṇo. Ahañcamhi mutto, loko ca amutto. Ahañcamhi danto, loko ca adanto. Ahañcamhi santo, loko ca asanto. Ahañcamhi assattho, loko ca anassattho. Ahañcamhi parinibbuto, loko ca aparinibbuto. Pahomi khvāhaṃ tiṇṇo tāretuṃ, mutto mocetuṃ, danto dametuṃ, santo sametuṃ, assattho assāsetuṃ, parinibbuto parinibbāpetunti passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamatī’’ti (paṭi. ma. 1.117-118).

    ഏവം ഏകൂനനവുതിയാ ആകാരേഹി വിഭജനം കതം.

    Evaṃ ekūnanavutiyā ākārehi vibhajanaṃ kataṃ.

    യം പന യാവതാ ധമ്മധാതുയാ യത്തകം ഞാതബ്ബം സങ്ഖതാസങ്ഖതാദികസ്സ സബ്ബസ്സ പരോപദേസനിരപേക്ഖം സബ്ബാകാരേന പടിവിജ്ഝനസമത്ഥം ആകങ്ഖമത്തപ്പടിബദ്ധവുത്തിഅനഞ്ഞസാധാരണം ഭഗവതോ ഞാണം സബ്ബഥാ അനവസേസസങ്ഖതാസങ്ഖതസമ്മുതിസച്ചാവബോധതോ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം തത്ഥാവരണാഭാവതോ നിസ്സങ്ഗപ്പവത്തിമുപാദായ അനാവരണഞാണന്തി വുച്ചതി. ഏകമേവ ഹി തം ഞാണം വിസയപ്പവത്തിമുഖേന അഞ്ഞേഹി അസാധാരണഭാവദസ്സനത്ഥം ദുവിധേന ഉദ്ദിട്ഠം. അഞ്ഞഥാ സബ്ബഞ്ഞുതാനാവരണഞാണാനം സാധാരണതാ സബ്ബവിസയതാ ആപജ്ജേയ്യും, ന ച തം യുത്തം കിഞ്ചാപി ഇമായ യുത്തിയാ. അയഞ്ഹേത്ഥ പാളി –

    Yaṃ pana yāvatā dhammadhātuyā yattakaṃ ñātabbaṃ saṅkhatāsaṅkhatādikassa sabbassa paropadesanirapekkhaṃ sabbākārena paṭivijjhanasamatthaṃ ākaṅkhamattappaṭibaddhavuttianaññasādhāraṇaṃ bhagavato ñāṇaṃ sabbathā anavasesasaṅkhatāsaṅkhatasammutisaccāvabodhato sabbaññutaññāṇaṃ tatthāvaraṇābhāvato nissaṅgappavattimupādāya anāvaraṇañāṇanti vuccati. Ekameva hi taṃ ñāṇaṃ visayappavattimukhena aññehi asādhāraṇabhāvadassanatthaṃ duvidhena uddiṭṭhaṃ. Aññathā sabbaññutānāvaraṇañāṇānaṃ sādhāraṇatā sabbavisayatā āpajjeyyuṃ, na ca taṃ yuttaṃ kiñcāpi imāya yuttiyā. Ayañhettha pāḷi –

    ‘‘സബ്ബം സങ്ഖതമസങ്ഖതം അനവസേസം ജാനാതീതി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം, തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി അനാവരണഞാണം. അതീതം സബ്ബം ജാനാതീതി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം, തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി അനാവരണഞാണം. അനാഗതം സബ്ബം ജാനാതീതി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം, തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി അനാവരണഞാണം. പച്ചുപ്പന്നം സബ്ബം ജാനാതീതി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം, തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി അനാവരണഞാണ’’ന്തി (പടി॰ മ॰ ൧.൧൧൯-൧൨൦) വിത്ഥാരോ.

    ‘‘Sabbaṃ saṅkhatamasaṅkhataṃ anavasesaṃ jānātīti sabbaññutaññāṇaṃ, tattha āvaraṇaṃ natthīti anāvaraṇañāṇaṃ. Atītaṃ sabbaṃ jānātīti sabbaññutaññāṇaṃ, tattha āvaraṇaṃ natthīti anāvaraṇañāṇaṃ. Anāgataṃ sabbaṃ jānātīti sabbaññutaññāṇaṃ, tattha āvaraṇaṃ natthīti anāvaraṇañāṇaṃ. Paccuppannaṃ sabbaṃ jānātīti sabbaññutaññāṇaṃ, tattha āvaraṇaṃ natthīti anāvaraṇañāṇa’’nti (paṭi. ma. 1.119-120) vitthāro.

    ഏവമേതാനി ഭഗവതോ ഛഅസാധാരണഞാണാനി അവിപരീതാകാരപ്പവത്തിയാ യഥാസകവിസയസ്സ അവിസംവാദനതോ തഥാനി അവിതഥാനി അനഞ്ഞഥാനി. ഏവമ്പി ഭഗവാ തഥാനി ആഗതോതി തഥാഗതോ.

    Evametāni bhagavato chaasādhāraṇañāṇāni aviparītākārappavattiyā yathāsakavisayassa avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.

    തഥാ –

    Tathā –

    ‘‘സത്തിമേ, ഭിക്ഖവേ, ബോജ്ഝങ്ഗാ – സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ, ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ, വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ, പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ, പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ, സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ, ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ’’തി (പടി॰ മ॰ ൨.൧൭; സം॰ നി॰ ൫.൧൮൫) ഏവം സരൂപതോ, ‘‘യായം ലോകുത്തരമഗ്ഗക്ഖണേ ഉപ്പജ്ജമാനാ ലീനുദ്ധച്ചപതിട്ഠാനായൂഹനകാമസുഖല്ലികത്തകിലമഥാനുയോഗഉച്ഛേദസസ്സതാഭിനിവേസാദീനം അനേകേസം ഉപദ്ദവാനം പടിപക്ഖഭൂതാ സതിആദിഭേദാ ധമ്മസാമഗ്ഗീ, യായ അരിയസാവകോ ബുജ്ഝതി കിലേസനിദ്ദായ ഉട്ഠഹതി, ചത്താരി വാ അരിയസച്ചാനി പടിവിജ്ഝതി, നിബ്ബാനമേവ വാ സച്ഛികരോതീതി, സാ ധമ്മസാമഗ്ഗീ ബോധീതി വുച്ചതി. തസ്സാ ‘ബോധിയാ അങ്ഗാതി ബോജ്ഝങ്ഗാ, അരിയസാവകോ വാ യഥാവുത്തായ ധമ്മസാമഗ്ഗിയാ ബുജ്ഝതീതി കത്വാ ബോധീതി വുച്ചതി, തസ്സ ബോധിസ്സ അങ്ഗാതിപി ബോജ്ഝങ്ഗാ’’തി ഏവം സാമഞ്ഞലക്ഖണതോ. ‘‘ഉപട്ഠാനലക്ഖണോ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ, പവിചയലക്ഖണോ ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ, പഗ്ഗഹലക്ഖണോ വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ, ഫരണലക്ഖണോ പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ, ഉപസമലക്ഖണോ പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ, അവിക്ഖേപലക്ഖണോ സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ, പടിസങ്ഖാനലക്ഖണോ ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ’’തി ഏവം വിസേസലക്ഖണതോ.

    ‘‘Sattime, bhikkhave, bojjhaṅgā – satisambojjhaṅgo, dhammavicayasambojjhaṅgo, vīriyasambojjhaṅgo, pītisambojjhaṅgo, passaddhisambojjhaṅgo, samādhisambojjhaṅgo, upekkhāsambojjhaṅgo’’ti (paṭi. ma. 2.17; saṃ. ni. 5.185) evaṃ sarūpato, ‘‘yāyaṃ lokuttaramaggakkhaṇe uppajjamānā līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhallikattakilamathānuyogaucchedasassatābhinivesādīnaṃ anekesaṃ upaddavānaṃ paṭipakkhabhūtā satiādibhedā dhammasāmaggī, yāya ariyasāvako bujjhati kilesaniddāya uṭṭhahati, cattāri vā ariyasaccāni paṭivijjhati, nibbānameva vā sacchikarotīti, sā dhammasāmaggī bodhīti vuccati. Tassā ‘bodhiyā aṅgāti bojjhaṅgā, ariyasāvako vā yathāvuttāya dhammasāmaggiyā bujjhatīti katvā bodhīti vuccati, tassa bodhissa aṅgātipi bojjhaṅgā’’ti evaṃ sāmaññalakkhaṇato. ‘‘Upaṭṭhānalakkhaṇo satisambojjhaṅgo, pavicayalakkhaṇo dhammavicayasambojjhaṅgo, paggahalakkhaṇo vīriyasambojjhaṅgo, pharaṇalakkhaṇo pītisambojjhaṅgo, upasamalakkhaṇo passaddhisambojjhaṅgo, avikkhepalakkhaṇo samādhisambojjhaṅgo, paṭisaṅkhānalakkhaṇo upekkhāsambojjhaṅgo’’ti evaṃ visesalakkhaṇato.

    ‘‘തത്ഥ കതമോ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ? ഇധ, ഭിക്ഖു , സതിമാ ഹോതി പരമേന സതിനേപക്കേന സമന്നാഗതോ, ചിരകതമ്പി ചിരഭാസിതമ്പി സരിതാ ഹോതി അനുസ്സരിതാ’’തിആദിനാ (വിഭ॰ ൪൬൭) സത്തന്നം ബോജ്ഝങ്ഗാനം അഞ്ഞമഞ്ഞോപകാരവസേന ഏകക്ഖണേ പവത്തിദസ്സനതോ, ‘‘തത്ഥ കതമോ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ? അത്ഥി അജ്ഝത്തം, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മേസു സതി, അത്ഥി ബഹിദ്ധാ ധമ്മേസു സതീ’’തിആദിനാ തേസം വിസയവിഭാഗേന പവത്തിദസ്സനതോ. ‘‘തത്ഥ കതമോ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ഭാവേതി വിവേകനിസ്സിതം വിരാഗനിസ്സിതം നിരോധനിസ്സിതം വോസ്സഗ്ഗപരിണാമി’’ന്തിആദിനാ (വിഭ॰ ൪൭൧) ഭാവനാവിധിദസ്സനതോ. ‘‘തത്ഥ കതമേ സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാ? ഇധ ഭിക്ഖു യസ്മിം സമയേ ലോകുത്തരം ഝാനം ഭാവേതി…പേ॰… തസ്മിം സമയേ സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാ ഹോന്തി സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ…പേ॰… ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ. തത്ഥ കതമോ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ? യാ സതി…പേ॰… അനുസ്സതീ’’തിആദിനാ (വിഭ॰ ൪൭൮-൪൭൯) ഛന്നവുതിയാ നയസഹസ്സവിഭാഗേഹീതി ഏവം നാനാകാരതോ പവത്താനി ഭഗവതോ സമ്ബോജ്ഝങ്ഗവിഭാവനഞാണാനി തസ്സ തസ്സ അത്ഥസ്സ അവിസംവാദനതോ തഥാനി അവിതഥാനി അനഞ്ഞഥാനി. ഏവമ്പി ഭഗവാ തഥാനി ആഗതോതി തഥാഗതോ.

    ‘‘Tattha katamo satisambojjhaṅgo? Idha, bhikkhu , satimā hoti paramena satinepakkena samannāgato, cirakatampi cirabhāsitampi saritā hoti anussaritā’’tiādinā (vibha. 467) sattannaṃ bojjhaṅgānaṃ aññamaññopakāravasena ekakkhaṇe pavattidassanato, ‘‘tattha katamo satisambojjhaṅgo? Atthi ajjhattaṃ, bhikkhave, dhammesu sati, atthi bahiddhā dhammesu satī’’tiādinā tesaṃ visayavibhāgena pavattidassanato. ‘‘Tattha katamo satisambojjhaṅgo? Idha, bhikkhave, bhikkhu satisambojjhaṅgaṃ bhāveti vivekanissitaṃ virāganissitaṃ nirodhanissitaṃ vossaggapariṇāmi’’ntiādinā (vibha. 471) bhāvanāvidhidassanato. ‘‘Tattha katame satta bojjhaṅgā? Idha bhikkhu yasmiṃ samaye lokuttaraṃ jhānaṃ bhāveti…pe… tasmiṃ samaye satta bojjhaṅgā honti satisambojjhaṅgo…pe… upekkhāsambojjhaṅgo. Tattha katamo satisambojjhaṅgo? Yā sati…pe… anussatī’’tiādinā (vibha. 478-479) channavutiyā nayasahassavibhāgehīti evaṃ nānākārato pavattāni bhagavato sambojjhaṅgavibhāvanañāṇāni tassa tassa atthassa avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.

    തഥാ –

    Tathā –

    ‘‘തത്ഥ കതമം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ അരിയസച്ചം? അയമേവ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ. സേയ്യഥിദം, സമ്മാദിട്ഠി…പേ॰… സമ്മാസമാധീ’’തി (വിഭ॰ ൨൦൫) ഏവം സരൂപതോ. സബ്ബകിലേസേഹി ആരകത്താ അരിയഭാവകരത്താ അരിയഫലപ്പടിലാഭകരത്താ ച അരിയോ, അട്ഠവിധത്താ നിബ്ബാനാധിഗമായ ഏകന്തകാരണത്താ ച അട്ഠങ്ഗികോ. കിലേസേ മാരേന്തോ ഗച്ഛതി, നിബ്ബാനത്ഥികേഹി മഗ്ഗീയതി, സയം വാ നിബ്ബാനം മഗ്ഗതീതി മഗ്ഗോതി ഏവം സാമഞ്ഞലക്ഖണതോ. ‘‘സമ്മാ ദസ്സനലക്ഖണാ സമ്മാദിട്ഠി, സമ്മാ അഭിനിരോപനലക്ഖണോ സമ്മാസങ്കപ്പോ, സമ്മാ പരിഗ്ഗഹണലക്ഖണാ സമ്മാവാചാ, സമ്മാ സമുട്ഠാനലക്ഖണോ സമ്മാകമ്മന്തോ, സമ്മാ വോദാനലക്ഖണോ സമ്മാആജീവോ, സമ്മാ പഗ്ഗഹലക്ഖണോ സമ്മാവായാമോ, സമ്മാ ഉപട്ഠാനലക്ഖണാ സമ്മാസതി, സമ്മാ അവിക്ഖേപലക്ഖണോ സമ്മാസമാധീ’’തി ഏവം വിസേസലക്ഖണതോ . സമ്മാദിട്ഠി അഞ്ഞേഹിപി അത്തനോ പച്ചനീകകിലേസേഹി സദ്ധിം മിച്ഛാദിട്ഠിം പജഹതി, നിബ്ബാനം ആരമ്മണം കരോതി, തപ്പടിച്ഛാദകമോഹവിധമനേന അസമ്മോഹതോ സമ്പയുത്തധമ്മേ ച പസ്സതി. തഥാ സമ്മാസങ്കപ്പാദയോപി മിച്ഛാസങ്കപ്പാദീനി പജഹന്തി, നിബ്ബാനഞ്ച ആരമ്മണം കരോന്തി, സഹജാതധമ്മാനം സമ്മാഅഭിനിരോപനപരിഗ്ഗഹണസമുട്ഠാനവോദാനപഗ്ഗഹഉപട്ഠാനസമാദഹനാനി ച കരോന്തീതി ഏവം കിച്ചവിഭാഗതോ. സമ്മാദിട്ഠി പുബ്ബഭാഗേ നാനക്ഖണാ വിസും വിസും ദുക്ഖാദിആരമ്മണാ ഹുത്വാ മഗ്ഗകാലേ ഏകക്ഖണാ നിബ്ബാനമേവ ആരമ്മണം കത്വാ കിച്ചതോ ‘‘ദുക്ഖേ ഞാണ’’ന്തിആദീനി ചത്താരി നാമാനി ലഭതി, സമ്മാസങ്കപ്പാദയോപി പുബ്ബഭാഗേ നാനക്ഖണാ നാനാരമ്മണാ മഗ്ഗകാലേ ഏകക്ഖണാ ഏകാരമ്മണാ.

    ‘‘Tattha katamaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā ariyasaccaṃ? Ayameva ariyo aṭṭhaṅgiko maggo. Seyyathidaṃ, sammādiṭṭhi…pe… sammāsamādhī’’ti (vibha. 205) evaṃ sarūpato. Sabbakilesehi ārakattā ariyabhāvakarattā ariyaphalappaṭilābhakarattā ca ariyo, aṭṭhavidhattā nibbānādhigamāya ekantakāraṇattā ca aṭṭhaṅgiko. Kilese mārento gacchati, nibbānatthikehi maggīyati, sayaṃ vā nibbānaṃ maggatīti maggoti evaṃ sāmaññalakkhaṇato. ‘‘Sammā dassanalakkhaṇā sammādiṭṭhi, sammā abhiniropanalakkhaṇo sammāsaṅkappo, sammā pariggahaṇalakkhaṇā sammāvācā, sammā samuṭṭhānalakkhaṇo sammākammanto, sammā vodānalakkhaṇo sammāājīvo, sammā paggahalakkhaṇo sammāvāyāmo, sammā upaṭṭhānalakkhaṇā sammāsati, sammā avikkhepalakkhaṇo sammāsamādhī’’ti evaṃ visesalakkhaṇato. Sammādiṭṭhi aññehipi attano paccanīkakilesehi saddhiṃ micchādiṭṭhiṃ pajahati, nibbānaṃ ārammaṇaṃ karoti, tappaṭicchādakamohavidhamanena asammohato sampayuttadhamme ca passati. Tathā sammāsaṅkappādayopi micchāsaṅkappādīni pajahanti, nibbānañca ārammaṇaṃ karonti, sahajātadhammānaṃ sammāabhiniropanapariggahaṇasamuṭṭhānavodānapaggahaupaṭṭhānasamādahanāni ca karontīti evaṃ kiccavibhāgato. Sammādiṭṭhi pubbabhāge nānakkhaṇā visuṃ visuṃ dukkhādiārammaṇā hutvā maggakāle ekakkhaṇā nibbānameva ārammaṇaṃ katvā kiccato ‘‘dukkhe ñāṇa’’ntiādīni cattāri nāmāni labhati, sammāsaṅkappādayopi pubbabhāge nānakkhaṇā nānārammaṇā maggakāle ekakkhaṇā ekārammaṇā.

    തേസു സമ്മാസങ്കപ്പോ കിച്ചതോ നേക്ഖമ്മസങ്കപ്പോതിആദീനി തീണി നാമാനി ലഭതി, സമ്മാവാചാദയോ തയോ പുബ്ബഭാഗേ മുസാവാദാവേരമണീതിആദിവിഭാഗാ വിരതിയോപി ചേതനായോപി ഹുത്വാ മഗ്ഗക്ഖണേ വിരതിയോവ, സമ്മാവായാമസതിയോ കിച്ചതോ സമ്മപ്പധാനസതിപട്ഠാനവസേന ചത്താരി നാമാനി ലഭന്തി. സമ്മാസമാധി പന മഗ്ഗക്ഖണേപി പഠമജ്ഝാനാദിവസേന നാനാ ഏവാതി ഏവം പുബ്ബഭാഗപരഭാഗേസു പവത്തിവിഭാഗതോ, ‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സമ്മാദിട്ഠിം ഭാവേതി വിവേകനിസ്സിത’’ന്തിആദിനാ (വിഭ॰ ൪൮൯) ഭാവനാവിധിതോ, ‘‘തത്ഥ കതമോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ? ഇധ, ഭിക്ഖു, യസ്മിം സമയേ ലോകുത്തരം ഝാനം ഭാവേതി…പേ॰… ദുക്ഖാപടിപദം ദന്ധാഭിഞ്ഞം, തസ്മിം സമയേ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ ഹോതി സമ്മാദിട്ഠി സമ്മാസങ്കപ്പോ’’തിആദിനാ (വിഭ॰ ൪൯൯) ചതുരാസീതിയാ നയസഹസ്സവിഭാഗേഹീതി ഏവം അനേകാകാരതോ പവത്താനി ഭഗവതോ അരിയമഗ്ഗവിഭാവനഞാണാനി അത്ഥസ്സ അവിസംവാദനതോ സബ്ബാനിപി തഥാനി അവിതഥാനി അനഞ്ഞഥാനി. ഏവമ്പി ഭഗവാ തഥാനി ആഗതോതി തഥാഗതോ.

    Tesu sammāsaṅkappo kiccato nekkhammasaṅkappotiādīni tīṇi nāmāni labhati, sammāvācādayo tayo pubbabhāge musāvādāveramaṇītiādivibhāgā viratiyopi cetanāyopi hutvā maggakkhaṇe viratiyova, sammāvāyāmasatiyo kiccato sammappadhānasatipaṭṭhānavasena cattāri nāmāni labhanti. Sammāsamādhi pana maggakkhaṇepi paṭhamajjhānādivasena nānā evāti evaṃ pubbabhāgaparabhāgesu pavattivibhāgato, ‘‘idha, bhikkhave, bhikkhu sammādiṭṭhiṃ bhāveti vivekanissita’’ntiādinā (vibha. 489) bhāvanāvidhito, ‘‘tattha katamo aṭṭhaṅgiko maggo? Idha, bhikkhu, yasmiṃ samaye lokuttaraṃ jhānaṃ bhāveti…pe… dukkhāpaṭipadaṃ dandhābhiññaṃ, tasmiṃ samaye aṭṭhaṅgiko maggo hoti sammādiṭṭhi sammāsaṅkappo’’tiādinā (vibha. 499) caturāsītiyā nayasahassavibhāgehīti evaṃ anekākārato pavattāni bhagavato ariyamaggavibhāvanañāṇāni atthassa avisaṃvādanato sabbānipi tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.

    തഥാ പഠമജ്ഝാനസമാപത്തി യാ ച നിരോധസമാപത്തീതി ഏതാസു അനുപടിപാടിയാ വിഹരിതബ്ബട്ഠേന സമാപജ്ജിതബ്ബട്ഠേന ച അനുപുബ്ബവിഹാരസമാപത്തീസു സമ്പാദനപച്ചവേക്ഖണാദിവസേന യഥാരഹം സമ്പയോഗവസേന ച പവത്താനി ഭഗവതോ ഞാണാനി തദത്ഥസിദ്ധിയാ തഥാനി അവിതഥാനി അനഞ്ഞഥാനി . തഥാ ‘‘ഇദം ഇമസ്സ ഠാനം, ഇദം അട്ഠാന’’ന്തി അവിപരീതം തസ്സ തസ്സ ഫലസ്സ കാരണാകാരണജാനനം, തേസം തേസം സത്താനം അതീതാദിഭേദഭിന്നസ്സ കമ്മസമാദാനസ്സ അനവസേസതോ യഥാഭൂതം വിപാകന്തരജാനനം, ആയൂഹനക്ഖണേയേവ തസ്സ തസ്സ സത്തസ്സ ‘‘അയം നിരയഗാമിനീ പടിപദാ…പേ॰… അയം നിബ്ബാനഗാമിനീ പടിപദാ’’തി യാഥാവതോ സാസവാനാസവകമ്മവിഭാഗജാനനം, ൦.ഖന്ധായതനാദീനം ഉപാദിന്നാനുപാദിന്നാദിഅനേകസഭാവം നാനാസഭാവഞ്ച തസ്സ ലോകസ്സ ‘‘ഇമായ നാമ ധാതുയാ ഉസ്സന്നത്താ ഇമസ്മിം ധമ്മപ്പബന്ധേ അയം വിസേസോ ജായതീ’’തിആദിനാ നയേന യഥാഭൂതം ധാതുനാനത്തജാനനം, അനവസേസതോ സത്താനം ഹീനാദിഅജ്ഝാസയാധിമുത്തിജാനനം, സദ്ധാദിഇന്ദ്രിയാനം തിക്ഖമുദുതാജാനനം, സംകിലേസാദീഹി സദ്ധിം ഝാനവിമോക്ഖാദിവിസേസജാനനം , സത്താനം അപരിമാണാസു ജാതീസു തപ്പടിബന്ധേന സദ്ധിം അനവസേസതോ പുബ്ബേനിവുത്ഥക്ഖന്ധസന്തതിജാനനം, ഹീനാദിവിഭാഗേഹി സദ്ധിം ചുതിപടിസന്ധിജാനനം, ‘‘ഇദം ദുക്ഖ’’ന്തിആദിനാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ ചതുസച്ചജാനനന്തി ഇമാനി ഭഗവതോ ദസബലഞാണാനി അവിരജ്ഝിത്വാ യഥാസകം വിസയാവഗാഹനതോ യഥാധിപ്പേതത്ഥസാധനതോ ച യഥാഭൂതവുത്തിയാ തഥാനി അവിതഥാനി അനഞ്ഞഥാനി. വുത്തഞ്ഹേതം –

    Tathā paṭhamajjhānasamāpatti yā ca nirodhasamāpattīti etāsu anupaṭipāṭiyā viharitabbaṭṭhena samāpajjitabbaṭṭhena ca anupubbavihārasamāpattīsu sampādanapaccavekkhaṇādivasena yathārahaṃ sampayogavasena ca pavattāni bhagavato ñāṇāni tadatthasiddhiyā tathāni avitathāni anaññathāni . Tathā ‘‘idaṃ imassa ṭhānaṃ, idaṃ aṭṭhāna’’nti aviparītaṃ tassa tassa phalassa kāraṇākāraṇajānanaṃ, tesaṃ tesaṃ sattānaṃ atītādibhedabhinnassa kammasamādānassa anavasesato yathābhūtaṃ vipākantarajānanaṃ, āyūhanakkhaṇeyeva tassa tassa sattassa ‘‘ayaṃ nirayagāminī paṭipadā…pe… ayaṃ nibbānagāminī paṭipadā’’ti yāthāvato sāsavānāsavakammavibhāgajānanaṃ, 0.khandhāyatanādīnaṃ upādinnānupādinnādianekasabhāvaṃ nānāsabhāvañca tassa lokassa ‘‘imāya nāma dhātuyā ussannattā imasmiṃ dhammappabandhe ayaṃ viseso jāyatī’’tiādinā nayena yathābhūtaṃ dhātunānattajānanaṃ, anavasesato sattānaṃ hīnādiajjhāsayādhimuttijānanaṃ, saddhādiindriyānaṃ tikkhamudutājānanaṃ, saṃkilesādīhi saddhiṃ jhānavimokkhādivisesajānanaṃ , sattānaṃ aparimāṇāsu jātīsu tappaṭibandhena saddhiṃ anavasesato pubbenivutthakkhandhasantatijānanaṃ, hīnādivibhāgehi saddhiṃ cutipaṭisandhijānanaṃ, ‘‘idaṃ dukkha’’ntiādinā heṭṭhā vuttanayeneva catusaccajānananti imāni bhagavato dasabalañāṇāni avirajjhitvā yathāsakaṃ visayāvagāhanato yathādhippetatthasādhanato ca yathābhūtavuttiyā tathāni avitathāni anaññathāni. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘ഇധ തഥാഗതോ ഠാനഞ്ച ഠാനതോ അട്ഠാനഞ്ച അട്ഠാനതോ യഥാഭൂതം പജാനാതീ’’തിആദി (വിഭ॰ ൮൦൯; അ॰ നി॰ ൧൦.൨൧).

    ‘‘Idha tathāgato ṭhānañca ṭhānato aṭṭhānañca aṭṭhānato yathābhūtaṃ pajānātī’’tiādi (vibha. 809; a. ni. 10.21).

    ഏവമ്പി ഭഗവാ തഥാനി ആഗതോതി തഥാഗതോ.

    Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.

    യഥാ ചേതേസം ഞാണാനം വസേന, ഏവം യഥാവുത്താനം സതിപട്ഠാനസമ്മപ്പധാനവിഭാവനഞാണാദീനം അനന്താപരിമേയ്യഭേദാനം അനഞ്ഞസാധാരണാനം പഞ്ഞാവിസേസാനം വസേന ഭഗവാ തഥാനി ഞാണാനി ആഗതോ അധിഗതോതി തഥാഗതോ. ഏവമ്പി തഥാനി ആഗതോതി തഥാഗതോ.

    Yathā cetesaṃ ñāṇānaṃ vasena, evaṃ yathāvuttānaṃ satipaṭṭhānasammappadhānavibhāvanañāṇādīnaṃ anantāparimeyyabhedānaṃ anaññasādhāraṇānaṃ paññāvisesānaṃ vasena bhagavā tathāni ñāṇāni āgato adhigatoti tathāgato. Evampi tathāni āgatoti tathāgato.

    കഥം തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ? യാ സാ ഭഗവതോ അഭിജാതി അഭിസമ്ബോധി ധമ്മവിനയപഞ്ഞാപനാ അനുപാദിസേസനിബ്ബാനധാതു, സാ തഥാ. കിം വുത്തം ഹോതി? യദത്ഥം ലോകനാഥേന അഭിസമ്ബോധി പത്ഥിതാ പവത്തിതാ ച, തദത്ഥസ്സ ഏകന്തസിദ്ധിയാ അവിസംവാദനതോ അവിപരീതത്ഥവുത്തിയാ തഥാ അവിതഥാ അനഞ്ഞഥാ. തഥാ ഹി അയം ഭഗവാ ബോധിസത്തഭൂതോ സമതിംസപാരമിപരിപൂരണാദികം വുത്തപ്പഭേദം സബ്ബം ബുദ്ധത്തഹേതും സമ്പാദേത്വാ തുസിതപുരേ ഠിതോവ ബുദ്ധകോലാഹലം സുത്വാ ദസസഹസ്സചക്കവാളദേവതാഹി ഏകതോ സന്നിപതിതാഹി ഉപസങ്കമിത്വാ –

    Kathaṃ tathā gatoti tathāgato? Yā sā bhagavato abhijāti abhisambodhi dhammavinayapaññāpanā anupādisesanibbānadhātu, sā tathā. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yadatthaṃ lokanāthena abhisambodhi patthitā pavattitā ca, tadatthassa ekantasiddhiyā avisaṃvādanato aviparītatthavuttiyā tathā avitathā anaññathā. Tathā hi ayaṃ bhagavā bodhisattabhūto samatiṃsapāramiparipūraṇādikaṃ vuttappabhedaṃ sabbaṃ buddhattahetuṃ sampādetvā tusitapure ṭhitova buddhakolāhalaṃ sutvā dasasahassacakkavāḷadevatāhi ekato sannipatitāhi upasaṅkamitvā –

    ‘‘കാലോ ദേവ മഹാവീര, ഉപ്പജ്ജ മാതുകുച്ഛിയം;

    ‘‘Kālo deva mahāvīra, uppajja mātukucchiyaṃ;

    സദേവകം താരയന്തോ, ബുജ്ഝസ്സു അമതം പദ’’ന്തി. (ബു॰ വം॰ ൧.൬൭) –

    Sadevakaṃ tārayanto, bujjhassu amataṃ pada’’nti. (bu. vaṃ. 1.67) –

    ആയാചിതോ ഉപ്പന്നപുബ്ബനിമിത്തോ പഞ്ച മഹാവിലോകനാനി വിലോകേത്വാ ‘‘ഇദാനാഹം മനുസ്സയോനിയം ഉപ്പജ്ജിത്വാ അഭിസമ്ബുജ്ഝിസ്സാമീ’’തി ആസാള്ഹിപുണ്ണമായ സക്യരാജകുലേ മഹാമായായ ദേവിയാ കുച്ഛിമ്ഹി പടിസന്ധിം ഗഹേത്വാ ദസ മാസേ ദേവമനുസ്സേഹി മഹതാ പരിഹാരേന പരിഹരിയമാനോ വിസാഖപുണ്ണമായ പച്ചൂസസമയേ അഭിജാതിം പാപുണി.

    Āyācito uppannapubbanimitto pañca mahāvilokanāni viloketvā ‘‘idānāhaṃ manussayoniyaṃ uppajjitvā abhisambujjhissāmī’’ti āsāḷhipuṇṇamāya sakyarājakule mahāmāyāya deviyā kucchimhi paṭisandhiṃ gahetvā dasa māse devamanussehi mahatā parihārena parihariyamāno visākhapuṇṇamāya paccūsasamaye abhijātiṃ pāpuṇi.

    അഭിജാതിക്ഖണേ പനസ്സ പടിസന്ധിഗ്ഗഹണക്ഖണേ വിയ ദ്വത്തിംസപുബ്ബനിമിത്താനി പാതുരഹേസും. അയഞ്ഹി ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു കമ്പി സങ്കമ്പി സമ്പകമ്പി സമ്പവേധി, ദസസു ചക്കവാളസഹസ്സേസു അപ്പമാണോ ഓഭാസോ ഫരി, തസ്സ തം സിരിം ദട്ഠുകാമാ വിയ ജച്ചന്ധാ ചക്ഖൂനി പടിലഭിംസു, ബധിരാ സദ്ദം സുണിംസു. മൂഗാ സമാലപിംസു, ഖുജ്ജാ ഉജുഗത്താ അഹേസും, പങ്ഗുലാ പദസാ ഗമനം പടിലഭിംസു, ബന്ധനഗതാ സബ്ബസത്താ അന്ദുബന്ധനാദീഹി മുച്ചിംസു, സബ്ബനിരയേസു അഗ്ഗി നിബ്ബായി, പേത്തിവിസയേ ഖുപ്പിപാസാ വൂപസമി, തിരച്ഛാനാനം ഭയം നാഹോസി, സബ്ബസത്താനം രോഗോ വൂപസമി, സബ്ബസത്താ പിയംവദാ അഹേസും, മധുരേനാകാരേന അസ്സാ ഹസിംസു, വാരണാ ഗജ്ജിംസു, സബ്ബതൂരിയാനി സകം സകം നിന്നാദം മുഞ്ചിംസു, അഘട്ടിതാനി ഏവ മനുസ്സാനം ഹത്ഥൂപഗാദീനി ആഭരണാനി മധുരേനാകാരേന രവിംസു, സബ്ബദിസാ വിപ്പസന്നാ അഹേസും, സത്താനം സുഖം ഉപ്പാദയമാനോ മുദുസീതലവാതോ വായി, അകാലമേഘോ വസ്സി, പഥവിതോപി ഉദകം ഉബ്ഭിജ്ജിത്വാ വിസ്സന്ദി, പക്ഖിനോ ആകാസഗമനം വിജഹിംസു, നദിയോ അസന്ദമാനാ അട്ഠംസു, മഹാസമുദ്ദേ മധുരം ഉദകം അഹോസി, ഉപക്കിലേസവിമുത്തേ സൂരിയേ ദിസ്സമാനേ ഏവ ആകാസഗതാ സബ്ബാ ജോതിയോ ജലിംസു , ഠപേത്വാ അരൂപാവചരേ ദേവേ അവസേസാ സബ്ബേ ദേവാ സബ്ബേപി നേരയികാ ദിസ്സമാനരൂപാ അഹേസും, തരുകുട്ടകവാടസേലാദയോ അനാവരണഭൂതാ അഹേസും, സത്താനം ചുതൂപപാതാ നാഹേസും, സബ്ബം അനിട്ഠഗന്ധം അഭിഭവിത്വാ ദിബ്ബഗന്ധോ വായി, സബ്ബേ ഫലൂപഗാ രുക്ഖാ ഫലധരാ സമ്പജ്ജിംസു, മഹാസമുദ്ദോ സബ്ബത്ഥകമേവ പഞ്ചവണ്ണേഹി പദുമേഹി സഞ്ഛന്നതലോ അഹോസി, ഥലജജലജാദീനി സബ്ബപുപ്ഫാനി പുപ്ഫിംസു, രുക്ഖാനം ഖന്ധേസു ഖന്ധപദുമാനി, സാഖാസു സാഖപദുമാനി, ലതാസു ലതാപദുമാനി പുപ്ഫിംസു, മഹീതലേ സിലാതലാനി ഭിന്ദിത്വാ ഉപരൂപരി സത്ത സത്ത ഹുത്വാ ദണ്ഡപദുമാനി നാമ നിക്ഖമിംസു, ആകാസേ ഓലമ്ബകപദുമാനി നിബ്ബത്തിംസു, സമന്തതോ പുപ്ഫവസ്സം വസ്സി, ആകാസേ ദിബ്ബതൂരിയാനി വജ്ജിംസു, സകലദസസഹസ്സീ ലോകധാതു വട്ടേത്വാ വിസ്സട്ഠമാലാഗുളം വിയ ഉപ്പീളേത്വാ ബദ്ധമാലാകലാപോ വിയ അലങ്കതപ്പടിയത്തം മാലാസനം വിയ ച ഏകമാലാമാലിനീ വിപ്ഫുരന്തവാളബീജനീ പുപ്ഫധൂപഗന്ധപരിവാസിതാ പരമസോഭഗ്ഗപ്പത്താ അഹോസി, താനി ച പുബ്ബനിമിത്താനി ഉപരി അധിഗതാനം അനേകേസം വിസേസാധിഗമാനം നിമിത്തഭൂതാനി ഏവ അഹേസും. ഏവം അനേകച്ഛരിയപാതുഭാവപ്പടിമണ്ഡിതാ ചായം അഭിജാതി യദത്ഥം അനേന അഭിസമ്ബോധി പത്ഥിതാ, തസ്സാ അഭിസമ്ബോധിയാ ഏകന്തസിദ്ധിയാ തഥാവ അഹോസി അവിതഥാ അനഞ്ഞഥാ.

    Abhijātikkhaṇe panassa paṭisandhiggahaṇakkhaṇe viya dvattiṃsapubbanimittāni pāturahesuṃ. Ayañhi dasasahassī lokadhātu kampi saṅkampi sampakampi sampavedhi, dasasu cakkavāḷasahassesu appamāṇo obhāso phari, tassa taṃ siriṃ daṭṭhukāmā viya jaccandhā cakkhūni paṭilabhiṃsu, badhirā saddaṃ suṇiṃsu. Mūgā samālapiṃsu, khujjā ujugattā ahesuṃ, paṅgulā padasā gamanaṃ paṭilabhiṃsu, bandhanagatā sabbasattā andubandhanādīhi mucciṃsu, sabbanirayesu aggi nibbāyi, pettivisaye khuppipāsā vūpasami, tiracchānānaṃ bhayaṃ nāhosi, sabbasattānaṃ rogo vūpasami, sabbasattā piyaṃvadā ahesuṃ, madhurenākārena assā hasiṃsu, vāraṇā gajjiṃsu, sabbatūriyāni sakaṃ sakaṃ ninnādaṃ muñciṃsu, aghaṭṭitāni eva manussānaṃ hatthūpagādīni ābharaṇāni madhurenākārena raviṃsu, sabbadisā vippasannā ahesuṃ, sattānaṃ sukhaṃ uppādayamāno mudusītalavāto vāyi, akālamegho vassi, pathavitopi udakaṃ ubbhijjitvā vissandi, pakkhino ākāsagamanaṃ vijahiṃsu, nadiyo asandamānā aṭṭhaṃsu, mahāsamudde madhuraṃ udakaṃ ahosi, upakkilesavimutte sūriye dissamāne eva ākāsagatā sabbā jotiyo jaliṃsu , ṭhapetvā arūpāvacare deve avasesā sabbe devā sabbepi nerayikā dissamānarūpā ahesuṃ, tarukuṭṭakavāṭaselādayo anāvaraṇabhūtā ahesuṃ, sattānaṃ cutūpapātā nāhesuṃ, sabbaṃ aniṭṭhagandhaṃ abhibhavitvā dibbagandho vāyi, sabbe phalūpagā rukkhā phaladharā sampajjiṃsu, mahāsamuddo sabbatthakameva pañcavaṇṇehi padumehi sañchannatalo ahosi, thalajajalajādīni sabbapupphāni pupphiṃsu, rukkhānaṃ khandhesu khandhapadumāni, sākhāsu sākhapadumāni, latāsu latāpadumāni pupphiṃsu, mahītale silātalāni bhinditvā uparūpari satta satta hutvā daṇḍapadumāni nāma nikkhamiṃsu, ākāse olambakapadumāni nibbattiṃsu, samantato pupphavassaṃ vassi, ākāse dibbatūriyāni vajjiṃsu, sakaladasasahassī lokadhātu vaṭṭetvā vissaṭṭhamālāguḷaṃ viya uppīḷetvā baddhamālākalāpo viya alaṅkatappaṭiyattaṃ mālāsanaṃ viya ca ekamālāmālinī vipphurantavāḷabījanī pupphadhūpagandhaparivāsitā paramasobhaggappattā ahosi, tāni ca pubbanimittāni upari adhigatānaṃ anekesaṃ visesādhigamānaṃ nimittabhūtāni eva ahesuṃ. Evaṃ anekacchariyapātubhāvappaṭimaṇḍitā cāyaṃ abhijāti yadatthaṃ anena abhisambodhi patthitā, tassā abhisambodhiyā ekantasiddhiyā tathāva ahosi avitathā anaññathā.

    തഥാ യേ ബുദ്ധവേനേയ്യാ ബോധനേയ്യബന്ധവാ, തേ സബ്ബേപി അനവസേസതോ സയമേവ ഭഗവതാ വിനീതാ. യേ ച സാവകവേനേയ്യാ ധമ്മവേനേയ്യാ ച, തേപി സാവകാദീഹി വിനീതാ വിനയം ഗച്ഛന്തി ഗമിസ്സന്തി ചാതി യദത്ഥം ഭഗവതാ അഭിസമ്ബോധി അഭിപത്ഥിതാ, തദത്ഥസ്സ ഏകന്തസിദ്ധിയാ അഭിസമ്ബോധി തഥാ അവിതഥാ അനഞ്ഞഥാ.

    Tathā ye buddhaveneyyā bodhaneyyabandhavā, te sabbepi anavasesato sayameva bhagavatā vinītā. Ye ca sāvakaveneyyā dhammaveneyyā ca, tepi sāvakādīhi vinītā vinayaṃ gacchanti gamissanti cāti yadatthaṃ bhagavatā abhisambodhi abhipatthitā, tadatthassa ekantasiddhiyā abhisambodhi tathā avitathā anaññathā.

    അപിച യസ്സ യസ്സ ഞേയ്യധമ്മസ്സ യോ യോ സഭാവോ ബുജ്ഝിതബ്ബോ, സോ സോ ഹത്ഥതലേ ഠപിതആമലകം വിയ ആവജ്ജനമത്തപ്പടിബദ്ധേന അത്തനോ ഞാണേന അവിപരീതം അനവസേസതോ ഭഗവതാ അഭിസമ്ബുദ്ധോതി ഏവമ്പി അഭിസമ്ബോധി തഥാ അവിതഥാ അനഞ്ഞഥാ.

    Apica yassa yassa ñeyyadhammassa yo yo sabhāvo bujjhitabbo, so so hatthatale ṭhapitaāmalakaṃ viya āvajjanamattappaṭibaddhena attano ñāṇena aviparītaṃ anavasesato bhagavatā abhisambuddhoti evampi abhisambodhi tathā avitathā anaññathā.

    തഥാ തേസം തേസം ധമ്മാനം തഥാ തഥാ ദേസേതബ്ബപ്പകാരം തേസം തേസഞ്ച സത്താനം ആസയാനുസയചരിതാധിമുത്തിം സമ്മദേവ ഓലോകേത്വാ ധമ്മതം അവിജഹന്തേനേവ പഞ്ഞത്തിനയവോഹാരമഗ്ഗം അനതിധാവന്തേനേവ ച ധമ്മതം വിഭാവന്തേന യഥാപരാധം യഥാജ്ഝാസയം യഥാധമ്മഞ്ച അനുസാസന്തേന ഭഗവതാ വേനേയ്യാ വിനീതാ അരിയഭൂമിം സമ്പാപിതാതി ധമ്മവിനയപഞ്ഞാപനാപിസ്സ തദത്ഥസിദ്ധിയാ യഥാഭൂതവുത്തിയാ ച തഥാ അവിതഥാ അനഞ്ഞഥാ.

    Tathā tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ tathā tathā desetabbappakāraṃ tesaṃ tesañca sattānaṃ āsayānusayacaritādhimuttiṃ sammadeva oloketvā dhammataṃ avijahanteneva paññattinayavohāramaggaṃ anatidhāvanteneva ca dhammataṃ vibhāvantena yathāparādhaṃ yathājjhāsayaṃ yathādhammañca anusāsantena bhagavatā veneyyā vinītā ariyabhūmiṃ sampāpitāti dhammavinayapaññāpanāpissa tadatthasiddhiyā yathābhūtavuttiyā ca tathā avitathā anaññathā.

    തഥാ യാ സാ ഭഗവതാ അനുപ്പത്താ പഥവിയാദിഫസ്സവേദനാദിരൂപാരൂപസഭാവവിനിമുത്താ ലുജ്ജനഭാവാഭാവതോ ലോകസഭാവാതീതാ തമസാ വിസംസട്ഠത്താ കേനചി അനോഭാസനീയാ ലോകസഭാവാഭാവതോ ഏവ ഗതിആദിഭാവരഹിതാ അപ്പതിട്ഠാ അനാരമ്മണാ അമതമഹാനിബ്ബാനധാതു ഖന്ധസങ്ഖാതാനം ഉപാദീനം ലേസമത്തസ്സപി അഭാവതോ അനുപാദിസേസാതി വുച്ചതി, യം സന്ധായ വുത്തം –

    Tathā yā sā bhagavatā anuppattā pathaviyādiphassavedanādirūpārūpasabhāvavinimuttā lujjanabhāvābhāvato lokasabhāvātītā tamasā visaṃsaṭṭhattā kenaci anobhāsanīyā lokasabhāvābhāvato eva gatiādibhāvarahitā appatiṭṭhā anārammaṇā amatamahānibbānadhātu khandhasaṅkhātānaṃ upādīnaṃ lesamattassapi abhāvato anupādisesāti vuccati, yaṃ sandhāya vuttaṃ –

    ‘‘അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, തദായതനം, യത്ഥ നേവ പഥവീ ന ആപോ ന തേജോ ന വായോ ന ആകാസാനഞ്ചായതനം ന വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം ന ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം ന നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം നായം ലോകോ ന പരോ ലോകോ ന ച ഉഭോ ചന്ദിമസൂരിയാ, തത്രാപാഹം, ഭിക്ഖവേ, നേവ ആഗതിം വദാമി ന ഗതിം ന ഠിതിം ന ചുതിം ന ഉപപത്തിം, അപ്പതിട്ഠം അപ്പവത്തം അനാരമ്മണമേവേതം, ഏസേവന്തോ ദുക്ഖസ്സാ’’തി (ഉദാ॰ ൭൧).

    ‘‘Atthi, bhikkhave, tadāyatanaṃ, yattha neva pathavī na āpo na tejo na vāyo na ākāsānañcāyatanaṃ na viññāṇañcāyatanaṃ na ākiñcaññāyatanaṃ na nevasaññānāsaññāyatanaṃ nāyaṃ loko na paro loko na ca ubho candimasūriyā, tatrāpāhaṃ, bhikkhave, neva āgatiṃ vadāmi na gatiṃ na ṭhitiṃ na cutiṃ na upapattiṃ, appatiṭṭhaṃ appavattaṃ anārammaṇamevetaṃ, esevanto dukkhassā’’ti (udā. 71).

    സാ സബ്ബേസമ്പി ഉപാദാനക്ഖന്ധാനം അത്ഥങ്ഗമോ, സബ്ബസങ്ഖാരാനം സമഥോ, സബ്ബൂപധീനം പടിനിസ്സഗ്ഗോ, സബ്ബദുക്ഖാനം വൂപസമോ, സബ്ബാലയാനം സമുഗ്ഘാതോ, സബ്ബവട്ടാനം ഉപച്ഛേദോ, അച്ചന്തസന്തിലക്ഖണോതി യഥാവുത്തസഭാവസ്സ കദാചിപി അവിസംവാദനതോ തഥാ അവിതഥാ അനഞ്ഞഥാ. ഏവമേതാ അഭിജാതിആദികാ തഥാ ഗതോ ഉപഗതോ അധിഗതോ പടിപന്നോ പത്തോതി തഥാഗതോ. ഏവം ഭഗവാ തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ.

    Sā sabbesampi upādānakkhandhānaṃ atthaṅgamo, sabbasaṅkhārānaṃ samatho, sabbūpadhīnaṃ paṭinissaggo, sabbadukkhānaṃ vūpasamo, sabbālayānaṃ samugghāto, sabbavaṭṭānaṃ upacchedo, accantasantilakkhaṇoti yathāvuttasabhāvassa kadācipi avisaṃvādanato tathā avitathā anaññathā. Evametā abhijātiādikā tathā gato upagato adhigato paṭipanno pattoti tathāgato. Evaṃ bhagavā tathā gatoti tathāgato.

    കഥം തഥാവിധോതി തഥാഗതോ? യഥാവിധാ പുരിമകാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ, അയമ്പി ഭഗവാ തഥാവിധോ. കിം വുത്തം ഹോതി? യഥാവിധാ തേ ഭഗവന്തോ മഗ്ഗസീലേന ഫലസീലേന സബ്ബേനപി ലോകിയലോകുത്തരസീലേന, മഗ്ഗസമാധിനാ ഫലസമാധിനാ സബ്ബേനപി ലോകിയലോകുത്തരസമാധിനാ, മഗ്ഗപഞ്ഞായ ഫലപഞ്ഞായ സബ്ബായപി ലോകിയലോകുത്തരപഞ്ഞായ, ദേവസികം വലഞ്ജിതബ്ബേഹി ചതുവീസതികോടിസതസഹസ്സസമാപത്തിവിഹാരേഹി, തദങ്ഗവിമുത്തിയാ, വിക്ഖമ്ഭനവിമുത്തിയാ, സമുച്ഛേദവിമുത്തിയാ, പടിപ്പസ്സദ്ധിവിമുത്തിയാ, നിസ്സരണവിമുത്തിയാതി സങ്ഖേപതോ. വിത്ഥാരതോ പന അനന്താപരിമാണഭേദേഹി അചിന്തേയ്യാനുഭാവേഹി സകലസബ്ബഞ്ഞുഗുണേഹി, അയമ്പി അമ്ഹാകം ഭഗവാ തഥാവിധോ. സബ്ബേസഞ്ഹി സമ്മാസമ്ബുദ്ധാനം ആയുവേമത്തം, സരീരപ്പമാണവേമത്തം, കുലവേമത്തം, ദുക്കരചരിയാവേമത്തം, രസ്മിവേമത്തന്തി, ഇമേഹി പഞ്ചഹി വേമത്തേഹി സിയാ വേമത്തം, ന പന സീലവിസുദ്ധിയാദീസു വിസുദ്ധീസു സമഥവിപസ്സനാപടിപത്തിയം അത്തനാ പടിലദ്ധഗുണേസു ച കിഞ്ചി നാനാകരണം അത്ഥി. അഥ ഖോ മജ്ഝേ ഭിന്നസുവണ്ണം വിയ അഞ്ഞമഞ്ഞം നിബ്ബിസേസാ തേ ബുദ്ധാ ഭഗവന്തോ. തസ്മാ യഥാവിധാ പുരിമകാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ, അയമ്പി ഭഗവാ തഥാവിധോ. ഏവം തഥാവിധോതി തഥാഗതോ. വിധത്ഥോ ചേത്ഥ ഗതസദ്ദോ, തഥാ ഹി ലോകിയാ വിധയുത്തഗതസദ്ദേ പകാരത്ഥേ വദന്തി.

    Kathaṃ tathāvidhoti tathāgato? Yathāvidhā purimakā sammāsambuddhā, ayampi bhagavā tathāvidho. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yathāvidhā te bhagavanto maggasīlena phalasīlena sabbenapi lokiyalokuttarasīlena, maggasamādhinā phalasamādhinā sabbenapi lokiyalokuttarasamādhinā, maggapaññāya phalapaññāya sabbāyapi lokiyalokuttarapaññāya, devasikaṃ valañjitabbehi catuvīsatikoṭisatasahassasamāpattivihārehi, tadaṅgavimuttiyā, vikkhambhanavimuttiyā, samucchedavimuttiyā, paṭippassaddhivimuttiyā, nissaraṇavimuttiyāti saṅkhepato. Vitthārato pana anantāparimāṇabhedehi acinteyyānubhāvehi sakalasabbaññuguṇehi, ayampi amhākaṃ bhagavā tathāvidho. Sabbesañhi sammāsambuddhānaṃ āyuvemattaṃ, sarīrappamāṇavemattaṃ, kulavemattaṃ, dukkaracariyāvemattaṃ, rasmivemattanti, imehi pañcahi vemattehi siyā vemattaṃ, na pana sīlavisuddhiyādīsu visuddhīsu samathavipassanāpaṭipattiyaṃ attanā paṭiladdhaguṇesu ca kiñci nānākaraṇaṃ atthi. Atha kho majjhe bhinnasuvaṇṇaṃ viya aññamaññaṃ nibbisesā te buddhā bhagavanto. Tasmā yathāvidhā purimakā sammāsambuddhā, ayampi bhagavā tathāvidho. Evaṃ tathāvidhoti tathāgato. Vidhattho cettha gatasaddo, tathā hi lokiyā vidhayuttagatasadde pakāratthe vadanti.

    കഥം തഥാ പവത്തിതോതി തഥാഗതോ? അനഞ്ഞസാധാരണേന ഇദ്ധാനുഭാവേന സമന്നാഗതത്താ അത്ഥപ്പടിസമ്ഭിദാദീനം ഉക്കംസപാരമിപ്പത്തിയാ അനാവരണഞാണപ്പടിലാഭേന ച ഭഗവതോ കായപ്പവത്തിയാദീനം കത്ഥചി പടിഘാതാഭാവതോ യഥാ രുചി തഥാ ഗതം ഗതി ഗമനം കായവചീചിത്തപ്പവത്തി ഏതസ്സാതി തഥാഗതോ. ഏവം തഥാ പവത്തിതോതി തഥാഗതോ.

    Kathaṃ tathā pavattitoti tathāgato? Anaññasādhāraṇena iddhānubhāvena samannāgatattā atthappaṭisambhidādīnaṃ ukkaṃsapāramippattiyā anāvaraṇañāṇappaṭilābhena ca bhagavato kāyappavattiyādīnaṃ katthaci paṭighātābhāvato yathā ruci tathā gataṃ gati gamanaṃ kāyavacīcittappavatti etassāti tathāgato. Evaṃ tathā pavattitoti tathāgato.

    കഥം തഥേഹി അഗതോതി തഥാഗതോ? ബോധിസമ്ഭാരസമ്ഭരണേ തപ്പടിപക്ഖപ്പവത്തിസങ്ഖാതം നത്ഥി ഏതസ്സ ഗതന്തി അഗതോ. സോ പനസ്സ അഗതഭാവോ മച്ഛേരദാനപാരമിആദീസു അവിപരീതം ആദീനവാനിസംസപച്ചവേക്ഖണാദിനയപ്പവത്തേഹി ഞാണേഹീതി തഥേഹി ഞാണേഹി അഗതോതി തഥാഗതോ.

    Kathaṃ tathehi agatoti tathāgato? Bodhisambhārasambharaṇe tappaṭipakkhappavattisaṅkhātaṃ natthi etassa gatanti agato. So panassa agatabhāvo maccheradānapāramiādīsu aviparītaṃ ādīnavānisaṃsapaccavekkhaṇādinayappavattehi ñāṇehīti tathehi ñāṇehi agatoti tathāgato.

    അഥ വാ കിലേസാഭിസങ്ഖാരപ്പവത്തിസങ്ഖാതം ഖന്ധപ്പവത്തിസങ്ഖാതമേവ വാ പഞ്ചസുപി ഗതീസു ഗതം ഗമനം ഏതസ്സ നത്ഥീതി അഗതോ. സഉപാദിസേസഅനുപാദിസേസനിബ്ബാനപ്പത്തിയാ സ്വായമസ്സ അഗതഭാവോ തഥേഹി അരിയമഗ്ഗഞാണേഹീതി ഏവമ്പി ഭഗവാ തഥേഹി അഗതോതി തഥാഗതോ.

    Atha vā kilesābhisaṅkhārappavattisaṅkhātaṃ khandhappavattisaṅkhātameva vā pañcasupi gatīsu gataṃ gamanaṃ etassa natthīti agato. Saupādisesaanupādisesanibbānappattiyā svāyamassa agatabhāvo tathehi ariyamaggañāṇehīti evampi bhagavā tathehi agatoti tathāgato.

    കഥം തഥാ ഗതഭാവേന തഥാഗതോ? തഥാ ഗതഭാവേനാതി ച തഥാഗതസ്സ സബ്ഭാവേന അത്ഥിതായാതി അത്ഥോ. കോ പനേസ തഥാഗതോ, യസ്സ അത്ഥിതായ ഭഗവാ തഥാഗതോതി വുച്ചതീതി? സദ്ധമ്മോ. സദ്ധമ്മോ ഹി അരിയമഗ്ഗോ താവ യഥാ യുഗനദ്ധസമഥവിപസ്സനാബലേന അനവസേസതോ കിലേസപക്ഖം സമൂഹനന്തേന സമുച്ഛേദപ്പഹാനവസേന ഗന്തബ്ബം , തഥാ ഗതോ. ഫലധമ്മോ യഥാ അത്തനോ മഗ്ഗാനുരൂപം പടിപ്പസ്സദ്ധിപഹാനവസേന ഗന്തബ്ബം, തഥാ ഗതോ പവത്തോ. നിബ്ബാനധമ്മോ പന യഥാ ഗതോ പഞ്ഞായ പടിവിദ്ധോ സകലവട്ടദുക്ഖവൂപസമായ സമ്പജ്ജതി, ബുദ്ധാദീഹി തഥാ ഗതോ സച്ഛികതോതി തഥാഗതോ. പരിയത്തിധമ്മോപി യഥാ പുരിമബുദ്ധേഹി സുത്തഗേയ്യാദിവസേന പവത്തിആദിപ്പകാസനവസേന ച വേനേയ്യാനം ആസയാദിഅനുരൂപം പവത്തിതോ, അമ്ഹാകമ്പി ഭഗവതാ തഥാ ഗതോ ഗദിതോ പവത്തിതോതി വാ തഥാഗതോ. യഥാ ഭഗവതാ ദേസിതോ, തഥാ ഭഗവതോ സാവകേഹി ഗതോ അവഗതോതി തഥാഗതോ. ഏവം സബ്ബോപി സദ്ധമ്മോ തഥാഗതോ. തേനാഹ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ – ‘‘തഥാഗതം ദേവമനുസ്സപൂജിതം, ധമ്മം നമസ്സാമ സുവത്ഥി ഹോതൂ’’തി (ഖു॰ പാ॰ ൬.൧൭; സു॰ നി॰ ൨൪൦). സ്വാസ്സ അത്ഥീതി ഭഗവാ തഥാഗതോ.

    Kathaṃ tathā gatabhāvena tathāgato? Tathā gatabhāvenāti ca tathāgatassa sabbhāvena atthitāyāti attho. Ko panesa tathāgato, yassa atthitāya bhagavā tathāgatoti vuccatīti? Saddhammo. Saddhammo hi ariyamaggo tāva yathā yuganaddhasamathavipassanābalena anavasesato kilesapakkhaṃ samūhanantena samucchedappahānavasena gantabbaṃ , tathā gato. Phaladhammo yathā attano maggānurūpaṃ paṭippassaddhipahānavasena gantabbaṃ, tathā gato pavatto. Nibbānadhammo pana yathā gato paññāya paṭividdho sakalavaṭṭadukkhavūpasamāya sampajjati, buddhādīhi tathā gato sacchikatoti tathāgato. Pariyattidhammopi yathā purimabuddhehi suttageyyādivasena pavattiādippakāsanavasena ca veneyyānaṃ āsayādianurūpaṃ pavattito, amhākampi bhagavatā tathā gato gadito pavattitoti vā tathāgato. Yathā bhagavatā desito, tathā bhagavato sāvakehi gato avagatoti tathāgato. Evaṃ sabbopi saddhammo tathāgato. Tenāha sakko devānamindo – ‘‘tathāgataṃ devamanussapūjitaṃ, dhammaṃ namassāma suvatthi hotū’’ti (khu. pā. 6.17; su. ni. 240). Svāssa atthīti bhagavā tathāgato.

    യഥാ ച ധമ്മോ, ഏവം അരിയസങ്ഘോപി യഥാ അത്തഹിതായ പരഹിതായ ച പടിപന്നേഹി സുവിസുദ്ധം പുബ്ബഭാഗസമഥവിപസ്സനാപടിപദം പുരക്ഖത്വാ തേന തേന മഗ്ഗേന ഗന്തബ്ബം, തം തം തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ. യഥാ വാ ഭഗവതാ സച്ചപടിച്ചസമുപ്പാദാദയോ ദേസിതാ, തഥാവ ബുദ്ധത്താ തഥാ ഗദനതോ ച തഥാഗതോ. തേനാഹ സക്കോ ദേവരാജാ – ‘‘തഥാഗതം ദേവമനുസ്സപൂജിതം, സങ്ഘം നമസ്സാമ സുവത്ഥി ഹോതൂ’’തി. സ്വാസ്സ സാവകഭൂതോ അത്ഥീതി ഭഗവാ തഥാഗതോ. ഏവം തഥാഗതഭാവേന തഥാഗതോതി.

    Yathā ca dhammo, evaṃ ariyasaṅghopi yathā attahitāya parahitāya ca paṭipannehi suvisuddhaṃ pubbabhāgasamathavipassanāpaṭipadaṃ purakkhatvā tena tena maggena gantabbaṃ, taṃ taṃ tathā gatoti tathāgato. Yathā vā bhagavatā saccapaṭiccasamuppādādayo desitā, tathāva buddhattā tathā gadanato ca tathāgato. Tenāha sakko devarājā – ‘‘tathāgataṃ devamanussapūjitaṃ, saṅghaṃ namassāma suvatthi hotū’’ti. Svāssa sāvakabhūto atthīti bhagavā tathāgato. Evaṃ tathāgatabhāvena tathāgatoti.

    ഇദമ്പി ച തഥാഗതസ്സ തഥാഗതഭാവദീപനേ മുഖമത്തകമേവ, സബ്ബാകാരേന പന തഥാഗതോവ തഥാഗതസ്സ തഥാഗതഭാവം വണ്ണേയ്യ. ഇദഞ്ഹി തഥാഗതപദം മഹത്ഥം മഹാഗതികം മഹാവിസയം, തസ്സ അപ്പമാദപദസ്സ വിയ തേപിടകമ്പി ബുദ്ധവചനം യുത്തിതോ അത്ഥഭാവേന ആഹരന്തോ ‘‘അതിത്ഥേന ധമ്മകഥികോ പക്ഖന്ദോ’’തി ന വത്തബ്ബോതി.

    Idampi ca tathāgatassa tathāgatabhāvadīpane mukhamattakameva, sabbākārena pana tathāgatova tathāgatassa tathāgatabhāvaṃ vaṇṇeyya. Idañhi tathāgatapadaṃ mahatthaṃ mahāgatikaṃ mahāvisayaṃ, tassa appamādapadassa viya tepiṭakampi buddhavacanaṃ yuttito atthabhāvena āharanto ‘‘atitthena dhammakathiko pakkhando’’ti na vattabboti.

    തത്ഥേതം വുച്ചതി –

    Tatthetaṃ vuccati –

    ‘‘യഥേവ ലോകേ പുരിമാ മഹേസിനോ,

    ‘‘Yatheva loke purimā mahesino,

    സബ്ബഞ്ഞുഭാവം മുനയോ ഇധാഗതാ;

    Sabbaññubhāvaṃ munayo idhāgatā;

    തഥാ അയം സക്യമുനീപി ആഗതോ,

    Tathā ayaṃ sakyamunīpi āgato,

    തഥാഗതോ വുച്ചതി തേന ചക്ഖുമാ.

    Tathāgato vuccati tena cakkhumā.

    ‘‘പഹായ കാമാദിമലേ അസേസതോ,

    ‘‘Pahāya kāmādimale asesato,

    സമാധിഞാണേഹി യഥാ ഗതാ ജിനാ;

    Samādhiñāṇehi yathā gatā jinā;

    പുരാതനാ സക്യമുനീ ജുതിന്ധരോ,

    Purātanā sakyamunī jutindharo,

    തഥാ ഗതോ തേന തഥാഗതോ മതോ.

    Tathā gato tena tathāgato mato.

    ‘‘തഥഞ്ച ധാതായതനാദിലക്ഖണം,

    ‘‘Tathañca dhātāyatanādilakkhaṇaṃ,

    സഭാവസാമഞ്ഞവിഭാഗഭേദതോ;

    Sabhāvasāmaññavibhāgabhedato;

    സയമ്ഭുഞാണേന ജിനോയമാഗതോ,

    Sayambhuñāṇena jinoyamāgato,

    തഥാഗതോ വുച്ചതി സക്യപുങ്ഗവോ.

    Tathāgato vuccati sakyapuṅgavo.

    ‘‘തഥാനി സച്ചാനി സമന്തചക്ഖുനാ,

    ‘‘Tathāni saccāni samantacakkhunā,

    തഥാ ഇദപ്പച്ചയതാ ച സബ്ബസോ;

    Tathā idappaccayatā ca sabbaso;

    അനഞ്ഞനേയ്യാ നയതോ വിഭാവിതാ,

    Anaññaneyyā nayato vibhāvitā,

    തഥാ ഗതോ തേന ജിനോ തഥാഗതോ.

    Tathā gato tena jino tathāgato.

    ‘‘അനേകഭേദാസുപി ലോകധാതുസു,

    ‘‘Anekabhedāsupi lokadhātusu,

    ജിനസ്സ രൂപായതനാദിഗോചരേ;

    Jinassa rūpāyatanādigocare;

    വിചിത്തഭേദേ തഥമേവ ദസ്സനം,

    Vicittabhede tathameva dassanaṃ,

    തഥാഗതോ തേന സമന്തലോചനോ.

    Tathāgato tena samantalocano.

    ‘‘യതോ ച ധമ്മം തഥമേവ ഭാസതി,

    ‘‘Yato ca dhammaṃ tathameva bhāsati,

    കരോതി വാചായ നുരൂപമത്തനോ;

    Karoti vācāya nurūpamattano;

    ഗുണേഹി ലോകം അഭിഭുയ്യിരീയതി,

    Guṇehi lokaṃ abhibhuyyirīyati,

    തഥാഗതോ തേനപി ലോകനായകോ.

    Tathāgato tenapi lokanāyako.

    ‘‘തഥാ പരിഞ്ഞായ തഥായ സബ്ബസോ,

    ‘‘Tathā pariññāya tathāya sabbaso,

    അവേദി ലോകം പഭവം അതിക്കമി;

    Avedi lokaṃ pabhavaṃ atikkami;

    ഗതോ ച പച്ചക്ഖകിരിയായ നിബ്ബുതിം,

    Gato ca paccakkhakiriyāya nibbutiṃ,

    അരീയമഗ്ഗഞ്ച ഗതോ തഥാഗതോ.

    Arīyamaggañca gato tathāgato.

    ‘‘തഥാ പടിഞ്ഞായ തഥായ സബ്ബസോ,

    ‘‘Tathā paṭiññāya tathāya sabbaso,

    ഹിതായ ലോകസ്സ യതോയമാഗതോ;

    Hitāya lokassa yatoyamāgato;

    തഥായ നാഥോ കരുണായ സബ്ബദാ,

    Tathāya nātho karuṇāya sabbadā,

    ഗതോ ച തേനാപി ജിനോ തഥാഗതോ.

    Gato ca tenāpi jino tathāgato.

    ‘‘തഥാനി ഞാണാനി യതോയമാഗതോ,

    ‘‘Tathāni ñāṇāni yatoyamāgato,

    യഥാസഭാവം വിസയാവബോധതോ;

    Yathāsabhāvaṃ visayāvabodhato;

    തഥാഭിജാതിപ്പഭുതീ തഥാഗതോ,

    Tathābhijātippabhutī tathāgato,

    തദത്ഥസമ്പാദനതോ തഥാഗതോ.

    Tadatthasampādanato tathāgato.

    ‘‘യഥാവിധാ തേ പുരിമാ മഹേസിനോ,

    ‘‘Yathāvidhā te purimā mahesino,

    തഥാവിധോയമ്പി തഥാ യഥാരുചി;

    Tathāvidhoyampi tathā yathāruci;

    പവത്തവാചാ തനുചിത്തഭാവതോ,

    Pavattavācā tanucittabhāvato,

    തഥാഗതോ വുച്ചതി അഗ്ഗപുഗ്ഗലോ.

    Tathāgato vuccati aggapuggalo.

    ‘‘സമ്ബോധിസമ്ഭാരവിപക്ഖതോ പുരേ,

    ‘‘Sambodhisambhāravipakkhato pure,

    ഗതം ന സംസാരഗതമ്പി തസ്സ വാ;

    Gataṃ na saṃsāragatampi tassa vā;

    ന ചത്ഥി നാഥസ്സ ഭവന്തദസ്സിനോ,

    Na catthi nāthassa bhavantadassino,

    തഥേഹി തസ്മാ അഗതോ തഥാഗതോ.

    Tathehi tasmā agato tathāgato.

    ‘‘തഥാഗതോ ധമ്മവരോ മഹേസിനാ,

    ‘‘Tathāgato dhammavaro mahesinā,

    യഥാ പഹാതബ്ബമലം പഹീയതി;

    Yathā pahātabbamalaṃ pahīyati;

    തഥാഗതോ അരിയഗണോപി സത്ഥുനോ,

    Tathāgato ariyagaṇopi satthuno,

    തഥാഗതോ തേന സമങ്ഗിഭാവതോ’’തി.

    Tathāgato tena samaṅgibhāvato’’ti.

    മഹിദ്ധികതാതി പരമേന ചിത്തവസീഭാവേന ച ഇദ്ധിവിധയോഗേന ധമ്മാനുഭാവഞ്ഞഥത്തനിപ്ഫാദനസമത്ഥതാസങ്ഖാതായ മഹതിയാ ഇദ്ധിയാ സമന്നാഗമോ മഹിദ്ധികതാ. ചിരകാലസമ്ഭൂതേന സുവിദൂരപ്പടിപക്ഖേന ഇച്ഛിതത്ഥനിപ്ഫത്തിഹേതുഭൂതേന മഹാജുതികേന പുഞ്ഞതേജേന സമന്നാഗമോ മഹാനുഭാവതാ. യത്രാതി അച്ഛരിയപസംസാകോതുഹലഹാസപസാദികോ പച്ചത്തത്ഥേ നിപാതോ. തേന യുത്തത്താ വിജായിസ്സതീതി അനാഗതകാലവചനം, അത്ഥോ പന അതീതകാലോയേവ. അയഞ്ഹേത്ഥ അത്ഥോ – യാ ഹി നാമ അയം സുപ്പവാസാ തഥാ ദുക്ഖനിമുഗ്ഗാ കിച്ഛാപന്നാ ഭഗവതോ വചനസമകാലമേവ സുഖിനീ അരോഗാ അരോഗം പുത്തം വിജായീതി. അത്തമനോതി സകമനോ, ഭഗവതി പസാദേന കിലേസരഹിതചിത്തോതി അത്ഥോ. കിലേസപരിയുട്ഠിതഞ്ഹി ചിത്തം വസേ അവത്തനതോ അത്തമനോതി ന സക്കാ വത്തുന്തി. അത്തമനോതി വാ പീതിസോമനസ്സേഹി ഗഹിതമനോ. പമുദിതോതി പാമോജ്ജേന യുത്തോ. പീതിസോമനസ്സജാതോതി ജാതബലവപീതിസോമനസ്സോ. അഥാതി പച്ഛാ, തതോ കതിപാഹസ്സ അച്ചയേന. സത്തഭത്താനീതി സത്തസു ദിവസേസു ദാതബ്ബഭത്താനി. സ്വാതനായാതി സ്വാതനപുഞ്ഞത്ഥം, യം സ്വേ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ സങ്ഘസ്സ ദാനവസേന പയിരുപാസനവസേന ച ഭവിസ്സതി പുഞ്ഞം തദത്ഥം.

    Mahiddhikatāti paramena cittavasībhāvena ca iddhividhayogena dhammānubhāvaññathattanipphādanasamatthatāsaṅkhātāya mahatiyā iddhiyā samannāgamo mahiddhikatā. Cirakālasambhūtena suvidūrappaṭipakkhena icchitatthanipphattihetubhūtena mahājutikena puññatejena samannāgamo mahānubhāvatā. Yatrāti acchariyapasaṃsākotuhalahāsapasādiko paccattatthe nipāto. Tena yuttattā vijāyissatīti anāgatakālavacanaṃ, attho pana atītakāloyeva. Ayañhettha attho – yā hi nāma ayaṃ suppavāsā tathā dukkhanimuggā kicchāpannā bhagavato vacanasamakālameva sukhinī arogā arogaṃ puttaṃ vijāyīti. Attamanoti sakamano, bhagavati pasādena kilesarahitacittoti attho. Kilesapariyuṭṭhitañhi cittaṃ vase avattanato attamanoti na sakkā vattunti. Attamanoti vā pītisomanassehi gahitamano. Pamuditoti pāmojjena yutto. Pītisomanassajātoti jātabalavapītisomanasso. Athāti pacchā, tato katipāhassa accayena. Sattabhattānīti sattasu divasesu dātabbabhattāni. Svātanāyāti svātanapuññatthaṃ, yaṃ sve buddhappamukhassa saṅghassa dānavasena payirupāsanavasena ca bhavissati puññaṃ tadatthaṃ.

    അഥ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം മഹാമോഗ്ഗല്ലാനം ആമന്തേസീതി കസ്മാ ആമന്തേസി? സുപ്പവാസായ സാമികസ്സ പസാദരക്ഖണത്ഥം. സുപ്പവാസാ പന അചലപ്പസാദാവ, ഉപാസകസ്സ പന പസാദരക്ഖണം മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരസ്സ ഭാരോ. തേനാഹ ‘‘തുയ്ഹേസോ ഉപട്ഠാകോ’’തി. തത്ഥ തുയ്ഹേസോതി തുയ്ഹം ഏസോ. തിണ്ണം ധമ്മാനം പാടിഭോഗോതി മമ ഭോഗാദീനം തിണ്ണം ധമ്മാനം അഹാനിയാ അവിനാസായ അയ്യോ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ യദി പാടിഭോഗോ യദി പതിഭൂ, ഇതോ സത്ത ദിവസേ അതിക്കമിത്വാ മമ സക്കാ ദാനം ദാതുന്തി യദി അയ്യേന ഞാതന്തി ദീപേതി. ഥേരോപി തസ്സ തേസു ദിവസേസു ഭോഗാനം ജീവിതസ്സ ച അനുപദ്ദവം പസ്സിത്വാ ആഹ – ‘‘ദ്വിന്നം ഖോ നേസം, ആവുസോ, ധമ്മാനം പാടിഭോഗോ ഭോഗാനഞ്ച ജീവിതസ്സ ചാ’’തി. സദ്ധാ പനസ്സ ചിത്തപ്പടിബദ്ധാതി തസ്സേവ ഭാരം കരോന്തോ ‘‘സദ്ധായ പന ത്വഞ്ഞേവ പാടിഭോഗോ’’തി ആഹ. അപി ച സോ ഉപാസകോ ദിട്ഠസച്ചോ, തസ്സ സദ്ധായ അഞ്ഞഥാഭാവോ നത്ഥീതി തഥാ വുത്തം. തേനേവ ച കാരണേന ഭഗവതാ ‘‘പച്ഛാപി ത്വം കരിസ്സസീതി സഞ്ഞാപേഹീ’’തി വുത്തം. ഉപാസകോപി സത്ഥരി ഥേരേ ച ഗാരവേന സുബ്ബചതായ തസ്സാ ച പുഞ്ഞേന വഡ്ഢിം ഇച്ഛന്തോ ‘‘കരോതു സുപ്പവാസാ കോലിയധീതാ സത്ത ഭത്താനി, പച്ഛാഹം കരിസ്സാമീ’’തി അനുജാനി.

    Atha kho bhagavā āyasmantaṃ mahāmoggallānaṃ āmantesīti kasmā āmantesi? Suppavāsāya sāmikassa pasādarakkhaṇatthaṃ. Suppavāsā pana acalappasādāva, upāsakassa pana pasādarakkhaṇaṃ mahāmoggallānattherassa bhāro. Tenāha ‘‘tuyheso upaṭṭhāko’’ti. Tattha tuyhesoti tuyhaṃ eso. Tiṇṇaṃ dhammānaṃ pāṭibhogoti mama bhogādīnaṃ tiṇṇaṃ dhammānaṃ ahāniyā avināsāya ayyo mahāmoggallāno yadi pāṭibhogo yadi patibhū, ito satta divase atikkamitvā mama sakkā dānaṃ dātunti yadi ayyena ñātanti dīpeti. Theropi tassa tesu divasesu bhogānaṃ jīvitassa ca anupaddavaṃ passitvā āha – ‘‘dvinnaṃ kho nesaṃ, āvuso, dhammānaṃ pāṭibhogo bhogānañca jīvitassa cā’’ti. Saddhā panassa cittappaṭibaddhāti tasseva bhāraṃ karonto ‘‘saddhāya pana tvaññeva pāṭibhogo’’ti āha. Api ca so upāsako diṭṭhasacco, tassa saddhāya aññathābhāvo natthīti tathā vuttaṃ. Teneva ca kāraṇena bhagavatā ‘‘pacchāpi tvaṃ karissasīti saññāpehī’’ti vuttaṃ. Upāsakopi satthari there ca gāravena subbacatāya tassā ca puññena vaḍḍhiṃ icchanto ‘‘karotu suppavāsā koliyadhītā satta bhattāni, pacchāhaṃ karissāmī’’ti anujāni.

    തഞ്ച ദാരകന്തി വിജാതദിവസതോ പട്ഠായ ഏകാദസമം ദിവസം അതിക്കമിത്വാ തതോ പരം സത്താഹം ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഭോജേത്വാ സത്തമേ ദിവസേ തം സത്തവസ്സികം ദാരകം ഭഗവന്തം ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ച വന്ദാപേസി. സത്ത മേ വസ്സാനീതി സത്ത മേ സംവച്ഛരാനി, അച്ചന്തസംയോഗവസേന ചേതം ഉപയോഗവചനം. ലോഹിതകുമ്ഭിയം വുത്ഥാനീതി മാതുകുച്ഛിയം അത്തനോ ഗബ്ഭവാസദുക്ഖം സന്ധായ വദതി. അഞ്ഞാനിപി ഏവരൂപാനി സത്ത പുത്താനീതി ‘‘അഞ്ഞേപി ഏവരൂപേ സത്ത പുത്തേ’’തി വത്തബ്ബേ ലിങ്ഗവിപല്ലാസവസേന വുത്തം ‘‘ഏവരൂപാനീ’’തി. ഏവം സത്ത വസ്സാനി ഗബ്ഭധാരണവസേന സത്താഹം മൂള്ഹഗബ്ഭതായ ച മഹന്തം ദുക്ഖം പാപേത്വാ ഉപ്പജ്ജനകപുത്തേതി അത്ഥോ. ഏതേന മാതുഗാമാനം പുത്തലോലതായ പുത്തലാഭേന തിത്തി നത്ഥീതി ദസ്സേതി.

    Tañca dārakanti vijātadivasato paṭṭhāya ekādasamaṃ divasaṃ atikkamitvā tato paraṃ sattāhaṃ buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ bhojetvā sattame divase taṃ sattavassikaṃ dārakaṃ bhagavantaṃ bhikkhusaṅghañca vandāpesi. Satta me vassānīti satta me saṃvaccharāni, accantasaṃyogavasena cetaṃ upayogavacanaṃ. Lohitakumbhiyaṃ vutthānīti mātukucchiyaṃ attano gabbhavāsadukkhaṃ sandhāya vadati. Aññānipi evarūpāni satta puttānīti ‘‘aññepi evarūpe satta putte’’ti vattabbe liṅgavipallāsavasena vuttaṃ ‘‘evarūpānī’’ti. Evaṃ satta vassāni gabbhadhāraṇavasena sattāhaṃ mūḷhagabbhatāya ca mahantaṃ dukkhaṃ pāpetvā uppajjanakaputteti attho. Etena mātugāmānaṃ puttalolatāya puttalābhena titti natthīti dasseti.

    ഏതമത്ഥം വിദിത്വാതി ഏതം സത്തദിവസാധികാനി സത്ത സംവച്ഛരാനി ഗബ്ഭധാരണാദിവസേന പവത്തം മഹന്തം ദുക്ഖം ഏകപദേ വിസരിത്വാ പുത്തലോലതാവസേന തായ വുത്തമത്ഥം വിദിത്വാ. ഇമം ഉദാനന്തി ഇമം ചിത്തസുഖപ്പമത്തോ വിയ പമത്തപുഗ്ഗലേ ഇട്ഠാകാരേന വഞ്ചേത്വാ തണ്ഹാസിനേഹസ്സ മഹാനത്ഥകരഭാവദീപകം ഉദാനം ഉദാനേസി.

    Etamatthaṃ viditvāti etaṃ sattadivasādhikāni satta saṃvaccharāni gabbhadhāraṇādivasena pavattaṃ mahantaṃ dukkhaṃ ekapade visaritvā puttalolatāvasena tāya vuttamatthaṃ viditvā. Imaṃ udānanti imaṃ cittasukhappamatto viya pamattapuggale iṭṭhākārena vañcetvā taṇhāsinehassa mahānatthakarabhāvadīpakaṃ udānaṃ udānesi.

    തത്ഥ അസാതന്തി അമധുരം അസുന്ദരം അനിട്ഠം. സാതരൂപേനാതി ഇട്ഠസഭാവേന. പിയരൂപേനാതി പിയായിതബ്ബഭാവേന. സുഖസ്സ രൂപേനാതി സുഖസഭാവേന. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യസ്മാ അസാതം അപ്പിയം ദുക്ഖമേവ സമാനം സകലമ്പി വട്ടഗതം സങ്ഖാരജാതം അപ്പഹീനവിപല്ലാസത്താ അയോനിസോമനസികാരേന ഇട്ഠം വിയ പിയം വിയ സുഖം വിയ ച ഹുത്വാ ഉപട്ഠഹമാനം സതിവിപ്പവാസേന പമത്തപുഗ്ഗലം അതിവത്തതി അഭിഭവതി അജ്ഝോത്ഥരതി, തസ്മാ ഇമമ്പി സുപ്പവാസം പുനപി സത്തക്ഖത്തും ഏവരൂപം അസാതം അപ്പിയം ദുക്ഖം സാതാദിപതിരൂപകേന ദുക്ഖേന പുത്തസങ്ഖാതപേമവത്ഥുസുഖേന അജ്ഝോത്ഥരതീതി.

    Tattha asātanti amadhuraṃ asundaraṃ aniṭṭhaṃ. Sātarūpenāti iṭṭhasabhāvena. Piyarūpenāti piyāyitabbabhāvena. Sukhassa rūpenāti sukhasabhāvena. Idaṃ vuttaṃ hoti – yasmā asātaṃ appiyaṃ dukkhameva samānaṃ sakalampi vaṭṭagataṃ saṅkhārajātaṃ appahīnavipallāsattā ayonisomanasikārena iṭṭhaṃ viya piyaṃ viya sukhaṃ viya ca hutvā upaṭṭhahamānaṃ sativippavāsena pamattapuggalaṃ ativattati abhibhavati ajjhottharati, tasmā imampi suppavāsaṃ punapi sattakkhattuṃ evarūpaṃ asātaṃ appiyaṃ dukkhaṃ sātādipatirūpakena dukkhena puttasaṅkhātapemavatthusukhena ajjhottharatīti.

    അട്ഠമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Aṭṭhamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    തിപിടക (മൂല) • Tipiṭaka (Mūla) / സുത്തപിടക • Suttapiṭaka / ഖുദ്ദകനികായ • Khuddakanikāya / ഉദാനപാളി • Udānapāḷi / ൮. സുപ്പവാസാസുത്തം • 8. Suppavāsāsuttaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact