| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[४८९] ६. सुरुचिजातकवण्णना
[489] 6. Surucijātakavaṇṇanā
महेसी सुरुचिनो भरियाति इदं सत्था सावत्थिं उपनिस्साय मिगारमातुपासादे विहरन्तो विसाखाय महाउपासिकाय लद्धे अट्ठ वरे आरब्भ कथेसि। सा हि एकदिवसं जेतवने धम्मकथं सुत्वा भगवन्तं सद्धिं भिक्खुसङ्घेन स्वातनाय निमन्तेत्वा पक्कामि। तस्सा पन रत्तिया अच्चयेन चातुद्दीपिको महामेघो पावस्सि । भगवा भिक्खू आमन्तेत्वा ‘‘यथा, भिक्खवे, जेतवने वस्सति, एवं चतूसु दीपेसु वस्सति, ओवस्सापेथ, भिक्खवे, कायं, अयं पच्छिमको चातुद्दीपिको महामेघो’’ति वत्वा ओवस्सापितकायेहि भिक्खूहि सद्धिं इद्धिबलेन जेतवने अन्तरहितो विसाखाय कोट्ठके पातुरहोसि। उपासिका ‘‘अच्छरियं वत भो, अब्भुतं वत भो, तथागतस्स महिद्धिकता महानुभावता, यत्र हि नाम जाणुकमत्तेसुपि ओघेसु वत्तमानेसु कटिमत्तेसुपि ओघेसु वत्तमानेसु न हि नाम एकभिक्खुस्सपि पादा वा चीवरानि वा अल्लानि भविस्सन्ती’’ति हट्ठा उदग्गा बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं परिविसित्वा कतभत्तकिच्चं भगवन्तं एतदवोच ‘‘अट्ठाहं, भन्ते, भगवन्तं वरानि याचामी’’ति। ‘‘अतिक्कन्तवरा खो, विसाखे, तथागता’’ति। ‘‘यानि च, भन्ते, कप्पियानि यानि च अनवज्जानी’’ति। ‘‘वदेहि विसाखे’’ति। ‘‘इच्छामहं, भन्ते, भिक्खुसङ्घस्स यावजीवं वस्सिकसाटिकं दातुं, आगन्तुकभत्तं दातुं, गमिकभत्तं दातुं, गिलानभत्तं दातुं, गिलानुपट्ठाकभत्तं दातुं, गिलानभेसज्जं दातुं, धुवयागुं दातुं, भिक्खुनिसङ्घस्स यावजीवं उदकसाटिकं दातु’’न्ति।
Mahesīsurucino bhariyāti idaṃ satthā sāvatthiṃ upanissāya migāramātupāsāde viharanto visākhāya mahāupāsikāya laddhe aṭṭha vare ārabbha kathesi. Sā hi ekadivasaṃ jetavane dhammakathaṃ sutvā bhagavantaṃ saddhiṃ bhikkhusaṅghena svātanāya nimantetvā pakkāmi. Tassā pana rattiyā accayena cātuddīpiko mahāmegho pāvassi . Bhagavā bhikkhū āmantetvā ‘‘yathā, bhikkhave, jetavane vassati, evaṃ catūsu dīpesu vassati, ovassāpetha, bhikkhave, kāyaṃ, ayaṃ pacchimako cātuddīpiko mahāmegho’’ti vatvā ovassāpitakāyehi bhikkhūhi saddhiṃ iddhibalena jetavane antarahito visākhāya koṭṭhake pāturahosi. Upāsikā ‘‘acchariyaṃ vata bho, abbhutaṃ vata bho, tathāgatassa mahiddhikatā mahānubhāvatā, yatra hi nāma jāṇukamattesupi oghesu vattamānesu kaṭimattesupi oghesu vattamānesu na hi nāma ekabhikkhussapi pādā vā cīvarāni vā allāni bhavissantī’’ti haṭṭhā udaggā buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ parivisitvā katabhattakiccaṃ bhagavantaṃ etadavoca ‘‘aṭṭhāhaṃ, bhante, bhagavantaṃ varāni yācāmī’’ti. ‘‘Atikkantavarā kho, visākhe, tathāgatā’’ti. ‘‘Yāni ca, bhante, kappiyāni yāni ca anavajjānī’’ti. ‘‘Vadehi visākhe’’ti. ‘‘Icchāmahaṃ, bhante, bhikkhusaṅghassa yāvajīvaṃ vassikasāṭikaṃ dātuṃ, āgantukabhattaṃ dātuṃ, gamikabhattaṃ dātuṃ, gilānabhattaṃ dātuṃ, gilānupaṭṭhākabhattaṃ dātuṃ, gilānabhesajjaṃ dātuṃ, dhuvayāguṃ dātuṃ, bhikkhunisaṅghassa yāvajīvaṃ udakasāṭikaṃ dātu’’nti.
सत्था ‘‘कं पन त्वं, विसाखे, अत्थवसं सम्पस्समाना तथागतं अट्ठ वरानि याचसी’’ति पुच्छित्वा ताय वरानिसंसे कथिते ‘‘साधु साधु, विसाखे, साधु खो त्वं, विसाखे, इमं आनिसंसं सम्पस्समाना तथागतं अट्ठ वरानि याचसी’’ति वत्वा ‘‘अनुजानामि ते, विसाखे, अट्ठ वरानी’’ति अट्ठ वरे दत्वा अनुमोदनं कत्वा पक्कामि। अथेकदिवसं सत्थरि पुब्बारामे विहरन्ते भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं ‘‘आवुसो, विसाखा महाउपासिका मातुगामत्तभावे ठत्वापि दसबलस्स सन्तिके अट्ठ वरे लभि, अहो महागुणा’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, विसाखा इदानेव मम सन्तिका वरे लभति, पुब्बेपेसा लभियेवा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Satthā ‘‘kaṃ pana tvaṃ, visākhe, atthavasaṃ sampassamānā tathāgataṃ aṭṭha varāni yācasī’’ti pucchitvā tāya varānisaṃse kathite ‘‘sādhu sādhu, visākhe, sādhu kho tvaṃ, visākhe, imaṃ ānisaṃsaṃ sampassamānā tathāgataṃ aṭṭha varāni yācasī’’ti vatvā ‘‘anujānāmi te, visākhe, aṭṭha varānī’’ti aṭṭha vare datvā anumodanaṃ katvā pakkāmi. Athekadivasaṃ satthari pubbārāme viharante bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘āvuso, visākhā mahāupāsikā mātugāmattabhāve ṭhatvāpi dasabalassa santike aṭṭha vare labhi, aho mahāguṇā’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, visākhā idāneva mama santikā vare labhati, pubbepesā labhiyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते मिथिलायं सुरुचि नाम राजा रज्जं कारेन्तो पुत्तं पटिलभित्वा तस्स ‘‘सुरुचिकुमारो’’त्वेव नामं अकासि। सो वयप्पत्तो ‘‘तक्कसिलायं सिप्पं उग्गण्हिस्सामी’’ति गन्त्वा नगरद्वारे सालायं निसीदि। बाराणसिरञ्ञोपि पुत्तो ब्रह्मदत्तकुमारो नाम तथेव गन्त्वा सुरुचिकुमारस्स निसिन्नफलकेयेव निसीदि। ते अञ्ञमञ्ञं पुच्छित्वा विस्सासिका हुत्वा एकतोव आचरियस्स सन्तिकं गन्त्वा आचरियभागं दत्वा सिप्पं पट्ठपेत्वा न चिरस्सेव निट्ठितसिप्पा आचरियं आपुच्छित्वा थोकं मग्गं एकतोव गन्त्वा द्वेधापथे ठिता अञ्ञमञ्ञं आलिङ्गित्वा मित्तधम्मानुरक्खणत्थं कतिकं करिंसु ‘‘सचे मम पुत्तो जायति, तव धीता, तव पुत्तो, मम धीता, तेसं आवाहविवाहं करिस्सामा’’ति। तेसु रज्जं कारेन्तेसु सुरुचिमहाराजस्स पुत्तो जायि, ‘‘सुरुचिकुमारो’’त्वेवस्स नामं करिंसु। ब्रह्मदत्तस्स धीता जायि, ‘‘सुमेधा’’तिस्सा नामं करिंसु।
Atīte mithilāyaṃ suruci nāma rājā rajjaṃ kārento puttaṃ paṭilabhitvā tassa ‘‘surucikumāro’’tveva nāmaṃ akāsi. So vayappatto ‘‘takkasilāyaṃ sippaṃ uggaṇhissāmī’’ti gantvā nagaradvāre sālāyaṃ nisīdi. Bārāṇasiraññopi putto brahmadattakumāro nāma tatheva gantvā surucikumārassa nisinnaphalakeyeva nisīdi. Te aññamaññaṃ pucchitvā vissāsikā hutvā ekatova ācariyassa santikaṃ gantvā ācariyabhāgaṃ datvā sippaṃ paṭṭhapetvā na cirasseva niṭṭhitasippā ācariyaṃ āpucchitvā thokaṃ maggaṃ ekatova gantvā dvedhāpathe ṭhitā aññamaññaṃ āliṅgitvā mittadhammānurakkhaṇatthaṃ katikaṃ kariṃsu ‘‘sace mama putto jāyati, tava dhītā, tava putto, mama dhītā, tesaṃ āvāhavivāhaṃ karissāmā’’ti. Tesu rajjaṃ kārentesu surucimahārājassa putto jāyi, ‘‘surucikumāro’’tvevassa nāmaṃ kariṃsu. Brahmadattassa dhītā jāyi, ‘‘sumedhā’’tissā nāmaṃ kariṃsu.
सुरुचिकुमारो वयप्पत्तो तक्कसिलायं गन्त्वा सिप्पं उग्गण्हित्वा आगच्छि। अथ नं पिता रज्जे अभिसिञ्चितुकामो हुत्वा ‘‘सहायस्स किर मे बाराणसिरञ्ञो धीता अत्थि, तमेवस्स अग्गमहेसिं करिस्सामी’’ति तस्सा अत्थाय बहुं पण्णाकारं दत्वा अमच्चे पेसेसि। तेसं अनागतकालेयेव बाराणसिराजा देविं पुच्छि ‘‘भद्दे, मातुगामस्स नाम किं अतिरेकदुक्ख’’न्ति? ‘‘सपत्तिरोसदुक्खं देवा’’ति। ‘‘तेन हि, भद्दे, अम्हाकं एकं धीतरं सुमेधादेविं तम्हा दुक्खा मोचेत्वा यो एतं एकिकमेव गण्हिस्सति, तस्स दस्सामा’’ति आह। सो तेहि अमच्चेहि आगन्त्वा तस्सा नामे गहिते ‘‘ताता, कामं मया पुब्बे मय्हं सहायस्स पटिञ्ञा कता, इमं पन मयं इत्थिघटाय अन्तरे न खिपितुकामा, यो एतं एकिकमेव गण्हाति, तस्स दातुकामम्हा’’ति आह। ते रञ्ञो सन्तिकं पहिणिंसु। राजा पन ‘‘अम्हाकं रज्जं महन्तं, सत्तयोजनिकं मिथिलनगरं, तीणि योजनसतानि रट्ठपरिच्छेदो, हेट्ठिमन्तेन सोळस इत्थिसहस्सानि लद्धुं वट्टती’’ति वत्वा न रोचेसि।
Surucikumāro vayappatto takkasilāyaṃ gantvā sippaṃ uggaṇhitvā āgacchi. Atha naṃ pitā rajje abhisiñcitukāmo hutvā ‘‘sahāyassa kira me bārāṇasirañño dhītā atthi, tamevassa aggamahesiṃ karissāmī’’ti tassā atthāya bahuṃ paṇṇākāraṃ datvā amacce pesesi. Tesaṃ anāgatakāleyeva bārāṇasirājā deviṃ pucchi ‘‘bhadde, mātugāmassa nāma kiṃ atirekadukkha’’nti? ‘‘Sapattirosadukkhaṃ devā’’ti. ‘‘Tena hi, bhadde, amhākaṃ ekaṃ dhītaraṃ sumedhādeviṃ tamhā dukkhā mocetvā yo etaṃ ekikameva gaṇhissati, tassa dassāmā’’ti āha. So tehi amaccehi āgantvā tassā nāme gahite ‘‘tātā, kāmaṃ mayā pubbe mayhaṃ sahāyassa paṭiññā katā, imaṃ pana mayaṃ itthighaṭāya antare na khipitukāmā, yo etaṃ ekikameva gaṇhāti, tassa dātukāmamhā’’ti āha. Te rañño santikaṃ pahiṇiṃsu. Rājā pana ‘‘amhākaṃ rajjaṃ mahantaṃ, sattayojanikaṃ mithilanagaraṃ, tīṇi yojanasatāni raṭṭhaparicchedo, heṭṭhimantena soḷasa itthisahassāni laddhuṃ vaṭṭatī’’ti vatvā na rocesi.
सुरुचिकुमारो पन सुमेधाय रूपसम्पदं सुत्वा सवनसंसग्गेन बज्झित्वा ‘‘अहं तं एकिकमेव गण्हिस्सामि, न मय्हं इत्थिघटाय अत्थो, तमेव आनेन्तू’’ति मातापितूनं पेसेसि। ते तस्स मनं अभिन्दित्वा बहुं धनं पेसेत्वा महन्तेन परिवारेन तं आनेत्वा कुमारस्स अग्गमहेसिं कत्वा एकतोव अभिसिञ्चिंसु। सो सुरुचिमहाराजा नाम हुत्वा धम्मेन रज्जं कारेन्तो ताय सद्धिं पियसंवासं वसि। सा पन दस वस्ससहस्सानि तस्स गेहे वसन्ती नेव पुत्तं, न धीतरं लभि। अथ नागरा सन्निपतित्वा राजङ्गणे उपक्कोसित्वा ‘‘किमेत’’न्ति वुत्ते ‘‘रञ्ञो दोसो नत्थि, वंसानुपालको पन वो पुत्तो न विज्जति, तुम्हाकं एकाव देवी, राजकुले च नाम हेट्ठिमन्तेन सोळसहि इत्थिसहस्सेहि भवितब्बं, इत्थिघटं गण्ह, देव, अद्धा तासु पुञ्ञवती पुत्तं लभिस्सती’’ति वत्वा ‘‘ताता, किं कथेथ, ‘अहं अञ्ञं न गण्हिस्सामी’ति पटिञ्ञं दत्वा मया एसा आनीता, न सक्का मुसावादं कातुं, न मय्हं इत्थिघटाय अत्थो’’ति रञ्ञा पटिक्खित्ता पक्कमिंसु।
Surucikumāro pana sumedhāya rūpasampadaṃ sutvā savanasaṃsaggena bajjhitvā ‘‘ahaṃ taṃ ekikameva gaṇhissāmi, na mayhaṃ itthighaṭāya attho, tameva ānentū’’ti mātāpitūnaṃ pesesi. Te tassa manaṃ abhinditvā bahuṃ dhanaṃ pesetvā mahantena parivārena taṃ ānetvā kumārassa aggamahesiṃ katvā ekatova abhisiñciṃsu. So surucimahārājā nāma hutvā dhammena rajjaṃ kārento tāya saddhiṃ piyasaṃvāsaṃ vasi. Sā pana dasa vassasahassāni tassa gehe vasantī neva puttaṃ, na dhītaraṃ labhi. Atha nāgarā sannipatitvā rājaṅgaṇe upakkositvā ‘‘kimeta’’nti vutte ‘‘rañño doso natthi, vaṃsānupālako pana vo putto na vijjati, tumhākaṃ ekāva devī, rājakule ca nāma heṭṭhimantena soḷasahi itthisahassehi bhavitabbaṃ, itthighaṭaṃ gaṇha, deva, addhā tāsu puññavatī puttaṃ labhissatī’’ti vatvā ‘‘tātā, kiṃ kathetha, ‘ahaṃ aññaṃ na gaṇhissāmī’ti paṭiññaṃ datvā mayā esā ānītā, na sakkā musāvādaṃ kātuṃ, na mayhaṃ itthighaṭāya attho’’ti raññā paṭikkhittā pakkamiṃsu.
सुमेधा तं कथं सुत्वा ‘‘राजा ताव सच्चवादिताय अञ्ञा इत्थियो न आनेसि, अहमेव पनस्स आनेस्सामी’’ति रञ्ञो मातुसमभरियट्ठाने ठत्वा अत्तनो रुचियाव खत्तियकञ्ञानं सहस्सं, अमच्चकञ्ञानं सहस्सं, गहपतिकञ्ञानं सहस्सं, सब्बसमयनाटकित्थीनं सहस्सन्ति चत्तारि इत्थिसहस्सानि आनेसि। तापि दस वस्ससहस्सानि राजकुले वसित्वा नेव पुत्तं, न धीतरं लभिंसु। एतेनेवुपायेन अपरानिपि तिक्खत्तुं चत्तारि चत्तारि सहस्सानि आनेसि। तापि नेव पुत्तं, न धीतरं लभिंसु। एत्तावता सोळस इत्थिसहस्सानि अहेसुं। चत्तालीस वस्ससहस्सानि अतिक्कमिंसु, तानि ताय एकिकाय वुत्थेहि दसहि सहस्सेहि सद्धिं पञ्ञास वस्ससहस्सानि होन्ति। अथ नागरा सन्निपतित्वा पुन उपक्कोसित्वा ‘‘किमेत’’न्ति वुत्ते ‘‘देव, तुम्हाकं इत्थियो पुत्तं पत्थेतुं आणापेथा’’ति वदिंसु। राजा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा ‘‘तुम्हे पुत्तं पत्थेथा’’ति आह। ता ततो पट्ठाय पुत्तं पत्थयमाना नानादेवता नमस्सन्ति, नानावतानि चरन्ति, पुत्तो नुप्पज्जतेव। अथ राजा सुमेधं आह ‘‘भद्दे, त्वम्पि पुत्तं पत्थेही’’ति। सा ‘‘साधू’’ति पन्नरसउपोसथदिवसे अट्ठङ्गसमन्नागतं उपोसथं समादाय सिरिगब्भे सीलानि आवज्जमाना कप्पियमञ्चके निसीदि । सेसा अजवतगोवता हुत्वा पुत्तं अलभित्वा उय्यानं अगमंसु।
Sumedhā taṃ kathaṃ sutvā ‘‘rājā tāva saccavāditāya aññā itthiyo na ānesi, ahameva panassa ānessāmī’’ti rañño mātusamabhariyaṭṭhāne ṭhatvā attano ruciyāva khattiyakaññānaṃ sahassaṃ, amaccakaññānaṃ sahassaṃ, gahapatikaññānaṃ sahassaṃ, sabbasamayanāṭakitthīnaṃ sahassanti cattāri itthisahassāni ānesi. Tāpi dasa vassasahassāni rājakule vasitvā neva puttaṃ, na dhītaraṃ labhiṃsu. Etenevupāyena aparānipi tikkhattuṃ cattāri cattāri sahassāni ānesi. Tāpi neva puttaṃ, na dhītaraṃ labhiṃsu. Ettāvatā soḷasa itthisahassāni ahesuṃ. Cattālīsa vassasahassāni atikkamiṃsu, tāni tāya ekikāya vutthehi dasahi sahassehi saddhiṃ paññāsa vassasahassāni honti. Atha nāgarā sannipatitvā puna upakkositvā ‘‘kimeta’’nti vutte ‘‘deva, tumhākaṃ itthiyo puttaṃ patthetuṃ āṇāpethā’’ti vadiṃsu. Rājā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā ‘‘tumhe puttaṃ patthethā’’ti āha. Tā tato paṭṭhāya puttaṃ patthayamānā nānādevatā namassanti, nānāvatāni caranti, putto nuppajjateva. Atha rājā sumedhaṃ āha ‘‘bhadde, tvampi puttaṃ patthehī’’ti. Sā ‘‘sādhū’’ti pannarasauposathadivase aṭṭhaṅgasamannāgataṃ uposathaṃ samādāya sirigabbhe sīlāni āvajjamānā kappiyamañcake nisīdi . Sesā ajavatagovatā hutvā puttaṃ alabhitvā uyyānaṃ agamaṃsu.
सुमेधाय सीलतेजेन सक्कस्स भवनं कम्पि। तदा सक्को आवज्जेन्तो ‘‘सुमेधा पुत्तं पत्थेति, पुत्तमस्सा दस्सामि, न खो पन सक्का यं वा तं वा दातुं, अनुच्छविकमस्सा पुत्तं उपधारेस्सामी’’ति उपधारेन्तो नळकारदेवपुत्तं पस्सि। सो हि पुञ्ञसम्पन्नो सत्तो पुरिमत्तभावे बाराणसियं वसन्तो वप्पकाले खेत्तं गच्छन्तो एकं पच्चेकबुद्धं दिस्वा दासकम्मकरे ‘‘वपथा’’ति पहिणि। सयं निवत्तित्वा पच्चेकबुद्धं गेहं नेत्वा भोजेत्वा पुन गङ्गातीरं आनेत्वा पुत्तेन सद्धिं एकतो हुत्वा उदुम्बरभित्तिपादं नळभित्तिकं पण्णसालं कत्वा द्वारं योजेत्वा चङ्कमं कत्वा पच्चेकबुद्धं तत्थेव तेमासं वसापेत्वा वुत्थवस्सं द्वे पितापुत्ता तिचीवरेन अच्छादेत्वा उय्योजेसुं। एतेनेव नियामेन सत्तट्ठ पच्चेकबुद्धे ताय पण्णसालाय वसापेत्वा तिचीवरानि अदंसु। ‘‘द्वे पितापुत्ता नळकारा हुत्वा गङ्गातीरे वेळुं उपधारेन्ता पच्चेकबुद्धं दिस्वा एवमकंसू’’तिपि वदन्तियेव।
Sumedhāya sīlatejena sakkassa bhavanaṃ kampi. Tadā sakko āvajjento ‘‘sumedhā puttaṃ pattheti, puttamassā dassāmi, na kho pana sakkā yaṃ vā taṃ vā dātuṃ, anucchavikamassā puttaṃ upadhāressāmī’’ti upadhārento naḷakāradevaputtaṃ passi. So hi puññasampanno satto purimattabhāve bārāṇasiyaṃ vasanto vappakāle khettaṃ gacchanto ekaṃ paccekabuddhaṃ disvā dāsakammakare ‘‘vapathā’’ti pahiṇi. Sayaṃ nivattitvā paccekabuddhaṃ gehaṃ netvā bhojetvā puna gaṅgātīraṃ ānetvā puttena saddhiṃ ekato hutvā udumbarabhittipādaṃ naḷabhittikaṃ paṇṇasālaṃ katvā dvāraṃ yojetvā caṅkamaṃ katvā paccekabuddhaṃ tattheva temāsaṃ vasāpetvā vutthavassaṃ dve pitāputtā ticīvarena acchādetvā uyyojesuṃ. Eteneva niyāmena sattaṭṭha paccekabuddhe tāya paṇṇasālāya vasāpetvā ticīvarāni adaṃsu. ‘‘Dve pitāputtā naḷakārā hutvā gaṅgātīre veḷuṃ upadhārentā paccekabuddhaṃ disvā evamakaṃsū’’tipi vadantiyeva.
ते कालं कत्वा तावतिंसभवने निब्बत्तित्वा छसु कामावचरसग्गेसु अनुलोमपटिलोमेन महन्तं देविस्सरियं अनुभवन्ता विचरन्ति। ते ततो चवित्वा उपरिदेवलोके निब्बत्तितुकामा होन्ति। सक्को तथा गतभावं ञत्वा तेसु एकस्स विमानद्वारं गन्त्वा तं आगन्त्वा वन्दित्वा ठितं आह – ‘‘मारिस, तया मनुस्सलोकं गन्तुं वट्टती’’ति। ‘‘महाराज, मनुस्सलोको नाम जेगुच्छो पटिकूलो, तत्थ ठिता दानादीनि पुञ्ञानि कत्वा देवलोकं पत्थेन्ति, तत्थ गन्त्वा किं करिस्सामी’’ति। ‘‘मारिस, देवलोके परिभुञ्जितब्बसम्पत्तिं मनुस्सलोके परिभुञ्जिस्ससि, पञ्चवीसतियोजनुब्बेधे नवयोजनआयामे अट्ठयोजनवित्थारे रतनपासादे वसिस्ससि, अधिवासेही’’ति। सो अधिवासेसि। सक्को तस्स पटिञ्ञं गहेत्वा इसिवेसेन राजुय्यानं गन्त्वा तासं इत्थीनं उपरि आकासे चङ्कमन्तो अत्तानं दस्सेत्वा ‘‘कस्साहं पुत्तवरं दम्मि, का पुत्तवरं गण्हिस्सती’’ति आह। ‘‘भन्ते, मय्हं देहि, मय्हं देही’’ति सोळस इत्थिसहस्सानि हत्थे उक्खिपिंसु। ततो सक्को आह – ‘‘अहं सीलवतीनं पुत्तं दम्मि, तुम्हाकं किं सीलं, को आचारो’’ति। ता उक्खित्तहत्थे समञ्छित्वा ‘‘सचे सीलवतिया दातुकामो, सुमेधाय सन्तिकं गच्छाही’’ति वदिंसु। सो आकासेनेव गन्त्वा तस्सा वासागारे सीहपञ्जरे अट्ठासि।
Te kālaṃ katvā tāvatiṃsabhavane nibbattitvā chasu kāmāvacarasaggesu anulomapaṭilomena mahantaṃ devissariyaṃ anubhavantā vicaranti. Te tato cavitvā uparidevaloke nibbattitukāmā honti. Sakko tathā gatabhāvaṃ ñatvā tesu ekassa vimānadvāraṃ gantvā taṃ āgantvā vanditvā ṭhitaṃ āha – ‘‘mārisa, tayā manussalokaṃ gantuṃ vaṭṭatī’’ti. ‘‘Mahārāja, manussaloko nāma jeguccho paṭikūlo, tattha ṭhitā dānādīni puññāni katvā devalokaṃ patthenti, tattha gantvā kiṃ karissāmī’’ti. ‘‘Mārisa, devaloke paribhuñjitabbasampattiṃ manussaloke paribhuñjissasi, pañcavīsatiyojanubbedhe navayojanaāyāme aṭṭhayojanavitthāre ratanapāsāde vasissasi, adhivāsehī’’ti. So adhivāsesi. Sakko tassa paṭiññaṃ gahetvā isivesena rājuyyānaṃ gantvā tāsaṃ itthīnaṃ upari ākāse caṅkamanto attānaṃ dassetvā ‘‘kassāhaṃ puttavaraṃ dammi, kā puttavaraṃ gaṇhissatī’’ti āha. ‘‘Bhante, mayhaṃ dehi, mayhaṃ dehī’’ti soḷasa itthisahassāni hatthe ukkhipiṃsu. Tato sakko āha – ‘‘ahaṃ sīlavatīnaṃ puttaṃ dammi, tumhākaṃ kiṃ sīlaṃ, ko ācāro’’ti. Tā ukkhittahatthe samañchitvā ‘‘sace sīlavatiyā dātukāmo, sumedhāya santikaṃ gacchāhī’’ti vadiṃsu. So ākāseneva gantvā tassā vāsāgāre sīhapañjare aṭṭhāsi.
अथस्सा ता इत्थियो आरोचेसुं ‘‘एथ, देवि, सक्को देवराजा ‘तुम्हाकं पुत्तवरं दस्सामी’ति आकासेनागन्त्वा सीहपञ्जरे ठितो’’ति। सा गरुपरिहारेनागन्त्वा सीहपञ्जरं उग्घाटेत्वा ‘‘सच्चं किर, भन्ते, तुम्हे सीलवतिया पुत्तवरं देथा’’ति आह। ‘‘आम देवी’’ति। ‘‘तेन हि मय्हं देथा’’ति। ‘‘किं पन ते सीलं, कथेहि, सचे मे रुच्चति, दस्सामि ते पुत्तवर’’न्ति। सा तस्स वचनं सुत्वा ‘‘तेन हि सुणाही’’ति वत्वा अत्तनो सीलगुणं कथेन्ती पन्नरस गाथा अभासि –
Athassā tā itthiyo ārocesuṃ ‘‘etha, devi, sakko devarājā ‘tumhākaṃ puttavaraṃ dassāmī’ti ākāsenāgantvā sīhapañjare ṭhito’’ti. Sā garuparihārenāgantvā sīhapañjaraṃ ugghāṭetvā ‘‘saccaṃ kira, bhante, tumhe sīlavatiyā puttavaraṃ dethā’’ti āha. ‘‘Āma devī’’ti. ‘‘Tena hi mayhaṃ dethā’’ti. ‘‘Kiṃ pana te sīlaṃ, kathehi, sace me ruccati, dassāmi te puttavara’’nti. Sā tassa vacanaṃ sutvā ‘‘tena hi suṇāhī’’ti vatvā attano sīlaguṇaṃ kathentī pannarasa gāthā abhāsi –
१०२.
102.
‘‘महेसी सुरुचिनो भरिया, आनीता पठमं अहं।
‘‘Mahesī surucino bhariyā, ānītā paṭhamaṃ ahaṃ;
दस वस्ससहस्सानि, यं मं सुरुचिमानयि॥
Dasa vassasahassāni, yaṃ maṃ surucimānayi.
१०३.
103.
‘‘साहं ब्राह्मण राजानं, वेदेहं मिथिलग्गहं।
‘‘Sāhaṃ brāhmaṇa rājānaṃ, vedehaṃ mithilaggahaṃ;
नाभिजानामि कायेन, वाचाय उद चेतसा।
Nābhijānāmi kāyena, vācāya uda cetasā;
सुरुचिं अतिमञ्ञित्थ, आवि वा यदि वा रहो॥
Suruciṃ atimaññittha, āvi vā yadi vā raho.
१०४.
104.
‘‘एतेन सच्चवज्जेन, पुत्तो उप्पज्जतं इसे।
‘‘Etena saccavajjena, putto uppajjataṃ ise;
मुसा मे भणमानाय, मुद्धा फलतु सत्तधा॥
Musā me bhaṇamānāya, muddhā phalatu sattadhā.
१०५.
105.
‘‘भत्तु मम सस्सु माता, पिता चापि च सस्सुरो।
‘‘Bhattu mama sassu mātā, pitā cāpi ca sassuro;
ते मं ब्रह्मे विनेतारो, याव अट्ठंसु जीवितं॥
Te maṃ brahme vinetāro, yāva aṭṭhaṃsu jīvitaṃ.
१०६.
106.
‘‘साहं अहिंसारतिनी, कामसा धम्मचारिनी।
‘‘Sāhaṃ ahiṃsāratinī, kāmasā dhammacārinī;
सक्कच्चं ते उपट्ठासिं, रत्तिन्दिवमतन्दिता॥
Sakkaccaṃ te upaṭṭhāsiṃ, rattindivamatanditā.
१०७.
107.
‘‘एतेन सच्चवज्जेन, पुत्तो उप्पज्जतं इसे।
‘‘Etena saccavajjena, putto uppajjataṃ ise;
मुसा मे भणमानाय, मुद्धा फलतु सत्तधा॥
Musā me bhaṇamānāya, muddhā phalatu sattadhā.
१०८.
108.
‘‘सोळसित्थिसहस्सानि , सहभरियानि ब्राह्मण।
‘‘Soḷasitthisahassāni , sahabhariyāni brāhmaṇa;
तासु इस्सा वा कोधो वा, नाहु मय्हं कुदाचनं॥
Tāsu issā vā kodho vā, nāhu mayhaṃ kudācanaṃ.
१०९.
109.
‘‘हितेन तासं नन्दामि, न च मे काचि अप्पिया।
‘‘Hitena tāsaṃ nandāmi, na ca me kāci appiyā;
अत्तानंवानुकम्पामि, सदा सब्बा सपत्तियो॥
Attānaṃvānukampāmi, sadā sabbā sapattiyo.
११०.
110.
‘‘एतेन सच्चवज्जेन, पुत्तो उप्पज्जतं इसे।
‘‘Etena saccavajjena, putto uppajjataṃ ise;
मुसा मे भणमानाय, मुद्धा फलतु सत्तधा॥
Musā me bhaṇamānāya, muddhā phalatu sattadhā.
१११.
111.
‘‘दासे कम्मकरे पेस्से, ये चञ्ञे अनुजीविनो।
‘‘Dāse kammakare pesse, ye caññe anujīvino;
पेसेमि सहधम्मेन, सदा पमुदितिन्द्रिया॥
Pesemi sahadhammena, sadā pamuditindriyā.
११२.
112.
‘‘एतेन सच्चवज्जेन, पुत्तो उप्पज्जतं इसे।
‘‘Etena saccavajjena, putto uppajjataṃ ise;
मुसा मे भणमानाय, मुद्धा फलतु सत्तधा॥
Musā me bhaṇamānāya, muddhā phalatu sattadhā.
११३.
113.
‘‘समणे ब्राह्मणे चापि, अञ्ञे चापि वनिब्बके।
‘‘Samaṇe brāhmaṇe cāpi, aññe cāpi vanibbake;
तप्पेमि अन्नपानेन, सदा पयतपाणिनी॥
Tappemi annapānena, sadā payatapāṇinī.
११४.
114.
‘‘एतेन सच्चवज्जेन, पुत्तो उप्पज्जतं इसे।
‘‘Etena saccavajjena, putto uppajjataṃ ise;
मुसा मे भणमानाय, मुद्धा फलतु सत्तधा॥
Musā me bhaṇamānāya, muddhā phalatu sattadhā.
११५.
115.
‘‘चातुद्दसिं पञ्चद्दसिं, या च पक्खस्स अट्ठमी।
‘‘Cātuddasiṃ pañcaddasiṃ, yā ca pakkhassa aṭṭhamī;
पाटिहारियपक्खञ्च, अट्ठङ्गसुसमागतं।
Pāṭihāriyapakkhañca, aṭṭhaṅgasusamāgataṃ;
उपोसथं उपवसामि, सदा सीलेसु संवुता॥
Uposathaṃ upavasāmi, sadā sīlesu saṃvutā.
११६.
116.
‘‘एतेन सच्चवज्जेन, पुत्तो उप्पज्जतं इसे।
‘‘Etena saccavajjena, putto uppajjataṃ ise;
मुसा मे भणमानाय, मुद्धा फलतु सत्तधा’’ति॥
Musā me bhaṇamānāya, muddhā phalatu sattadhā’’ti.
तत्थ महेसीति अग्गमहेसी। सुरुचिनोति सुरुचिरञ्ञो। पठमन्ति सोळसन्नं इत्थिसहस्सानं सब्बपठमं। यं मन्ति यस्मिं काले मं सुरुचि आनयि, ततो पट्ठाय अहं दस वस्ससहस्सानि एकिकाव इमस्मिं गेहे वसिं। अतिमञ्ञित्थाति मुहुत्तम्पि सम्मुखा वा परम्मुखा वा अतिमञ्ञिन्ति इदं अतिक्कमित्वा मञ्ञनं न जानामि न सरामि। इसेति तं आलपति।
Tattha mahesīti aggamahesī. Surucinoti surucirañño. Paṭhamanti soḷasannaṃ itthisahassānaṃ sabbapaṭhamaṃ. Yaṃ manti yasmiṃ kāle maṃ suruci ānayi, tato paṭṭhāya ahaṃ dasa vassasahassāni ekikāva imasmiṃ gehe vasiṃ. Atimaññitthāti muhuttampi sammukhā vā parammukhā vā atimaññinti idaṃ atikkamitvā maññanaṃ na jānāmi na sarāmi. Iseti taṃ ālapati.
ते मन्ति ससुरो च सस्सु चाति ते उभोपि मं विनेतारो, तेहि विनीता अम्हि, ते मे याव जीविंसु, ताव ओवादमदंसु। अहिंसारतिनीति अहिंसासङ्खाताय रतिया समन्नागता। मया हि कुन्थकिपिल्लिकोपि न हिंसितपुब्बो। कामसाति एकन्तेनेव। धम्मचारिनीति दसकुसलकम्मपथेसु पूरेमि। उपट्ठासिन्ति पादपरिकम्मादीनि किच्चानि करोन्ती उपट्ठहिं।
Temanti sasuro ca sassu cāti te ubhopi maṃ vinetāro, tehi vinītā amhi, te me yāva jīviṃsu, tāva ovādamadaṃsu. Ahiṃsāratinīti ahiṃsāsaṅkhātāya ratiyā samannāgatā. Mayā hi kunthakipillikopi na hiṃsitapubbo. Kāmasāti ekanteneva. Dhammacārinīti dasakusalakammapathesu pūremi. Upaṭṭhāsinti pādaparikammādīni kiccāni karontī upaṭṭhahiṃ.
सहभरियानीति मया सह एकसामिकस्स भरियभूतानि। नाहूति किलेसं निस्साय इस्साधम्मो वा कोधधम्मो वा मय्हं न भूतपुब्बो। हितेनाति यं तासं हितं, तेनेव नन्दामि, उरे वुत्थधीतरो विय ता दिस्वा तुस्सामि। काचीति तासु एकापि मय्हं अप्पिया नाम नत्थि, सब्बापि पियकायेव। अनुकम्पामीति मुदुचित्तेन सब्बा सोळससहस्सापि ता अत्तानं विय अनुकम्पामि।
Sahabhariyānīti mayā saha ekasāmikassa bhariyabhūtāni. Nāhūti kilesaṃ nissāya issādhammo vā kodhadhammo vā mayhaṃ na bhūtapubbo. Hitenāti yaṃ tāsaṃ hitaṃ, teneva nandāmi, ure vutthadhītaro viya tā disvā tussāmi. Kācīti tāsu ekāpi mayhaṃ appiyā nāma natthi, sabbāpi piyakāyeva. Anukampāmīti muducittena sabbā soḷasasahassāpi tā attānaṃ viya anukampāmi.
सहधम्मेनाति नयेन कारणेन यो यं कातुं सक्कोति, तं तस्मिं कम्मे पयोजेमीति अत्थो। पमुदितिन्द्रियाति पेसेन्ती च निच्चं पमुदितिन्द्रियाव हुत्वा पेसेमि, ‘‘अरे दुट्ठ दास इदं नाम करोही’ति एवं कुज्झित्वा न मे कोचि कत्थचि पेसितपुब्बो। पयतपाणिनीति धोतहत्था पसारितहत्थाव हुत्वा। पाटिहारियपक्खञ्चाति अट्ठमीचातुद्दसीपन्नरसीनं पच्चुग्गमनानुग्गमनवसेन चत्तारो दिवसा। सदाति निच्चकालं पञ्चसु सीलेसु संवुता, तेहि पिहितगोपितत्तभावाव होमीति।
Sahadhammenāti nayena kāraṇena yo yaṃ kātuṃ sakkoti, taṃ tasmiṃ kamme payojemīti attho. Pamuditindriyāti pesentī ca niccaṃ pamuditindriyāva hutvā pesemi, ‘‘are duṭṭha dāsa idaṃ nāma karohī’ti evaṃ kujjhitvā na me koci katthaci pesitapubbo. Payatapāṇinīti dhotahatthā pasāritahatthāva hutvā. Pāṭihāriyapakkhañcāti aṭṭhamīcātuddasīpannarasīnaṃ paccuggamanānuggamanavasena cattāro divasā. Sadāti niccakālaṃ pañcasu sīlesu saṃvutā, tehi pihitagopitattabhāvāva homīti.
एवं तस्सा गाथाय सतेनपि सहस्सेनपि वण्णियमानानं गुणानं पमाणं नाम नत्थि, ताय पन्नरसहि गाथाहि अत्तनो गुणानं वण्णितकालेयेव सक्को अत्तनो बहुकरणीयताय तस्सा कथं अविच्छिन्दित्वा ‘‘पहूता अब्भुतायेव ते गुणा’’ति तं पसंसन्तो गाथाद्वयमाह –
Evaṃ tassā gāthāya satenapi sahassenapi vaṇṇiyamānānaṃ guṇānaṃ pamāṇaṃ nāma natthi, tāya pannarasahi gāthāhi attano guṇānaṃ vaṇṇitakāleyeva sakko attano bahukaraṇīyatāya tassā kathaṃ avicchinditvā ‘‘pahūtā abbhutāyeva te guṇā’’ti taṃ pasaṃsanto gāthādvayamāha –
११७.
117.
‘‘सब्बेव ते धम्मगुणा, राजपुत्ति यसस्सिनि।
‘‘Sabbeva te dhammaguṇā, rājaputti yasassini;
संविज्जन्ति तयि भद्दे, ये त्वं कित्तेसि अत्तनि॥
Saṃvijjanti tayi bhadde, ye tvaṃ kittesi attani.
११८.
118.
‘‘खत्तियो जातिसम्पन्नो, अभिजातो यसस्सिमा।
‘‘Khattiyo jātisampanno, abhijāto yasassimā;
धम्मराजा विदेहानं, पुत्तो उप्पज्जते तवा’’ति॥
Dhammarājā videhānaṃ, putto uppajjate tavā’’ti.
तत्थ धम्मगुणाति सभावगुणा भूतगुणा। संविज्जन्तीति ये तया वुत्ता, ते सब्बेव तयि उपलब्भन्ति। अभिजातोति अतिजातो सुद्धजातो। यसस्सिमाति यससम्पन्नेन परिवारसम्पन्नेन समन्नागतो। उप्पज्जतेति एवरूपो पुत्तो तव उप्पज्जिस्सति, मा चिन्तयीति।
Tattha dhammaguṇāti sabhāvaguṇā bhūtaguṇā. Saṃvijjantīti ye tayā vuttā, te sabbeva tayi upalabbhanti. Abhijātoti atijāto suddhajāto. Yasassimāti yasasampannena parivārasampannena samannāgato. Uppajjateti evarūpo putto tava uppajjissati, mā cintayīti.
सा तस्स वचनं सुत्वा सोमनस्सजाता तं पुच्छन्ती द्वे गाथा अभासि –
Sā tassa vacanaṃ sutvā somanassajātā taṃ pucchantī dve gāthā abhāsi –
११९.
119.
‘‘दुम्मी रजोजल्लधरो, अघे वेहायसं ठितो।
‘‘Dummī rajojalladharo, aghe vehāyasaṃ ṭhito;
मनुञ्ञं भाससे वाचं, यं मय्हं हदयङ्गमं॥
Manuññaṃ bhāsase vācaṃ, yaṃ mayhaṃ hadayaṅgamaṃ.
१२०.
120.
‘‘देवतानुसि सग्गम्हा, इसि वासि महिद्धिको।
‘‘Devatānusi saggamhā, isi vāsi mahiddhiko;
को वासि त्वं अनुप्पत्तो, अत्तानं मे पवेदया’’ति॥
Ko vāsi tvaṃ anuppatto, attānaṃ me pavedayā’’ti.
तत्थ दुम्मीति अनञ्जितामण्डितो सक्को आगच्छन्तो रमणीयेन तापसवेसेन आगतो, पब्बजितवेसेन आगतत्ता पन सा एवमाह। अघेति अप्पटिघे ठाने। यं मय्हन्ति यं एतं मनुञ्ञं वाचं मय्हं भाससि, तं भासमानो त्वं देवतानुसि सग्गम्हा इधागतो। इसि वासि महिद्धिकोति यक्खादीसु को वा त्वं असि इधानुप्पत्तो, अत्तानं मे पवेदय, यथाभूतं कथेहीति वदति।
Tattha dummīti anañjitāmaṇḍito sakko āgacchanto ramaṇīyena tāpasavesena āgato, pabbajitavesena āgatattā pana sā evamāha. Agheti appaṭighe ṭhāne. Yaṃ mayhanti yaṃ etaṃ manuññaṃ vācaṃ mayhaṃ bhāsasi, taṃ bhāsamāno tvaṃ devatānusi saggamhā idhāgato. Isi vāsi mahiddhikoti yakkhādīsu ko vā tvaṃ asi idhānuppatto, attānaṃ me pavedaya, yathābhūtaṃ kathehīti vadati.
सक्को तस्सा कथेन्तो छ गाथा अभासि –
Sakko tassā kathento cha gāthā abhāsi –
१२१.
121.
‘‘यं देवसङ्घा वन्दन्ति, सुधम्मायं समागता।
‘‘Yaṃ devasaṅghā vandanti, sudhammāyaṃ samāgatā;
सोहं सक्को सहस्सक्खो, आगतोस्मि तवन्तिके॥
Sohaṃ sakko sahassakkho, āgatosmi tavantike.
१२२.
122.
‘‘इत्थियो जीवलोकस्मिं, या होति समचारिनी।
‘‘Itthiyo jīvalokasmiṃ, yā hoti samacārinī;
मेधाविनी सीलवती, सस्सुदेवा पतिब्बता॥
Medhāvinī sīlavatī, sassudevā patibbatā.
१२३.
123.
‘‘तादिसाय सुमेधाय, सुचिकम्माय नारिया।
‘‘Tādisāya sumedhāya, sucikammāya nāriyā;
देवा दस्सनमायन्ति, मानुसिया अमानुसा॥
Devā dassanamāyanti, mānusiyā amānusā.
१२४.
124.
‘‘त्वञ्च भद्दे सुचिण्णेन, पुब्बे सुचरितेन च।
‘‘Tvañca bhadde suciṇṇena, pubbe sucaritena ca;
इध राजकुले जाता, सब्बकामसमिद्धिनी॥
Idha rājakule jātā, sabbakāmasamiddhinī.
१२५.
125.
‘‘अयञ्च ते राजपुत्ति, उभयत्थ कटग्गहो।
‘‘Ayañca te rājaputti, ubhayattha kaṭaggaho;
देवलोकूपपत्ती च, कित्ती च इध जीविते॥
Devalokūpapattī ca, kittī ca idha jīvite.
१२६.
126.
‘‘चिरं सुमेधे सुखिनी, धम्ममत्तनि पालय।
‘‘Ciraṃ sumedhe sukhinī, dhammamattani pālaya;
एसाहं तिदिवं यामि, पियं मे तव दस्सन’’न्ति॥
Esāhaṃ tidivaṃ yāmi, piyaṃ me tava dassana’’nti.
तत्थ सहस्सक्खोति अत्थसहस्सस्स तंमुहुत्तं दस्सनवसेन सहस्सक्खो। इत्थियोति इत्थी। समचारिनीति तीहि द्वारेहि समचरियाय समन्नागता। तादिसायाति तथारूपाय। सुमेधायाति सुपञ्ञाय। उभयत्थ कटग्गहोति अयं तव इमस्मिञ्च अत्तभावे अनागते च जयग्गाहो। तेसु अनागते देवलोकुप्पत्ति च इध जीविते पवत्तमाने कित्ति चाति अयं उभयत्थ कटग्गहो नाम। धम्मन्ति एवं सभावगुणं चिरं अत्तनि पालय। एसाहन्ति एसो अहं। पियं मेति मय्हं तव दस्सनं पियं।
Tattha sahassakkhoti atthasahassassa taṃmuhuttaṃ dassanavasena sahassakkho. Itthiyoti itthī. Samacārinīti tīhi dvārehi samacariyāya samannāgatā. Tādisāyāti tathārūpāya. Sumedhāyāti supaññāya. Ubhayattha kaṭaggahoti ayaṃ tava imasmiñca attabhāve anāgate ca jayaggāho. Tesu anāgate devalokuppatti ca idha jīvite pavattamāne kitti cāti ayaṃ ubhayattha kaṭaggaho nāma. Dhammanti evaṃ sabhāvaguṇaṃ ciraṃ attani pālaya. Esāhanti eso ahaṃ. Piyaṃ meti mayhaṃ tava dassanaṃ piyaṃ.
देवलोके पन मे किच्चकरणीयं अत्थि, तस्मा गच्छामि, त्वं अप्पमत्ता होहीति तस्सा ओवादं दत्वा पक्कामि। नळकारदेवपुत्तो पन पच्चूसकाले चवित्वा तस्सा कुच्छियं पटिसन्धिं गण्हि। सा गब्भस्स पतिट्ठितभावं ञत्वा रञ्ञो आरोचेसि, राजा गब्भस्स परिहारं अदासि। सा दसमासच्चयेन पुत्तं विजायि, ‘‘महापनादो’’तिस्स नामं करिंसु। उभयरट्ठवासिनो ‘‘सामिपुत्तस्स नो खीरमूल’’न्ति एकेकं कहापणं राजङ्गणे खिपिंसु, महाधनरासि अहोसि। रञ्ञा पटिक्खित्तापि ‘‘सामिपुत्तस्स नो वड्ढितकाले परिब्बयो भविस्सती’’ति अग्गहेत्वाव पक्कमिंसु। कुमारो पन महापरिवारेन वड्ढित्वा वयप्पत्तो सोळसवस्सकालेयेव सब्बसिप्पेसु निप्फत्तिं पापुणि। राजा पुत्तस्स वयं ओलोकेत्वा देविं आह – ‘‘भद्दे, पुत्तस्स मे रज्जाभिसेककालो, रमणीयमस्स पासादं कारेत्वा अभिसेकं करिस्सामी’’ति। सा ‘‘साधु देवा’’ति सम्पटिच्छि। राजा वत्थुविज्जाचरिये पक्कोसापेत्वा ‘‘ताता, वड्ढकिं गहेत्वा अम्हाकं निवेसनतो अविदूरे पुत्तस्स मे पासादं मापेथ, रज्जेन नं अभिसिञ्चिस्सामा’’ति आह। ते ‘‘साधु, देवा’’ति भूमिप्पदेसं वीमंसन्ति।
Devaloke pana me kiccakaraṇīyaṃ atthi, tasmā gacchāmi, tvaṃ appamattā hohīti tassā ovādaṃ datvā pakkāmi. Naḷakāradevaputto pana paccūsakāle cavitvā tassā kucchiyaṃ paṭisandhiṃ gaṇhi. Sā gabbhassa patiṭṭhitabhāvaṃ ñatvā rañño ārocesi, rājā gabbhassa parihāraṃ adāsi. Sā dasamāsaccayena puttaṃ vijāyi, ‘‘mahāpanādo’’tissa nāmaṃ kariṃsu. Ubhayaraṭṭhavāsino ‘‘sāmiputtassa no khīramūla’’nti ekekaṃ kahāpaṇaṃ rājaṅgaṇe khipiṃsu, mahādhanarāsi ahosi. Raññā paṭikkhittāpi ‘‘sāmiputtassa no vaḍḍhitakāle paribbayo bhavissatī’’ti aggahetvāva pakkamiṃsu. Kumāro pana mahāparivārena vaḍḍhitvā vayappatto soḷasavassakāleyeva sabbasippesu nipphattiṃ pāpuṇi. Rājā puttassa vayaṃ oloketvā deviṃ āha – ‘‘bhadde, puttassa me rajjābhisekakālo, ramaṇīyamassa pāsādaṃ kāretvā abhisekaṃ karissāmī’’ti. Sā ‘‘sādhu devā’’ti sampaṭicchi. Rājā vatthuvijjācariye pakkosāpetvā ‘‘tātā, vaḍḍhakiṃ gahetvā amhākaṃ nivesanato avidūre puttassa me pāsādaṃ māpetha, rajjena naṃ abhisiñcissāmā’’ti āha. Te ‘‘sādhu, devā’’ti bhūmippadesaṃ vīmaṃsanti.
तस्मिं खणे सक्कस्स भवनं उण्हाकारं दस्सेसि। सो तं कारणं ञत्वा विस्सकम्मं आमन्तेत्वा ‘‘गच्छ, तात, महापनादकुमारस्स आयामेन नवयोजनिकं, वित्थारतो अट्ठयोजनिकं, उब्बेधेन पञ्चवीसतियोजनिकं, रतनपासादं मापेही’’ति पेसेसि। सो वड्ढकीवेसेन वड्ढकीनं सन्तिकं गन्त्वा ‘‘तुम्हे पातरासं भुञ्जित्वा एथा’’ति ते पेसेत्वा दण्डकेन भूमिं पहरि, तावदेव वुत्तप्पकारो सत्तभूमिको पासादो उट्ठहि। महापनादस्स पासादमङ्गलं, छत्तमङ्गलं, आवाहमङ्गलन्ति तीणि मङ्गलानि एकतोव अहेसुं। मङ्गलट्ठाने उभयरट्ठवासिनो सन्निपतित्वा मङ्गलच्छणेन सत्त वस्सानि वीतिनामेसुं। नेव ने राजा उय्योजेसि, तेसं वत्थालङ्कारखादनीयभोजनीयादि सब्बं राजकुलसन्तकमेव अहोसि। ते सत्तसंवच्छरच्चयेन उपक्कोसित्वा सुरुचिमहाराजेन ‘‘किमेत’’न्ति पुट्ठा ‘‘महाराज, अम्हाकं मङ्गलं भुञ्जन्तानं सत्त वस्सानि गतानि, कदा मङ्गलस्स ओसानं भविस्सती’’ति आहंसु। ततो राजा ‘‘ताता, पुत्तेन मे एत्तकं कालं न हसितपुब्बं, यदा सो हसिस्सति, तदा गमिस्सथा’’ति आह। अथ महाजनो भेरिं चरापेत्वा नटे सन्निपातेसि। छ नटसहस्सानि सन्निपतित्वा सत्त कोट्ठासा हुत्वा नच्चन्ता राजानं हसापेतुं नासक्खिंसु। तस्स किर दीघरत्तं दिब्बनाटकानं दिट्ठत्ता तेसं नच्चं अमनुञ्ञं अहोसि।
Tasmiṃ khaṇe sakkassa bhavanaṃ uṇhākāraṃ dassesi. So taṃ kāraṇaṃ ñatvā vissakammaṃ āmantetvā ‘‘gaccha, tāta, mahāpanādakumārassa āyāmena navayojanikaṃ, vitthārato aṭṭhayojanikaṃ, ubbedhena pañcavīsatiyojanikaṃ, ratanapāsādaṃ māpehī’’ti pesesi. So vaḍḍhakīvesena vaḍḍhakīnaṃ santikaṃ gantvā ‘‘tumhe pātarāsaṃ bhuñjitvā ethā’’ti te pesetvā daṇḍakena bhūmiṃ pahari, tāvadeva vuttappakāro sattabhūmiko pāsādo uṭṭhahi. Mahāpanādassa pāsādamaṅgalaṃ, chattamaṅgalaṃ, āvāhamaṅgalanti tīṇi maṅgalāni ekatova ahesuṃ. Maṅgalaṭṭhāne ubhayaraṭṭhavāsino sannipatitvā maṅgalacchaṇena satta vassāni vītināmesuṃ. Neva ne rājā uyyojesi, tesaṃ vatthālaṅkārakhādanīyabhojanīyādi sabbaṃ rājakulasantakameva ahosi. Te sattasaṃvaccharaccayena upakkositvā surucimahārājena ‘‘kimeta’’nti puṭṭhā ‘‘mahārāja, amhākaṃ maṅgalaṃ bhuñjantānaṃ satta vassāni gatāni, kadā maṅgalassa osānaṃ bhavissatī’’ti āhaṃsu. Tato rājā ‘‘tātā, puttena me ettakaṃ kālaṃ na hasitapubbaṃ, yadā so hasissati, tadā gamissathā’’ti āha. Atha mahājano bheriṃ carāpetvā naṭe sannipātesi. Cha naṭasahassāni sannipatitvā satta koṭṭhāsā hutvā naccantā rājānaṃ hasāpetuṃ nāsakkhiṃsu. Tassa kira dīgharattaṃ dibbanāṭakānaṃ diṭṭhattā tesaṃ naccaṃ amanuññaṃ ahosi.
तदा भण्डुकण्डो च पण्डुकण्डो चाति द्वे नाटकजेट्ठका ‘‘मयं राजानं हसापेस्सामा’’ति राजङ्गणं पविसिंसु। तेसु भण्डुकण्डो ताव राजद्वारे महन्तं अतुलं नाम अम्बं मापेत्वा सुत्तगुळं खिपित्वा तस्स साखाय लग्गापेत्वा सुत्तेन अतुलम्बं अभिरुहि। अतुलम्बोति किर वेस्सवणस्स अम्बो। अथ तम्पि वेस्सवणस्स दासा गहेत्वा अङ्गपच्चङ्गानि छिन्दित्वा पातेसुं, सेसनाटका तानि समोधानेत्वा उदकेन अभिसिञ्चिंसु। सो पुप्फपटं निवासेत्वा च पारुपित्वा च नच्चन्तोव उट्ठहि। महापनादो तम्पि दिस्वा नेव हसि। पण्डुकण्डो नटो राजङ्गणे दारुचितकं कारेत्वा अत्तनो परिसाय सद्धिं अग्गिं पाविसि। तस्मिं निब्बुते चितकं उदकेन अभिसिञ्चिंसु। सो सपरिसो पुप्फपटं निवासेत्वा च पारुपित्वा च नच्चन्तोव उट्ठहि। तम्पि दिस्वा राजा नेव हसि। इति तं हसापेतुं असक्कोन्ता मनुस्सा उपद्दुता अहेसुं।
Tadā bhaṇḍukaṇḍo ca paṇḍukaṇḍo cāti dve nāṭakajeṭṭhakā ‘‘mayaṃ rājānaṃ hasāpessāmā’’ti rājaṅgaṇaṃ pavisiṃsu. Tesu bhaṇḍukaṇḍo tāva rājadvāre mahantaṃ atulaṃ nāma ambaṃ māpetvā suttaguḷaṃ khipitvā tassa sākhāya laggāpetvā suttena atulambaṃ abhiruhi. Atulamboti kira vessavaṇassa ambo. Atha tampi vessavaṇassa dāsā gahetvā aṅgapaccaṅgāni chinditvā pātesuṃ, sesanāṭakā tāni samodhānetvā udakena abhisiñciṃsu. So pupphapaṭaṃ nivāsetvā ca pārupitvā ca naccantova uṭṭhahi. Mahāpanādo tampi disvā neva hasi. Paṇḍukaṇḍo naṭo rājaṅgaṇe dārucitakaṃ kāretvā attano parisāya saddhiṃ aggiṃ pāvisi. Tasmiṃ nibbute citakaṃ udakena abhisiñciṃsu. So sapariso pupphapaṭaṃ nivāsetvā ca pārupitvā ca naccantova uṭṭhahi. Tampi disvā rājā neva hasi. Iti taṃ hasāpetuṃ asakkontā manussā upaddutā ahesuṃ.
सक्को तं कारणं ञत्वा ‘‘गच्छ, तात, महापनादं हसापेत्वा एही’’ति देवनटं पेसेसि। सो आगन्त्वा राजङ्गणे आकासे ठत्वा उपड्ढअङ्गं नाम दस्सेसि, एकोव हत्थो, एकोव पादो, एकं अक्खि, एका दाठा नच्चति चलति फन्दति, सेसं निच्चलमहोसि। तं दिस्वा महापनादो थोकं हसितं अकासि। महाजनो पन हसन्तो हसन्तो हासं सन्धारेतुं सतिं पच्चुपट्ठापेतुं असक्कोन्तो अङ्गानि विस्सज्जेत्वा राजङ्गणेयेव पति, तस्मिं काले मङ्गलं निट्ठितं। सेसमेत्थ ‘‘पनादो नाम सो राजा, यस्स यूपो सुवण्णयो’’ति महापनादजातकेन वण्णेतब्बं। राजा महापनादो दानादीनि पुञ्ञानि कत्वा आयुपरियोसाने देवलोकमेव गतो।
Sakko taṃ kāraṇaṃ ñatvā ‘‘gaccha, tāta, mahāpanādaṃ hasāpetvā ehī’’ti devanaṭaṃ pesesi. So āgantvā rājaṅgaṇe ākāse ṭhatvā upaḍḍhaaṅgaṃ nāma dassesi, ekova hattho, ekova pādo, ekaṃ akkhi, ekā dāṭhā naccati calati phandati, sesaṃ niccalamahosi. Taṃ disvā mahāpanādo thokaṃ hasitaṃ akāsi. Mahājano pana hasanto hasanto hāsaṃ sandhāretuṃ satiṃ paccupaṭṭhāpetuṃ asakkonto aṅgāni vissajjetvā rājaṅgaṇeyeva pati, tasmiṃ kāle maṅgalaṃ niṭṭhitaṃ. Sesamettha ‘‘panādo nāma so rājā, yassa yūpo suvaṇṇayo’’ti mahāpanādajātakena vaṇṇetabbaṃ. Rājā mahāpanādo dānādīni puññāni katvā āyupariyosāne devalokameva gato.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘एवं, भिक्खवे, विसाखा पुब्बेपि मम सन्तिका वरं लभियेवा’’ति वत्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा महापनादो भद्दजि अहोसि, सुमेधादेवी विसाखा, विस्सकम्मो आनन्दो, सक्को पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘evaṃ, bhikkhave, visākhā pubbepi mama santikā varaṃ labhiyevā’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā mahāpanādo bhaddaji ahosi, sumedhādevī visākhā, vissakammo ānando, sakko pana ahameva ahosi’’nti.
सुरुचिजातकवण्णना छट्ठा।
Surucijātakavaṇṇanā chaṭṭhā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४८९. सुरुचिजातकं • 489. Surucijātakaṃ
