| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) |
९. सुसिमसुत्तवण्णना
9. Susimasuttavaṇṇanā
११०. नवमे तुय्हम्पि नो, आनन्द, सारिपुत्तो रुच्चतीति सत्था थेरस्स वण्णं कथेतुकामो, वण्णो च नामेस विसभागपुग्गलस्स सन्तिके कथेतुं न वट्टति। तस्स सन्तिके कथितो हि मत्थकं न पापुणाति। सो हि ‘‘असुको नाम भिक्खु सीलवा’’ति वुत्ते। ‘‘किं तस्स सीलं? गोरूपसीलो सो। किं तया अञ्ञो सीलवा न दिट्ठपुब्बो’’ति वा? ‘‘पञ्ञवा’’ति वुत्ते, ‘‘किं पञ्ञो सो? किं तया अञ्ञो पञ्ञवा न दिट्ठपुब्बो’’ति? वा, आदीनि वत्वा वण्णकथाय अन्तरायं करोति। आनन्दत्थेरो पन सारिपुत्तत्थेरस्स सभागो, पणीतानि लभित्वा थेरस्स देति, अत्तनो उपट्ठाकदारके पब्बाजेत्वा थेरस्स सन्तिके उपज्झं गण्हापेति, उपसम्पादेति। सारिपुत्तत्थेरोपि आनन्दत्थेरस्स तथेव करोति। किं कारणा? अञ्ञमञ्ञस्स गुणेसु पसीदित्वा। आनन्दत्थेरो हि – ‘‘अम्हाकं जेट्ठभातिको एकं असङ्ख्येय्यं सतसहस्सञ्च कप्पे पारमियो पूरेत्वा सोळसविधं पञ्ञं पटिविज्झित्वा धम्मसेनापतिट्ठाने ठितो’’ति थेरस्स गुणेसु पसीदित्वाव थेरं ममायति। सारिपुत्तत्थेरोपि – ‘‘सम्मासम्बुद्धस्स मया कत्तब्बं मुखोदकदानादिकिच्चं सब्बं आनन्दो करोति। आनन्दं निस्साय अहं इच्छितिच्छितं समापत्तिं समापज्जितुं लभामी’’ति आयस्मतो आनन्दस्स गुणेसु पसीदित्वाव तं ममायति। तस्मा भगवा सारिपुत्तत्थेरस्स वण्णं कथेतुकामो आनन्दत्थेरस्स सन्तिके कथेतुं आरद्धो।
110. Navame tuyhampi no, ānanda, sāriputto ruccatīti satthā therassa vaṇṇaṃ kathetukāmo, vaṇṇo ca nāmesa visabhāgapuggalassa santike kathetuṃ na vaṭṭati. Tassa santike kathito hi matthakaṃ na pāpuṇāti. So hi ‘‘asuko nāma bhikkhu sīlavā’’ti vutte. ‘‘Kiṃ tassa sīlaṃ? Gorūpasīlo so. Kiṃ tayā añño sīlavā na diṭṭhapubbo’’ti vā? ‘‘Paññavā’’ti vutte, ‘‘kiṃ pañño so? Kiṃ tayā añño paññavā na diṭṭhapubbo’’ti? Vā, ādīni vatvā vaṇṇakathāya antarāyaṃ karoti. Ānandatthero pana sāriputtattherassa sabhāgo, paṇītāni labhitvā therassa deti, attano upaṭṭhākadārake pabbājetvā therassa santike upajjhaṃ gaṇhāpeti, upasampādeti. Sāriputtattheropi ānandattherassa tatheva karoti. Kiṃ kāraṇā? Aññamaññassa guṇesu pasīditvā. Ānandatthero hi – ‘‘amhākaṃ jeṭṭhabhātiko ekaṃ asaṅkhyeyyaṃ satasahassañca kappe pāramiyo pūretvā soḷasavidhaṃ paññaṃ paṭivijjhitvā dhammasenāpatiṭṭhāne ṭhito’’ti therassa guṇesu pasīditvāva theraṃ mamāyati. Sāriputtattheropi – ‘‘sammāsambuddhassa mayā kattabbaṃ mukhodakadānādikiccaṃ sabbaṃ ānando karoti. Ānandaṃ nissāya ahaṃ icchiticchitaṃ samāpattiṃ samāpajjituṃ labhāmī’’ti āyasmato ānandassa guṇesu pasīditvāva taṃ mamāyati. Tasmā bhagavā sāriputtattherassa vaṇṇaṃ kathetukāmo ānandattherassa santike kathetuṃ āraddho.
तत्थ तुय्हम्पीति सम्पिण्डनत्थो पि-कारो। इदं वुत्तं होति – ‘‘आनन्द, सारिपुत्तस्स आचारो गोचरो विहारो अभिक्कमो पटिक्कमो आलोकितविलोकितं समिञ्जितपसारणं मय्हं रुच्चति, असीतिमहाथेरानं रुच्चति, सदेवकस्स लोकस्स रुच्चति। तुय्हम्पि रुच्चती’’ति?
Tattha tuyhampīti sampiṇḍanattho pi-kāro. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘ānanda, sāriputtassa ācāro gocaro vihāro abhikkamo paṭikkamo ālokitavilokitaṃ samiñjitapasāraṇaṃ mayhaṃ ruccati, asītimahātherānaṃ ruccati, sadevakassa lokassa ruccati. Tuyhampi ruccatī’’ti?
ततो थेरो साटकन्तरे लद्धोकासो बलवमल्लो विय तुट्ठमानसो हुत्वा – ‘‘सत्था मय्हं पियसहायस्स वण्णं कथापेतुकामो। लभिस्सामि नो अज्ज, दीपधजभूतं महाजम्बुं विधुनन्तो विय वलाहकन्तरतो चन्दं नीहरित्वा दस्सेन्तो विय सारिपुत्तत्थेरस्स वण्णं कथेतु’’न्ति चिन्तेत्वा पठमतरं ताव चतूहि पदेहि पुग्गलपलापे हरन्तो कस्स हि नाम, भन्ते, अबालस्सातिआदिमाह। बालो हि बालताय, दुट्ठो दोसताय, मूळ्हो मोहेन, विपल्लत्थचित्तो उम्मत्तको चित्तविपल्लासेन वण्णं ‘‘वण्णो’’ति वा अवण्णं ‘‘अवण्णे’’ति वा, ‘‘अयं बुद्धो, अयं सावको’’ति वा न जानाति। अबालादयो पन जानन्ति, तस्मा अबालस्सातिआदिमाह। न रुच्चेय्याति बालादीनंयेव हि सो न रुच्चेय्य, न अञ्ञस्स कस्सचि न रुच्चेय्य।
Tato thero sāṭakantare laddhokāso balavamallo viya tuṭṭhamānaso hutvā – ‘‘satthā mayhaṃ piyasahāyassa vaṇṇaṃ kathāpetukāmo. Labhissāmi no ajja, dīpadhajabhūtaṃ mahājambuṃ vidhunanto viya valāhakantarato candaṃ nīharitvā dassento viya sāriputtattherassa vaṇṇaṃ kathetu’’nti cintetvā paṭhamataraṃ tāva catūhi padehi puggalapalāpe haranto kassa hi nāma, bhante, abālassātiādimāha. Bālo hi bālatāya, duṭṭho dosatāya, mūḷho mohena, vipallatthacitto ummattako cittavipallāsena vaṇṇaṃ ‘‘vaṇṇo’’ti vā avaṇṇaṃ ‘‘avaṇṇe’’ti vā, ‘‘ayaṃ buddho, ayaṃ sāvako’’ti vā na jānāti. Abālādayo pana jānanti, tasmā abālassātiādimāha. Na rucceyyāti bālādīnaṃyeva hi so na rucceyya, na aññassa kassaci na rucceyya.
एवं पुग्गलपलापे हरित्वा इदानि सोळसहि पदेहि यथाभूतं वण्णं कथेन्तो पण्डितो, भन्तेतिआदिमाह। तत्थ पण्डितोति पण्डिच्चेन समन्नागतो, चतूसु कोसल्लेसु ठितस्सेतं नामं। वुत्तञ्हेतं – ‘‘यतो खो, आनन्द, भिक्खु धातुकुसलो च होति आयतनकुसलो च पटिच्चसमुप्पादकुसलो च ठानाट्ठानकुसलो च, एत्तावता खो, आनन्द, ‘पण्डितो भिक्खू’ति अलं वचनाया’’ति (म॰ नि॰ ३.१२४)। महापञ्ञोतिआदीसु महापञ्ञादीहि समन्नागतोति अत्थो। तत्रिदं महापञ्ञादीनं नानत्तं (पटि॰ म॰ ३.४) – कतमा महापञ्ञा? महन्ते सीलक्खन्धे परिग्गण्हातीति महापञ्ञा, महन्ते समाधिक्खन्धे, पञ्ञाक्खन्धे, विमुत्तिक्खन्धे, विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धे परिग्गण्हातीति महापञ्ञा। महन्तानि ठानाट्ठानानि, महाविहारसमापत्तियो, महन्तानि अरियसच्चानि, महन्ते सतिपट्ठाने, सम्मप्पधाने, इद्धिपादे, महन्तानि इन्द्रियानि, बलानि, बोज्झङ्गानि, महन्ते अरियमग्गे , महन्तानि सामञ्ञफलानि, महाअभिञ्ञायो, महन्तं परमत्थं निब्बानं परिग्गण्हातीति महापञ्ञा।
Evaṃ puggalapalāpe haritvā idāni soḷasahi padehi yathābhūtaṃ vaṇṇaṃ kathento paṇḍito, bhantetiādimāha. Tattha paṇḍitoti paṇḍiccena samannāgato, catūsu kosallesu ṭhitassetaṃ nāmaṃ. Vuttañhetaṃ – ‘‘yato kho, ānanda, bhikkhu dhātukusalo ca hoti āyatanakusalo ca paṭiccasamuppādakusalo ca ṭhānāṭṭhānakusalo ca, ettāvatā kho, ānanda, ‘paṇḍito bhikkhū’ti alaṃ vacanāyā’’ti (ma. ni. 3.124). Mahāpaññotiādīsu mahāpaññādīhi samannāgatoti attho. Tatridaṃ mahāpaññādīnaṃ nānattaṃ (paṭi. ma. 3.4) – katamā mahāpaññā? Mahante sīlakkhandhe pariggaṇhātīti mahāpaññā, mahante samādhikkhandhe, paññākkhandhe, vimuttikkhandhe, vimuttiñāṇadassanakkhandhe pariggaṇhātīti mahāpaññā. Mahantāni ṭhānāṭṭhānāni, mahāvihārasamāpattiyo, mahantāni ariyasaccāni, mahante satipaṭṭhāne, sammappadhāne, iddhipāde, mahantāni indriyāni, balāni, bojjhaṅgāni, mahante ariyamagge , mahantāni sāmaññaphalāni, mahāabhiññāyo, mahantaṃ paramatthaṃ nibbānaṃ pariggaṇhātīti mahāpaññā.
सा पन थेरस्स देवोरोहनं कत्वा सङ्कस्सनगरद्वारे ठितेन सत्थारा पुथुज्जनपञ्चके पञ्हे पुच्छिते तं विस्सज्जेन्तस्स पाकटा जाता।
Sā pana therassa devorohanaṃ katvā saṅkassanagaradvāre ṭhitena satthārā puthujjanapañcake pañhe pucchite taṃ vissajjentassa pākaṭā jātā.
कतमा पुथुपञ्ञा? पुथु नानाखन्धेसु, (ञाणं पवत्ततीति पुथुपञ्ञा।) पुथु नानाधातूसु, पुथु नानाआयतनेसु, पुथु नानापटिच्चसमुप्पादेसु, पुथु नानासुञ्ञतमनुपलब्भेसु, पुथु नानाअत्थेसु, धम्मेसु निरुत्तीसु पटिभानेसु, पुथु नानासीलक्खन्धेसु, पुथु नानासमाधि-पञ्ञाविमुत्ति-विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धेसु, पुथु नानाठानाट्ठानेसु, पुथु नानाविहारसमापत्तीसु, पुथु नानाअरियसच्चेसु, पुथु नानासतिपट्ठानेसु, सम्मप्पधानेसु, इद्धिपादेसु, इन्द्रियेसु, बलेसु, बोज्झङ्गेसु, पुथु नानाअरियमग्गेसु, सामञ्ञफलेसु, अभिञ्ञासु, पुथु नानाजनसाधारणे धम्मे समतिक्कम्म परमत्थे निब्बाने ञाणं पवत्ततीति पुथुपञ्ञा।
Katamā puthupaññā? Puthu nānākhandhesu, (ñāṇaṃ pavattatīti puthupaññā.) Puthu nānādhātūsu, puthu nānāāyatanesu, puthu nānāpaṭiccasamuppādesu, puthu nānāsuññatamanupalabbhesu, puthu nānāatthesu, dhammesu niruttīsu paṭibhānesu, puthu nānāsīlakkhandhesu, puthu nānāsamādhi-paññāvimutti-vimuttiñāṇadassanakkhandhesu, puthu nānāṭhānāṭṭhānesu, puthu nānāvihārasamāpattīsu, puthu nānāariyasaccesu, puthu nānāsatipaṭṭhānesu, sammappadhānesu, iddhipādesu, indriyesu, balesu, bojjhaṅgesu, puthu nānāariyamaggesu, sāmaññaphalesu, abhiññāsu, puthu nānājanasādhāraṇe dhamme samatikkamma paramatthe nibbāne ñāṇaṃ pavattatīti puthupaññā.
कतमा हासपञ्ञा? इधेकच्चो हासबहुलो वेदबहुलो तुट्ठिबहुलो पामोज्जबहुलो सीलं परिपूरेति, इन्द्रियसंवरं परिपूरेति, भोजने मत्तञ्ञुतं, जागरियानुयोगं, सीलक्खन्धं, समाधिक्खन्धं, पञ्ञाक्खन्धं, विमुत्तिक्खन्धं, विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धं परिपूरेतीति, हासपञ्ञा। हासबहुलो पामोज्जबहुलो ठानाट्ठानं पटिविज्झतीति हासपञ्ञा। हासबहुलो विहारसमापत्तियो परिपूरेतीति हासपञ्ञा। हासबहुलो अरियसच्चानि पटिविज्झति। सतिपट्ठाने , सम्मप्पधाने, इद्धिपादे, इन्द्रियानि, बलानि , बोज्झङ्गानि, अरियमग्गं भावेतीति हासपञ्ञा। हासबहुलो सामञ्ञफलानि सच्छिकरोति, अभिञ्ञायो पटिविज्झतीति हासपञ्ञा, हासबहुलो वेदतुट्ठिपामोज्जबहुलो परमत्थं निब्बानं सच्छिकरोतीति हासपञ्ञा।
Katamā hāsapaññā? Idhekacco hāsabahulo vedabahulo tuṭṭhibahulo pāmojjabahulo sīlaṃ paripūreti, indriyasaṃvaraṃ paripūreti, bhojane mattaññutaṃ, jāgariyānuyogaṃ, sīlakkhandhaṃ, samādhikkhandhaṃ, paññākkhandhaṃ, vimuttikkhandhaṃ, vimuttiñāṇadassanakkhandhaṃ paripūretīti, hāsapaññā. Hāsabahulo pāmojjabahulo ṭhānāṭṭhānaṃ paṭivijjhatīti hāsapaññā. Hāsabahulo vihārasamāpattiyo paripūretīti hāsapaññā. Hāsabahulo ariyasaccāni paṭivijjhati. Satipaṭṭhāne , sammappadhāne, iddhipāde, indriyāni, balāni , bojjhaṅgāni, ariyamaggaṃ bhāvetīti hāsapaññā. Hāsabahulo sāmaññaphalāni sacchikaroti, abhiññāyo paṭivijjhatīti hāsapaññā, hāsabahulo vedatuṭṭhipāmojjabahulo paramatthaṃ nibbānaṃ sacchikarotīti hāsapaññā.
थेरो च सरदो नाम तापसो हुत्वा अनोमदस्सिस्स भगवतो पादमूले अग्गसावकपत्थनं पट्ठपेसि। तंकालतो पट्ठाय हासबहुलो सीलपरिपूरणादीनि अकासीति हासपञ्ञो।
Thero ca sarado nāma tāpaso hutvā anomadassissa bhagavato pādamūle aggasāvakapatthanaṃ paṭṭhapesi. Taṃkālato paṭṭhāya hāsabahulo sīlaparipūraṇādīni akāsīti hāsapañño.
कतमा जवनपञ्ञा? यंकिञ्चि रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं…पे॰… यं दूरे सन्तिके वा, सब्बं रूपं अनिच्चतो खिप्पं जवतीति जवनपञ्ञा। दुक्खतो खिप्पं, अनत्ततो खिप्पं जवतीति जवनपञ्ञा। या काचि वेदना…पे॰… या काचि सञ्ञा… ये केचि सङ्खारा… यंकिञ्चि विञ्ञाणं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं…पे॰… सब्बं विञ्ञाणं अनिच्चतो, दुक्खतो, अनत्ततो खिप्पं जवतीति जवनपञ्ञा। चक्खु…पे॰… जरामरणं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अनिच्चतो, दुक्खतो, अनत्ततो खिप्पं जवतीति जवनपञ्ञा। रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अनिच्चं खयट्ठेन, दुक्खं भयट्ठेन, अनत्ता असारकट्ठेनाति तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा रूपनिरोधे निब्बाने खिप्पं जवतीति जवनपञ्ञा। वेदना… सञ्ञा… सङ्खारा… विञ्ञाणं… चक्खु…पे॰… जरामरणं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अनिच्चं खयट्ठेन…पे॰… विभूतं कत्वा जरामरणनिरोधे निब्बाने खिप्पं जवतीति जवनपञ्ञा। रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं…पे॰… विञ्ञाणं। चक्खु…पे॰… जरामरणं अनिच्चं सङ्खतं पटिच्चसमुप्पन्नं खयधम्मं वयधम्मं विरागधम्मं निरोधधम्मन्ति तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा जरामरणनिरोधे निब्बाने खिप्पं जवतीति जवनपञ्ञा।
Katamā javanapaññā? Yaṃkiñci rūpaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ…pe… yaṃ dūre santike vā, sabbaṃ rūpaṃ aniccato khippaṃ javatīti javanapaññā. Dukkhato khippaṃ, anattato khippaṃ javatīti javanapaññā. Yā kāci vedanā…pe… yā kāci saññā… ye keci saṅkhārā… yaṃkiñci viññāṇaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ…pe… sabbaṃ viññāṇaṃ aniccato, dukkhato, anattato khippaṃ javatīti javanapaññā. Cakkhu…pe… jarāmaraṇaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ aniccato, dukkhato, anattato khippaṃ javatīti javanapaññā. Rūpaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ aniccaṃ khayaṭṭhena, dukkhaṃ bhayaṭṭhena, anattā asārakaṭṭhenāti tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā rūpanirodhe nibbāne khippaṃ javatīti javanapaññā. Vedanā… saññā… saṅkhārā… viññāṇaṃ… cakkhu…pe… jarāmaraṇaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ aniccaṃ khayaṭṭhena…pe… vibhūtaṃ katvā jarāmaraṇanirodhe nibbāne khippaṃ javatīti javanapaññā. Rūpaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ…pe… viññāṇaṃ. Cakkhu…pe… jarāmaraṇaṃ aniccaṃ saṅkhataṃ paṭiccasamuppannaṃ khayadhammaṃ vayadhammaṃ virāgadhammaṃ nirodhadhammanti tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā jarāmaraṇanirodhe nibbāne khippaṃ javatīti javanapaññā.
कतमा तिक्खपञ्ञा? खिप्पं किलेसे छिन्दतीति तिक्खपञ्ञा। उप्पन्नं कामवितक्कं नाधिवासेति, उप्पन्नं ब्यापादवितक्कं… उप्पन्नं विहिंसावितक्कं… उप्पन्नुप्पन्ने पापके अकुसले धम्मे… उप्पन्नं रागं… दोसं… मोहं… कोधं… उपनाहं… मक्खं… पळासं… इस्सं… मच्छरियं… मायं… साठेय्यं… थम्भं… सारम्भं… मानं… अतिमानं… मदं… पमादं… सब्बे किलेसे… सब्बे दुच्चरिते… सब्बे अभिसङ्खारे… सब्बे भवगामिकम्मे नाधिवासेति पजहति विनोदेति, ब्यन्तीकरोति, अनभावं गमेतीति तिक्खपञ्ञा। एकस्मिं आसने चत्तारो च अरियमग्गा, चत्तारि च सामञ्ञफलानि, चतस्सो च पटिसम्भिदायो, छ च अभिञ्ञायो अधिगता होन्ति सच्छिकता फस्सिता पञ्ञायाति तिक्खपञ्ञा।
Katamā tikkhapaññā? Khippaṃ kilese chindatīti tikkhapaññā. Uppannaṃ kāmavitakkaṃ nādhivāseti, uppannaṃ byāpādavitakkaṃ… uppannaṃ vihiṃsāvitakkaṃ… uppannuppanne pāpake akusale dhamme… uppannaṃ rāgaṃ… dosaṃ… mohaṃ… kodhaṃ… upanāhaṃ… makkhaṃ… paḷāsaṃ… issaṃ… macchariyaṃ… māyaṃ… sāṭheyyaṃ… thambhaṃ… sārambhaṃ… mānaṃ… atimānaṃ… madaṃ… pamādaṃ… sabbe kilese… sabbe duccarite… sabbe abhisaṅkhāre… sabbe bhavagāmikamme nādhivāseti pajahati vinodeti, byantīkaroti, anabhāvaṃ gametīti tikkhapaññā. Ekasmiṃ āsane cattāro ca ariyamaggā, cattāri ca sāmaññaphalāni, catasso ca paṭisambhidāyo, cha ca abhiññāyo adhigatā honti sacchikatā phassitā paññāyāti tikkhapaññā.
थेरो च भागिनेय्यस्स दीघनखपरिब्बाजकस्स वेदनापरिग्गहसुत्ते देसियमाने ठितकोव सब्बकिलेसे छिन्दित्वा सावकपारमिञाणं पटिविद्धकालतो पट्ठाय तिक्खपञ्ञो नाम जातो। तेनाह – ‘‘तिक्खपञ्ञो, भन्ते, आयस्मा सारिपुत्तो’’ति।
Thero ca bhāgineyyassa dīghanakhaparibbājakassa vedanāpariggahasutte desiyamāne ṭhitakova sabbakilese chinditvā sāvakapāramiñāṇaṃ paṭividdhakālato paṭṭhāya tikkhapañño nāma jāto. Tenāha – ‘‘tikkhapañño, bhante, āyasmā sāriputto’’ti.
कतमा निब्बेधिकपञ्ञा? इधेकच्चो सब्बसङ्खारेसु उब्बेगबहुलो होति उत्तासबहुलो उक्कण्ठनबहुलो अरतिबहुलो अनभिरतिबहुलो बहिमुखो न रमति सब्बसङ्खारेसु, अनिब्बिद्धपुब्बं अप्पदालितपुब्बं लोभक्खन्धं निब्बिज्झति पदालेतीति निब्बेधिकपञ्ञा। अनिब्बिद्धपुब्बं अप्पदालितपुब्बं दोसक्खन्धं… मोहक्खन्धं… कोधं… उपनाहं…पे॰… सब्बे भवगामिकम्मे निब्बिज्झति पदालेतीति निब्बेधिकपञ्ञा।
Katamā nibbedhikapaññā? Idhekacco sabbasaṅkhāresu ubbegabahulo hoti uttāsabahulo ukkaṇṭhanabahulo aratibahulo anabhiratibahulo bahimukho na ramati sabbasaṅkhāresu, anibbiddhapubbaṃ appadālitapubbaṃ lobhakkhandhaṃ nibbijjhati padāletīti nibbedhikapaññā. Anibbiddhapubbaṃ appadālitapubbaṃ dosakkhandhaṃ… mohakkhandhaṃ… kodhaṃ… upanāhaṃ…pe… sabbe bhavagāmikamme nibbijjhati padāletīti nibbedhikapaññā.
अप्पिच्छोति सन्तगुणनिगुहनता, पच्चयपटिग्गहणे च मत्तञ्ञुता, एतं अप्पिच्छलक्खणन्ति इमिना लक्खणेन समन्नागतो। सन्तुट्ठोति चतूसु पच्चयेसु यथालाभसन्तोसो यथाबलसन्तोसो यथासारुप्पसन्तोसोति, इमेहि तीहि सन्तोसेहि समन्नागतो। पविवित्तोति कायविवेको च विवेकट्ठकायानं नेक्खम्माभिरतानं, चित्तविवेको च परिसुद्धचित्तानं परमवोदानप्पत्तानं, उपधिविवेको च निरुपधीनं पुग्गलानं विसङ्खारगतानन्ति, इमेसं तिण्णं विवेकानं लाभी। असंसट्ठोति दस्सनसंसग्गो सवनसंसग्गो समुल्लपनसंसग्गो परिभोगसंसग्गो कायसंसग्गोति, इमेहि पञ्चहि संसग्गेहि विरहितो। अयञ्च पञ्चविधो संसग्गो राजूहि राजमहामत्तेहि तित्थियेहि तित्थियसावकेहि उपासकेहि उपसिकाहि भिक्खूहि भिक्खुनीहीति अट्ठहि पुग्गलेहि सद्धिं जायति, सो सब्बोपि थेरस्स नत्थीति असंसट्ठो।
Appicchoti santaguṇaniguhanatā, paccayapaṭiggahaṇe ca mattaññutā, etaṃ appicchalakkhaṇanti iminā lakkhaṇena samannāgato. Santuṭṭhoti catūsu paccayesu yathālābhasantoso yathābalasantoso yathāsāruppasantosoti, imehi tīhi santosehi samannāgato. Pavivittoti kāyaviveko ca vivekaṭṭhakāyānaṃ nekkhammābhiratānaṃ, cittaviveko ca parisuddhacittānaṃ paramavodānappattānaṃ, upadhiviveko ca nirupadhīnaṃ puggalānaṃ visaṅkhāragatānanti, imesaṃ tiṇṇaṃ vivekānaṃ lābhī. Asaṃsaṭṭhoti dassanasaṃsaggo savanasaṃsaggo samullapanasaṃsaggo paribhogasaṃsaggo kāyasaṃsaggoti, imehi pañcahi saṃsaggehi virahito. Ayañca pañcavidho saṃsaggo rājūhi rājamahāmattehi titthiyehi titthiyasāvakehi upāsakehi upasikāhi bhikkhūhi bhikkhunīhīti aṭṭhahi puggalehi saddhiṃ jāyati, so sabbopi therassa natthīti asaṃsaṭṭho.
आरद्धवीरियोति पग्गहितवीरियो परिपुण्णवीरियो। तत्थ आरद्धवीरियो भिक्खु गमने उप्पन्नकिलेसस्स ठानं पापुणितुं न देति, ठाने उप्पन्नस्स निसज्जं, निसज्जाय उप्पन्नस्स सेय्यं पापुणितुं न देति, तस्मिं तस्मिं इरियापथे उप्पन्नं तत्थ तत्थेव निग्गण्हाति। थेरो पन चतुचत्तालीस वस्सानि मञ्चे पिट्ठिं न पसारेति। तं सन्धाय ‘‘आरद्धवीरियो’’ति आह। वत्ताति ओधुननवत्ता। भिक्खूनं अज्झाचारं दिस्वा ‘‘अज्ज कथेस्सामि, स्वे कथेस्सामी’’ति कथाववत्थानं न करोति, तस्मिं तस्मिं येव ठाने ओवदति अनुसासतीति अत्थो।
Āraddhavīriyoti paggahitavīriyo paripuṇṇavīriyo. Tattha āraddhavīriyo bhikkhu gamane uppannakilesassa ṭhānaṃ pāpuṇituṃ na deti, ṭhāne uppannassa nisajjaṃ, nisajjāya uppannassa seyyaṃ pāpuṇituṃ na deti, tasmiṃ tasmiṃ iriyāpathe uppannaṃ tattha tattheva niggaṇhāti. Thero pana catucattālīsa vassāni mañce piṭṭhiṃ na pasāreti. Taṃ sandhāya ‘‘āraddhavīriyo’’ti āha. Vattāti odhunanavattā. Bhikkhūnaṃ ajjhācāraṃ disvā ‘‘ajja kathessāmi, sve kathessāmī’’ti kathāvavatthānaṃ na karoti, tasmiṃ tasmiṃ yeva ṭhāne ovadati anusāsatīti attho.
वचनक्खमोति वचनं खमति। एको हि परस्स ओवादं देति, सयं पन अञ्ञेन ओवदियमानो कुज्झति। थेरो पन परस्सपि ओवादं देति, सयं ओवदियमानोपि सिरसा सम्पटिच्छति। एकदिवसं किर सारिपुत्तत्थेरं सत्तवस्सिको सामणेरो – ‘‘भन्ते, सारिपुत्त, तुम्हाकं निवासनकण्णो ओलम्बती’’ति आह। थेरो किञ्चि अवत्वाव एकमन्तं गन्त्वा परिमण्डलं निवासेत्वा आगम्म ‘‘एत्तकं वट्टति आचरिया’’ति अञ्जलिं पग्गय्ह अट्ठासि।
Vacanakkhamoti vacanaṃ khamati. Eko hi parassa ovādaṃ deti, sayaṃ pana aññena ovadiyamāno kujjhati. Thero pana parassapi ovādaṃ deti, sayaṃ ovadiyamānopi sirasā sampaṭicchati. Ekadivasaṃ kira sāriputtattheraṃ sattavassiko sāmaṇero – ‘‘bhante, sāriputta, tumhākaṃ nivāsanakaṇṇo olambatī’’ti āha. Thero kiñci avatvāva ekamantaṃ gantvā parimaṇḍalaṃ nivāsetvā āgamma ‘‘ettakaṃ vaṭṭati ācariyā’’ti añjaliṃ paggayha aṭṭhāsi.
‘‘तदहु पब्बजितो सन्तो, जातिया सत्तवस्सिको।
‘‘Tadahu pabbajito santo, jātiyā sattavassiko;
सोपि मं अनुसासेय्य, सम्पटिच्छामि मत्थके’’ति॥ (मि॰ प॰ ६.४.८) –
Sopi maṃ anusāseyya, sampaṭicchāmi matthake’’ti. (mi. pa. 6.4.8) –
आह।
Āha.
चोदकोति वत्थुस्मिं ओतिण्णे वा अनोतिण्णे वा वीतिक्कमं दिस्वा – ‘‘आवुसो, भिक्खुना नाम एवं निवासेतब्बं, एवं पारुपितब्बं, एवं गन्तब्बं, एवं ठातब्बं, एवं निसीदितब्बं, एवं खादितब्बं, एवं भुञ्जितब्ब’’न्ति तन्तिवसेन अनुसिट्ठिं देति।
Codakoti vatthusmiṃ otiṇṇe vā anotiṇṇe vā vītikkamaṃ disvā – ‘‘āvuso, bhikkhunā nāma evaṃ nivāsetabbaṃ, evaṃ pārupitabbaṃ, evaṃ gantabbaṃ, evaṃ ṭhātabbaṃ, evaṃ nisīditabbaṃ, evaṃ khāditabbaṃ, evaṃ bhuñjitabba’’nti tantivasena anusiṭṭhiṃ deti.
पापगरहीति पापपुग्गले न पस्से, न तेसं वचनं सुणे, तेहि सद्धिं एकचक्कवाळेपि न वसेय्यं।
Pāpagarahīti pāpapuggale na passe, na tesaṃ vacanaṃ suṇe, tehi saddhiṃ ekacakkavāḷepi na vaseyyaṃ.
‘‘मा मे कदाचि पापिच्छो, कुसीतो हीनवीरियो।
‘‘Mā me kadāci pāpiccho, kusīto hīnavīriyo;
अप्पस्सुतो अनादरो, समेतो अहु कत्थची’’ति॥ –
Appassuto anādaro, sameto ahu katthacī’’ti. –
एवं पापपुग्गलेपि गरहति, ‘‘समणेन नाम रागवसिकेन दोसमोहवसिकेन न होतब्बं, उप्पन्नो रागो दोसो मोहो पहातब्बो’’ति एवं पापधम्मेपि गरहतीति द्वीहि कारणेहि ‘‘पापगरही, भन्ते, आयस्मा सारिपुत्तो’’ति वदति।
Evaṃ pāpapuggalepi garahati, ‘‘samaṇena nāma rāgavasikena dosamohavasikena na hotabbaṃ, uppanno rāgo doso moho pahātabbo’’ti evaṃ pāpadhammepi garahatīti dvīhi kāraṇehi ‘‘pāpagarahī, bhante, āyasmā sāriputto’’ti vadati.
एवं आयस्मता आनन्देन सोळसहि पदेहि थेरस्स यथाभूतवण्णप्पकासने कते – ‘‘किं आनन्दो अत्तनो पियसहायस्स वण्णं कथेतुं न लभति, कथेतु किं पन तेन कथितं तथेव होति, किं सो सब्बञ्ञू’’ति? कोचि पापपुग्गलो वत्तुं मा लभतूति सत्था तं वण्णभणनं अकुप्पं सब्बञ्ञुभासितं करोन्तो जिनमुद्दिकाय लञ्छन्तो एवमेतन्तिआदिमाह।
Evaṃ āyasmatā ānandena soḷasahi padehi therassa yathābhūtavaṇṇappakāsane kate – ‘‘kiṃ ānando attano piyasahāyassa vaṇṇaṃ kathetuṃ na labhati, kathetu kiṃ pana tena kathitaṃ tatheva hoti, kiṃ so sabbaññū’’ti? Koci pāpapuggalo vattuṃ mā labhatūti satthā taṃ vaṇṇabhaṇanaṃ akuppaṃ sabbaññubhāsitaṃ karonto jinamuddikāya lañchanto evametantiādimāha.
एवं तथागतेन च आनन्दत्थेरेन च महाथेरस्स वण्णे कथियमाने भुमट्ठका देवता उट्ठहित्वा एतेहेव सोळसहि पदेहि वण्णं कथयिंसु। ततो आकासट्ठकदेवता सीतवलाहका उण्हवलाहका चातुमहाराजिकाति याव अकनिट्ठब्रह्मलोका देवता उट्ठहित्वा एतेहेव सोळसहि पदेहि वण्णं कथयिंसु। एतेनुपायेन एकचक्कवाळं आदिं कत्वा दससु चक्कवाळसहस्सेसु देवता उट्ठहित्वा कथयिंसु। अथायस्मतो सारिपुत्तस्स सद्धिविहारिको सुसीमो देवपुत्तो चिन्तेसि – ‘‘इमा देवता अत्तनो अत्तनो नक्खत्तकीळं पहाय तत्थ तत्थ गन्त्वा मय्हं उपज्झायस्सेव वण्णं कथेन्ति, गच्छामि तथागतस्स सन्तिकं, गन्त्वा एतदेव वण्णभणनं देवताभासितं करोमी’’ति, सो तथा अकासि। तं दस्सेतुं अथ खो सुसीमोतिआदि वुत्तं।
Evaṃ tathāgatena ca ānandattherena ca mahātherassa vaṇṇe kathiyamāne bhumaṭṭhakā devatā uṭṭhahitvā eteheva soḷasahi padehi vaṇṇaṃ kathayiṃsu. Tato ākāsaṭṭhakadevatā sītavalāhakā uṇhavalāhakā cātumahārājikāti yāva akaniṭṭhabrahmalokā devatā uṭṭhahitvā eteheva soḷasahi padehi vaṇṇaṃ kathayiṃsu. Etenupāyena ekacakkavāḷaṃ ādiṃ katvā dasasu cakkavāḷasahassesu devatā uṭṭhahitvā kathayiṃsu. Athāyasmato sāriputtassa saddhivihāriko susīmo devaputto cintesi – ‘‘imā devatā attano attano nakkhattakīḷaṃ pahāya tattha tattha gantvā mayhaṃ upajjhāyasseva vaṇṇaṃ kathenti, gacchāmi tathāgatassa santikaṃ, gantvā etadeva vaṇṇabhaṇanaṃ devatābhāsitaṃ karomī’’ti, so tathā akāsi. Taṃ dassetuṃ atha kho susīmotiādi vuttaṃ.
उच्चावचाति अञ्ञेसु ठानेसु पणीतं उच्चं वुच्चति, हीनं अवचं। इध पन उच्चावचाति नानाविधा वण्णनिभा। तस्सा किर देवपरिसाय नीलट्ठानं अतिनीलं, पीतकट्ठानं अतिपीतकं, लोहितट्ठानं अतिलोहितं, ओदातट्ठानं अच्चोदातन्ति, चतुब्बिधा वण्णनिभा पातुभवि। तेनेव सेय्यथापि नामाति चतस्सो उपमा आगता। तत्थ सुभोति सुन्दरो। जातिमाति जातिसम्पन्नो। सुपरिकम्मकतोति धोवनादिपरिकम्मेन सुट्ठु परिकम्मकतो। पण्डुकम्बले निक्खित्तोति रत्तकम्बले ठपितो। एवमेवन्ति रत्तकम्बले निक्खित्तमणि विय सब्बा एकप्पहारेनेव विरोचितुं आरद्धा। निक्खन्ति अतिरेकपञ्चसुवण्णेन कतपिळन्धनं। तञ्हि घट्टनमज्जनक्खमं होति। जम्बोनदन्ति महाजम्बुसाखाय पवत्तनदियं निब्बत्तं, महाजम्बुफलरसे वा पथवियं पविट्ठे सुवण्णङ्कुरा उट्ठहन्ति, तेन सुवण्णेन कतपिळन्धनन्तिपि अत्थो। दक्खकम्मारपुत्तउक्कामुखसुकुसलसम्पहट्ठन्ति सुकुसलेन कम्मारपुत्तेन उक्कामुखे पचित्वा सम्पहट्ठं। धातुविभङ्गे (म॰ नि॰ ३.३५७ आदयो) अकतभण्डं गहितं, इध पन कतभण्डं।
Uccāvacāti aññesu ṭhānesu paṇītaṃ uccaṃ vuccati, hīnaṃ avacaṃ. Idha pana uccāvacāti nānāvidhā vaṇṇanibhā. Tassā kira devaparisāya nīlaṭṭhānaṃ atinīlaṃ, pītakaṭṭhānaṃ atipītakaṃ, lohitaṭṭhānaṃ atilohitaṃ, odātaṭṭhānaṃ accodātanti, catubbidhā vaṇṇanibhā pātubhavi. Teneva seyyathāpi nāmāti catasso upamā āgatā. Tattha subhoti sundaro. Jātimāti jātisampanno. Suparikammakatoti dhovanādiparikammena suṭṭhu parikammakato. Paṇḍukambale nikkhittoti rattakambale ṭhapito. Evamevanti rattakambale nikkhittamaṇi viya sabbā ekappahāreneva virocituṃ āraddhā. Nikkhanti atirekapañcasuvaṇṇena katapiḷandhanaṃ. Tañhi ghaṭṭanamajjanakkhamaṃ hoti. Jambonadanti mahājambusākhāya pavattanadiyaṃ nibbattaṃ, mahājambuphalarase vā pathaviyaṃ paviṭṭhe suvaṇṇaṅkurā uṭṭhahanti, tena suvaṇṇena katapiḷandhanantipi attho. Dakkhakammāraputtaukkāmukhasukusalasampahaṭṭhanti sukusalena kammāraputtena ukkāmukhe pacitvā sampahaṭṭhaṃ. Dhātuvibhaṅge (ma. ni. 3.357 ādayo) akatabhaṇḍaṃ gahitaṃ, idha pana katabhaṇḍaṃ.
विद्धेति दूरीभूते। देवेति आकासे। नभं अब्भुस्सक्कमानोति आकासं अभिलङ्घन्तो। इमिना तरुणसूरियभावो दस्सितो। सोरतोति सोरच्चेन समन्नागतो। दन्तोति निब्बिसेवनो। सत्थुवण्णाभतोति सत्थारा आभतवण्णो। सत्था हि अट्ठपरिसमज्झे निसीदित्वा ‘‘सेवथ, भिक्खवे, सारिपुत्तमोग्गल्लाने’’तिआदिना (म॰ नि॰ ३.३७१) नयेन थेरस्स वण्णं आहरीति थेरो आभतवण्णो नाम होति। कालं कङ्खतीति परिनिब्बानकालं पत्थेति। खीणासवो हि नेव मरणं अभिनन्दति, न जीवितं पत्थेति, दिवससङ्खेपं वेतनं गहेत्वा ठितपुरिसो विय कालं पन पत्थेति, ओलोकेन्तो तिट्ठतीति अत्थो। तेनेवाह –
Viddheti dūrībhūte. Deveti ākāse. Nabhaṃ abbhussakkamānoti ākāsaṃ abhilaṅghanto. Iminā taruṇasūriyabhāvo dassito. Soratoti soraccena samannāgato. Dantoti nibbisevano. Satthuvaṇṇābhatoti satthārā ābhatavaṇṇo. Satthā hi aṭṭhaparisamajjhe nisīditvā ‘‘sevatha, bhikkhave, sāriputtamoggallāne’’tiādinā (ma. ni. 3.371) nayena therassa vaṇṇaṃ āharīti thero ābhatavaṇṇo nāma hoti. Kālaṃ kaṅkhatīti parinibbānakālaṃ pattheti. Khīṇāsavo hi neva maraṇaṃ abhinandati, na jīvitaṃ pattheti, divasasaṅkhepaṃ vetanaṃ gahetvā ṭhitapuriso viya kālaṃ pana pattheti, olokento tiṭṭhatīti attho. Tenevāha –
‘‘नाभिनन्दामि मरणं, नाभिनन्दामि जीवितं।
‘‘Nābhinandāmi maraṇaṃ, nābhinandāmi jīvitaṃ;
कालञ्च पटिकङ्खामि, निब्बिसं भतको यथा’’ति॥ (थेरगा॰ १००१-१००२)। नवमं।
Kālañca paṭikaṅkhāmi, nibbisaṃ bhatako yathā’’ti. (theragā. 1001-1002); Navamaṃ;
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / ९. सुसिमसुत्तं • 9. Susimasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) / ९. सुसिमसुत्तवण्णना • 9. Susimasuttavaṇṇanā
