| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) |
९. सुसिमसुत्तवण्णना
9. Susimasuttavaṇṇanā
११०. तुय्हम्पि नोति तुय्हम्पि नु, नु-सद्दो पुच्छायं, तस्मा वण्णं कथेतुकामो पुच्छतीति अधिप्पायो। न वट्टतीति न युज्जति, कथितोति कथेतुं आरद्धो, तेनाह ‘‘मत्थकं न पापुणाती’’ति। तमेव मत्थकापापुणनं दस्सेतुं ‘‘सो ही’’तिआदि वुत्तं। सतिसम्पजञ्ञायोगतो गोरूपसीलो, मूळ्हो खलितपञ्ञो, गोरूपस्स विय सीलं एतस्साति हि गोरूपसीलो। सभागो एकरूपचित्तताय। अरियानं सभागता नाम गुणवन्तवसेनाति आह ‘‘अञ्ञमञ्ञस्स गुणेसु पसीदित्वा’’ति। सोळसविधं पञ्ञन्ति महापञ्ञादिका छ, नव अनुपुब्बविहारसमापत्तिपञ्ञा, आसवक्खयपञ्ञाति इमं सोळसविधं पञ्ञं। तेसट्ठि सावकसाधारणञाणानिपि एत्थेव सङ्गहं समोसरणं गच्छन्ति।
110.Tuyhampinoti tuyhampi nu, nu-saddo pucchāyaṃ, tasmā vaṇṇaṃ kathetukāmo pucchatīti adhippāyo. Na vaṭṭatīti na yujjati, kathitoti kathetuṃ āraddho, tenāha ‘‘matthakaṃ na pāpuṇātī’’ti. Tameva matthakāpāpuṇanaṃ dassetuṃ ‘‘so hī’’tiādi vuttaṃ. Satisampajaññāyogato gorūpasīlo, mūḷho khalitapañño, gorūpassa viya sīlaṃ etassāti hi gorūpasīlo. Sabhāgo ekarūpacittatāya. Ariyānaṃ sabhāgatā nāma guṇavantavasenāti āha ‘‘aññamaññassa guṇesu pasīditvā’’ti. Soḷasavidhaṃ paññanti mahāpaññādikā cha, nava anupubbavihārasamāpattipaññā, āsavakkhayapaññāti imaṃ soḷasavidhaṃ paññaṃ. Tesaṭṭhi sāvakasādhāraṇañāṇānipi ettheva saṅgahaṃ samosaraṇaṃ gacchanti.
आनन्दाति थेरं आह। आचारोति चारित्तसीलमाह। गोचरोति गोचरसम्पत्ति। विहारोति समापत्तिविहारो। अभिक्कमोतिआदिना इरियापथविहारं। तुय्हम्पीति पि-सद्देन भगवता अत्तानं आदिं कत्वा तदञ्ञेसं विञ्ञूनं सब्बेसं थेरस्स रुच्चनसभावो दीपितोति दस्सेन्तो ‘‘मय्हं रुच्चती’’तिआदिमाह। तत्थ सतिपि आनन्दत्थेरस्सपि असीतिया महाथेरानं अन्तोगधभावे ‘‘असीतिया महाथेरानं रुच्चती’’ति वत्वा ‘‘तुय्हम्पि रुच्चती’’ति वचनं तेन धम्मसेनापतिनो वण्णं कथापेतुकामतायाति दट्ठब्बं।
Ānandāti theraṃ āha. Ācāroti cārittasīlamāha. Gocaroti gocarasampatti. Vihāroti samāpattivihāro. Abhikkamotiādinā iriyāpathavihāraṃ. Tuyhampīti pi-saddena bhagavatā attānaṃ ādiṃ katvā tadaññesaṃ viññūnaṃ sabbesaṃ therassa ruccanasabhāvo dīpitoti dassento ‘‘mayhaṃ ruccatī’’tiādimāha. Tattha satipi ānandattherassapi asītiyā mahātherānaṃ antogadhabhāve ‘‘asītiyā mahātherānaṃ ruccatī’’ti vatvā ‘‘tuyhampi ruccatī’’ti vacanaṃ tena dhammasenāpatino vaṇṇaṃ kathāpetukāmatāyāti daṭṭhabbaṃ.
साटकन्तरेति निवत्थवत्थन्तरे। लद्धोकासोति निब्बुद्धं करोन्तो साटकन्तरे लद्धं गहेतुं लद्धावसरो। लभिस्सामिनोति लभिस्सामि वत। दीपधजभूतन्ति सतयोजनवित्थिण्णं जम्बुदीपस्स धजभूतं। पुग्गलपलापेति अन्तोसाराभावतो पलापभूते पुग्गले हरन्तो। बालतायाति रुचिखन्तिआदिअभावताय। दोसतायाति दुस्सकभावेन। मोहेनाति महामूळ्हताय। केचि पन ‘‘बालो बालतायाति मूळ्हताय पकतिबालभावेन न जानाति। मूळ्हो मोहेनाति सयं अबालो समानोपि यदा मोहेन परियुट्ठितो होति, तदा मोहेन न जानाति, अयं पदद्वयस्स विसेसो’’ति वदन्ति। विपल्लत्थचित्तोति यक्खुम्मादेन पित्तुम्मादेन वा विपरीतचित्तो।
Sāṭakantareti nivatthavatthantare. Laddhokāsoti nibbuddhaṃ karonto sāṭakantare laddhaṃ gahetuṃ laddhāvasaro. Labhissāminoti labhissāmi vata. Dīpadhajabhūtanti satayojanavitthiṇṇaṃ jambudīpassa dhajabhūtaṃ. Puggalapalāpeti antosārābhāvato palāpabhūte puggale haranto. Bālatāyāti rucikhantiādiabhāvatāya. Dosatāyāti dussakabhāvena. Mohenāti mahāmūḷhatāya. Keci pana ‘‘bālo bālatāyāti mūḷhatāya pakatibālabhāvena na jānāti. Mūḷho mohenāti sayaṃ abālo samānopi yadā mohena pariyuṭṭhito hoti, tadā mohena na jānāti, ayaṃ padadvayassa viseso’’ti vadanti. Vipallatthacittoti yakkhummādena pittummādena vā viparītacitto.
‘‘चतूसु कोसल्लेसू’’ति वुत्तं चतुब्बिधं कोसल्लं पाळिया एव दस्सेतुं ‘‘वुत्तं हेत’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ यो अट्ठारस धातुयो समुदयतो अत्थङ्गमतो अस्सादतो आदीनवतो निस्सरणतो च यथाभूतं पजानाति, अयं धातुकुसलो। वुत्तनयेन आयतनेसु कुसलो आयतनकुसलो। अविज्जादीसु द्वादसपटिच्चसमुप्पादङ्गेसु कुसलो पटिच्चसमुप्पादकुसलो। ‘‘इदं इमस्स फलस्स ठानं कारणं, इदं अट्ठानं अकारण’’न्ति एवं ठानञ्च ठानतो, अट्ठानञ्च अट्ठानतो यथाभूतं पजानतो ठानाट्ठानकुसलो। यो पन इमेसु धातुआदीसु परिञ्ञाभिसमयादिवसेन निस्सङ्गगतिया पण्डाति लद्धनामेन ञाणेन इतो गतो पवत्तो, अयं पण्डितो नाम।
‘‘Catūsukosallesū’’ti vuttaṃ catubbidhaṃ kosallaṃ pāḷiyā eva dassetuṃ ‘‘vuttaṃ heta’’ntiādi vuttaṃ. Tattha yo aṭṭhārasa dhātuyo samudayato atthaṅgamato assādato ādīnavato nissaraṇato ca yathābhūtaṃ pajānāti, ayaṃ dhātukusalo. Vuttanayena āyatanesu kusalo āyatanakusalo. Avijjādīsu dvādasapaṭiccasamuppādaṅgesu kusalo paṭiccasamuppādakusalo. ‘‘Idaṃ imassa phalassa ṭhānaṃ kāraṇaṃ, idaṃ aṭṭhānaṃ akāraṇa’’nti evaṃ ṭhānañca ṭhānato, aṭṭhānañca aṭṭhānato yathābhūtaṃ pajānato ṭhānāṭṭhānakusalo. Yo pana imesu dhātuādīsu pariññābhisamayādivasena nissaṅgagatiyā paṇḍāti laddhanāmena ñāṇena ito gato pavatto, ayaṃ paṇḍito nāma.
महन्तानं अत्थानं परिग्गण्हनतो महती पञ्ञा एतस्साति महापञ्ञो। सेसपदेसुपि एसेव नयोति आह ‘‘महापञ्ञादीहि समन्नागतोति अत्थो’’ति। नानत्तन्ति याहि महापञ्ञादीहि समन्नागतत्ता थेरो ‘‘महापञ्ञो’’तिआदिना कित्तितो, तासं महापञ्ञादीनं इदं नानत्तं अयं वेमत्तता। यस्स कस्सचि विसेसतो अरूपधम्मस्स महत्तं नाम किच्चसिद्धिया वेदितब्बन्ति तदस्स किच्चसिद्धिया दस्सेन्तो ‘‘महन्ते सीलक्खन्धे परिग्गण्हाती’’तिआदिमाह। तत्थ हेतुमहन्तताय पच्चयमहन्तताय निस्सयमहन्तताय पभेदमहन्तताय किच्चमहन्तताय फलमहन्तताय आनिसंसमहन्तताय च सीलक्खन्धस्स महन्तभावो वेदितब्बो। तत्थ हेतू अलोभादयो। पच्चया हिरोत्तप्पसद्धासतिवीरियादयो। निस्सया सावकबोधिपच्चेकबोधिसम्मासम्बोधिनियतता, तंसमङ्गिनो च पुरिसविसेसा। पभेदो चारित्तादिविभागो। किच्चं तदङ्गादिवसेन पटिपक्खस्स विधमनं। फलं सग्गसम्पदा निब्बानसम्पदा च। आनिसंसो पियमनापतादि। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.८-९) आकङ्खेय्यसुत्तादीसु (म॰ नि॰ १.६४ आदयो) च आगतनयेन वेदितब्बो। इमिना नयेन समाधिक्खन्धादीनम्पि महन्तता यथारहं निद्धारेत्वा वेदितब्बा। ठानाट्ठानादीनं पन महन्तभावो महाविसयताय वेदितब्बो। तत्थ ठानाट्ठानानं महाविसयता बहुधातुकसुत्तादीसु आगतनयेन, विहारसमापत्तीनं समाधिक्खन्धे निद्धारितनयेन वेदितब्बा। अरियसच्चानं सकलसासनसङ्गण्हनतो सच्चविभङ्गे (विभ॰ १८९ आदयो) तंसंवण्णनासु (विभ॰ अट्ठ॰ १८९ आदयो) आगतनयेन; सतिपट्ठानादीनं सतिपट्ठानविभङ्गादीसु (विभ॰ ३५५ आदयो) तंसंवण्णनादीसु (विभ॰ अट्ठ॰ ३५५ आदयो) च आगतनयेन; सामञ्ञफलानं महतो हितस्स महतो सुखस्स महतो अत्थस्स महतो योगक्खेमस्स निप्फत्तिभावतो सन्तपणीतनिपुणअतक्कावचरपण्डितवेदनीयभावतो च; अभिञ्ञानं महासम्भारतो महाविसयतो महाकिच्चतो महानुभावतो महानिप्फत्तितो च; निब्बानस्स मदनिम्मदनादिमहत्थसिद्धितो महन्तता वेदितब्बा। परिग्गण्हातीति सभावादितो परिच्छिज्ज गण्हाति जानाति पटिविज्झतीति अत्थो। सा पनाति महापञ्ञता।
Mahantānaṃ atthānaṃ pariggaṇhanato mahatī paññā etassāti mahāpañño. Sesapadesupi eseva nayoti āha ‘‘mahāpaññādīhi samannāgatoti attho’’ti. Nānattanti yāhi mahāpaññādīhi samannāgatattā thero ‘‘mahāpañño’’tiādinā kittito, tāsaṃ mahāpaññādīnaṃ idaṃ nānattaṃ ayaṃ vemattatā. Yassa kassaci visesato arūpadhammassa mahattaṃ nāma kiccasiddhiyā veditabbanti tadassa kiccasiddhiyā dassento ‘‘mahante sīlakkhandhe pariggaṇhātī’’tiādimāha. Tattha hetumahantatāya paccayamahantatāya nissayamahantatāya pabhedamahantatāya kiccamahantatāya phalamahantatāya ānisaṃsamahantatāya ca sīlakkhandhassa mahantabhāvo veditabbo. Tattha hetū alobhādayo. Paccayā hirottappasaddhāsativīriyādayo. Nissayā sāvakabodhipaccekabodhisammāsambodhiniyatatā, taṃsamaṅgino ca purisavisesā. Pabhedo cārittādivibhāgo. Kiccaṃ tadaṅgādivasena paṭipakkhassa vidhamanaṃ. Phalaṃ saggasampadā nibbānasampadā ca. Ānisaṃso piyamanāpatādi. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge (visuddhi. 1.8-9) ākaṅkheyyasuttādīsu (ma. ni. 1.64 ādayo) ca āgatanayena veditabbo. Iminā nayena samādhikkhandhādīnampi mahantatā yathārahaṃ niddhāretvā veditabbā. Ṭhānāṭṭhānādīnaṃ pana mahantabhāvo mahāvisayatāya veditabbo. Tattha ṭhānāṭṭhānānaṃ mahāvisayatā bahudhātukasuttādīsu āgatanayena, vihārasamāpattīnaṃ samādhikkhandhe niddhāritanayena veditabbā. Ariyasaccānaṃ sakalasāsanasaṅgaṇhanato saccavibhaṅge (vibha. 189 ādayo) taṃsaṃvaṇṇanāsu (vibha. aṭṭha. 189 ādayo) āgatanayena; satipaṭṭhānādīnaṃ satipaṭṭhānavibhaṅgādīsu (vibha. 355 ādayo) taṃsaṃvaṇṇanādīsu (vibha. aṭṭha. 355 ādayo) ca āgatanayena; sāmaññaphalānaṃ mahato hitassa mahato sukhassa mahato atthassa mahato yogakkhemassa nipphattibhāvato santapaṇītanipuṇaatakkāvacarapaṇḍitavedanīyabhāvato ca; abhiññānaṃ mahāsambhārato mahāvisayato mahākiccato mahānubhāvato mahānipphattito ca; nibbānassa madanimmadanādimahatthasiddhito mahantatā veditabbā. Pariggaṇhātīti sabhāvādito paricchijja gaṇhāti jānāti paṭivijjhatīti attho. Sā panāti mahāpaññatā.
पुथुपञ्ञाति एत्थ नानाखन्धेसु ञाणं पवत्ततीति अयं रूपक्खन्धो नाम…पे॰… अयं विञ्ञाणक्खन्धो नामाति एवं पञ्चन्नं खन्धानं नानाकरणं पटिच्च ञाणं पवत्तति। तेसु एकविधेन रूपक्खन्धो, एकादसविधेन रूपक्खन्धो, एकविधेन वेदनाक्खन्धो, बहुविधेन वेदनाक्खन्धो, एकविधेन सञ्ञाक्खन्धो, सङ्खारक्खन्धो, विञ्ञाणक्खन्धोति एवं एकेकस्स खन्धस्स एकविधादिवसेन अतीतादिवसेनपि नानाकरणं पटिच्च ञाणं पवत्तति। तथा इदं चक्खायतनं नाम…पे॰… इदं धम्मायतनं नामं। तत्थ दसायतना कामावचरा, द्वे चतुभूमकाति एवं आयतनानं नानाकरणं पटिच्च ञाणं पवत्तति। नानाधातूसूति अयं चक्खुधातु नाम…पे॰… अयं मनोविञ्ञाणधातु नाम। तत्थ सोळस धातुयो कामावचरा, द्वे चतुभूमकाति एवं धातुनानाकरणं पटिच्च ञाणं पवत्तति, तं उपादिण्णधातुवसेन वुत्तन्ति वेदितब्बं पच्चेकबुद्धानञ्हि द्विन्नं अग्गसावकानञ्च उपादिण्णधातूसु एव नानाकरणं पटिच्च ञाणं पवत्तति। तञ्च खो एकदेसमत्ततो, न निप्पदेसतो, अनुपादिण्णकधातूनं पन नानाकरणं न जानन्ति एव। इतरसावकेसु वत्तब्बमेव नत्थि, सब्बञ्ञुबुद्धानंयेव पन इमाय नाम धातुया उस्सन्नत्ताव इमस्स रुक्खस्स खन्धो सेतो होति, इमस्स काळो, इमस्स मट्ठो, इमस्स बहलत्तचो, इमस्स तनुत्तचो, इमस्स पत्तं वण्णसण्ठानादिवसेन एवरूपं; इमस्स पुप्फं नीलं पीतकं लोहितकं ओदातं, सुगन्धं दुग्गन्धं; फलं खुद्दकं महन्तं दीघं वट्टं सुसण्ठानं मट्ठं फरुसं सुगन्धं मधुरं तित्तकं अम्बिलं कटुकं कसावं; कण्टको तिखिणो अतिखिणो उजुको कुटिलो तम्बो लोहितो ओदातो होतीति धातुनानत्तं पटिच्च ञाणं पवत्तति।
Puthupaññāti ettha nānākhandhesu ñāṇaṃ pavattatīti ayaṃ rūpakkhandho nāma…pe… ayaṃ viññāṇakkhandho nāmāti evaṃ pañcannaṃ khandhānaṃ nānākaraṇaṃ paṭicca ñāṇaṃ pavattati. Tesu ekavidhena rūpakkhandho, ekādasavidhena rūpakkhandho, ekavidhena vedanākkhandho, bahuvidhena vedanākkhandho, ekavidhena saññākkhandho, saṅkhārakkhandho, viññāṇakkhandhoti evaṃ ekekassa khandhassa ekavidhādivasena atītādivasenapi nānākaraṇaṃ paṭicca ñāṇaṃ pavattati. Tathā idaṃ cakkhāyatanaṃ nāma…pe… idaṃ dhammāyatanaṃ nāmaṃ. Tattha dasāyatanā kāmāvacarā, dve catubhūmakāti evaṃ āyatanānaṃ nānākaraṇaṃ paṭicca ñāṇaṃ pavattati. Nānādhātūsūti ayaṃ cakkhudhātu nāma…pe… ayaṃ manoviññāṇadhātu nāma. Tattha soḷasa dhātuyo kāmāvacarā, dve catubhūmakāti evaṃ dhātunānākaraṇaṃ paṭicca ñāṇaṃ pavattati, taṃ upādiṇṇadhātuvasena vuttanti veditabbaṃ paccekabuddhānañhi dvinnaṃ aggasāvakānañca upādiṇṇadhātūsu eva nānākaraṇaṃ paṭicca ñāṇaṃ pavattati. Tañca kho ekadesamattato, na nippadesato, anupādiṇṇakadhātūnaṃ pana nānākaraṇaṃ na jānanti eva. Itarasāvakesu vattabbameva natthi, sabbaññubuddhānaṃyeva pana imāya nāma dhātuyā ussannattāva imassa rukkhassa khandho seto hoti, imassa kāḷo, imassa maṭṭho, imassa bahalattaco, imassa tanuttaco, imassa pattaṃ vaṇṇasaṇṭhānādivasena evarūpaṃ; imassa pupphaṃ nīlaṃ pītakaṃ lohitakaṃ odātaṃ, sugandhaṃ duggandhaṃ; phalaṃ khuddakaṃ mahantaṃ dīghaṃ vaṭṭaṃ susaṇṭhānaṃ maṭṭhaṃ pharusaṃ sugandhaṃ madhuraṃ tittakaṃ ambilaṃ kaṭukaṃ kasāvaṃ; kaṇṭako tikhiṇo atikhiṇo ujuko kuṭilo tambo lohito odāto hotīti dhātunānattaṃ paṭicca ñāṇaṃ pavattati.
अत्थेसूति रूपादीसु आरम्मणेसु। नानापटिच्चसमुप्पादेसूति अज्झत्तबहिद्धाभेदतो च सण्ठानभेदतो च नानप्पभेदेसु पटिच्चसमुप्पादङ्गेसु। अविज्जादिअङ्गानञ्हि पच्चेकं पटिच्चसमुप्पादसञ्ञिताति। तेनाह सङ्खारपिटके ‘‘द्वादस पच्चया द्वादस पटिच्चसमुप्पादा’’ति। नानासुञ्ञतमनुपलब्भेसूति नानासभावेसु निच्चसारादिविरहतो सुञ्ञसभावेसु, ततो एव इत्थिपुरिसअत्तअत्तनियादिवसेन अनुपलब्भेसु सभावेसु। म-कारो हेत्थ पदसन्धिकरो। नानाअत्थेसूति अत्थपटिसम्भिदाविसयेसु पच्चयुप्पन्नादिभेदेसु नानाविधेसु अत्थेसु। धम्मेसूति धम्मपटिसम्भिदाविसयेसु पच्चयादिनानाधम्मेसु। निरुत्तीसूति तेसंयेव अत्थधम्मानं निद्धारणवचनसङ्खातासु निरुत्तीसु। पटिभानेसूति अत्थपटिसम्भिदादीसु विसयभूतेसु ‘‘इमानि इदमत्थजोतकानी’’ति तथा तथा पटिभानतो पतिट्ठानतो पटिभानानीति लद्धनामेसु ञाणेसु। पुथु नानासीलक्खन्धेसूतिआदीसु सीलस्स पुथुत्तं नानत्तञ्च वुत्तमेव। इतरेसं पन वुत्तनयानुसारेन सुविञ्ञेय्यत्ता पाकटमेव। यं पन अभिन्नं एकमेव निब्बानं, तत्थ उपचारवसेन पुथुत्तं गहेतब्बन्ति आह ‘‘पुथु जनसाधारणे धम्मे समतिक्कम्मा’’ति। तेनस्स इध मदनिम्मदनादिपरियायेन पुथुत्तं दीपितं होति।
Atthesūti rūpādīsu ārammaṇesu. Nānāpaṭiccasamuppādesūti ajjhattabahiddhābhedato ca saṇṭhānabhedato ca nānappabhedesu paṭiccasamuppādaṅgesu. Avijjādiaṅgānañhi paccekaṃ paṭiccasamuppādasaññitāti. Tenāha saṅkhārapiṭake ‘‘dvādasa paccayā dvādasa paṭiccasamuppādā’’ti. Nānāsuññatamanupalabbhesūti nānāsabhāvesu niccasārādivirahato suññasabhāvesu, tato eva itthipurisaattaattaniyādivasena anupalabbhesu sabhāvesu. Ma-kāro hettha padasandhikaro. Nānāatthesūti atthapaṭisambhidāvisayesu paccayuppannādibhedesu nānāvidhesu atthesu. Dhammesūti dhammapaṭisambhidāvisayesu paccayādinānādhammesu. Niruttīsūti tesaṃyeva atthadhammānaṃ niddhāraṇavacanasaṅkhātāsu niruttīsu. Paṭibhānesūti atthapaṭisambhidādīsu visayabhūtesu ‘‘imāni idamatthajotakānī’’ti tathā tathā paṭibhānato patiṭṭhānato paṭibhānānīti laddhanāmesu ñāṇesu. Puthu nānāsīlakkhandhesūtiādīsu sīlassa puthuttaṃ nānattañca vuttameva. Itaresaṃ pana vuttanayānusārena suviññeyyattā pākaṭameva. Yaṃ pana abhinnaṃ ekameva nibbānaṃ, tattha upacāravasena puthuttaṃ gahetabbanti āha ‘‘puthu janasādhāraṇe dhamme samatikkammā’’ti. Tenassa idha madanimmadanādipariyāyena puthuttaṃ dīpitaṃ hoti.
एवं विसयवसेन पञ्ञाय महत्तं पुथुत्तञ्च दस्सेत्वा इदानि सम्पयुत्तधम्मवसेन हासभावं, पवत्तिआकारवसेन जवनभावं, किच्चवसेन तिक्खादिभावञ्च दस्सेतुं ‘‘कतमा हासपञ्ञा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ हासबहुलोति पीतिबहुलो। सेसपदानि तस्स वेवचनानि। सीलं परिपूरेतीति हट्ठपहट्ठो उदग्गुदग्गो हुत्वा पीतिसहगताय पञ्ञाय पातिमोक्खसीलं ठपेत्वा हासनीयतरस्सेव विसुं गहितत्ता इतरं तिविधं सीलं परिपूरेति। पीतिसोमनस्ससहगता हि पञ्ञा अभिरतिवसेन तदारम्मणे फुल्लिता विकसिता विय वत्तति, न उपेक्खासहगता। सीलक्खन्धं समाधिक्खन्धन्तिआदीसुपि एसेव नयो। थेरोतिआदिना अभिनीहारसिद्धा थेरस्स हासपञ्ञताति दस्सेति।
Evaṃ visayavasena paññāya mahattaṃ puthuttañca dassetvā idāni sampayuttadhammavasena hāsabhāvaṃ, pavattiākāravasena javanabhāvaṃ, kiccavasena tikkhādibhāvañca dassetuṃ ‘‘katamā hāsapaññā’’tiādi vuttaṃ. Tattha hāsabahuloti pītibahulo. Sesapadāni tassa vevacanāni. Sīlaṃ paripūretīti haṭṭhapahaṭṭho udaggudaggo hutvā pītisahagatāya paññāya pātimokkhasīlaṃ ṭhapetvā hāsanīyatarasseva visuṃ gahitattā itaraṃ tividhaṃ sīlaṃ paripūreti. Pītisomanassasahagatā hi paññā abhirativasena tadārammaṇe phullitā vikasitā viya vattati, na upekkhāsahagatā. Sīlakkhandhaṃ samādhikkhandhantiādīsupi eseva nayo. Therotiādinā abhinīhārasiddhā therassa hāsapaññatāti dasseti.
सब्बं रूपं अनिच्चलक्खणतो खिप्पं जवतीति रूपक्खन्धं अनिच्चन्ति सीघवेगेन पवत्तिया पटिपक्खदूरीभावेन पुब्बाभिसङ्खारस्स सातिसयत्ता इन्देन विसट्ठवजिरं विय लक्खणं पटिविज्झन्ती अदन्धायन्ती रूपक्खन्धे अनिच्चलक्खणं वेगेन पटिविज्झति, तस्मा सा जवनपञ्ञा नामाति अत्थो। सेसपदेसुपि एसेव नयो। एवं लक्खणारम्मणिकविपस्सनावसेन जवनपञ्ञं दस्सेत्वा बलवविपस्सनावसेन दस्सेतुं ‘‘रूप’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ खयट्ठेनाति यत्थ यत्थ उप्पज्जति, तत्थ तत्थेव खणेनेव भिज्जनतो खयसभावतो। भयट्ठेनाति भयानकतो। असारकट्ठेनाति अत्तसारविरहतो निच्चसारादिविरहतो च। तुलयित्वाति तुलाभूताय विपस्सनाय तुलयित्वा। तीरयित्वाति ताय एव तीरणभूताय तीरेत्वा। विभावयित्वाति याथावतो पकासेत्वा पञ्चक्खन्धं विभूतं कत्वा पाकटं कत्वा। रूपनिरोधेति रूपक्खन्धस्स निरोधभूते निब्बाने निन्नपोणपब्भारभावेन। इदानि सिखाप्पत्तविपस्सनावसेन जवनपञ्ञं दस्सेतुं पुन ‘‘रूप’’न्तिआदि वुत्तं। ‘‘वुट्ठानगामिनिविपस्सनावसेना’’ति केचि।
Sabbaṃrūpaṃ aniccalakkhaṇato khippaṃ javatīti rūpakkhandhaṃ aniccanti sīghavegena pavattiyā paṭipakkhadūrībhāvena pubbābhisaṅkhārassa sātisayattā indena visaṭṭhavajiraṃ viya lakkhaṇaṃ paṭivijjhantī adandhāyantī rūpakkhandhe aniccalakkhaṇaṃ vegena paṭivijjhati, tasmā sā javanapaññā nāmāti attho. Sesapadesupi eseva nayo. Evaṃ lakkhaṇārammaṇikavipassanāvasena javanapaññaṃ dassetvā balavavipassanāvasena dassetuṃ ‘‘rūpa’’ntiādi vuttaṃ. Tattha khayaṭṭhenāti yattha yattha uppajjati, tattha tattheva khaṇeneva bhijjanato khayasabhāvato. Bhayaṭṭhenāti bhayānakato. Asārakaṭṭhenāti attasāravirahato niccasārādivirahato ca. Tulayitvāti tulābhūtāya vipassanāya tulayitvā. Tīrayitvāti tāya eva tīraṇabhūtāya tīretvā. Vibhāvayitvāti yāthāvato pakāsetvā pañcakkhandhaṃ vibhūtaṃ katvā pākaṭaṃ katvā. Rūpanirodheti rūpakkhandhassa nirodhabhūte nibbāne ninnapoṇapabbhārabhāvena. Idāni sikhāppattavipassanāvasena javanapaññaṃ dassetuṃ puna ‘‘rūpa’’ntiādi vuttaṃ. ‘‘Vuṭṭhānagāminivipassanāvasenā’’ti keci.
ञाणतिक्खभावो नाम सविसेसं पटिपक्खसमुच्छिन्दने वेदितब्बोति ‘‘खिप्पं किलेसे छिन्दतीति तिक्खपञ्ञो’’ति वत्वा ते पन किलेसे विभागेन दस्सेन्तो ‘‘उप्पन्नं कामवितक्क’’न्तिआदिमाह। तिक्खपञ्ञो खिप्पाभिञ्ञो होति, पटिपदा चस्स न चलतीति आह ‘‘एकस्मिं आसने चत्तारो च अरियमग्गा अधिगता होन्ती’’तिआदि। थेरो चातिआदिना धम्मसेनापतिनो तिक्खपञ्ञता सिखाप्पत्ताति दस्सेति।
Ñāṇatikkhabhāvo nāma savisesaṃ paṭipakkhasamucchindane veditabboti ‘‘khippaṃ kilese chindatīti tikkhapañño’’ti vatvā te pana kilese vibhāgena dassento ‘‘uppannaṃ kāmavitakka’’ntiādimāha. Tikkhapañño khippābhiñño hoti, paṭipadā cassa na calatīti āha ‘‘ekasmiṃ āsane cattāro ca ariyamaggā adhigatā hontī’’tiādi. Thero cātiādinā dhammasenāpatino tikkhapaññatā sikhāppattāti dasseti.
‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा दुक्खा विपरिणामधम्मा सङ्खता पटिच्चसमुप्पन्ना खयधम्मा वयधम्मा विरागधम्मा निरोधधम्मा’’ति याथावतो दस्सनेन सच्चसम्पटिवेधो इज्झति, न अञ्ञथाति कारणमुखेन निब्बेधिकपञ्ञं दस्सेतुं ‘‘सब्बसङ्खारेसु उब्बेगबहुलो होती’’तिआदि वुत्तं। तत्थ उब्बेगबहुलोति वुत्तनयेन सब्बसङ्खारेसु अभिण्हप्पवत्तसंवेगो। उत्तासबहुलोति ञाणुत्तासवसेन सब्बसङ्खारेसु बहुसो उत्रस्तमानसो। तेन आदीनवानुपस्सनमाह। उक्कण्ठनबहुलोति इमिना पन निब्बिदानुपस्सनमाह, अरतिबहुलोतिआदिना तस्सा एव अपरापरुप्पत्तिं। बहिमुखो सब्बसङ्खारतो बहिभूतं निब्बानं उद्दिस्स पवत्तञाणमुखो, तथा वा पवत्तितविमोक्खमुखो। निब्बिज्झनं निब्बेधो, सो एतिस्सा अत्थि, निब्बिज्झतीति वा निब्बेधा, सा एव पञ्ञा निब्बेधिका। यं पनेत्थ अत्थतो न विभत्तं, तं हेट्ठा वुत्तनयत्ता सुविञ्ञेय्यमेव।
‘‘Sabbe saṅkhārā aniccā dukkhā vipariṇāmadhammā saṅkhatā paṭiccasamuppannā khayadhammā vayadhammā virāgadhammā nirodhadhammā’’ti yāthāvato dassanena saccasampaṭivedho ijjhati, na aññathāti kāraṇamukhena nibbedhikapaññaṃ dassetuṃ ‘‘sabbasaṅkhāresu ubbegabahulo hotī’’tiādi vuttaṃ. Tattha ubbegabahuloti vuttanayena sabbasaṅkhāresu abhiṇhappavattasaṃvego. Uttāsabahuloti ñāṇuttāsavasena sabbasaṅkhāresu bahuso utrastamānaso. Tena ādīnavānupassanamāha. Ukkaṇṭhanabahuloti iminā pana nibbidānupassanamāha, aratibahulotiādinā tassā eva aparāparuppattiṃ. Bahimukho sabbasaṅkhārato bahibhūtaṃ nibbānaṃ uddissa pavattañāṇamukho, tathā vā pavattitavimokkhamukho. Nibbijjhanaṃ nibbedho, so etissā atthi, nibbijjhatīti vā nibbedhā, sā eva paññā nibbedhikā. Yaṃ panettha atthato na vibhattaṃ, taṃ heṭṭhā vuttanayattā suviññeyyameva.
अप्पिच्छोति सन्तगुणनिगुहनताति अत्तनि विज्जमानानं बाहुसच्चधुतधम्मसीलादिगुणानञ्चेव पटिवेधगुणस्स च निगुहनं, पटिग्गहणे च मत्तञ्ञुताति एतेनेव परियेसनपरिभोगमत्तञ्ञुतापि वुत्ता होति। तीहि सन्तोसेहीति चतूसु पच्चयेसु पच्चेकं तीहि सन्तोसेहि , सब्बे पन द्वादस। पटिसल्लीनेन विवेकट्ठकायानं न सङ्गणिकारामानं। नेक्खम्माभिरतानन्ति पब्बज्जं उपगतानं। परिसुद्धचित्तानं विगतचित्तसंकिलेसानं। परमवोदानप्पत्तानं अट्ठसमापत्तिसमधिगमेन अतिविय वोदानं विसुद्धिं पत्तानं। किलेसुपधिआदीनं अभावतो निरुपधीनं। फलसमापत्तिवसेन सब्बसङ्खारविनिस्सटत्ता विसङ्खारं निब्बानं। उपगतानं, इमेसं तिण्णं विवेकानं लाभी पविवित्तो ‘‘पकारेहि विवित्तो’’ति कत्वा। समासज्जनं परिसिनेहुप्पादो संसग्गो, सवनवसेन उप्पज्जनकसंसग्गो सवनसंसग्गो। एस नयो सेसेसुपि। समुल्लपनं आलापसल्लपनं। संसग्गवत्थुना इमिना तस्स परिभोगो परिभोगसंसग्गो।
Appicchoti santaguṇaniguhanatāti attani vijjamānānaṃ bāhusaccadhutadhammasīlādiguṇānañceva paṭivedhaguṇassa ca niguhanaṃ, paṭiggahaṇe ca mattaññutāti eteneva pariyesanaparibhogamattaññutāpi vuttā hoti. Tīhi santosehīti catūsu paccayesu paccekaṃ tīhi santosehi , sabbe pana dvādasa. Paṭisallīnena vivekaṭṭhakāyānaṃ na saṅgaṇikārāmānaṃ. Nekkhammābhiratānanti pabbajjaṃ upagatānaṃ. Parisuddhacittānaṃ vigatacittasaṃkilesānaṃ. Paramavodānappattānaṃ aṭṭhasamāpattisamadhigamena ativiya vodānaṃ visuddhiṃ pattānaṃ. Kilesupadhiādīnaṃ abhāvato nirupadhīnaṃ. Phalasamāpattivasena sabbasaṅkhāravinissaṭattā visaṅkhāraṃ nibbānaṃ. Upagatānaṃ, imesaṃ tiṇṇaṃ vivekānaṃ lābhī pavivitto ‘‘pakārehi vivitto’’ti katvā. Samāsajjanaṃ parisinehuppādo saṃsaggo, savanavasena uppajjanakasaṃsaggo savanasaṃsaggo. Esa nayo sesesupi. Samullapanaṃ ālāpasallapanaṃ. Saṃsaggavatthunā iminā tassa paribhogo paribhogasaṃsaggo.
आरद्धवीरियोति एत्थ वीरियारम्भो नाम वीरियस्स पग्गण्हनं परिपुण्णकरणं। तं पन सब्बसो किलेसानं निग्गण्हनन्ति दस्सेन्तो ‘‘तत्था’’तिआदिमाह। ओधुननवत्ताति किलेसानं यस्स कस्सचि सावज्जस्स ओधुननवसेन वत्ता। तेनाह ‘‘भिक्खून’’न्तिआदि। ओतिण्णं नाम वज्जं अज्झाचरितन्ति आरोचितं। अनोतिण्णं अनारोचितं। तन्तिवसेनाति पाळिधम्मवसेन, युत्तसद्दस्स वसेनाति अत्थो। पापे लामके पुग्गले धम्मे च गरहति जिगुच्छतीति पापगरही। तेनाह ‘‘पापपुग्गले’’तिआदि। एकदस्सीति एकभवदस्सी, इधलोकमत्तदस्सी दिट्ठधम्मिकसुखमत्तापेक्खी। समन्ताति समन्ततो, परितो मे कत्थचि मा अहूति योजना।
Āraddhavīriyoti ettha vīriyārambho nāma vīriyassa paggaṇhanaṃ paripuṇṇakaraṇaṃ. Taṃ pana sabbaso kilesānaṃ niggaṇhananti dassento ‘‘tatthā’’tiādimāha. Odhunanavattāti kilesānaṃ yassa kassaci sāvajjassa odhunanavasena vattā. Tenāha ‘‘bhikkhūna’’ntiādi. Otiṇṇaṃ nāma vajjaṃ ajjhācaritanti ārocitaṃ. Anotiṇṇaṃ anārocitaṃ. Tantivasenāti pāḷidhammavasena, yuttasaddassa vasenāti attho. Pāpe lāmake puggale dhamme ca garahati jigucchatīti pāpagarahī. Tenāha ‘‘pāpapuggale’’tiādi. Ekadassīti ekabhavadassī, idhalokamattadassī diṭṭhadhammikasukhamattāpekkhī. Samantāti samantato, parito me katthaci mā ahūti yojanā.
सोळसहि पदेहीति सोळसहि कोट्ठासेहि। अकुप्पन्ति केनचि अकोपनीयं। अयं धम्मसेनापतिनो गुणकथा सत्थु वचनानुसारेन दससहस्सचक्कवाळब्यापिनी अहोसि, तं दस्सेतुं ‘‘एव’’न्तिआदि वुत्तं। चतुब्बिधा वण्णनिभा पातुभवि उळारपीतिसोमनस्ससमुट्ठानत्ता। सुट्ठु ओभासतीति सुभो। ओभाससम्पत्तिया मणिनो भद्दकताति आह ‘‘सुभोति सुन्दरो’’ति। जातिमा परिसुद्धआकरसमुट्ठितत्ता। कुरुविन्दजातिआदिजातिविसेसोपि मणि आकरपरिसुद्धमूलको एवाति आह ‘‘जातिसम्पन्नो’’ति। धोवनादिपरिकम्मेनाति चतूसु पासाणेसु धोवनदोसनीहरणतापनसण्हकरणादिपरिकम्मेन। रत्तकम्बलस्स वसेन सभाववण्णसिद्धिया वेळुरियमणि अतिविय सोभतीति आह ‘‘पण्डुकम्बले निक्खित्तो’’ति। निक्खन्ति भण्डमाह। तञ्च अप्पकेन सुवण्णेन कतं भण्डं न सोभति सोभाविपुलेनाति आह ‘‘अतिरेकपञ्चसुवण्णेन कतपिळन्धन’’न्ति। सुवण्णन्ति पञ्चधरणस्स समञ्ञा, तस्मा पञ्चवीसतिसुवण्णसारिया विचित्तआभरणं इध ‘‘निक्ख’’न्ति अधिप्पेतं। तञ्हि विपुलं न परित्तकं। महाजम्बुसाखाय पवत्तनदियन्ति महाजम्बुसाखाय हेट्ठा सञ्जातनदियं। तं किर रतनं रत्तं। सुकुसलेन…पे॰… सम्पहट्ठन्ति सुट्ठु कुसलेन सुवण्णकारेन उक्काय तापेत्वा सम्मा पहट्ठं मज्जनादिवसेन सुकतपरिकम्मं। धातुविभङ्गेति धातुविभङ्गसुत्ते। कतभण्डन्ति आभरणभावेन कतं भण्डं।
Soḷasahi padehīti soḷasahi koṭṭhāsehi. Akuppanti kenaci akopanīyaṃ. Ayaṃ dhammasenāpatino guṇakathā satthu vacanānusārena dasasahassacakkavāḷabyāpinī ahosi, taṃ dassetuṃ ‘‘eva’’ntiādi vuttaṃ. Catubbidhā vaṇṇanibhā pātubhavi uḷārapītisomanassasamuṭṭhānattā. Suṭṭhu obhāsatīti subho. Obhāsasampattiyā maṇino bhaddakatāti āha ‘‘subhoti sundaro’’ti. Jātimā parisuddhaākarasamuṭṭhitattā. Kuruvindajātiādijātivisesopi maṇi ākaraparisuddhamūlako evāti āha ‘‘jātisampanno’’ti. Dhovanādiparikammenāti catūsu pāsāṇesu dhovanadosanīharaṇatāpanasaṇhakaraṇādiparikammena. Rattakambalassa vasena sabhāvavaṇṇasiddhiyā veḷuriyamaṇi ativiya sobhatīti āha ‘‘paṇḍukambale nikkhitto’’ti. Nikkhanti bhaṇḍamāha. Tañca appakena suvaṇṇena kataṃ bhaṇḍaṃ na sobhati sobhāvipulenāti āha ‘‘atirekapañcasuvaṇṇena katapiḷandhana’’nti. Suvaṇṇanti pañcadharaṇassa samaññā, tasmā pañcavīsatisuvaṇṇasāriyā vicittaābharaṇaṃ idha ‘‘nikkha’’nti adhippetaṃ. Tañhi vipulaṃ na parittakaṃ. Mahājambusākhāya pavattanadiyanti mahājambusākhāya heṭṭhā sañjātanadiyaṃ. Taṃ kira ratanaṃ rattaṃ. Sukusalena…pe… sampahaṭṭhanti suṭṭhu kusalena suvaṇṇakārena ukkāya tāpetvā sammā pahaṭṭhaṃ majjanādivasena sukataparikammaṃ. Dhātuvibhaṅgeti dhātuvibhaṅgasutte. Katabhaṇḍanti ābharaṇabhāvena kataṃ bhaṇḍaṃ.
नातिउच्चो नातिनीचो तरुणसूरियो नाम। सत्थारा आभतवण्णो उब्भतगुणोति अत्थो। नेव मरणं अभिनन्दतीति अत्तनोपि मरणं नेव अभिनन्दति अत्तविनिपातस्स सावज्जभावतो। बोधिसत्तो पन परेसं अत्थाय अत्तनो अत्तभावं परिच्चजति करुणावसेन, एवं वोसज्जनं परमत्थपारमीपारिपूरिं गच्छतीति सावका न तथा कातुं सक्का सिक्खापदतो। न जीवितं पत्थेति जीवितासाय समुच्छिन्नत्ता। दिवससङ्खेपन्ति अज्ज त्वं इदं नाम कम्मं करोहि, इदं ते वेतनन्ति दिवसभागेन परिच्छिन्नं वेतनं। तादिसो हि भतको दिवसक्खयमेव उदिक्खति, न कम्मनिट्ठानं। निब्बिसं भतको यथाति वेतनं भतिं इच्छन्तो कालक्खयं उदिक्खन्तो भतकपुरिसो विय।
Nātiucco nātinīco taruṇasūriyo nāma. Satthārā ābhatavaṇṇo ubbhataguṇoti attho. Neva maraṇaṃ abhinandatīti attanopi maraṇaṃ neva abhinandati attavinipātassa sāvajjabhāvato. Bodhisatto pana paresaṃ atthāya attano attabhāvaṃ pariccajati karuṇāvasena, evaṃ vosajjanaṃ paramatthapāramīpāripūriṃ gacchatīti sāvakā na tathā kātuṃ sakkā sikkhāpadato. Na jīvitaṃ pattheti jīvitāsāya samucchinnattā. Divasasaṅkhepanti ajja tvaṃ idaṃ nāma kammaṃ karohi, idaṃ te vetananti divasabhāgena paricchinnaṃ vetanaṃ. Tādiso hi bhatako divasakkhayameva udikkhati, na kammaniṭṭhānaṃ. Nibbisaṃ bhatako yathāti vetanaṃ bhatiṃ icchanto kālakkhayaṃ udikkhanto bhatakapuriso viya.
सुसिमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Susimasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / ९. सुसिमसुत्तं • 9. Susimasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) / ९. सुसिमसुत्तवण्णना • 9. Susimasuttavaṇṇanā
