Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सम्मोहविनोदनी-अट्ठकथा • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā

    ६. पटिच्‍चसमुप्पादविभङ्गो

    6. Paṭiccasamuppādavibhaṅgo

    १. सुत्तन्तभाजनीयं उद्देसवारवण्णना

    1. Suttantabhājanīyaṃ uddesavāravaṇṇanā

    २२५. इदानि तदनन्तरे पटिच्‍चसमुप्पादविभङ्गे या ‘‘अयं अविज्‍जापच्‍चया सङ्खारा’’तिआदिना नयेन तन्ति निक्खित्ता, तस्सा अत्थसंवण्णनं करोन्तेन विभज्‍जवादिमण्डलं ओतरित्वा आचरिये अनब्भाचिक्खन्तेन सकसमयं अवोक्‍कमन्तेन परसमयं अनायूहन्तेन सुत्तं अप्पटिबाहन्तेन विनयं अनुलोमेन्तेन महापदेसे ओलोकेन्तेन धम्मं दीपेन्तेन अत्थं सङ्गहन्तेन तमेवत्थं पुन आवत्तेत्वा अपरेहिपि परियायेहि निद्दिसन्तेन च यस्मा अत्थसंवण्णना कातब्बा होति, पकतियापि च दुक्‍कराव पटिच्‍चसमुप्पादस्स अत्थसंवण्णना, यथाहु पोराणा –

    225. Idāni tadanantare paṭiccasamuppādavibhaṅge yā ‘‘ayaṃ avijjāpaccayā saṅkhārā’’tiādinā nayena tanti nikkhittā, tassā atthasaṃvaṇṇanaṃ karontena vibhajjavādimaṇḍalaṃ otaritvā ācariye anabbhācikkhantena sakasamayaṃ avokkamantena parasamayaṃ anāyūhantena suttaṃ appaṭibāhantena vinayaṃ anulomentena mahāpadese olokentena dhammaṃ dīpentena atthaṃ saṅgahantena tamevatthaṃ puna āvattetvā aparehipi pariyāyehi niddisantena ca yasmā atthasaṃvaṇṇanā kātabbā hoti, pakatiyāpi ca dukkarāva paṭiccasamuppādassa atthasaṃvaṇṇanā, yathāhu porāṇā –

    ‘‘सच्‍चं सत्तो पटिसन्धि, पच्‍चयाकारमेव च।

    ‘‘Saccaṃ satto paṭisandhi, paccayākārameva ca;

    दुद्दसा चतुरो धम्मा, देसेतुञ्‍च सुदुक्‍करा’’ति॥

    Duddasā caturo dhammā, desetuñca sudukkarā’’ti.

    तस्मा ‘‘अञ्‍ञत्र आगमाधिगमप्पत्तेहि न सुकरा पटिच्‍चसमुप्पादस्स अत्थवण्णना’’ति परितुलयित्वा –

    Tasmā ‘‘aññatra āgamādhigamappattehi na sukarā paṭiccasamuppādassa atthavaṇṇanā’’ti paritulayitvā –

    वत्तुकामो अहं अज्‍ज, पच्‍चयाकारवण्णनं।

    Vattukāmo ahaṃ ajja, paccayākāravaṇṇanaṃ;

    पतिट्ठं नाधिगच्छामि, अज्झोगाळ्होव सागरं॥

    Patiṭṭhaṃ nādhigacchāmi, ajjhogāḷhova sāgaraṃ.

    सासनं पनिदं नाना-देसनानयमण्डितं।

    Sāsanaṃ panidaṃ nānā-desanānayamaṇḍitaṃ;

    पुब्बाचरियमग्गो च, अब्बोच्छिन्‍नो पवत्तति॥

    Pubbācariyamaggo ca, abbocchinno pavattati.

    यस्मा तस्मा तदुभयं, सन्‍निस्सायत्थवण्णनं।

    Yasmā tasmā tadubhayaṃ, sannissāyatthavaṇṇanaṃ;

    आरभिस्सामि एतस्स, तं सुणाथ समाहिता॥

    Ārabhissāmi etassa, taṃ suṇātha samāhitā.

    वुत्तञ्हेतं पुब्बाचरियेहि –

    Vuttañhetaṃ pubbācariyehi –

    ‘‘यो कोचिमं अट्ठिं कत्वा सुणेय्य,

    ‘‘Yo kocimaṃ aṭṭhiṃ katvā suṇeyya,

    लभेथ पुब्बापरियं विसेसं।

    Labhetha pubbāpariyaṃ visesaṃ;

    लद्धान पुब्बापरियं विसेसं,

    Laddhāna pubbāpariyaṃ visesaṃ,

    अदस्सनं मच्‍चुराजस्स गच्छे’’ति॥

    Adassanaṃ maccurājassa gacche’’ti.

    अविज्‍जापच्‍चया सङ्खारातिआदीसु हि आदितोयेव ताव –

    Avijjāpaccayāsaṅkhārātiādīsu hi āditoyeva tāva –

    देसनाभेदतो अत्थ-लक्खणेकविधादितो।

    Desanābhedato attha-lakkhaṇekavidhādito;

    अङ्गानञ्‍च ववत्थाना, विञ्‍ञातब्बो विनिच्छयो॥

    Aṅgānañca vavatthānā, viññātabbo vinicchayo.

    तत्थ ‘देसनाभेदतो’ति भगवतो हि वल्‍लिहारकानं चतुन्‍नं पुरिसानं वल्‍लिग्गहणं विय आदितो वा मज्झतो वा पट्ठाय याव परियोसानं, तथा परियोसानतो वा मज्झतो वा पट्ठाय याव आदीति चतुब्बिधा पटिच्‍चसमुप्पाददेसना। यथा हि वल्‍लिहारकेसु चतूसु पुरिसेसु एको वल्‍लिया मूलमेव पठमं पस्सति, सो तं मूले छेत्वा सब्बं आकड्ढित्वा आदाय कम्मे उपनेति, एवं भगवा ‘‘इति खो, भिक्खवे, अविज्‍जापच्‍चया सङ्खारा…पे॰… जातिपच्‍चया जरामरण’’न्ति आदितो (म॰ नि॰ १.४०२) पट्ठाय याव परियोसानापि पटिच्‍चसमुप्पादं देसेति।

    Tattha ‘desanābhedato’ti bhagavato hi vallihārakānaṃ catunnaṃ purisānaṃ valliggahaṇaṃ viya ādito vā majjhato vā paṭṭhāya yāva pariyosānaṃ, tathā pariyosānato vā majjhato vā paṭṭhāya yāva ādīti catubbidhā paṭiccasamuppādadesanā. Yathā hi vallihārakesu catūsu purisesu eko valliyā mūlameva paṭhamaṃ passati, so taṃ mūle chetvā sabbaṃ ākaḍḍhitvā ādāya kamme upaneti, evaṃ bhagavā ‘‘iti kho, bhikkhave, avijjāpaccayā saṅkhārā…pe… jātipaccayā jarāmaraṇa’’nti ādito (ma. ni. 1.402) paṭṭhāya yāva pariyosānāpi paṭiccasamuppādaṃ deseti.

    यथा पन तेसु पुरिसेसु एको वल्‍लिया मज्झं पठमं पस्सति, सो मज्झे छिन्दित्वा उपरिभागंयेव आकड्ढित्वा आदाय कम्मे उपनेति, एवं भगवा ‘‘तस्स तं वेदनं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो उप्पज्‍जति नन्दी; या वेदनासु नन्दी, तदुपादानं, तस्सुपादानपच्‍चया भवो, भवपच्‍चया जाती’’ति (म॰ नि॰ १.४०९; सं॰ नि॰ ३.५) मज्झतो पट्ठाय याव परियोसानापि देसेति।

    Yathā pana tesu purisesu eko valliyā majjhaṃ paṭhamaṃ passati, so majjhe chinditvā uparibhāgaṃyeva ākaḍḍhitvā ādāya kamme upaneti, evaṃ bhagavā ‘‘tassa taṃ vedanaṃ abhinandato abhivadato ajjhosāya tiṭṭhato uppajjati nandī; yā vedanāsu nandī, tadupādānaṃ, tassupādānapaccayā bhavo, bhavapaccayā jātī’’ti (ma. ni. 1.409; saṃ. ni. 3.5) majjhato paṭṭhāya yāva pariyosānāpi deseti.

    यथा च तेसु पुरिसेसु एको वल्‍लिया अग्गं पठमं पस्सति, सो अग्गे गहेत्वा अग्गानुसारेन याव मूला सब्बं आदाय कम्मे उपनेति, एवं भगवा ‘‘जातिपच्‍चया जरामरणन्ति इति खो पनेतं वुत्तं, जातिपच्‍चया नु खो, भिक्खवे, जरामरणं नो वा कथं वा एत्थ होती’’ति? ‘‘जातिपच्‍चया, भन्ते, जरामरणं; एवं नो एत्थ होति – जातिपच्‍चया जरामरण’’न्ति। ‘‘भवपच्‍चया जाति…पे॰… अविज्‍जापच्‍चया सङ्खाराति इति खो पनेतं वुत्तं, अविज्‍जापच्‍चया नु खो, भिक्खवे, सङ्खारा नो वा कथं वा एत्थ होती’’ति? ‘‘अविज्‍जापच्‍चया, भन्ते, सङ्खारा; एवं नो एत्थ होति – अविज्‍जापच्‍चया सङ्खारा’’ति परियोसानतो पट्ठाय याव आदितोपि पटिच्‍चसमुप्पादं देसेति।

    Yathā ca tesu purisesu eko valliyā aggaṃ paṭhamaṃ passati, so agge gahetvā aggānusārena yāva mūlā sabbaṃ ādāya kamme upaneti, evaṃ bhagavā ‘‘jātipaccayā jarāmaraṇanti iti kho panetaṃ vuttaṃ, jātipaccayā nu kho, bhikkhave, jarāmaraṇaṃ no vā kathaṃ vā ettha hotī’’ti? ‘‘Jātipaccayā, bhante, jarāmaraṇaṃ; evaṃ no ettha hoti – jātipaccayā jarāmaraṇa’’nti. ‘‘Bhavapaccayā jāti…pe… avijjāpaccayā saṅkhārāti iti kho panetaṃ vuttaṃ, avijjāpaccayā nu kho, bhikkhave, saṅkhārā no vā kathaṃ vā ettha hotī’’ti? ‘‘Avijjāpaccayā, bhante, saṅkhārā; evaṃ no ettha hoti – avijjāpaccayā saṅkhārā’’ti pariyosānato paṭṭhāya yāva āditopi paṭiccasamuppādaṃ deseti.

    यथा पन तेसु पुरिसेसु एको वल्‍लिया मज्झमेव पठमं पस्सति, सो मज्झे छिन्दित्वा हेट्ठा ओतरन्तो याव मूला आदाय कम्मे उपनेति , एवं भगवा ‘‘इमे, भिक्खवे, चत्तारो आहारा किं निदाना, किं समुदया, किं जातिका, किं पभवा? इमे चत्तारो आहारा तण्हानिदाना, तण्हासमुदया, तण्हाजातिका, तण्हापभवा। तण्हा चायं, भिक्खवे, किं निदाना? वेदना, फस्सो, सळायतनं, नामरूपं, विञ्‍ञाणं। सङ्खारा किं निदाना…पे॰… सङ्खारा अविज्‍जानिदाना, अविज्‍जासमुदया, अविज्‍जाजातिका, अविज्‍जापभवा’’ति (सं॰ नि॰ २.११) मज्झतो पट्ठाय याव आदितो देसेति।

    Yathā pana tesu purisesu eko valliyā majjhameva paṭhamaṃ passati, so majjhe chinditvā heṭṭhā otaranto yāva mūlā ādāya kamme upaneti , evaṃ bhagavā ‘‘ime, bhikkhave, cattāro āhārā kiṃ nidānā, kiṃ samudayā, kiṃ jātikā, kiṃ pabhavā? Ime cattāro āhārā taṇhānidānā, taṇhāsamudayā, taṇhājātikā, taṇhāpabhavā. Taṇhā cāyaṃ, bhikkhave, kiṃ nidānā? Vedanā, phasso, saḷāyatanaṃ, nāmarūpaṃ, viññāṇaṃ. Saṅkhārā kiṃ nidānā…pe… saṅkhārā avijjānidānā, avijjāsamudayā, avijjājātikā, avijjāpabhavā’’ti (saṃ. ni. 2.11) majjhato paṭṭhāya yāva ādito deseti.

    कस्मा पनेवं देसेतीति? पटिच्‍चसमुप्पादस्स समन्तभद्दकत्ता, सयञ्‍च देसनाविलासप्पत्तत्ता। समन्तभद्दको हि पटिच्‍चसमुप्पादो ततो ततो ञायप्पटिवेधाय संवत्ततियेव। देसनाविलासप्पत्तो च भगवा चतुवेसारज्‍जप्पटिसम्भिदायोगेन चतुब्बिधगम्भीरभावप्पत्तिया च। सो देसनाविलासप्पत्तत्ता नानानयेहेव धम्मं देसेति। विसेसतो पनस्स या आदितो पट्ठाय अनुलोमदेसना, सा पवत्तिकारणविभागसम्मूळ्हं वेनेय्यजनं समनुपस्सतो यथासकेहि कारणेहि पवत्तिसन्दस्सनत्थं उप्पत्तिक्‍कमसन्दस्सनत्थञ्‍च पवत्तिताति ञातब्बा।

    Kasmā panevaṃ desetīti? Paṭiccasamuppādassa samantabhaddakattā, sayañca desanāvilāsappattattā. Samantabhaddako hi paṭiccasamuppādo tato tato ñāyappaṭivedhāya saṃvattatiyeva. Desanāvilāsappatto ca bhagavā catuvesārajjappaṭisambhidāyogena catubbidhagambhīrabhāvappattiyā ca. So desanāvilāsappattattā nānānayeheva dhammaṃ deseti. Visesato panassa yā ādito paṭṭhāya anulomadesanā, sā pavattikāraṇavibhāgasammūḷhaṃ veneyyajanaṃ samanupassato yathāsakehi kāraṇehi pavattisandassanatthaṃ uppattikkamasandassanatthañca pavattitāti ñātabbā.

    या परियोसानतो पट्ठाय पटिलोमदेसना, सा ‘‘किच्छं वतायं लोको आपन्‍नो जायति च जीयति च मीयति चा’’ति (दी॰ नि॰ २.५७) आदिना नयेन किच्छापन्‍नं लोकमनुविलोकयतो पुब्बभागप्पटिवेधानुसारेन तस्स तस्स जरामरणादिकस्स दुक्खस्स अत्तनाधिगतकारणसन्दस्सनत्थं। या पन मज्झतो पट्ठाय याव आदि, सा आहारनिदानववत्थापनानुसारेन याव अतीतं अद्धानं अतिहरित्वा पुन अतीतद्धतो पभुति हेतुफलपटिपाटिसन्दस्सनत्थं। या पन मज्झतो पट्ठाय याव परियोसाना पवत्ता, सा पच्‍चुप्पन्‍ने अद्धाने अनागतद्धहेतुसमुट्ठानतो पभुति अनागतद्धसन्दस्सनत्थं। तासु या सा पवत्तिकारणसम्मूळ्हस्स वेनेय्यजनस्स यथासकेहि कारणेहि पवत्तिसन्दस्सनत्थं उप्पत्तिक्‍कमसन्दस्सनत्थञ्‍च आदितो पट्ठाय अनुलोमदेसना वुत्ता, सा इध निक्खित्ताति वेदितब्बा।

    Yā pariyosānato paṭṭhāya paṭilomadesanā, sā ‘‘kicchaṃ vatāyaṃ loko āpanno jāyati ca jīyati ca mīyati cā’’ti (dī. ni. 2.57) ādinā nayena kicchāpannaṃ lokamanuvilokayato pubbabhāgappaṭivedhānusārena tassa tassa jarāmaraṇādikassa dukkhassa attanādhigatakāraṇasandassanatthaṃ. Yā pana majjhato paṭṭhāya yāva ādi, sā āhāranidānavavatthāpanānusārena yāva atītaṃ addhānaṃ atiharitvā puna atītaddhato pabhuti hetuphalapaṭipāṭisandassanatthaṃ. Yā pana majjhato paṭṭhāya yāva pariyosānā pavattā, sā paccuppanne addhāne anāgataddhahetusamuṭṭhānato pabhuti anāgataddhasandassanatthaṃ. Tāsu yā sā pavattikāraṇasammūḷhassa veneyyajanassa yathāsakehi kāraṇehi pavattisandassanatthaṃ uppattikkamasandassanatthañca ādito paṭṭhāya anulomadesanā vuttā, sā idha nikkhittāti veditabbā.

    कस्मा पनेत्थ अविज्‍जा आदितो वुत्ता? किं पकतिवादीनं पकति विय अविज्‍जापि अकारणं मूलकारणं लोकस्साति? न अकारणं। ‘‘आसवसमुदया अविज्‍जासमुदयो’’ति हि अविज्‍जाय कारणं वुत्तं। अत्थि पन परियायो येन मूलकारणं सिया। को पन सोति? वट्टकथाय सीसभावो। भगवा हि वट्टकथं कथेन्तो द्वे धम्मे सीसं कत्वा कथेसि – अविज्‍जं वा भवतण्हं वा। यथाह – ‘‘पुरिमा, भिक्खवे, कोटि न पञ्‍ञायति अविज्‍जाय ‘इतो पुब्बे अविज्‍जा नाहोसि, अथ पच्छा समभवी’ति। एवञ्‍चेतं, भिक्खवे, वुच्‍चति, अथ च पन पञ्‍ञायति ‘इदप्पच्‍चया अविज्‍जा’’ति (अ॰ नि॰ १०.६१); भवतण्हं वा, यथाह – ‘‘पुरिमा, भिक्खवे, कोटि न पञ्‍ञायति भवतण्हाय ‘इतो पुब्बे भवतण्हा नाहोसि, अथ पच्छा समभवी’ति। एवञ्‍चेतं, भिक्खवे, वुच्‍चति, अथ च पन पञ्‍ञायति ‘इदप्पच्‍चया भवतण्हा’’ति (अ॰ नि॰ १०.६२)।

    Kasmā panettha avijjā ādito vuttā? Kiṃ pakativādīnaṃ pakati viya avijjāpi akāraṇaṃ mūlakāraṇaṃ lokassāti? Na akāraṇaṃ. ‘‘Āsavasamudayā avijjāsamudayo’’ti hi avijjāya kāraṇaṃ vuttaṃ. Atthi pana pariyāyo yena mūlakāraṇaṃ siyā. Ko pana soti? Vaṭṭakathāya sīsabhāvo. Bhagavā hi vaṭṭakathaṃ kathento dve dhamme sīsaṃ katvā kathesi – avijjaṃ vā bhavataṇhaṃ vā. Yathāha – ‘‘purimā, bhikkhave, koṭi na paññāyati avijjāya ‘ito pubbe avijjā nāhosi, atha pacchā samabhavī’ti. Evañcetaṃ, bhikkhave, vuccati, atha ca pana paññāyati ‘idappaccayā avijjā’’ti (a. ni. 10.61); bhavataṇhaṃ vā, yathāha – ‘‘purimā, bhikkhave, koṭi na paññāyati bhavataṇhāya ‘ito pubbe bhavataṇhā nāhosi, atha pacchā samabhavī’ti. Evañcetaṃ, bhikkhave, vuccati, atha ca pana paññāyati ‘idappaccayā bhavataṇhā’’ti (a. ni. 10.62).

    कस्मा पन भगवा वट्टकथं कथेन्तो इमे द्वेव धम्मे सीसं कत्वा कथेसीति? सुगतिदुग्गतिगामिनो कम्मस्स विसेसहेतुभूतत्ता। दुग्गतिगामिनो हि कम्मस्स विसेसहेतु अविज्‍जा। कस्मा? यस्मा अविज्‍जाभिभूतो पुथुज्‍जनो, अग्गिसन्तापलगुळाभिघातपरिस्समाभिभूता वज्झगावी ताय परिस्समातुरताय निरस्सादम्पि अत्तनो अनत्थावहम्पि च उण्होदकपानं विय, किलेससन्तापतो निरस्सादम्पि दुग्गतिविनिपाततो च अत्तनो अनत्थावहम्पि पाणातिपातादिमनेकप्पकारं दुग्गतिगामिकम्मं आरभति। सुगतिगामिनो पन कम्मस्स विसेसहेतु भवतण्हा। कस्मा? यस्मा भवतण्हाभिभूतो पुथुज्‍जनो, यथा वुत्तप्पकारा गावी सीतुदकतण्हाय सअस्सादं अत्तनो परिस्समविनोदनञ्‍च सीतुदकपानं विय, किलेससन्तापविरहतो सअस्सादं सुगतिसम्पापनेन अत्तनो दुग्गतिदुक्खपरिस्समविनोदनञ्‍च पाणातिपातावेरमणीआदिमनेकप्पकारं सुगतिगामिकम्मं आरभति।

    Kasmā pana bhagavā vaṭṭakathaṃ kathento ime dveva dhamme sīsaṃ katvā kathesīti? Sugatiduggatigāmino kammassa visesahetubhūtattā. Duggatigāmino hi kammassa visesahetu avijjā. Kasmā? Yasmā avijjābhibhūto puthujjano, aggisantāpalaguḷābhighātaparissamābhibhūtā vajjhagāvī tāya parissamāturatāya nirassādampi attano anatthāvahampi ca uṇhodakapānaṃ viya, kilesasantāpato nirassādampi duggativinipātato ca attano anatthāvahampi pāṇātipātādimanekappakāraṃ duggatigāmikammaṃ ārabhati. Sugatigāmino pana kammassa visesahetu bhavataṇhā. Kasmā? Yasmā bhavataṇhābhibhūto puthujjano, yathā vuttappakārā gāvī sītudakataṇhāya saassādaṃ attano parissamavinodanañca sītudakapānaṃ viya, kilesasantāpavirahato saassādaṃ sugatisampāpanena attano duggatidukkhaparissamavinodanañca pāṇātipātāveramaṇīādimanekappakāraṃ sugatigāmikammaṃ ārabhati.

    एतेसु पन वट्टकथाय सीसभूतेसु धम्मेसु कत्थचि भगवा एकधम्ममूलिकं देसनं देसेति, सेय्यथिदं – ‘‘इति खो, भिक्खवे, अविज्‍जूपनिसा सङ्खारा, सङ्खारूपनिसं विञ्‍ञाण’’न्तिआदि (सं॰ नि॰ २.२३)। तथा ‘‘उपादानीयेसु, भिक्खवे, धम्मेसु अस्सादानुपस्सिनो विहरतो तण्हा पवड्ढति, तण्हापच्‍चया उपादान’’न्तिआदि (सं॰ नि॰ २.५२)। कत्थचि उभयमूलिकम्पि, सेय्यथिदं – ‘‘अविज्‍जानीवरणस्स, भिक्खवे, बालस्स तण्हाय सम्पयुत्तस्स एवमयं कायो समुदागतो। इति अयञ्‍चेव कायो बहिद्धा च नामरूपं इत्थेतं द्वयं, द्वयं पटिच्‍च फस्सो, सळेवायतनानि येहि फुट्ठो बालो सुखदुक्खं पटिसंवेदेती’’तिआदि (सं॰ नि॰ २.१९)। तासु तासु देसनासु ‘‘अविज्‍जापच्‍चया सङ्खारा’’ति अयमिध अविज्‍जावसेन एकधम्ममूलिका देसनाति वेदितब्बा। एवं तावेत्थ देसनाभेदतो विञ्‍ञातब्बो विनिच्छयो।

    Etesu pana vaṭṭakathāya sīsabhūtesu dhammesu katthaci bhagavā ekadhammamūlikaṃ desanaṃ deseti, seyyathidaṃ – ‘‘iti kho, bhikkhave, avijjūpanisā saṅkhārā, saṅkhārūpanisaṃ viññāṇa’’ntiādi (saṃ. ni. 2.23). Tathā ‘‘upādānīyesu, bhikkhave, dhammesu assādānupassino viharato taṇhā pavaḍḍhati, taṇhāpaccayā upādāna’’ntiādi (saṃ. ni. 2.52). Katthaci ubhayamūlikampi, seyyathidaṃ – ‘‘avijjānīvaraṇassa, bhikkhave, bālassa taṇhāya sampayuttassa evamayaṃ kāyo samudāgato. Iti ayañceva kāyo bahiddhā ca nāmarūpaṃ itthetaṃ dvayaṃ, dvayaṃ paṭicca phasso, saḷevāyatanāni yehi phuṭṭho bālo sukhadukkhaṃ paṭisaṃvedetī’’tiādi (saṃ. ni. 2.19). Tāsu tāsu desanāsu ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’ti ayamidha avijjāvasena ekadhammamūlikā desanāti veditabbā. Evaṃ tāvettha desanābhedato viññātabbo vinicchayo.

    ‘अत्थतो’ति अविज्‍जादीनं पदानं अत्थतो, सेय्यथिदं – पूरेतुं अयुत्तट्ठेन कायदुच्‍चरितादि अविन्दियं नाम; अलद्धब्बन्ति अत्थो। तं अविन्दियं विन्दतीति अविज्‍जा। तब्बिपरीततो कायसुचरितादि विन्दियं नाम। तं विन्दियं न विन्दतीति अविज्‍जा। खन्धानं रासट्ठं, आयतनानं आयतनट्ठं, धातूनं सुञ्‍ञट्ठं, सच्‍चानं तथट्ठं, इन्द्रियानं आधिपतेय्यट्ठं अविदितं करोतीति अविज्‍जा। दुक्खादीनं पीळनादिवसेन वुत्तं चतुब्बिधं चतुब्बिधं अत्थं अविदितं करोतीतिपि अविज्‍जा। अन्तविरहिते संसारे सब्बयोनिगतिभवविञ्‍ञाणट्ठितिसत्तावासेसु सत्ते जवापेतीति अविज्‍जा। परमत्थतो अविज्‍जमानेसु इत्थिपुरिसादीसु जवति, विज्‍जमानेसुपि खन्धादीसु न जवतीति अविज्‍जा। अपिच चक्खुविञ्‍ञाणादीनं वत्थारम्मणानं पटिच्‍चसमुप्पादपटिच्‍चसमुप्पन्‍नानञ्‍च धम्मानं छादनतोपि अविज्‍जा।

    ‘Atthato’ti avijjādīnaṃ padānaṃ atthato, seyyathidaṃ – pūretuṃ ayuttaṭṭhena kāyaduccaritādi avindiyaṃ nāma; aladdhabbanti attho. Taṃ avindiyaṃ vindatīti avijjā. Tabbiparītato kāyasucaritādi vindiyaṃ nāma. Taṃ vindiyaṃ na vindatīti avijjā. Khandhānaṃ rāsaṭṭhaṃ, āyatanānaṃ āyatanaṭṭhaṃ, dhātūnaṃ suññaṭṭhaṃ, saccānaṃ tathaṭṭhaṃ, indriyānaṃ ādhipateyyaṭṭhaṃ aviditaṃ karotīti avijjā. Dukkhādīnaṃ pīḷanādivasena vuttaṃ catubbidhaṃ catubbidhaṃ atthaṃ aviditaṃ karotītipi avijjā. Antavirahite saṃsāre sabbayonigatibhavaviññāṇaṭṭhitisattāvāsesu satte javāpetīti avijjā. Paramatthato avijjamānesu itthipurisādīsu javati, vijjamānesupi khandhādīsu na javatīti avijjā. Apica cakkhuviññāṇādīnaṃ vatthārammaṇānaṃ paṭiccasamuppādapaṭiccasamuppannānañca dhammānaṃ chādanatopi avijjā.

    यं पटिच्‍च फलमेति सो पच्‍चयो। पटिच्‍चाति न विना तेन; तं अपच्‍चक्खित्वाति अत्थो। एतीति उप्पज्‍जति चेव पवत्तति चाति अत्थो। अपि च उपकारकट्ठो पच्‍चयट्ठो। अविज्‍जा च सा पच्‍चयो चाति अविज्‍जापच्‍चयो। तस्मा अविज्‍जापच्‍चया।

    Yaṃ paṭicca phalameti so paccayo. Paṭiccāti na vinā tena; taṃ apaccakkhitvāti attho. Etīti uppajjati ceva pavattati cāti attho. Api ca upakārakaṭṭho paccayaṭṭho. Avijjā ca sā paccayo cāti avijjāpaccayo. Tasmā avijjāpaccayā.

    सङ्खतमभिसङ्खरोन्तीति सङ्खारा। अपिच अविज्‍जापच्‍चया सङ्खारा, सङ्खारसद्देन आगतसङ्खारा चाति दुविधा सङ्खारा। तत्थ पुञ्‍ञापुञ्‍ञानेञ्‍जाभिसङ्खारा तयो, कायवचीचित्तसङ्खारा तयोति इमे छ अविज्‍जापच्‍चया सङ्खारा । ते सब्बेपि लोकियकुसलाकुसलचेतनामत्तमेव होन्ति।

    Saṅkhatamabhisaṅkharontīti saṅkhārā. Apica avijjāpaccayā saṅkhārā, saṅkhārasaddena āgatasaṅkhārā cāti duvidhā saṅkhārā. Tattha puññāpuññāneñjābhisaṅkhārā tayo, kāyavacīcittasaṅkhārā tayoti ime cha avijjāpaccayā saṅkhārā . Te sabbepi lokiyakusalākusalacetanāmattameva honti.

    सङ्खतसङ्खारो, अभिसङ्खतसङ्खारो, अभिसङ्खरणसङ्खारो, पयोगाभिसङ्खारोति इमे पन चत्तारो सङ्खारसद्देन आगतसङ्खारा। तत्थ ‘‘अनिच्‍चा वत सङ्खारा’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.२२१, २७२; सं॰ नि॰ १.१८६; २.१४३) वुत्ता सब्बेपि सप्पच्‍चया धम्मा ‘सङ्खतसङ्खारा’ नाम। कम्मनिब्बत्ता तेभूमका रूपारूपधम्मा ‘अभिसङ्खतसङ्खारा’ति अट्ठकथासु वुत्ता। तेपि ‘‘अनिच्‍चा वत सङ्खारा’’ति एत्थेव सङ्गहं गच्छन्ति। विसुं पन नेसं आगतट्ठानं न पञ्‍ञायति। तेभूमककुसलाकुसलचेतना पन ‘अभिसङ्खरणकसङ्खारो’ति वुच्‍चति। तस्स ‘‘अविज्‍जागतोयं, भिक्खवे, पुरिसपुग्गलो पुञ्‍ञञ्‍चे अभिसङ्खरोती’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ २.५१) आगतट्ठानं पञ्‍ञायति। कायिकचेतसिकं पन वीरियं ‘पयोगाभिसङ्खारो’ति वुच्‍चति। सो ‘‘यावतिका अभिसङ्खारस्स गति, तावतिकं गन्त्वा अक्खाहतं मञ्‍ञे अट्ठासी’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ३.१५) आगतो।

    Saṅkhatasaṅkhāro, abhisaṅkhatasaṅkhāro, abhisaṅkharaṇasaṅkhāro, payogābhisaṅkhāroti ime pana cattāro saṅkhārasaddena āgatasaṅkhārā. Tattha ‘‘aniccā vata saṅkhārā’’tiādīsu (dī. ni. 2.221, 272; saṃ. ni. 1.186; 2.143) vuttā sabbepi sappaccayā dhammā ‘saṅkhatasaṅkhārā’ nāma. Kammanibbattā tebhūmakā rūpārūpadhammā ‘abhisaṅkhatasaṅkhārā’ti aṭṭhakathāsu vuttā. Tepi ‘‘aniccā vata saṅkhārā’’ti ettheva saṅgahaṃ gacchanti. Visuṃ pana nesaṃ āgataṭṭhānaṃ na paññāyati. Tebhūmakakusalākusalacetanā pana ‘abhisaṅkharaṇakasaṅkhāro’ti vuccati. Tassa ‘‘avijjāgatoyaṃ, bhikkhave, purisapuggalo puññañce abhisaṅkharotī’’tiādīsu (saṃ. ni. 2.51) āgataṭṭhānaṃ paññāyati. Kāyikacetasikaṃ pana vīriyaṃ ‘payogābhisaṅkhāro’ti vuccati. So ‘‘yāvatikā abhisaṅkhārassa gati, tāvatikaṃ gantvā akkhāhataṃ maññe aṭṭhāsī’’tiādīsu (a. ni. 3.15) āgato.

    न केवलञ्‍च एतेयेव, अञ्‍ञेपि ‘‘सञ्‍ञावेदयितनिरोधं समापज्‍जन्तस्स खो, आवुसो विसाख, भिक्खुनो पठमं निरुज्झति वचीसङ्खारो, ततो कायसङ्खारो, ततो चित्तसङ्खारो’’तिआदिना (म॰ नि॰ १.४६४) नयेन सङ्खारसद्देन आगता अनेकसङ्खारा। तेसु नत्थि सो सङ्खारो, यो सङ्खतसङ्खारे सङ्गहं न गच्छेय्य। इतो परं सङ्खारपच्‍चया विञ्‍ञाणन्तिआदीसु यं वुत्तं तं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।

    Na kevalañca eteyeva, aññepi ‘‘saññāvedayitanirodhaṃ samāpajjantassa kho, āvuso visākha, bhikkhuno paṭhamaṃ nirujjhati vacīsaṅkhāro, tato kāyasaṅkhāro, tato cittasaṅkhāro’’tiādinā (ma. ni. 1.464) nayena saṅkhārasaddena āgatā anekasaṅkhārā. Tesu natthi so saṅkhāro, yo saṅkhatasaṅkhāre saṅgahaṃ na gaccheyya. Ito paraṃ saṅkhārapaccayā viññāṇantiādīsu yaṃ vuttaṃ taṃ vuttanayeneva veditabbaṃ.

    अवुत्ते पन विजानातीति विञ्‍ञाणं। नमतीति नामं। रुप्पतीति रूपं। आये तनोति, आयतञ्‍च नयतीति आयतनं। फुसतीति फस्सो। वेदयतीति वेदना। परितस्सतीति तण्हा। उपादियतीति उपादानं। भवति भावयति चाति भवो। जननं जाति। जीरणं जरा। मरन्ति एतेनाति मरणं। सोचनं सोको। परिदेवनं परिदेवो। दुक्खयतीति दुक्खं; उप्पादट्ठितिवसेन वा द्वेधा खणतीति दुक्खं। दुम्मनस्स भावो दोमनस्सं। भुसो आयासो उपायासो।

    Avutte pana vijānātīti viññāṇaṃ. Namatīti nāmaṃ. Ruppatīti rūpaṃ. Āye tanoti, āyatañca nayatīti āyatanaṃ. Phusatīti phasso. Vedayatīti vedanā. Paritassatīti taṇhā. Upādiyatīti upādānaṃ. Bhavati bhāvayati cāti bhavo. Jananaṃ jāti. Jīraṇaṃ jarā. Maranti etenāti maraṇaṃ. Socanaṃ soko. Paridevanaṃ paridevo. Dukkhayatīti dukkhaṃ; uppādaṭṭhitivasena vā dvedhā khaṇatīti dukkhaṃ. Dummanassa bhāvo domanassaṃ. Bhuso āyāso upāyāso.

    सम्भवन्तीति निब्बत्तन्ति। न केवलञ्‍च सोकादीहेव, अथ खो सब्बपदेहि ‘सम्भवन्ती’ति सद्दस्स योजना कातब्बा। इतरथा हि ‘‘अविज्‍जापच्‍चया सङ्खारा’’ति वुत्ते किं करोन्तीति न पञ्‍ञायेय्युं। ‘‘सम्भवन्ती’’ति पन योजनाय सति ‘‘अविज्‍जा च सा पच्‍चयो चाति अविज्‍जापच्‍चयो; तस्मा अविज्‍जापच्‍चया सङ्खारा सम्भवन्ती’’ति पच्‍चयपच्‍चयुप्पन्‍नववत्थानं कतं होति। एस नयो सब्बत्थ।

    Sambhavantīti nibbattanti. Na kevalañca sokādīheva, atha kho sabbapadehi ‘sambhavantī’ti saddassa yojanā kātabbā. Itarathā hi ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’ti vutte kiṃ karontīti na paññāyeyyuṃ. ‘‘Sambhavantī’’ti pana yojanāya sati ‘‘avijjā ca sā paccayo cāti avijjāpaccayo; tasmā avijjāpaccayā saṅkhārā sambhavantī’’ti paccayapaccayuppannavavatthānaṃ kataṃ hoti. Esa nayo sabbattha.

    एवन्ति निद्दिट्ठनयनिदस्सनं। तेन अविज्‍जादीहेव कारणेहि, न इस्सरनिम्मानादीहीति दस्सेति। एतस्साति यथावुत्तस्स। केवलस्साति असम्मिस्सस्स सकलस्स वा। दुक्खक्खन्धस्साति दुक्खसमूहस्स, न सत्तस्स, न सुखसुभादीनं। समुदयोति निब्बत्ति। होतीति सम्भवति। एवमेत्थ अत्थतो विञ्‍ञातब्बो विनिच्छयो।

    Evanti niddiṭṭhanayanidassanaṃ. Tena avijjādīheva kāraṇehi, na issaranimmānādīhīti dasseti. Etassāti yathāvuttassa. Kevalassāti asammissassa sakalassa vā. Dukkhakkhandhassāti dukkhasamūhassa, na sattassa, na sukhasubhādīnaṃ. Samudayoti nibbatti. Hotīti sambhavati. Evamettha atthato viññātabbo vinicchayo.

    ‘लक्खणादितो’ति अविज्‍जादीनं लक्खणादितो, सेय्यथिदं – अञ्‍ञाणलक्खणा अविज्‍जा, सम्मोहनरसा, छादनपच्‍चुपट्ठाना, आसवपदट्ठाना। अभिसङ्खरणलक्खणा सङ्खारा, आयूहनरसा, चेतनापच्‍चुपट्ठाना, अविज्‍जापदट्ठाना। विजाननलक्खणं विञ्‍ञाणं, पुब्बङ्गमरसं, पटिसन्धिपच्‍चुपट्ठानं, सङ्खारपदट्ठानं, वत्थारम्मणपदट्ठानं वा। नमनलक्खणं नामं, सम्पयोगरसं, अविनिब्भोगपच्‍चुपट्ठानं, विञ्‍ञाणपदट्ठानं। रुप्पनलक्खणं रूपं, विकिरणरसं, अब्याकतपच्‍चुपट्ठानं, विञ्‍ञाणपदट्ठानं। आयतनलक्खणं सळायतनं, दस्सनादिरसं, वत्थुद्वारभावपच्‍चुपट्ठानं , नामरूपपदट्ठानं। फुसनलक्खणो फस्सो, सङ्घट्टनरसो, सङ्गतिपच्‍चुपट्ठानो, सळायतनपदट्ठानो। अनुभवनलक्खणा वेदना, विसयरससम्भोगरसा, सुखदुक्खपच्‍चुपट्ठाना, फस्सपदट्ठाना। हेतुलक्खणा तण्हा, अभिनन्दनरसा, अतित्तिभावपच्‍चुपट्ठाना, वेदनापदट्ठाना। गहणलक्खणं उपादानं, अमुञ्‍चनरसं, तण्हादळ्हत्तदिट्ठिपच्‍चुपट्ठानं, तण्हापदट्ठानं। कम्मकम्मफललक्खणो भवो, भावनभवनरसो, कुसलाकुसलाब्याकतपच्‍चुपट्ठानो, उपादानपदट्ठानो। जातिआदीनं लक्खणादीनि सच्‍चविभङ्गे वुत्तनयेनेव वेदितब्बानि। एवमेत्थ लक्खणादितोपि विञ्‍ञातब्बो विनिच्छयो।

    ‘Lakkhaṇādito’ti avijjādīnaṃ lakkhaṇādito, seyyathidaṃ – aññāṇalakkhaṇā avijjā, sammohanarasā, chādanapaccupaṭṭhānā, āsavapadaṭṭhānā. Abhisaṅkharaṇalakkhaṇā saṅkhārā, āyūhanarasā, cetanāpaccupaṭṭhānā, avijjāpadaṭṭhānā. Vijānanalakkhaṇaṃ viññāṇaṃ, pubbaṅgamarasaṃ, paṭisandhipaccupaṭṭhānaṃ, saṅkhārapadaṭṭhānaṃ, vatthārammaṇapadaṭṭhānaṃ vā. Namanalakkhaṇaṃ nāmaṃ, sampayogarasaṃ, avinibbhogapaccupaṭṭhānaṃ, viññāṇapadaṭṭhānaṃ. Ruppanalakkhaṇaṃ rūpaṃ, vikiraṇarasaṃ, abyākatapaccupaṭṭhānaṃ, viññāṇapadaṭṭhānaṃ. Āyatanalakkhaṇaṃ saḷāyatanaṃ, dassanādirasaṃ, vatthudvārabhāvapaccupaṭṭhānaṃ , nāmarūpapadaṭṭhānaṃ. Phusanalakkhaṇo phasso, saṅghaṭṭanaraso, saṅgatipaccupaṭṭhāno, saḷāyatanapadaṭṭhāno. Anubhavanalakkhaṇā vedanā, visayarasasambhogarasā, sukhadukkhapaccupaṭṭhānā, phassapadaṭṭhānā. Hetulakkhaṇā taṇhā, abhinandanarasā, atittibhāvapaccupaṭṭhānā, vedanāpadaṭṭhānā. Gahaṇalakkhaṇaṃ upādānaṃ, amuñcanarasaṃ, taṇhādaḷhattadiṭṭhipaccupaṭṭhānaṃ, taṇhāpadaṭṭhānaṃ. Kammakammaphalalakkhaṇo bhavo, bhāvanabhavanaraso, kusalākusalābyākatapaccupaṭṭhāno, upādānapadaṭṭhāno. Jātiādīnaṃ lakkhaṇādīni saccavibhaṅge vuttanayeneva veditabbāni. Evamettha lakkhaṇāditopi viññātabbo vinicchayo.

    ‘एकविधादितो’ति एत्थ अविज्‍जा अञ्‍ञाणादस्सनमोहादिभावतो एकविधा, अप्पटिपत्तिमिच्छापटिपत्तितो दुविधा तथा सङ्खारासङ्खारतो, वेदनात्तयसम्पयोगतो तिविधा, चतुसच्‍चअप्पटिवेधतो चतुब्बिधा, गतिपञ्‍चकादीनवच्छादनतो पञ्‍चविधा, द्वारारम्मणतो पन सब्बेसुपि अरूपधम्मेसु छब्बिधता वेदितब्बा।

    ‘Ekavidhādito’ti ettha avijjā aññāṇādassanamohādibhāvato ekavidhā, appaṭipattimicchāpaṭipattito duvidhā tathā saṅkhārāsaṅkhārato, vedanāttayasampayogato tividhā, catusaccaappaṭivedhato catubbidhā, gatipañcakādīnavacchādanato pañcavidhā, dvārārammaṇato pana sabbesupi arūpadhammesu chabbidhatā veditabbā.

    सङ्खारा सासवविपाकधम्मधम्मादिभावतो एकविधा, कुसलाकुसलतो दुविधा तथा परित्तमहग्गतहीनमज्झिममिच्छत्तनियतानियततो, तिविधा पुञ्‍ञाभिसङ्खारादिभावतो, चतुब्बिधा चतुयोनिसंवत्तनतो, पञ्‍चविधा पञ्‍चगतिगामितो।

    Saṅkhārā sāsavavipākadhammadhammādibhāvato ekavidhā, kusalākusalato duvidhā tathā parittamahaggatahīnamajjhimamicchattaniyatāniyatato, tividhā puññābhisaṅkhārādibhāvato, catubbidhā catuyonisaṃvattanato, pañcavidhā pañcagatigāmito.

    विञ्‍ञाणं लोकियविपाकादिभावतो एकविधं, सहेतुकाहेतुकादितो दुविधं, भवत्तयपरियापन्‍नतो वेदनात्तयसम्पयोगतो अहेतुकदुहेतुकतिहेतुकतो च तिविधं, योनिगतिवसेन चतुब्बिधं पञ्‍चविधञ्‍च।

    Viññāṇaṃ lokiyavipākādibhāvato ekavidhaṃ, sahetukāhetukādito duvidhaṃ, bhavattayapariyāpannato vedanāttayasampayogato ahetukaduhetukatihetukato ca tividhaṃ, yonigativasena catubbidhaṃ pañcavidhañca.

    नामरूपं विञ्‍ञाणसन्‍निस्सयतो कम्मपच्‍चयतो च एकविधं, सारम्मणानारम्मणतो दुविधं, अतीतादितो तिविधं, योनिगतिवसेन चतुब्बिधं पञ्‍चविधञ्‍च।

    Nāmarūpaṃ viññāṇasannissayato kammapaccayato ca ekavidhaṃ, sārammaṇānārammaṇato duvidhaṃ, atītādito tividhaṃ, yonigativasena catubbidhaṃ pañcavidhañca.

    सळायतनं सञ्‍जातिसमोसरणट्ठानतो एकविधं, भूतप्पसादविञ्‍ञाणादितो दुविधं, सम्पत्तासम्पत्तनोभयगोचरतो तिविधं, योनिगतिपरियापन्‍नतो चतुब्बिधं पञ्‍चविधञ्‍चाति इमिना नयेन फस्सादीनम्पि एकविधादिभावो वेदितब्बोति। एवमेत्थ एकविधादितोपि विञ्‍ञातब्बो विनिच्छयो।

    Saḷāyatanaṃ sañjātisamosaraṇaṭṭhānato ekavidhaṃ, bhūtappasādaviññāṇādito duvidhaṃ, sampattāsampattanobhayagocarato tividhaṃ, yonigatipariyāpannato catubbidhaṃ pañcavidhañcāti iminā nayena phassādīnampi ekavidhādibhāvo veditabboti. Evamettha ekavidhāditopi viññātabbo vinicchayo.

    ‘अङ्गानञ्‍च ववत्थाना’ति सोकादयो चेत्थ भवचक्‍कस्स अविच्छेददस्सनत्थं वुत्ता। जरामरणब्भाहतस्स हि बालस्स ते सम्भवन्ति। यथाह – ‘‘अस्सुतवा, भिक्खवे, पुथुज्‍जनो सारीरिकाय दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो सोचति किलमति परिदेवति उरत्ताळिं कन्दति सम्मोहमापज्‍जती’’ति (सं॰ नि॰ ४.२५२)। याव च तेसं पवत्ति ताव अविज्‍जायाति पुनपि अविज्‍जापच्‍चया सङ्खाराति सम्बन्धमेव होति भवचक्‍कं। तस्मा तेसम्पि जरामरणेनेव एकसङ्खेपं कत्वा द्वादसेव पटिच्‍चसमुप्पादङ्गानीति वेदितब्बानि। एवमेत्थ अङ्गानं ववत्थानतोपि विञ्‍ञातब्बो विनिच्छयो। अयं तावेत्थ उद्देसवारवसेन सङ्खेपकथा।

    ‘Aṅgānañcavavatthānā’ti sokādayo cettha bhavacakkassa avicchedadassanatthaṃ vuttā. Jarāmaraṇabbhāhatassa hi bālassa te sambhavanti. Yathāha – ‘‘assutavā, bhikkhave, puthujjano sārīrikāya dukkhāya vedanāya phuṭṭho samāno socati kilamati paridevati urattāḷiṃ kandati sammohamāpajjatī’’ti (saṃ. ni. 4.252). Yāva ca tesaṃ pavatti tāva avijjāyāti punapi avijjāpaccayā saṅkhārāti sambandhameva hoti bhavacakkaṃ. Tasmā tesampi jarāmaraṇeneva ekasaṅkhepaṃ katvā dvādaseva paṭiccasamuppādaṅgānīti veditabbāni. Evamettha aṅgānaṃ vavatthānatopi viññātabbo vinicchayo. Ayaṃ tāvettha uddesavāravasena saṅkhepakathā.

    उद्देसवारवण्णना निट्ठिता।

    Uddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    अविज्‍जापदनिद्देसो

    Avijjāpadaniddeso

    २२६. इदानि निद्देसवारवसेन वित्थारकथा होति। ‘‘अविज्‍जा पच्‍चया सङ्खारा’’ति हि वुत्तं। तत्थ अविज्‍जापच्‍चयेसु सङ्खारेसु दस्सेतब्बेसु यस्मा पुत्ते कथेतब्बे पठमं पिता कथीयति। एवञ्हि सति ‘मित्तस्स पुत्तो, दत्तस्स पुत्तो’ति पुत्तो सुकथितो होति। तस्मा देसनाकुसलो सत्था सङ्खारानं जनकत्थेन पितुसदिसं अविज्‍जं ताव दस्सेतुं तत्थ कतमा अविज्‍जा? दुक्खे अञ्‍ञाणन्तिआदिमाह।

    226. Idāni niddesavāravasena vitthārakathā hoti. ‘‘Avijjā paccayā saṅkhārā’’ti hi vuttaṃ. Tattha avijjāpaccayesu saṅkhāresu dassetabbesu yasmā putte kathetabbe paṭhamaṃ pitā kathīyati. Evañhi sati ‘mittassa putto, dattassa putto’ti putto sukathito hoti. Tasmā desanākusalo satthā saṅkhārānaṃ janakatthena pitusadisaṃ avijjaṃ tāva dassetuṃ tattha katamā avijjā? Dukkhe aññāṇantiādimāha.

    तत्थ यस्मा अयं अविज्‍जा दुक्खसच्‍चस्स याथावसरसलक्खणं जानितुं पस्सितुं पटिविज्झितुं न देति, छादेत्वा परियोनन्धित्वा गन्थेत्वा तिट्ठति, तस्मा ‘‘दुक्खे अञ्‍ञाण’’न्ति वुच्‍चति। तथा यस्मा दुक्खसमुदयस्स दुक्खनिरोधस्स दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय याथावसरसलक्खणं जानितुं पस्सितुं पटिविज्झितुं न देति, छादेत्वा परियोनन्धित्वा गन्थेत्वा तिट्ठति, तस्मा दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय अञ्‍ञाणन्ति वुच्‍चति। इमेसु चतूसु ठानेसु सुत्तन्तिकपरियायेन अञ्‍ञाणं अविज्‍जाति कथितं।

    Tattha yasmā ayaṃ avijjā dukkhasaccassa yāthāvasarasalakkhaṇaṃ jānituṃ passituṃ paṭivijjhituṃ na deti, chādetvā pariyonandhitvā ganthetvā tiṭṭhati, tasmā ‘‘dukkhe aññāṇa’’nti vuccati. Tathā yasmā dukkhasamudayassa dukkhanirodhassa dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya yāthāvasarasalakkhaṇaṃ jānituṃ passituṃ paṭivijjhituṃ na deti, chādetvā pariyonandhitvā ganthetvā tiṭṭhati, tasmā dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya aññāṇanti vuccati. Imesu catūsu ṭhānesu suttantikapariyāyena aññāṇaṃ avijjāti kathitaṃ.

    निक्खेपकण्डे (ध॰ स॰ १०६७) पन अभिधम्मपरियायेन ‘‘पुब्बन्ते अञ्‍ञाण’’न्ति अपरेसुपि चतूसु ठानेसु अञ्‍ञाणं गहितं। तत्थ पुब्बन्तेति अतीतो अद्धा, अतीतानि खन्धधातुआयतनानि। अपरन्तेति अनागतो अद्धा, अनागतानि खन्धधातुआयतनानि। पुब्बन्तापरन्तेति तदुभयं। इदप्पच्‍चयताति सङ्खारादीनं कारणानि अविज्‍जादीनि अङ्गानि। पटिच्‍चसमुप्पन्‍नधम्माति अविज्‍जादीहि निब्बत्ता सङ्खारादयो धम्मा। तत्रायं अविज्‍जा यस्मा अतीतानं खन्धादीनं याथावसरसलक्खणं जानितुं पस्सितुं पटिविज्झितुं न देति, छादेत्वा परियोनन्धित्वा गन्थेत्वा तिट्ठति, तस्मा ‘‘पुब्बन्ते अञ्‍ञाण’’न्ति वुच्‍चति। तथा यस्मा अनागतानं खन्धादीनं, अतीतानागतानं खन्धादीनं इदप्पच्‍चयताय चेव पटिच्‍चसमुप्पन्‍नधम्मानञ्‍च याथावसरसलक्खणं जानितुं पस्सितुं पटिविज्झितुं न देति, छादेत्वा परियोनन्धित्वा गन्थेत्वा तिट्ठति, तस्मा इदप्पच्‍चयतापटिच्‍चसमुप्पन्‍नेसु धम्मेसु अञ्‍ञाणन्ति वुच्‍चति। इमेसु अट्ठसु ठानेसु अभिधम्मपरियायेन अञ्‍ञाणं अविज्‍जाति कथितं।

    Nikkhepakaṇḍe (dha. sa. 1067) pana abhidhammapariyāyena ‘‘pubbante aññāṇa’’nti aparesupi catūsu ṭhānesu aññāṇaṃ gahitaṃ. Tattha pubbanteti atīto addhā, atītāni khandhadhātuāyatanāni. Aparanteti anāgato addhā, anāgatāni khandhadhātuāyatanāni. Pubbantāparanteti tadubhayaṃ. Idappaccayatāti saṅkhārādīnaṃ kāraṇāni avijjādīni aṅgāni. Paṭiccasamuppannadhammāti avijjādīhi nibbattā saṅkhārādayo dhammā. Tatrāyaṃ avijjā yasmā atītānaṃ khandhādīnaṃ yāthāvasarasalakkhaṇaṃ jānituṃ passituṃ paṭivijjhituṃ na deti, chādetvā pariyonandhitvā ganthetvā tiṭṭhati, tasmā ‘‘pubbante aññāṇa’’nti vuccati. Tathā yasmā anāgatānaṃ khandhādīnaṃ, atītānāgatānaṃ khandhādīnaṃ idappaccayatāya ceva paṭiccasamuppannadhammānañca yāthāvasarasalakkhaṇaṃ jānituṃ passituṃ paṭivijjhituṃ na deti, chādetvā pariyonandhitvā ganthetvā tiṭṭhati, tasmā idappaccayatāpaṭiccasamuppannesu dhammesu aññāṇanti vuccati. Imesu aṭṭhasu ṭhānesu abhidhammapariyāyena aññāṇaṃ avijjāti kathitaṃ.

    एवं किं कथितं होति? किच्‍चतो चेव जातितो च अविज्‍जा कथिता नाम होति। कथं ? अयञ्हि अविज्‍जा इमानि अट्ठ ठानानि जानितुं पस्सितुं पटिविज्झितुं न देतीति किच्‍चतो कथिता; उप्पज्‍जमानापि इमेसु अट्ठसु ठानेसु उप्पज्‍जतीति जातितोपि कथिता। एवं कथेत्वा पुन ‘‘यं एवरूपं अञ्‍ञाणं अदस्सन’’न्तिआदीनि पञ्‍चवीसति पदानि अविज्‍जाय लक्खणं दस्सेतुं गहितानि।

    Evaṃ kiṃ kathitaṃ hoti? Kiccato ceva jātito ca avijjā kathitā nāma hoti. Kathaṃ ? Ayañhi avijjā imāni aṭṭha ṭhānāni jānituṃ passituṃ paṭivijjhituṃ na detīti kiccato kathitā; uppajjamānāpi imesu aṭṭhasu ṭhānesu uppajjatīti jātitopi kathitā. Evaṃ kathetvā puna ‘‘yaṃ evarūpaṃ aññāṇaṃ adassana’’ntiādīni pañcavīsati padāni avijjāya lakkhaṇaṃ dassetuṃ gahitāni.

    तत्थ यस्मा अयं अविज्‍जा इमेहि अट्ठहि पदेहि कथितापि पुन पञ्‍चवीसतिया पदेहि लक्खणे अकथिते सुकथिता नाम न होति, लक्खणे पन कथितेयेव सुकथिता नाम होति। यथा पुरिसो नट्ठं गोणं परियेसमानो मनुस्से पुच्छेय्य – ‘‘अपि, अय्या, सेतं गोणं पस्सथ, रत्तं गोणं पस्सथा’’ति? ते एवं वदेय्युं – ‘‘इमस्मिं रट्ठे सेतरत्तानं गोणानं अन्तो नत्थि, किं ते गोणस्स लक्खण’’न्ति? अथ तेन ‘सङ्घाटि’ वा ‘नङ्गलं’ वाति वुत्ते गोणो सुकथितो नाम भवेय्य; एवमेव यस्मा अयं अविज्‍जा अट्ठहि पदेहि कथितापि पुन पञ्‍चवीसतिया पदेहि लक्खणे अकथिते सुकथिता नाम न होति, लक्खणे पन कथितेयेव सुकथिता नाम होति। तस्मा यानस्सा लक्खणदस्सनत्थं पञ्‍चवीसति पदानि कथितानि, तेसम्पि वसेन वेदितब्बा।

    Tattha yasmā ayaṃ avijjā imehi aṭṭhahi padehi kathitāpi puna pañcavīsatiyā padehi lakkhaṇe akathite sukathitā nāma na hoti, lakkhaṇe pana kathiteyeva sukathitā nāma hoti. Yathā puriso naṭṭhaṃ goṇaṃ pariyesamāno manusse puccheyya – ‘‘api, ayyā, setaṃ goṇaṃ passatha, rattaṃ goṇaṃ passathā’’ti? Te evaṃ vadeyyuṃ – ‘‘imasmiṃ raṭṭhe setarattānaṃ goṇānaṃ anto natthi, kiṃ te goṇassa lakkhaṇa’’nti? Atha tena ‘saṅghāṭi’ vā ‘naṅgalaṃ’ vāti vutte goṇo sukathito nāma bhaveyya; evameva yasmā ayaṃ avijjā aṭṭhahi padehi kathitāpi puna pañcavīsatiyā padehi lakkhaṇe akathite sukathitā nāma na hoti, lakkhaṇe pana kathiteyeva sukathitā nāma hoti. Tasmā yānassā lakkhaṇadassanatthaṃ pañcavīsati padāni kathitāni, tesampi vasena veditabbā.

    सेय्यथिदं – ञाणं नाम पञ्‍ञा। सा अत्थत्थं कारणकारणं चतुसच्‍चधम्मं विदितं पाकटं करोति। अयं पन अविज्‍जा उप्पज्‍जित्वा तं विदितं पाकटं कातुं न देतीति ञाणपच्‍चनीकतो अञ्‍ञाणं। दस्सनन्तिपि पञ्‍ञा। सापि तं आकारं पस्सति। अविज्‍जा पन उप्पज्‍जित्वा तं पस्सितुं न देतीति अदस्सनं। अभिसमयोतिपि पञ्‍ञा। सा तं आकारं अभिसमेति। अविज्‍जा पन उप्पज्‍जित्वा तं अभिसमेतुं न देतीति अनभिसमयो। अनुबोधो सम्बोधो पटिवेधोतिपि पञ्‍ञा। सा तं आकारं अनुबुज्झति सम्बुज्झति पटिविज्झति। अविज्‍जा पन उप्पज्‍जित्वा तं अनुबुज्झितुं संबुज्झितुं पटिविज्झितुं न देतीति अननुबोधो असम्बोधो अप्पटिवेधो। सङ्गाहनातिपि पञ्‍ञा। सा तं आकारं गहेत्वा घंसित्वा गण्हाति। अविज्‍जा पन उप्पज्‍जित्वा तं गहेत्वा घंसित्वा गण्हितुं न देतीति असङ्गाहना। परियोगाहनातिपि पञ्‍ञा। सा तं आकारं ओगाहित्वा अनुपविसित्वा गण्हाति। अविज्‍जा पन उप्पज्‍जित्वा तं ओगाहित्वा अनुपविसित्वा गण्हितुं न देतीति अपरियोगाहना। समपेक्खनातिपि पञ्‍ञा । सा तं आकारं समं सम्मा च पेक्खति। अविज्‍जा पन उप्पज्‍जित्वा तं समं सम्मा च पेक्खितुं न देतीति असमपेक्खना। पच्‍चवेक्खणातिपि पञ्‍ञा। सा तं आकारं पच्‍चवेक्खति। अविज्‍जा पन उप्पज्‍जित्वा तं पच्‍चवेक्खितुं न देतीति अपच्‍चवेक्खणा। नास्सा किञ्‍चि कम्मं पच्‍चक्खं अत्थि, सयञ्‍च अपच्‍चवेक्खित्वा कतं कम्मन्ति अपच्‍चक्खकम्मं। दुम्मेधभावताय दुम्मेज्झं। बालभावताय बाल्यं।

    Seyyathidaṃ – ñāṇaṃ nāma paññā. Sā atthatthaṃ kāraṇakāraṇaṃ catusaccadhammaṃ viditaṃ pākaṭaṃ karoti. Ayaṃ pana avijjā uppajjitvā taṃ viditaṃ pākaṭaṃ kātuṃ na detīti ñāṇapaccanīkato aññāṇaṃ. Dassanantipi paññā. Sāpi taṃ ākāraṃ passati. Avijjā pana uppajjitvā taṃ passituṃ na detīti adassanaṃ. Abhisamayotipi paññā. Sā taṃ ākāraṃ abhisameti. Avijjā pana uppajjitvā taṃ abhisametuṃ na detīti anabhisamayo. Anubodho sambodho paṭivedhotipi paññā. Sā taṃ ākāraṃ anubujjhati sambujjhati paṭivijjhati. Avijjā pana uppajjitvā taṃ anubujjhituṃ saṃbujjhituṃ paṭivijjhituṃ na detīti ananubodho asambodho appaṭivedho. Saṅgāhanātipi paññā. Sā taṃ ākāraṃ gahetvā ghaṃsitvā gaṇhāti. Avijjā pana uppajjitvā taṃ gahetvā ghaṃsitvā gaṇhituṃ na detīti asaṅgāhanā. Pariyogāhanātipi paññā. Sā taṃ ākāraṃ ogāhitvā anupavisitvā gaṇhāti. Avijjā pana uppajjitvā taṃ ogāhitvā anupavisitvā gaṇhituṃ na detīti apariyogāhanā. Samapekkhanātipi paññā . Sā taṃ ākāraṃ samaṃ sammā ca pekkhati. Avijjā pana uppajjitvā taṃ samaṃ sammā ca pekkhituṃ na detīti asamapekkhanā. Paccavekkhaṇātipi paññā. Sā taṃ ākāraṃ paccavekkhati. Avijjā pana uppajjitvā taṃ paccavekkhituṃ na detīti apaccavekkhaṇā. Nāssā kiñci kammaṃ paccakkhaṃ atthi, sayañca apaccavekkhitvā kataṃ kammanti apaccakkhakammaṃ. Dummedhabhāvatāya dummejjhaṃ. Bālabhāvatāya bālyaṃ.

    सम्पजञ्‍ञन्तिपि पञ्‍ञा। सा अत्थत्थं कारणकारणं चतुसच्‍चधम्मं सम्मा पजानाति। अविज्‍जा पन उप्पज्‍जित्वा तं आकारं पजानितुं न देतीति असम्पजञ्‍ञं। मोहनवसेन मोहो। पमोहनवसेन पमोहो। सम्मोहनवसेन सम्मोहो। अविन्दियं विन्दतीतिआदिवसेन अविज्‍जा। वट्टस्मिं ओहनति ओसीदापेतीति अविज्‍जोघो। वट्टस्मिं योजेतीति अविज्‍जायोगो। अप्पहीनवसेन पुनप्पुनं उप्पज्‍जनतो च अविज्‍जानुसयो। मग्गे परियुट्ठितचोरा अद्धिके विय कुसलचित्तं परियुट्ठाति गण्हाति विलुम्पतीति अविज्‍जापरियुट्ठानं। यथा नगरद्वारे पलिघसङ्खाताय लङ्गिया पतिताय अन्तोनगरे मनुस्सानं बहिनगरगमनम्पि बहिनगरे मनुस्सानं अन्तोनगरपवेसनम्पि पच्छिज्‍जति, एवमेव यस्स सक्‍कायनगरे अयं पतिता तस्स निब्बानसम्पापकं ञाणगमनं पच्छिज्‍जतीति अविज्‍जालङ्गी नाम होति। अकुसलञ्‍च तं मूलञ्‍च, अकुसलानं वा मूलन्ति अकुसलमूलं। तं पन न अञ्‍ञं, इधाधिप्पेतो मोहोति मोहो अकुसलमूलं। अयं वुच्‍चति अविज्‍जाति अयं एवंलक्खणा अविज्‍जा नामाति वुच्‍चति। एवं पञ्‍चवीसतिपदवसेन अविज्‍जाय लक्खणं वेदितब्बं।

    Sampajaññantipi paññā. Sā atthatthaṃ kāraṇakāraṇaṃ catusaccadhammaṃ sammā pajānāti. Avijjā pana uppajjitvā taṃ ākāraṃ pajānituṃ na detīti asampajaññaṃ. Mohanavasena moho. Pamohanavasena pamoho. Sammohanavasena sammoho. Avindiyaṃ vindatītiādivasena avijjā. Vaṭṭasmiṃ ohanati osīdāpetīti avijjogho. Vaṭṭasmiṃ yojetīti avijjāyogo. Appahīnavasena punappunaṃ uppajjanato ca avijjānusayo. Magge pariyuṭṭhitacorā addhike viya kusalacittaṃ pariyuṭṭhāti gaṇhāti vilumpatīti avijjāpariyuṭṭhānaṃ. Yathā nagaradvāre palighasaṅkhātāya laṅgiyā patitāya antonagare manussānaṃ bahinagaragamanampi bahinagare manussānaṃ antonagarapavesanampi pacchijjati, evameva yassa sakkāyanagare ayaṃ patitā tassa nibbānasampāpakaṃ ñāṇagamanaṃ pacchijjatīti avijjālaṅgī nāma hoti. Akusalañca taṃ mūlañca, akusalānaṃ vā mūlanti akusalamūlaṃ. Taṃ pana na aññaṃ, idhādhippeto mohoti moho akusalamūlaṃ. Ayaṃ vuccati avijjāti ayaṃ evaṃlakkhaṇā avijjā nāmāti vuccati. Evaṃ pañcavīsatipadavasena avijjāya lakkhaṇaṃ veditabbaṃ.

    एवंलक्खणा पनायं अविज्‍जा दुक्खादीसु अञ्‍ञाणन्ति वुत्तापि दुक्खसच्‍चस्स एकदेसो होति, सहजाता होति, तं आरम्मणं करोति, छादेति; समुदयसच्‍चस्स न एकदेसो होति, सहजाता होति, तं आरम्मणं करोति, छादेति; निरोधसच्‍चस्स नेव एकदेसो होति, न सहजाता, न तं आरम्मणं करोति, केवलं छादेति; मग्गसच्‍चस्सापि न एकदेसो, न सहजाता, न तं आरम्मणं करोति, केवलं छादेति। दुक्खारम्मणता अविज्‍जा उप्पज्‍जति, तञ्‍च छादेति। समुदयारम्मणता अविज्‍जा उप्पज्‍जति, तञ्‍च छादेति। निरोधारम्मणता अविज्‍जा नुप्पज्‍जति, तञ्‍च छादेति। मग्गारम्मणता अविज्‍जा नूप्पज्‍जति, तञ्‍च छादेति।

    Evaṃlakkhaṇā panāyaṃ avijjā dukkhādīsu aññāṇanti vuttāpi dukkhasaccassa ekadeso hoti, sahajātā hoti, taṃ ārammaṇaṃ karoti, chādeti; samudayasaccassa na ekadeso hoti, sahajātā hoti, taṃ ārammaṇaṃ karoti, chādeti; nirodhasaccassa neva ekadeso hoti, na sahajātā, na taṃ ārammaṇaṃ karoti, kevalaṃ chādeti; maggasaccassāpi na ekadeso, na sahajātā, na taṃ ārammaṇaṃ karoti, kevalaṃ chādeti. Dukkhārammaṇatā avijjā uppajjati, tañca chādeti. Samudayārammaṇatā avijjā uppajjati, tañca chādeti. Nirodhārammaṇatā avijjā nuppajjati, tañca chādeti. Maggārammaṇatā avijjā nūppajjati, tañca chādeti.

    द्वे सच्‍चा दुद्दसत्ता गम्भीरा। द्वे सच्‍चा गम्भीरत्ता दुद्दसा। अपिच खो पन दुक्खनिरोधं अरियसच्‍चं गम्भीरञ्‍चेव दुद्दसञ्‍च। तत्थ दुक्खं नाम पाकटं, लक्खणस्स पन दुद्दसत्ता गम्भीरं नाम जातं। समुदयेपि एसेव नयो। यथा पन महासमुद्दं मन्थेत्वा ओजाय नीहरणं नाम भारो, सिनेरुपादतो वालिकाय उद्धरणं नाम भारो, पब्बतं पीळेत्वा रसस्स नीहरणं नाम भारो; एवमेव द्वे सच्‍चानि गम्भीरताय एव दुद्दसानि, निरोधसच्‍चं पन अतिगम्भीरञ्‍च अतिदुद्दसञ्‍चाति। एवं दुद्दसत्ता गम्भीरानं गम्भीरत्ता च दुद्दसानं चतुन्‍नं अरियसच्‍चानं पटिच्छादकं मोहन्धकारं अयं वुच्‍चति अविज्‍जाति।

    Dve saccā duddasattā gambhīrā. Dve saccā gambhīrattā duddasā. Apica kho pana dukkhanirodhaṃ ariyasaccaṃ gambhīrañceva duddasañca. Tattha dukkhaṃ nāma pākaṭaṃ, lakkhaṇassa pana duddasattā gambhīraṃ nāma jātaṃ. Samudayepi eseva nayo. Yathā pana mahāsamuddaṃ manthetvā ojāya nīharaṇaṃ nāma bhāro, sinerupādato vālikāya uddharaṇaṃ nāma bhāro, pabbataṃ pīḷetvā rasassa nīharaṇaṃ nāma bhāro; evameva dve saccāni gambhīratāya eva duddasāni, nirodhasaccaṃ pana atigambhīrañca atiduddasañcāti. Evaṃ duddasattā gambhīrānaṃ gambhīrattā ca duddasānaṃ catunnaṃ ariyasaccānaṃ paṭicchādakaṃ mohandhakāraṃ ayaṃ vuccati avijjāti.

    अविज्‍जापदनिद्देसो।

    Avijjāpadaniddeso.

    सङ्खारपदनिद्देसो

    Saṅkhārapadaniddeso

    सङ्खारपदे हेट्ठा वुत्तसङ्खारेसु सङ्खारसद्देन आगतसङ्खारे अनामसित्वा अविज्‍जापच्‍चया सङ्खारेयेव दस्सेन्तो तत्थ कतमे अविज्‍जापच्‍चया सङ्खारा? पुञ्‍ञाभिसङ्खारोतिआदिमाह। तत्थ पुनाति अत्तनो कारकं, पूरेति चस्स अज्झासयं, पुज्‍जञ्‍च भवं निब्बत्तेतीति पुञ्‍ञो। अभिसङ्खरोति विपाकं कटत्तारूपञ्‍चाति अभिसङ्खारो। पुञ्‍ञोव अभिसङ्खारो पुञ्‍ञाभिसङ्खारो। पुञ्‍ञपटिपक्खतो अपुञ्‍ञो। अपुञ्‍ञोव अभिसङ्खारो अपुञ्‍ञाभिसङ्खारो। न इञ्‍जतीति आनेञ्‍जं। आनेञ्‍जमेव अभिसङ्खारो, आनेञ्‍जञ्‍च भवं अभिसङ्खरोतीति आनेञ्‍जाभिसङ्खारो। कायेन पवत्तितो, कायतो वा पवत्तो, कायस्स वा सङ्खारोति कायसङ्खारो। वचीसङ्खारचित्तसङ्खारेसुपि एसेव नयो।

    Saṅkhārapade heṭṭhā vuttasaṅkhāresu saṅkhārasaddena āgatasaṅkhāre anāmasitvā avijjāpaccayā saṅkhāreyeva dassento tattha katame avijjāpaccayā saṅkhārā? Puññābhisaṅkhārotiādimāha. Tattha punāti attano kārakaṃ, pūreti cassa ajjhāsayaṃ, pujjañca bhavaṃ nibbattetīti puñño. Abhisaṅkharoti vipākaṃ kaṭattārūpañcāti abhisaṅkhāro. Puññova abhisaṅkhāro puññābhisaṅkhāro. Puññapaṭipakkhato apuñño. Apuññova abhisaṅkhāro apuññābhisaṅkhāro. Na iñjatīti āneñjaṃ. Āneñjameva abhisaṅkhāro, āneñjañca bhavaṃ abhisaṅkharotīti āneñjābhisaṅkhāro. Kāyena pavattito, kāyato vā pavatto, kāyassa vā saṅkhāroti kāyasaṅkhāro. Vacīsaṅkhāracittasaṅkhāresupi eseva nayo.

    तत्थ पठमत्तिको परिवीमंसनसुत्तवसेन गहितो। तत्थ हि ‘‘पुञ्‍ञञ्‍चे सङ्खारं अभिसङ्खरोति, पुञ्‍ञूपगं होति विञ्‍ञाणं। अपुञ्‍ञञ्‍चे सङ्खारं अभिसङ्खरोति, अपुञ्‍ञुपगं होति विञ्‍ञाणं। आनेञ्‍जञ्‍चे सङ्खारं अभिसङ्खरोति, आनेञ्‍जुपगं होति विञ्‍ञाण’’न्ति (सं॰ नि॰ २.५१) वुत्तं। दुतियत्तिको तदनन्तरस्स विभङ्गसुत्तस्स वसेन गहितो, सम्मादिट्ठिसुत्तपरियायेन (म॰ नि॰ १.१०२) गहितोतिपि वत्तुं वट्टतियेव। तत्थ हि ‘‘तयोमे, भिक्खवे, सङ्खारा। कतमे तयो? कायसङ्खारो, वचीसङ्खारो, चित्तसङ्खारो’’ति (सं॰ नि॰ २.२) वुत्तं। कस्मा पनेतेसं सुत्तानं वसेन ते गहिताति? अयं अभिधम्मो नाम न अधुनाकतो, नापि बाहिरकइसीहि वा सावकेहि वा देवताहि वा भासितो। सब्बञ्‍ञुजिनभासितो पन अयं। अभिधम्मेपि हि सुत्तेपि एकसदिसाव तन्ति निद्दिट्ठाति इमस्सत्थस्स दीपनत्थं।

    Tattha paṭhamattiko parivīmaṃsanasuttavasena gahito. Tattha hi ‘‘puññañce saṅkhāraṃ abhisaṅkharoti, puññūpagaṃ hoti viññāṇaṃ. Apuññañce saṅkhāraṃ abhisaṅkharoti, apuññupagaṃ hoti viññāṇaṃ. Āneñjañce saṅkhāraṃ abhisaṅkharoti, āneñjupagaṃ hoti viññāṇa’’nti (saṃ. ni. 2.51) vuttaṃ. Dutiyattiko tadanantarassa vibhaṅgasuttassa vasena gahito, sammādiṭṭhisuttapariyāyena (ma. ni. 1.102) gahitotipi vattuṃ vaṭṭatiyeva. Tattha hi ‘‘tayome, bhikkhave, saṅkhārā. Katame tayo? Kāyasaṅkhāro, vacīsaṅkhāro, cittasaṅkhāro’’ti (saṃ. ni. 2.2) vuttaṃ. Kasmā panetesaṃ suttānaṃ vasena te gahitāti? Ayaṃ abhidhammo nāma na adhunākato, nāpi bāhirakaisīhi vā sāvakehi vā devatāhi vā bhāsito. Sabbaññujinabhāsito pana ayaṃ. Abhidhammepi hi suttepi ekasadisāva tanti niddiṭṭhāti imassatthassa dīpanatthaṃ.

    इदानि ते सङ्खारे पभेदतो दस्सेतुं तत्थ कतमो पुञ्‍ञाभिसङ्खारोतिआदिमाह। तत्थ कुसला चेतनाति अनियमतो चतुभूमिकचेतनापि वुत्ता। कामावचरा रूपावचराति नियमितत्ता पन अट्ठ कामावचरकुसलचेतना, पञ्‍च रूपावचरकुसलचेतनाति तेरस चेतना पुञ्‍ञाभिसङ्खारो नाम। दानमयातिआदीहि तासंयेव चेतनानं पुञ्‍ञकिरियवत्थुवसेन पवत्ति दस्सिता। तत्थ अट्ठ कामावचराव दानसीलमया होन्ति। भावनामया पन तेरसपि। यथा हि पगुणं धम्मं सज्झायमानो एकं द्वे अनुसन्धिगतेपि न जानाति, पच्छा आवज्‍जन्तो जानाति; एवमेव कसिणपरिकम्मं करोन्तस्स पगुणज्झानं पच्‍चवेक्खन्तस्स पगुणकम्मट्ठानञ्‍च मनसिकरोन्तस्स ञाणविप्पयुत्तापि भावना होति। तेन वुत्तं ‘‘भावनामया पन तेरसपी’’ति।

    Idāni te saṅkhāre pabhedato dassetuṃ tattha katamo puññābhisaṅkhārotiādimāha. Tattha kusalā cetanāti aniyamato catubhūmikacetanāpi vuttā. Kāmāvacarā rūpāvacarāti niyamitattā pana aṭṭha kāmāvacarakusalacetanā, pañca rūpāvacarakusalacetanāti terasa cetanā puññābhisaṅkhāro nāma. Dānamayātiādīhi tāsaṃyeva cetanānaṃ puññakiriyavatthuvasena pavatti dassitā. Tattha aṭṭha kāmāvacarāva dānasīlamayā honti. Bhāvanāmayā pana terasapi. Yathā hi paguṇaṃ dhammaṃ sajjhāyamāno ekaṃ dve anusandhigatepi na jānāti, pacchā āvajjanto jānāti; evameva kasiṇaparikammaṃ karontassa paguṇajjhānaṃ paccavekkhantassa paguṇakammaṭṭhānañca manasikarontassa ñāṇavippayuttāpi bhāvanā hoti. Tena vuttaṃ ‘‘bhāvanāmayā pana terasapī’’ti.

    तत्थ दानमयादीसु ‘‘दानं आरब्भ दानमधिकिच्‍च या उप्पज्‍जति चेतना सञ्‍चेतना चेतयितत्तं – अयं वुच्‍चति दानमयो पुञ्‍ञाभिसङ्खारोति। सीलं आरब्भ…पे॰… भावनं आरब्भ भावनमधिकिच्‍च या उप्पज्‍जति चेतना सञ्‍चेतना चेतयितत्तं – अयं वुच्‍चति भावनामयो पुञ्‍ञाभिसङ्खारो’’ति (विभ॰ ७६९) अयं सङ्खेपदेसना।

    Tattha dānamayādīsu ‘‘dānaṃ ārabbha dānamadhikicca yā uppajjati cetanā sañcetanā cetayitattaṃ – ayaṃ vuccati dānamayo puññābhisaṅkhāroti. Sīlaṃ ārabbha…pe… bhāvanaṃ ārabbha bhāvanamadhikicca yā uppajjati cetanā sañcetanā cetayitattaṃ – ayaṃ vuccati bhāvanāmayo puññābhisaṅkhāro’’ti (vibha. 769) ayaṃ saṅkhepadesanā.

    चीवरादीसु पन चतूसु पच्‍चयेसु रूपादीसु वा छसु आरम्मणेसु अन्‍नादीसु वा दससु दानवत्थूसु तं तं देन्तस्स तेसं उप्पादनतो पट्ठाय पुब्बभागे परिच्‍चागकाले पच्छा सोमनस्सचित्तेन अनुस्सरणे चाति तीसु कालेसु पवत्ता चेतना दानमया नाम। सीलं परिपूरणत्थाय पन ‘पब्बजिस्सामी’ति विहारं गच्छन्तस्स पब्बजन्तस्स मनोरथं मत्थकं पापेत्वा ‘पब्बजितो वतम्हि, साधु सुट्ठू’ति आवज्‍जन्तस्स पातिमोक्खं संवरन्तस्स चीवरादयो पच्‍चये पच्‍चवेक्खन्तस्स आपाथगतेसु रूपादीसु चक्खुद्वारादीनि संवरन्तस्स आजीवं सोधेन्तस्स च पवत्ता चेतना सीलमया नाम। पटिसम्भिदायं वुत्तेन विपस्सनामग्गेन चक्खुं अनिच्‍चतो दुक्खतो अनत्ततो भावेन्तस्स रूपे…पे॰… धम्मे, चक्खुविञ्‍ञाणं…पे॰… मनोविञ्‍ञाणं, चक्खुसम्फस्सं…पे॰… मनोसम्फस्सं, चक्खुसम्फस्सजं वेदनं…पे॰… मनोसम्फस्सजं वेदनं, रूपसञ्‍ञं …पे॰… धम्मसञ्‍ञं जरामरणं अनिच्‍चतो दुक्खतो अनत्ततो भावेन्तस्स पवत्ता चेतना भावनामया नामाति अयं वित्थारकथा।

    Cīvarādīsu pana catūsu paccayesu rūpādīsu vā chasu ārammaṇesu annādīsu vā dasasu dānavatthūsu taṃ taṃ dentassa tesaṃ uppādanato paṭṭhāya pubbabhāge pariccāgakāle pacchā somanassacittena anussaraṇe cāti tīsu kālesu pavattā cetanā dānamayā nāma. Sīlaṃ paripūraṇatthāya pana ‘pabbajissāmī’ti vihāraṃ gacchantassa pabbajantassa manorathaṃ matthakaṃ pāpetvā ‘pabbajito vatamhi, sādhu suṭṭhū’ti āvajjantassa pātimokkhaṃ saṃvarantassa cīvarādayo paccaye paccavekkhantassa āpāthagatesu rūpādīsu cakkhudvārādīni saṃvarantassa ājīvaṃ sodhentassa ca pavattā cetanā sīlamayā nāma. Paṭisambhidāyaṃ vuttena vipassanāmaggena cakkhuṃ aniccato dukkhato anattato bhāventassa rūpe…pe… dhamme, cakkhuviññāṇaṃ…pe… manoviññāṇaṃ, cakkhusamphassaṃ…pe… manosamphassaṃ, cakkhusamphassajaṃ vedanaṃ…pe… manosamphassajaṃ vedanaṃ, rūpasaññaṃ …pe… dhammasaññaṃ jarāmaraṇaṃ aniccato dukkhato anattato bhāventassa pavattā cetanā bhāvanāmayā nāmāti ayaṃ vitthārakathā.

    अपुञ्‍ञाभिसङ्खारनिद्देसे अकुसला चेतनाति द्वादसअकुसलचित्तसम्पयुत्ता चेतना। कामावचराति किञ्‍चापि तत्थ ठपेत्वा द्वे दोमनस्ससहगतचेतना सेसा रूपारूपभवेपि उप्पज्‍जन्ति, तत्थ पन पटिसन्धिं न आकड्ढन्ति, कामावचरेयेव पटिसन्धिवसेन विपाकं अवचारेन्तीति कामावचरात्वेव वुत्ता।

    Apuññābhisaṅkhāraniddese akusalā cetanāti dvādasaakusalacittasampayuttā cetanā. Kāmāvacarāti kiñcāpi tattha ṭhapetvā dve domanassasahagatacetanā sesā rūpārūpabhavepi uppajjanti, tattha pana paṭisandhiṃ na ākaḍḍhanti, kāmāvacareyeva paṭisandhivasena vipākaṃ avacārentīti kāmāvacarātveva vuttā.

    आनेञ्‍जाभिसङ्खारनिद्देसे कुसला चेतना अरूपावचराति चतस्सो अरूपावचरकुसलचेतना। एता हि चतस्सो अनिञ्‍जनट्ठेन अनिञ्‍जनस्स च अभिसङ्खरणट्ठेन आनेञ्‍जाभिसङ्खारोति वुच्‍चन्ति। रूपावचरचतुत्थज्झानतो हि तिस्सो कुसलविपाककिरियाचेतना द्वादस अरूपावचरचेतनाति पञ्‍चदस धम्मा अनिच्‍चलट्ठेन अफन्दनट्ठेन आनेञ्‍जा नाम। तत्थ रूपावचरा कुसला चेतना अनिञ्‍जा समानापि अत्तना सरिक्खकम्पि असरिक्खकम्पि सइञ्‍जनम्पि अनिञ्‍जनम्पि रूपारूपं जनेतीति आनेञ्‍जाभिसङ्खारो नाम न होति। विपाककिरियचेतना पन अविपाकत्ता विपाकं न अभिसङ्खरोन्ति, तथा अरूपावचरा विपाककिरियचेतनापीति एकादसापि एता चेतना आनेञ्‍जाव न अभिसङ्खारा। चतुब्बिधा पन अरूपावचरकुसलचेतना यथा हत्थिअस्सादीनं सदिसाव छाया होन्ति, एवं अत्तना सदिसं निच्‍चलं अरूपमेव जनेतीति आनेञ्‍जाभिसङ्खारोति वुच्‍चतीति।

    Āneñjābhisaṅkhāraniddese kusalā cetanā arūpāvacarāti catasso arūpāvacarakusalacetanā. Etā hi catasso aniñjanaṭṭhena aniñjanassa ca abhisaṅkharaṇaṭṭhena āneñjābhisaṅkhāroti vuccanti. Rūpāvacaracatutthajjhānato hi tisso kusalavipākakiriyācetanā dvādasa arūpāvacaracetanāti pañcadasa dhammā aniccalaṭṭhena aphandanaṭṭhena āneñjā nāma. Tattha rūpāvacarā kusalā cetanā aniñjā samānāpi attanā sarikkhakampi asarikkhakampi saiñjanampi aniñjanampi rūpārūpaṃ janetīti āneñjābhisaṅkhāro nāma na hoti. Vipākakiriyacetanā pana avipākattā vipākaṃ na abhisaṅkharonti, tathā arūpāvacarā vipākakiriyacetanāpīti ekādasāpi etā cetanā āneñjāva na abhisaṅkhārā. Catubbidhā pana arūpāvacarakusalacetanā yathā hatthiassādīnaṃ sadisāva chāyā honti, evaṃ attanā sadisaṃ niccalaṃ arūpameva janetīti āneñjābhisaṅkhāroti vuccatīti.

    एवं पुञ्‍जाभिसङ्खारवसेन तेरस, अपुञ्‍ञाभिसङ्खारवसेन द्वादस, आनेञ्‍जाभिसङ्खारवसेन चतस्सोति सब्बापेता परिपिण्डिता एकूनतिंस चेतना होन्ति। इति भगवा अपरिमाणेसु चक्‍कवाळेसु अपरिमाणानं सत्तानं उप्पज्‍जनककुसलाकुसलचेतना महातुलाय धारयमानो विय, नाळियं पक्खिपित्वा मिनमानो विय च सब्बञ्‍ञुतञाणेन परिच्छिन्दित्वा एकूनतिंसमेव दस्सेसि।

    Evaṃ puñjābhisaṅkhāravasena terasa, apuññābhisaṅkhāravasena dvādasa, āneñjābhisaṅkhāravasena catassoti sabbāpetā paripiṇḍitā ekūnatiṃsa cetanā honti. Iti bhagavā aparimāṇesu cakkavāḷesu aparimāṇānaṃ sattānaṃ uppajjanakakusalākusalacetanā mahātulāya dhārayamāno viya, nāḷiyaṃ pakkhipitvā minamāno viya ca sabbaññutañāṇena paricchinditvā ekūnatiṃsameva dassesi.

    इदानि अपरिमाणेसु चक्‍कवाळेसु अपरिमाणा सत्ता कुसलाकुसलकम्मं आयूहमाना येहि द्वारेहि आयूहन्ति, तानि तीणि कम्मद्वारानि दस्सेन्तो तत्थ कतमो कायसङ्खारो? कायसञ्‍चेतनातिआदिमाह। तत्थ कायसञ्‍चेतनाति कायविञ्‍ञत्तिं समुट्ठापेत्वा कायद्वारतो पवत्ता अट्ठ कामावचरकुसलचेतना द्वादस अकुसलचेतनाति समवीसति चेतना; कायद्वारे आदानग्गहणचोपनं पापयमाना उप्पन्‍ना वीसति कुसलाकुसलचेतनातिपि वत्तुं वट्टति।

    Idāni aparimāṇesu cakkavāḷesu aparimāṇā sattā kusalākusalakammaṃ āyūhamānā yehi dvārehi āyūhanti, tāni tīṇi kammadvārāni dassento tattha katamo kāyasaṅkhāro? Kāyasañcetanātiādimāha. Tattha kāyasañcetanāti kāyaviññattiṃ samuṭṭhāpetvā kāyadvārato pavattā aṭṭha kāmāvacarakusalacetanā dvādasa akusalacetanāti samavīsati cetanā; kāyadvāre ādānaggahaṇacopanaṃ pāpayamānā uppannā vīsati kusalākusalacetanātipi vattuṃ vaṭṭati.

    वचीसञ्‍चेतनाति वचीविञ्‍ञत्तिं समुट्ठापेत्वा वचीद्वारतो पवत्ता तायेव वीसति चेतना; वचीद्वारे हनुसञ्‍चोपनं वाक्यभेदं पापयमाना उप्पन्‍ना वीसति चेतनातिपि वत्तुं वट्टति। अभिञ्‍ञाचेतना पनेत्थ परतो विञ्‍ञाणस्स पच्‍चयो न होतीति न गहिता। यथा च अभिञ्‍ञाचेतना, एवं उद्धच्‍चचेतनापि न होति। तस्मा सापि विञ्‍ञाणस्स पच्‍चयभावे अपनेतब्बा। अविज्‍जापच्‍चया पन सब्बापेता होन्ति।

    Vacīsañcetanāti vacīviññattiṃ samuṭṭhāpetvā vacīdvārato pavattā tāyeva vīsati cetanā; vacīdvāre hanusañcopanaṃ vākyabhedaṃ pāpayamānā uppannā vīsati cetanātipi vattuṃ vaṭṭati. Abhiññācetanā panettha parato viññāṇassa paccayo na hotīti na gahitā. Yathā ca abhiññācetanā, evaṃ uddhaccacetanāpi na hoti. Tasmā sāpi viññāṇassa paccayabhāve apanetabbā. Avijjāpaccayā pana sabbāpetā honti.

    मनोसञ्‍चेतनाति उभोपि विञ्‍ञत्तियो असमुट्ठापेत्वा मनोद्वारे उप्पन्‍ना सब्बापि एकूनतिंस चेतना। इति भगवा अपरिमाणेसु चक्‍कवाळेसु अपरिमाणा सत्ता कुसलाकुसलकम्मं आयूहमाना इमेहि तीहि द्वारेहि आयूहन्तीति आयूहनकम्मद्वारं दस्सेसि।

    Manosañcetanāti ubhopi viññattiyo asamuṭṭhāpetvā manodvāre uppannā sabbāpi ekūnatiṃsa cetanā. Iti bhagavā aparimāṇesu cakkavāḷesu aparimāṇā sattā kusalākusalakammaṃ āyūhamānā imehi tīhi dvārehi āyūhantīti āyūhanakammadvāraṃ dassesi.

    इमेसं पन द्विन्‍नम्पि तिकानं अञ्‍ञमञ्‍ञं सम्पयोगो वेदितब्बो। कथं? पुञ्‍ञाभिसङ्खारो हि कायदुच्‍चरिता विरमन्तस्स सिया कायसङ्खारो, वचीदुच्‍चरिता विरमन्तस्स सिया वचीसङ्खारो। एवं अट्ठ कुसलचेतना कामावचरा पुञ्‍ञाभिसङ्खारो च होति कायसङ्खारो च वचीसङ्खारो च। मनोद्वारे उप्पन्‍ना पन तेरस चेतना पुञ्‍ञाभिसङ्खारो च होति चित्तसङ्खारो च। अपुञ्‍ञाभिसङ्खारोपि कायदुच्‍चरितवसेन पवत्तियं सिया कायसङ्खारो, वचीदुच्‍चरितवसेन पवत्तियं सिया वचीसङ्खारो, द्वे द्वारानि मुञ्‍चित्वा मनोद्वारे पवत्तियं सिया चित्तसङ्खारोति। एवं अपुञ्‍ञाभिसङ्खारो कायसङ्खारोपि होति वचीसङ्खारोपि चित्तसङ्खारोपि।

    Imesaṃ pana dvinnampi tikānaṃ aññamaññaṃ sampayogo veditabbo. Kathaṃ? Puññābhisaṅkhāro hi kāyaduccaritā viramantassa siyā kāyasaṅkhāro, vacīduccaritā viramantassa siyā vacīsaṅkhāro. Evaṃ aṭṭha kusalacetanā kāmāvacarā puññābhisaṅkhāro ca hoti kāyasaṅkhāro ca vacīsaṅkhāro ca. Manodvāre uppannā pana terasa cetanā puññābhisaṅkhāro ca hoti cittasaṅkhāro ca. Apuññābhisaṅkhāropi kāyaduccaritavasena pavattiyaṃ siyā kāyasaṅkhāro, vacīduccaritavasena pavattiyaṃ siyā vacīsaṅkhāro, dve dvārāni muñcitvā manodvāre pavattiyaṃ siyā cittasaṅkhāroti. Evaṃ apuññābhisaṅkhāro kāyasaṅkhāropi hoti vacīsaṅkhāropi cittasaṅkhāropi.

    कायसङ्खारो पन सिया पुञ्‍ञाभिसङ्खारो, सिया अपुञ्‍ञाभिसङ्खारो, न आनेञ्‍जाभिसङ्खारो। तथा वचीसङ्खारो। चित्तसङ्खारो पन सिया पुञ्‍ञाभिसङ्खारो , सिया अपुञ्‍ञाभिसङ्खारो, सिया आनेञ्‍जाभिसङ्खारोति। इमे अविज्‍जापच्‍चया सङ्खारा नाम।

    Kāyasaṅkhāro pana siyā puññābhisaṅkhāro, siyā apuññābhisaṅkhāro, na āneñjābhisaṅkhāro. Tathā vacīsaṅkhāro. Cittasaṅkhāro pana siyā puññābhisaṅkhāro , siyā apuññābhisaṅkhāro, siyā āneñjābhisaṅkhāroti. Ime avijjāpaccayā saṅkhārā nāma.

    कथं पनेतं जानितब्बं – इमे सङ्खारा अविज्‍जापच्‍चया होन्तीति? अविज्‍जाभावे भावतो। यस्स हि दुक्खादीसु अविज्‍जासङ्खातं अञ्‍ञाणं अप्पहीनं होति, सो दुक्खे ताव पुब्बन्तादीसु च अञ्‍ञाणेन संसारदुक्खं सुखसञ्‍ञाय गहेत्वा तस्स हेतुभूते तिविधेपि सङ्खारे आरभति , समुदये अञ्‍ञाणेन दुक्खहेतुभूतेपि तण्हापरिक्खारे सङ्खारे सुखहेतुतो मञ्‍ञमानो आरभति, निरोधे पन मग्गे च अञ्‍ञाणेन दुक्खस्स अनिरोधभूतेपि गतिविसेसे दुक्खनिरोधसञ्‍ञी हुत्वा निरोधस्स च अमग्गभूतेसुपि यञ्‍ञामरतपादीसु निरोधमग्गसञ्‍ञी हुत्वा दुक्खनिरोधं पत्थयमानो यञ्‍ञामरतपादिमुखेन तिविधेपि सङ्खारे आरभति।

    Kathaṃ panetaṃ jānitabbaṃ – ime saṅkhārā avijjāpaccayā hontīti? Avijjābhāve bhāvato. Yassa hi dukkhādīsu avijjāsaṅkhātaṃ aññāṇaṃ appahīnaṃ hoti, so dukkhe tāva pubbantādīsu ca aññāṇena saṃsāradukkhaṃ sukhasaññāya gahetvā tassa hetubhūte tividhepi saṅkhāre ārabhati , samudaye aññāṇena dukkhahetubhūtepi taṇhāparikkhāre saṅkhāre sukhahetuto maññamāno ārabhati, nirodhe pana magge ca aññāṇena dukkhassa anirodhabhūtepi gativisese dukkhanirodhasaññī hutvā nirodhassa ca amaggabhūtesupi yaññāmaratapādīsu nirodhamaggasaññī hutvā dukkhanirodhaṃ patthayamāno yaññāmaratapādimukhena tividhepi saṅkhāre ārabhati.

    अपिच सो ताय चतूसु सच्‍चेसु अप्पहीनाविज्‍जताय विसेसतो जातिजरारोगमरणादिअनेकादीनववोकिण्णं पुञ्‍ञफलसङ्खातं दुक्खं दुक्खतो अजानन्तो तस्स अधिगमाय कायवचीचित्तसङ्खारभेदं पुञ्‍ञाभिसङ्खारं आरभति देवच्छरकामको विय मरुपपातं; सुखसम्मतस्सापि च तस्स पुञ्‍ञफलस्स अन्ते महापरिळाहजनकं विपरिणामदुक्खतं अप्पस्सादतञ्‍च अपस्सन्तोपि तप्पच्‍चयं वुत्तप्पकारमेव पुञ्‍ञाभिसङ्खारं आरभति सलभो विय दीपसिखाभिनिपातं, मधुबिन्दुगिद्धो विय च मधुलित्तसत्थधारालेहनं।

    Apica so tāya catūsu saccesu appahīnāvijjatāya visesato jātijarārogamaraṇādianekādīnavavokiṇṇaṃ puññaphalasaṅkhātaṃ dukkhaṃ dukkhato ajānanto tassa adhigamāya kāyavacīcittasaṅkhārabhedaṃ puññābhisaṅkhāraṃ ārabhati devaccharakāmako viya marupapātaṃ; sukhasammatassāpi ca tassa puññaphalassa ante mahāpariḷāhajanakaṃ vipariṇāmadukkhataṃ appassādatañca apassantopi tappaccayaṃ vuttappakārameva puññābhisaṅkhāraṃ ārabhati salabho viya dīpasikhābhinipātaṃ, madhubindugiddho viya ca madhulittasatthadhārālehanaṃ.

    कामूपसेवनादीसु च सविपाकेसु आदीनवं अपस्सन्तो सुखसञ्‍ञाय चेव किलेसाभिभूतताय च द्वारत्तयप्पवत्तम्पि अपुञ्‍ञाभिसङ्खारं आरभति बालो विय गूथकीळनं, मरितुकामो विय च विसखादनं। आरुप्पविपाकेसु चापि सङ्खारविपरिणामदुक्खतं अनवबुज्झमानो सस्सतादिविपल्‍लासेन चित्तसङ्खारभूतं आनेञ्‍जाभिसङ्खारं आरभति दिसामूळ्हो विय पिसाचनगराभिमुखमग्गगमनं।

    Kāmūpasevanādīsu ca savipākesu ādīnavaṃ apassanto sukhasaññāya ceva kilesābhibhūtatāya ca dvārattayappavattampi apuññābhisaṅkhāraṃ ārabhati bālo viya gūthakīḷanaṃ, maritukāmo viya ca visakhādanaṃ. Āruppavipākesu cāpi saṅkhāravipariṇāmadukkhataṃ anavabujjhamāno sassatādivipallāsena cittasaṅkhārabhūtaṃ āneñjābhisaṅkhāraṃ ārabhati disāmūḷho viya pisācanagarābhimukhamaggagamanaṃ.

    एवं यस्मा अविज्‍जाभावतोव सङ्खारभावो, न अभावतो; तस्मा जानितब्बमेतं – इमे सङ्खारा अविज्‍जापच्‍चया होन्तीति। वुत्तम्पि चेतं – ‘‘अविद्वा, भिक्खवे, अविज्‍जागतो पुञ्‍ञाभिसङ्खारम्पि अभिसङ्खरोति, अपुञ्‍ञाभिसङ्खारम्पि अभिसङ्खरोति, आनेञ्‍जाभिसङ्खारम्पि अभिसङ्खरोति। यतो खो, भिक्खवे, भिक्खुनो अविज्‍जा पहीना, विज्‍जा उप्पन्‍ना, सो अविज्‍जाविरागा विज्‍जुप्पादा नेव पुञ्‍ञाभिसङ्खारं अभिसङ्खरोती’’ति।

    Evaṃ yasmā avijjābhāvatova saṅkhārabhāvo, na abhāvato; tasmā jānitabbametaṃ – ime saṅkhārā avijjāpaccayā hontīti. Vuttampi cetaṃ – ‘‘avidvā, bhikkhave, avijjāgato puññābhisaṅkhārampi abhisaṅkharoti, apuññābhisaṅkhārampi abhisaṅkharoti, āneñjābhisaṅkhārampi abhisaṅkharoti. Yato kho, bhikkhave, bhikkhuno avijjā pahīnā, vijjā uppannā, so avijjāvirāgā vijjuppādā neva puññābhisaṅkhāraṃ abhisaṅkharotī’’ti.

    एत्थाह – गण्हाम ताव एतं ‘अविज्‍जा सङ्खारानं पच्‍चयो’ति। इदं पन वत्तब्बं – ‘कतमेसं सङ्खारानं कथं पच्‍चयो होती’ति? तत्रिदं वुच्‍चति –

    Etthāha – gaṇhāma tāva etaṃ ‘avijjā saṅkhārānaṃ paccayo’ti. Idaṃ pana vattabbaṃ – ‘katamesaṃ saṅkhārānaṃ kathaṃ paccayo hotī’ti? Tatridaṃ vuccati –

    पच्‍चयो होति पुञ्‍ञानं, दुविधानेकधा पन।

    Paccayo hoti puññānaṃ, duvidhānekadhā pana;

    परेसं पच्छिमानं सा, एकधा पच्‍चयो मता॥

    Paresaṃ pacchimānaṃ sā, ekadhā paccayo matā.

    तत्थ ‘पुञ्‍ञानं दुविधा’ति आरम्मणपच्‍चयेन च उपनिस्सयपच्‍चयेन चाति द्वेधा पच्‍चयो होति। सा हि अविज्‍जं खयतो वयतो सम्मसनकाले कामावचरानं पुञ्‍ञाभिसङ्खारानं आरम्मणपच्‍चयेन पच्‍चयो होति, अभिञ्‍ञाचित्तेन समोहचित्तजाननकाले रूपावचरानं, अविज्‍जासमतिक्‍कमनत्थाय पन दानादीनि चेव कामावचरपुञ्‍ञकिरियवत्थूनि पूरेन्तस्स रूपावचरज्झानानि च उप्पादेन्तस्स द्विन्‍नम्पि तेसं उपनिस्सयपच्‍चयेन पच्‍चयो होति; तथा अविज्‍जासम्मूळ्हत्ता कामभवरूपभवसम्पत्तियो पत्थेत्वा तानेव पुञ्‍ञानि करोन्तस्स।

    Tattha ‘puññānaṃ duvidhā’ti ārammaṇapaccayena ca upanissayapaccayena cāti dvedhā paccayo hoti. Sā hi avijjaṃ khayato vayato sammasanakāle kāmāvacarānaṃ puññābhisaṅkhārānaṃ ārammaṇapaccayena paccayo hoti, abhiññācittena samohacittajānanakāle rūpāvacarānaṃ, avijjāsamatikkamanatthāya pana dānādīni ceva kāmāvacarapuññakiriyavatthūni pūrentassa rūpāvacarajjhānāni ca uppādentassa dvinnampi tesaṃ upanissayapaccayena paccayo hoti; tathā avijjāsammūḷhattā kāmabhavarūpabhavasampattiyo patthetvā tāneva puññāni karontassa.

    ‘अनेकधा पन परेस’न्ति अपुञ्‍ञाभिसङ्खारानं अनेकधा पच्‍चयो होति। कथं? एसा हि अविज्‍जं आरब्भ रागादीनं उप्पज्‍जनकाले आरम्मणपच्‍चयेन, गरुं कत्वा अस्सादनकाले आरम्मणाधिपतिआरम्मणूपनिस्सयेहि, अविज्‍जासम्मूळ्हस्स अनादीनवदस्साविनो पाणातिपातादीनि करोन्तस्स उपनिस्सयपच्‍चयेन, दुतियजवनादीनं अनन्तरसमनन्तरानन्तरूपनिस्सयासेवननत्थिविगतपच्‍चयेहि, यं किञ्‍चि अकुसलं करोन्तस्स हेतुसहजातअञ्‍ञमञ्‍ञनिस्सयसम्पयुत्तअत्थिअविगतपच्‍चयेहीति अनेकधा पच्‍चयो होति।

    ‘Anekadhā pana paresa’nti apuññābhisaṅkhārānaṃ anekadhā paccayo hoti. Kathaṃ? Esā hi avijjaṃ ārabbha rāgādīnaṃ uppajjanakāle ārammaṇapaccayena, garuṃ katvā assādanakāle ārammaṇādhipatiārammaṇūpanissayehi, avijjāsammūḷhassa anādīnavadassāvino pāṇātipātādīni karontassa upanissayapaccayena, dutiyajavanādīnaṃ anantarasamanantarānantarūpanissayāsevananatthivigatapaccayehi, yaṃ kiñci akusalaṃ karontassa hetusahajātaaññamaññanissayasampayuttaatthiavigatapaccayehīti anekadhā paccayo hoti.

    ‘पच्छिमानं सा एकधा पच्‍चयो मता’ति आनेञ्‍जाभिसङ्खारानं उपनिस्सयपच्‍चयेनेव एकधा पच्‍चयो मता। सो पनस्सा उपनिस्सयभावो पुञ्‍ञाभिसङ्खारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बोति।

    ‘Pacchimānaṃ sā ekadhā paccayo matā’ti āneñjābhisaṅkhārānaṃ upanissayapaccayeneva ekadhā paccayo matā. So panassā upanissayabhāvo puññābhisaṅkhāre vuttanayeneva veditabboti.

    एत्थाह – ‘किं पनायमेकाव अविज्‍जा सङ्खारानं पच्‍चयो उदाहु अञ्‍ञेपि पच्‍चया होन्ती’ति? किञ्‍चेत्थ यदि ताव एकाव एककारणवादो आपज्‍जति। अथ ‘अञ्‍ञेपि सन्ति अविज्‍जापच्‍चया सङ्खारा’ति एककारणनिद्देसो नुपपज्‍जतीति? न नुपपज्‍जति। कस्मा? यस्मा –

    Etthāha – ‘kiṃ panāyamekāva avijjā saṅkhārānaṃ paccayo udāhu aññepi paccayā hontī’ti? Kiñcettha yadi tāva ekāva ekakāraṇavādo āpajjati. Atha ‘aññepi santi avijjāpaccayā saṅkhārā’ti ekakāraṇaniddeso nupapajjatīti? Na nupapajjati. Kasmā? Yasmā –

    एकं न एकतो इध, नानेकमनेकतोपि नो एकं।

    Ekaṃ na ekato idha, nānekamanekatopi no ekaṃ;

    फलमत्थि अत्थि पन एक-हेतुफलदीपने अत्थो॥

    Phalamatthi atthi pana eka-hetuphaladīpane attho.

    एकतो हि कारणतो न इध किञ्‍चि एकं फलमत्थि, न अनेकं। नापि अनेकेहि कारणेहि एकं। अनेकेहि पन कारणेहि अनेकमेव होति। तथा हि अनेकेहि उतुपथवीबीजसलिलसङ्खातेहि कारणेहि अनेकमेव रूपगन्धरसादिअङ्कुरसङ्खातं फलमुप्पज्‍जमानं दिस्सति। यं पनेतं ‘‘अविज्‍जापच्‍चया सङ्खारा, सङ्खारपच्‍चया विञ्‍ञाण’’न्ति एकेकहेतुफलदीपनं कतं, तत्थ अत्थो अत्थि, पयोजनं विज्‍जति।

    Ekato hi kāraṇato na idha kiñci ekaṃ phalamatthi, na anekaṃ. Nāpi anekehi kāraṇehi ekaṃ. Anekehi pana kāraṇehi anekameva hoti. Tathā hi anekehi utupathavībījasalilasaṅkhātehi kāraṇehi anekameva rūpagandharasādiaṅkurasaṅkhātaṃ phalamuppajjamānaṃ dissati. Yaṃ panetaṃ ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā, saṅkhārapaccayā viññāṇa’’nti ekekahetuphaladīpanaṃ kataṃ, tattha attho atthi, payojanaṃ vijjati.

    भगवा हि कत्थचि पधानत्ता, कत्थचि पाकटत्ता, कत्थचि असाधारणत्ता, देसनाविलासस्स च वेनेय्यानञ्‍च अनुरूपतो एकमेवहेतुं वा फलं वा दीपेति; ‘‘फस्सपच्‍चया वेदना’’ति (दी॰ नि॰ २.९७) हि एकमेव हेतुं फलञ्‍चाह। फस्सो हि वेदनाय पधानहेतु यथाफस्सं वेदनाववत्थानतो। वेदना च फस्सस्स पधानफलं यथावेदनं फस्सववत्थानतो।

    Bhagavā hi katthaci padhānattā, katthaci pākaṭattā, katthaci asādhāraṇattā, desanāvilāsassa ca veneyyānañca anurūpato ekamevahetuṃ vā phalaṃ vā dīpeti; ‘‘phassapaccayā vedanā’’ti (dī. ni. 2.97) hi ekameva hetuṃ phalañcāha. Phasso hi vedanāya padhānahetu yathāphassaṃ vedanāvavatthānato. Vedanā ca phassassa padhānaphalaṃ yathāvedanaṃ phassavavatthānato.

    ‘‘सेम्हसमुट्ठाना आबाधा’’ति (महानि॰ ५) पाकटत्ता एकं हेतुमाह। पाकटो हेत्थ सेम्हो, न कम्मादयो। ‘‘ये केचि, भिक्खवे, अकुसला धम्मा, सब्बेते अयोनिसोमनसिकारमूलका’’ति असाधारणत्ता एकं हेतुमाह; असाधारणो हि अयोनिसोमनसिकारो अकुसलानं, साधारणानि वत्थारम्मणादीनीति।

    ‘‘Semhasamuṭṭhānā ābādhā’’ti (mahāni. 5) pākaṭattā ekaṃ hetumāha. Pākaṭo hettha semho, na kammādayo. ‘‘Ye keci, bhikkhave, akusalā dhammā, sabbete ayonisomanasikāramūlakā’’ti asādhāraṇattā ekaṃ hetumāha; asādhāraṇo hi ayonisomanasikāro akusalānaṃ, sādhāraṇāni vatthārammaṇādīnīti.

    तस्मा अयमिध अविज्‍जा विज्‍जमानेसुपि अञ्‍ञेसु वत्थारम्मणसहजातधम्मादीसु सङ्खारकारणेसु ‘‘अस्सादानुपस्सिनो तण्हा पवड्ढती’’ति (सं॰ नि॰ २.५२) च ‘‘अविज्‍जासमुदया आसवसमुदयो’’ति (म॰ नि॰ १.१०४) च वचनतो अञ्‍ञेसम्पि तण्हादीनं सङ्खारहेतूनं हेतूति पधानत्ता, ‘‘अविद्वा, भिक्खवे, अविज्‍जागतो पुञ्‍ञाभिसङ्खारम्पि अभिसङ्खरोती’’ति पाकटत्ता असाधारणत्ता च सङ्खारानं हेतुभावेन दीपिताति वेदितब्बा। एतेनेव च एकेकहेतुफलदीपनपरिहारवचनेन सब्बत्थ एकेकहेतुफलदीपने पयोजनं वेदितब्बन्ति।

    Tasmā ayamidha avijjā vijjamānesupi aññesu vatthārammaṇasahajātadhammādīsu saṅkhārakāraṇesu ‘‘assādānupassino taṇhā pavaḍḍhatī’’ti (saṃ. ni. 2.52) ca ‘‘avijjāsamudayā āsavasamudayo’’ti (ma. ni. 1.104) ca vacanato aññesampi taṇhādīnaṃ saṅkhārahetūnaṃ hetūti padhānattā, ‘‘avidvā, bhikkhave, avijjāgato puññābhisaṅkhārampi abhisaṅkharotī’’ti pākaṭattā asādhāraṇattā ca saṅkhārānaṃ hetubhāvena dīpitāti veditabbā. Eteneva ca ekekahetuphaladīpanaparihāravacanena sabbattha ekekahetuphaladīpane payojanaṃ veditabbanti.

    एत्थाह – एवं सन्तेपि एकन्तानिट्ठफलाय सावज्‍जाय अविज्‍जाय कथं पुञ्‍ञानेञ्‍जाभिसङ्खारपच्‍चयत्तं युज्‍जति? न हि निम्बबीजतो उच्छु उप्पज्‍जतीति। कथं न युज्‍जिस्सति? लोकस्मिञ्हि –

    Etthāha – evaṃ santepi ekantāniṭṭhaphalāya sāvajjāya avijjāya kathaṃ puññāneñjābhisaṅkhārapaccayattaṃ yujjati? Na hi nimbabījato ucchu uppajjatīti. Kathaṃ na yujjissati? Lokasmiñhi –

    विरुद्धो चाविरुद्धो च, सदिसासदिसो तथा।

    Viruddho cāviruddho ca, sadisāsadiso tathā;

    धम्मानं पच्‍चयो सिद्धो, विपाका एव ते च न॥

    Dhammānaṃ paccayo siddho, vipākā eva te ca na.

    धम्मानञ्हि ठानसभावकिच्‍चादिविरुद्धो च अविरुद्धो च पच्‍चयो लोके सिद्धो। पुरिमचित्तञ्हि अपरचित्तस्स ठानविरुद्धो पच्‍चयो, पुरिमसिप्पादिसिक्खा च पच्छापवत्तमानानं सिप्पादिकिरियानं। कम्मं रूपस्स सभावविरुद्धो पच्‍चयो, खीरादीनि च दधिआदीनं। आलोको चक्खुविञ्‍ञाणस्स किच्‍चविरुद्धो, गुळादयो च आसवादीनं। चक्खुरूपादयो पन चक्खुविञ्‍ञाणादीनं ठानाविरुद्धा पच्‍चया । पुरिमजवनादयो पच्छिमजवनादीनं सभावाविरुद्धा किच्‍चाविरुद्धा च।

    Dhammānañhi ṭhānasabhāvakiccādiviruddho ca aviruddho ca paccayo loke siddho. Purimacittañhi aparacittassa ṭhānaviruddho paccayo, purimasippādisikkhā ca pacchāpavattamānānaṃ sippādikiriyānaṃ. Kammaṃ rūpassa sabhāvaviruddho paccayo, khīrādīni ca dadhiādīnaṃ. Āloko cakkhuviññāṇassa kiccaviruddho, guḷādayo ca āsavādīnaṃ. Cakkhurūpādayo pana cakkhuviññāṇādīnaṃ ṭhānāviruddhā paccayā . Purimajavanādayo pacchimajavanādīnaṃ sabhāvāviruddhā kiccāviruddhā ca.

    यथा च विरुद्धाविरुद्धा पच्‍चया सिद्धा, एवं सदिसासदिसापि। सदिसमेव हि उतुआहारसङ्खातं रूपं रूपस्स पच्‍चयो होति, सालिबीजादीनि च सालिफलादीनं। असदिसम्पि रूपं अरूपस्स, अरूपञ्‍च रूपस्स पच्‍चयो होति; गोलोमाविलोमविसाणदधितिलपिट्ठादीनि च दब्बभूतिणकादीनं। येसञ्‍च धम्मानं ये विरुद्धाविरुद्धा सदिसासदिसा पच्‍चया, न ते धम्मा तेसं धम्मानं विपाकायेव। इति अयं अविज्‍जा विपाकवसेन एकन्तानिट्ठफलसभाववसेन च सावज्‍जापि समाना सब्बेसम्पि एतेसं पुञ्‍ञाभिसङ्खारादीनं यथानुरूपं ठानकिच्‍चसभावविरुद्धाविरुद्धपच्‍चयवसेन सदिसासदिसपच्‍चयवसेन च पच्‍चयो होतीति वेदितब्बा।

    Yathā ca viruddhāviruddhā paccayā siddhā, evaṃ sadisāsadisāpi. Sadisameva hi utuāhārasaṅkhātaṃ rūpaṃ rūpassa paccayo hoti, sālibījādīni ca sāliphalādīnaṃ. Asadisampi rūpaṃ arūpassa, arūpañca rūpassa paccayo hoti; golomāvilomavisāṇadadhitilapiṭṭhādīni ca dabbabhūtiṇakādīnaṃ. Yesañca dhammānaṃ ye viruddhāviruddhā sadisāsadisā paccayā, na te dhammā tesaṃ dhammānaṃ vipākāyeva. Iti ayaṃ avijjā vipākavasena ekantāniṭṭhaphalasabhāvavasena ca sāvajjāpi samānā sabbesampi etesaṃ puññābhisaṅkhārādīnaṃ yathānurūpaṃ ṭhānakiccasabhāvaviruddhāviruddhapaccayavasena sadisāsadisapaccayavasena ca paccayo hotīti veditabbā.

    सो चस्सा पच्‍चयभावो ‘‘यस्स हि दुक्खादीसु अविज्‍जासङ्खातं अञ्‍ञाणं अप्पहीनं होति, सो दुक्खे ताव पुब्बन्तादीसु च अञ्‍ञाणेन संसारदुक्खं सुखसञ्‍ञाय गहेत्वा तस्स हेतुभूते तिविधेपि सङ्खारे आरभती’’तिआदिना नयेन वुत्तो एव।

    So cassā paccayabhāvo ‘‘yassa hi dukkhādīsu avijjāsaṅkhātaṃ aññāṇaṃ appahīnaṃ hoti, so dukkhe tāva pubbantādīsu ca aññāṇena saṃsāradukkhaṃ sukhasaññāya gahetvā tassa hetubhūte tividhepi saṅkhāre ārabhatī’’tiādinā nayena vutto eva.

    अपिच अयं अञ्‍ञोपि परियायो –

    Apica ayaṃ aññopi pariyāyo –

    चुतूपपाते संसारे, सङ्खारानञ्‍च लक्खणे।

    Cutūpapāte saṃsāre, saṅkhārānañca lakkhaṇe;

    यो पटिच्‍चसमुप्पन्‍न-धम्मेसु च विमुय्हति॥

    Yo paṭiccasamuppanna-dhammesu ca vimuyhati.

    अभिसङ्खरोति सो एते, सङ्खारे तिविधे यतो।

    Abhisaṅkharoti so ete, saṅkhāre tividhe yato;

    अविज्‍जा पच्‍चयो तेसं, तिविधानम्पि यं ततोति॥

    Avijjā paccayo tesaṃ, tividhānampi yaṃ tatoti.

    कथं पन यो एतेसु विमुय्हति, सो तिविधेपेते सङ्खारे करोतीति चे? चुतिया ताव विमूळ्हो सब्बत्थ ‘‘खन्धानं भेदो मरण’’न्ति चुतिं अगण्हन्तो ‘सत्तो मरति, सत्तस्स देसन्तरसङ्कमन’न्तिआदीनि विकप्पेति। उपपाते विमूळ्हो सब्बत्थ ‘‘खन्धानं पातुभावो जाती’’ति उपपातं अगण्हन्तो ‘सत्तो उपपज्‍जति, सत्तस्स नवसरीरपातुभावो’तिआदीनि विकप्पेति। संसारे विमूळ्हो यो एस –

    Kathaṃ pana yo etesu vimuyhati, so tividhepete saṅkhāre karotīti ce? Cutiyā tāva vimūḷho sabbattha ‘‘khandhānaṃ bhedo maraṇa’’nti cutiṃ agaṇhanto ‘satto marati, sattassa desantarasaṅkamana’ntiādīni vikappeti. Upapāte vimūḷho sabbattha ‘‘khandhānaṃ pātubhāvo jātī’’ti upapātaṃ agaṇhanto ‘satto upapajjati, sattassa navasarīrapātubhāvo’tiādīni vikappeti. Saṃsāre vimūḷho yo esa –

    ‘‘खन्धानञ्‍च पटिपाटि, धातुआयतनान च।

    ‘‘Khandhānañca paṭipāṭi, dhātuāyatanāna ca;

    अब्बोच्छिन्‍नं वत्तमाना, संसारोति पवुच्‍चती’’ति॥

    Abbocchinnaṃ vattamānā, saṃsāroti pavuccatī’’ti.

    एवं वण्णितो संसारो। तं एवं अगण्हन्तो ‘अयं सत्तो अस्मा लोका परं लोकं गच्छति, परस्मा लोका इमं लोकं आगच्छती’तिआदीनि विकप्पेति। सङ्खारानं लक्खणे विमूळ्हो सङ्खारानं सभावलक्खणं सामञ्‍ञलक्खणञ्‍च अगण्हन्तो सङ्खारे अत्ततो अत्तनियतो धुवतो सुभतो सुखतो च विकप्पेति। पटिच्‍चसमुप्पन्‍नधम्मेसु विमूळ्हो अविज्‍जादीहि सङ्खारादीनं पवत्तिं अगण्हन्तो ‘‘अत्ता जानाति वा न जानाति वा, सो एव करोति च कारेति च सो पटिसन्धियं उपपज्‍जति, तस्स अणुइस्सरादयो कललादिभावेन सरीरं सण्ठपेत्वा इन्द्रियानि सम्पादेन्ति, सो इन्द्रियसम्पन्‍नो फुसति वेदियति तण्हियति उपादियति घटियति, सो पुन भवन्तरे भवती’’ति वा ‘‘सब्बे सत्ता नियतिसङ्गतिभावपरिणता’’ति (दी॰ नि॰ १.१६८) वा विकप्पेति। सो एवं अविज्‍जाय अन्धीकतो एवं विकप्पेन्तो यथा नाम अन्धो पथवियं विचरन्तो मग्गम्पि अमग्गम्पि थलम्पि निन्‍नम्पि समम्पि विसमम्पि पटिपज्‍जति, एवं पुञ्‍ञम्पि अपुञ्‍ञम्पि आनेञ्‍जम्पि सङ्खारं अभिसङ्खरोतीति। तेनेतं वुच्‍चति –

    Evaṃ vaṇṇito saṃsāro. Taṃ evaṃ agaṇhanto ‘ayaṃ satto asmā lokā paraṃ lokaṃ gacchati, parasmā lokā imaṃ lokaṃ āgacchatī’tiādīni vikappeti. Saṅkhārānaṃ lakkhaṇe vimūḷho saṅkhārānaṃ sabhāvalakkhaṇaṃ sāmaññalakkhaṇañca agaṇhanto saṅkhāre attato attaniyato dhuvato subhato sukhato ca vikappeti. Paṭiccasamuppannadhammesu vimūḷho avijjādīhi saṅkhārādīnaṃ pavattiṃ agaṇhanto ‘‘attā jānāti vā na jānāti vā, so eva karoti ca kāreti ca so paṭisandhiyaṃ upapajjati, tassa aṇuissarādayo kalalādibhāvena sarīraṃ saṇṭhapetvā indriyāni sampādenti, so indriyasampanno phusati vediyati taṇhiyati upādiyati ghaṭiyati, so puna bhavantare bhavatī’’ti vā ‘‘sabbe sattā niyatisaṅgatibhāvapariṇatā’’ti (dī. ni. 1.168) vā vikappeti. So evaṃ avijjāya andhīkato evaṃ vikappento yathā nāma andho pathaviyaṃ vicaranto maggampi amaggampi thalampi ninnampi samampi visamampi paṭipajjati, evaṃ puññampi apuññampi āneñjampi saṅkhāraṃ abhisaṅkharotīti. Tenetaṃ vuccati –

    यथापि नाम जच्‍चन्धो, नरो अपरिनायको।

    Yathāpi nāma jaccandho, naro aparināyako;

    एकदा याति मग्गेन, कुम्मग्गेनापि एकदा॥

    Ekadā yāti maggena, kummaggenāpi ekadā.

    संसारे संसरं बालो, तथा अपरिनायको।

    Saṃsāre saṃsaraṃ bālo, tathā aparināyako;

    करोति एकदा पुञ्‍ञं, अपुञ्‍ञमपि एकदा॥

    Karoti ekadā puññaṃ, apuññamapi ekadā.

    यदा ञत्वा च सो धम्मं, सच्‍चानि अभिसमेस्सति।

    Yadā ñatvā ca so dhammaṃ, saccāni abhisamessati;

    तदा अविज्‍जूपसमा, उपसन्तो चरिस्सतीति॥

    Tadā avijjūpasamā, upasanto carissatīti.

    अयं अविज्‍जापच्‍चया सङ्खाराति पदस्मिं वित्थारकथा।

    Ayaṃ avijjāpaccayā saṅkhārāti padasmiṃ vitthārakathā.

    अविज्‍जापच्‍चया सङ्खारपदनिद्देसो।

    Avijjāpaccayā saṅkhārapadaniddeso.

    विञ्‍ञाणपदनिद्देसो

    Viññāṇapadaniddeso

    २२७. सङ्खारपच्‍चया विञ्‍ञाणपदनिद्देसे चक्खुविञ्‍ञाणन्तिआदीसु चक्खुविञ्‍ञाणं कुसलविपाकं अकुसलविपाकन्ति दुविधं होति। तथा सोतघानजिव्हाकायविञ्‍ञाणानि। मनोविञ्‍ञाणं पन कुसलाकुसलविपाका द्वे मनोधातुयो, तिस्सो अहेतुकमनोविञ्‍ञाणधातुयो, अट्ठ सहेतुकानि कामावचरविपाकचित्तानि, पञ्‍च रूपावचरानि, चत्तारि अरूपावचरानीति बावीसतिविधं होति। इति इमेहि छहि विञ्‍ञाणेहि सब्बानिपि बात्तिंस लोकियविपाकविञ्‍ञाणानि सङ्गहितानि होन्ति। लोकुत्तरानि पन वट्टकथायं न युज्‍जन्तीति न गहितानि।

    227. Saṅkhārapaccayā viññāṇapadaniddese cakkhuviññāṇantiādīsu cakkhuviññāṇaṃ kusalavipākaṃ akusalavipākanti duvidhaṃ hoti. Tathā sotaghānajivhākāyaviññāṇāni. Manoviññāṇaṃ pana kusalākusalavipākā dve manodhātuyo, tisso ahetukamanoviññāṇadhātuyo, aṭṭha sahetukāni kāmāvacaravipākacittāni, pañca rūpāvacarāni, cattāri arūpāvacarānīti bāvīsatividhaṃ hoti. Iti imehi chahi viññāṇehi sabbānipi bāttiṃsa lokiyavipākaviññāṇāni saṅgahitāni honti. Lokuttarāni pana vaṭṭakathāyaṃ na yujjantīti na gahitāni.

    तत्थ सिया – कथं पनेतं जानितब्बं ‘इदं वुत्तप्पकारं विञ्‍ञाणं सङ्खारपच्‍चया होती’ति? उपचितकम्माभावे विपाकाभावतो। विपाकञ्हेतं, विपाकञ्‍च न उपचितकम्माभावे उप्पज्‍जति। यदि उप्पज्‍जेय्य, सब्बेसं सब्बविपाकानि उप्पज्‍जेय्युं; न च उप्पज्‍जन्तीति जानितब्बमेतं – ‘सङ्खारपच्‍चया इदं विञ्‍ञाणं होती’ति।

    Tattha siyā – kathaṃ panetaṃ jānitabbaṃ ‘idaṃ vuttappakāraṃ viññāṇaṃ saṅkhārapaccayā hotī’ti? Upacitakammābhāve vipākābhāvato. Vipākañhetaṃ, vipākañca na upacitakammābhāve uppajjati. Yadi uppajjeyya, sabbesaṃ sabbavipākāni uppajjeyyuṃ; na ca uppajjantīti jānitabbametaṃ – ‘saṅkhārapaccayā idaṃ viññāṇaṃ hotī’ti.

    कतरसङ्खारपच्‍चया कतरविञ्‍ञाणन्ति चे? कामावचरपुञ्‍ञाभिसङ्खारपच्‍चया ताव कुसलविपाकानि पञ्‍च चक्खुविञ्‍ञाणादीनि, मनोविञ्‍ञाणे एका मनोधातु, द्वे मनोविञ्‍ञाणधातुयो, अट्ठ कामावचरमहाविपाकानीति सोळस। यथाह –

    Katarasaṅkhārapaccayā kataraviññāṇanti ce? Kāmāvacarapuññābhisaṅkhārapaccayā tāva kusalavipākāni pañca cakkhuviññāṇādīni, manoviññāṇe ekā manodhātu, dve manoviññāṇadhātuyo, aṭṭha kāmāvacaramahāvipākānīti soḷasa. Yathāha –

    ‘‘कामावचरस्स कुसलस्स कम्मस्स कतत्ता उपचितत्ता विपाकं चक्खुविञ्‍ञाणं उप्पन्‍नं होति। तथा सोतघानजिव्हाकायविञ्‍ञाणं उप्पन्‍नं होति, विपाका मनोधातु उप्पन्‍ना होति, मनोविञ्‍ञाणधातु उप्पन्‍ना होति सोमनस्ससहगता, मनोविञ्‍ञाणधातु उप्पन्‍ना होति उपेक्खासहगता, मनोविञ्‍ञाणधातु उप्पन्‍ना होति सोमनस्ससहगता ञाणसम्पयुत्ता, सोमनस्ससहगता ञाणसम्पयुत्ता ससङ्खारेन, सोमनस्ससहगता ञाणविप्पयुत्ता, सोमनस्ससहगता ञाणविप्पयुत्ता ससङ्खारेन, उपेक्खासहगता ञाणसम्पयुत्ता, उपेक्खासहगता ञाणसम्पयुत्ता ससङ्खारेन, उपेक्खासहगता ञाणविप्पयुत्ता, उपेक्खासहगता ञाणविप्पयुत्ता ससङ्खारेना’’ति (ध॰ स॰ ४३१, ४९८)।

    ‘‘Kāmāvacarassa kusalassa kammassa katattā upacitattā vipākaṃ cakkhuviññāṇaṃ uppannaṃ hoti. Tathā sotaghānajivhākāyaviññāṇaṃ uppannaṃ hoti, vipākā manodhātu uppannā hoti, manoviññāṇadhātu uppannā hoti somanassasahagatā, manoviññāṇadhātu uppannā hoti upekkhāsahagatā, manoviññāṇadhātu uppannā hoti somanassasahagatā ñāṇasampayuttā, somanassasahagatā ñāṇasampayuttā sasaṅkhārena, somanassasahagatā ñāṇavippayuttā, somanassasahagatā ñāṇavippayuttā sasaṅkhārena, upekkhāsahagatā ñāṇasampayuttā, upekkhāsahagatā ñāṇasampayuttā sasaṅkhārena, upekkhāsahagatā ñāṇavippayuttā, upekkhāsahagatā ñāṇavippayuttā sasaṅkhārenā’’ti (dha. sa. 431, 498).

    रूपावचरपुञ्‍ञाभिसङ्खारपच्‍चया पन पञ्‍च रूपावचरविपाकानि। यथाह –

    Rūpāvacarapuññābhisaṅkhārapaccayā pana pañca rūpāvacaravipākāni. Yathāha –

    ‘‘तस्सेव रूपावचरस्स कुसलस्स कम्मस्स कतत्ता उपचितत्ता विपाकं विविच्‍चेव कामेहि…पे॰… पठमं झानं…पे॰… पञ्‍चमं झानं उपसम्पज्‍ज विहरती’’ति (ध॰ स॰ ४९९)।

    ‘‘Tasseva rūpāvacarassa kusalassa kammassa katattā upacitattā vipākaṃ vivicceva kāmehi…pe… paṭhamaṃ jhānaṃ…pe… pañcamaṃ jhānaṃ upasampajja viharatī’’ti (dha. sa. 499).

    एवं पुञ्‍ञाभिसङ्खारपच्‍चया एकवीसतिविधं विञ्‍ञाणं होति।

    Evaṃ puññābhisaṅkhārapaccayā ekavīsatividhaṃ viññāṇaṃ hoti.

    अपुञ्‍ञाभिसङ्खारपच्‍चया पन अकुसलविपाकानि पञ्‍च चक्खुविञ्‍ञाणादीनि, एका मनोधातु, एका मनोविञ्‍ञाणधातूति एवं सत्तविधं विञ्‍ञाणं होति। यथाह –

    Apuññābhisaṅkhārapaccayā pana akusalavipākāni pañca cakkhuviññāṇādīni, ekā manodhātu, ekā manoviññāṇadhātūti evaṃ sattavidhaṃ viññāṇaṃ hoti. Yathāha –

    ‘‘अकुसलस्स कम्मस्स कतत्ता उपचितत्ता विपाकं चक्खुविञ्‍ञाणं उप्पन्‍नं होति। तथा सोतघानजिव्हाकायविञ्‍ञाणं , विपाका मनोधातु, विपाका मनोविञ्‍ञाणधातु उप्पन्‍ना होती’’ति (ध॰ स॰ ५५६)।

    ‘‘Akusalassa kammassa katattā upacitattā vipākaṃ cakkhuviññāṇaṃ uppannaṃ hoti. Tathā sotaghānajivhākāyaviññāṇaṃ , vipākā manodhātu, vipākā manoviññāṇadhātu uppannā hotī’’ti (dha. sa. 556).

    आनेञ्‍जाभिसङ्खारपच्‍चया पन चत्तारि अरूपविपाकानीति एवं चतुब्बिधं विञ्‍ञाणं होतीति। यथाह –

    Āneñjābhisaṅkhārapaccayā pana cattāri arūpavipākānīti evaṃ catubbidhaṃ viññāṇaṃ hotīti. Yathāha –

    ‘‘तस्सेव अरूपावचरस्स कुसलस्स कम्मस्स कतत्ता उपचितत्ता विपाकं सब्बसो रूपसञ्‍ञानं समतिक्‍कमा आकासानञ्‍चायतनसञ्‍ञासहगतं…पे॰… विञ्‍ञाणञ्‍चायतनसञ्‍ञासहगतं…पे॰… आकिञ्‍चञ्‍ञायतनसञ्‍ञासहगतं…पे॰… नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञायतनसञ्‍ञासहगतं सुखस्स च पहाना…पे॰… चतुत्थं झानं उपसम्पज्‍ज विहरती’’ति (ध॰ स॰ ५०१)।

    ‘‘Tasseva arūpāvacarassa kusalassa kammassa katattā upacitattā vipākaṃ sabbaso rūpasaññānaṃ samatikkamā ākāsānañcāyatanasaññāsahagataṃ…pe… viññāṇañcāyatanasaññāsahagataṃ…pe… ākiñcaññāyatanasaññāsahagataṃ…pe… nevasaññānāsaññāyatanasaññāsahagataṃ sukhassa ca pahānā…pe… catutthaṃ jhānaṃ upasampajja viharatī’’ti (dha. sa. 501).

    एवं यं सङ्खारपच्‍चया विञ्‍ञाणं होति, तं ञत्वा इदानिस्स एवं पवत्ति वेदितब्बा – सब्बमेव हि इदं पवत्तिपटिसन्धिवसेन द्विधा पवत्तति। तत्थ द्वे पञ्‍चविञ्‍ञाणानि, द्वे मनोधातुयो, सोमनस्ससहगताहेतुकमनोविञ्‍ञाणधातूति इमानि तेरस पञ्‍चवोकारभवे पवत्तियंयेव पवत्तन्ति। सेसानि एकूनवीसति तीसु भवेसु यथानुरूपं पवत्तियम्पि पटिसन्धियम्पि पवत्तन्ति।

    Evaṃ yaṃ saṅkhārapaccayā viññāṇaṃ hoti, taṃ ñatvā idānissa evaṃ pavatti veditabbā – sabbameva hi idaṃ pavattipaṭisandhivasena dvidhā pavattati. Tattha dve pañcaviññāṇāni, dve manodhātuyo, somanassasahagatāhetukamanoviññāṇadhātūti imāni terasa pañcavokārabhave pavattiyaṃyeva pavattanti. Sesāni ekūnavīsati tīsu bhavesu yathānurūpaṃ pavattiyampi paṭisandhiyampi pavattanti.

    कथं? कुसलविपाकानि ताव चक्खुविञ्‍ञाणादीनि पञ्‍च कुसलविपाकेन वा अकुसलविपाकेन वा निब्बत्तस्स यथाक्‍कमं परिपाकमुपगतिन्द्रियस्स चक्खादीनं आपाथगतं इट्ठं वा इट्ठमज्झत्तं वा रूपादिआरम्मणं आरब्भ चक्खादिपसादं निस्साय दस्सनसवनघायनसायनफुसनकिच्‍चं साधयमानानि पवत्तन्ति। तथा अकुसलविपाकानि पञ्‍च। केवलञ्हि तेसं अनिट्ठं अनिट्ठमज्झत्तं वा रूपादिआरम्मणं होति, अयमेव विसेसो। दसापि चेतानि नियतद्वारारम्मणवत्थुट्ठानानि नियतकिच्‍चानेव च भवन्ति।

    Kathaṃ? Kusalavipākāni tāva cakkhuviññāṇādīni pañca kusalavipākena vā akusalavipākena vā nibbattassa yathākkamaṃ paripākamupagatindriyassa cakkhādīnaṃ āpāthagataṃ iṭṭhaṃ vā iṭṭhamajjhattaṃ vā rūpādiārammaṇaṃ ārabbha cakkhādipasādaṃ nissāya dassanasavanaghāyanasāyanaphusanakiccaṃ sādhayamānāni pavattanti. Tathā akusalavipākāni pañca. Kevalañhi tesaṃ aniṭṭhaṃ aniṭṭhamajjhattaṃ vā rūpādiārammaṇaṃ hoti, ayameva viseso. Dasāpi cetāni niyatadvārārammaṇavatthuṭṭhānāni niyatakiccāneva ca bhavanti.

    ततो कुसलविपाकानं चक्खुविञ्‍ञाणादीनं अनन्तरं कुसलविपाकमनोधातु तेसञ्‍ञेव आरम्मणमारब्भ हदयवत्थुं निस्साय सम्पटिच्छनकिच्‍चं साधयमाना पवत्तति। तथा अकुसलविपाकानं अनन्तरं अकुसलविपाका । इदञ्‍च पन द्वयं अनियतद्वारारम्मणं नियतवत्थुट्ठानं नियतकिच्‍चञ्‍च होति।

    Tato kusalavipākānaṃ cakkhuviññāṇādīnaṃ anantaraṃ kusalavipākamanodhātu tesaññeva ārammaṇamārabbha hadayavatthuṃ nissāya sampaṭicchanakiccaṃ sādhayamānā pavattati. Tathā akusalavipākānaṃ anantaraṃ akusalavipākā . Idañca pana dvayaṃ aniyatadvārārammaṇaṃ niyatavatthuṭṭhānaṃ niyatakiccañca hoti.

    सोमनस्ससहगता पन अहेतुकमनोविञ्‍ञाणधातु कुसलविपाकमनोधातुया अनन्तरं तस्सा एव आरम्मणं आरब्भ हदयवत्थुं निस्साय सन्तीरणकिच्‍चं साधयमाना च छसु द्वारेसु बलवारम्मणे कामावचरसत्तानं येभुय्येन लोभसम्पयुत्तजवनावसाने भवङ्गवीथिं पच्छिन्दित्वा जवनेन गहितारम्मणे तदारम्मणवसेन च सकिं वा द्विक्खत्तुं वा पवत्तति। चित्तप्पवत्तिगणनायं पन सब्बद्वारेसु तदारम्मणे द्वे एव चित्तवारा आगता। इदं पन चित्तं तदारम्मणन्ति च पिट्ठिभवङ्गन्ति चाति द्वे नामानि लभति, अनियतद्वारारम्मणं नियतवत्थुकं अनियतट्ठानकिच्‍चञ्‍च होतीति। एवं ताव तेरस पञ्‍चवोकारभवे पवत्तियंयेव पवत्तन्तीति वेदितब्बानि। सेसेसु एकूनवीसतिया चित्तेसु न किञ्‍चि अत्तनो अनुरूपाय पटिसन्धिया न पवत्तति।

    Somanassasahagatā pana ahetukamanoviññāṇadhātu kusalavipākamanodhātuyā anantaraṃ tassā eva ārammaṇaṃ ārabbha hadayavatthuṃ nissāya santīraṇakiccaṃ sādhayamānā ca chasu dvāresu balavārammaṇe kāmāvacarasattānaṃ yebhuyyena lobhasampayuttajavanāvasāne bhavaṅgavīthiṃ pacchinditvā javanena gahitārammaṇe tadārammaṇavasena ca sakiṃ vā dvikkhattuṃ vā pavattati. Cittappavattigaṇanāyaṃ pana sabbadvāresu tadārammaṇe dve eva cittavārā āgatā. Idaṃ pana cittaṃ tadārammaṇanti ca piṭṭhibhavaṅganti cāti dve nāmāni labhati, aniyatadvārārammaṇaṃ niyatavatthukaṃ aniyataṭṭhānakiccañca hotīti. Evaṃ tāva terasa pañcavokārabhave pavattiyaṃyeva pavattantīti veditabbāni. Sesesu ekūnavīsatiyā cittesu na kiñci attano anurūpāya paṭisandhiyā na pavattati.

    पवत्तियं पन कुसलाकुसलविपाका ताव द्वे अहेतुकमनोविञ्‍ञाणधातुयो पञ्‍चद्वारे कुसलाकुसलविपाकमनोधातूनं अनन्तरं सन्तीरणकिच्‍चं , छसु द्वारेसु पुब्बे वुत्तनयेनेव तदारम्मणकिच्‍चं, अत्तना दिन्‍नपटिसन्धितो उद्धं असति भवङ्गुपच्छेदके चित्तुप्पादे भवङ्गकिच्‍चं, अन्ते चुतिकिच्‍चञ्‍चाति चत्तारि किच्‍चानि साधयमाना नियतवत्थुका अनियतद्वारारम्मणट्ठानकिच्‍चा हुत्वा पवत्तन्ति।

    Pavattiyaṃ pana kusalākusalavipākā tāva dve ahetukamanoviññāṇadhātuyo pañcadvāre kusalākusalavipākamanodhātūnaṃ anantaraṃ santīraṇakiccaṃ , chasu dvāresu pubbe vuttanayeneva tadārammaṇakiccaṃ, attanā dinnapaṭisandhito uddhaṃ asati bhavaṅgupacchedake cittuppāde bhavaṅgakiccaṃ, ante cutikiccañcāti cattāri kiccāni sādhayamānā niyatavatthukā aniyatadvārārammaṇaṭṭhānakiccā hutvā pavattanti.

    अट्ठ कामावचरसहेतुकचित्तानि पवत्तियं वुत्तनयेनेव छसु द्वारेसु तदारम्मणकिच्‍चं, अत्तना दिन्‍नपटिसन्धितो उद्धं असति भवङ्गुपच्छेदके चित्तुप्पादे भवङ्गकिच्‍चं, अन्ते चुतिकिच्‍चञ्‍चाति तीणि किच्‍चानि साधयमानानि नियतवत्थुकानि अनियतद्वारारम्मणट्ठानकिच्‍चानि हुत्वा पवत्तन्ति।

    Aṭṭha kāmāvacarasahetukacittāni pavattiyaṃ vuttanayeneva chasu dvāresu tadārammaṇakiccaṃ, attanā dinnapaṭisandhito uddhaṃ asati bhavaṅgupacchedake cittuppāde bhavaṅgakiccaṃ, ante cutikiccañcāti tīṇi kiccāni sādhayamānāni niyatavatthukāni aniyatadvārārammaṇaṭṭhānakiccāni hutvā pavattanti.

    पञ्‍च रूपावचरानि चत्तारि च अरूपावचरानि अत्तना दिन्‍नपटिसन्धितो उद्धं असति भवङ्गुपच्छेदके चित्तुप्पादे भवङ्गकिच्‍चं, अन्ते चुतिकिच्‍चञ्‍चाति किच्‍चद्वयं साधयमानानि पवत्तन्ति। तेसु रूपावचरानि नियतवत्थारम्मणानि अनियतट्ठानकिच्‍चानि, इतरानि अवत्थुकानि नियतारम्मणानि अनियतट्ठानकिच्‍चानि हुत्वा पवत्तन्तीति। एवं ताव बात्तिंसविधम्पि विञ्‍ञाणं पवत्तियं सङ्खारपच्‍चया पवत्तति। तत्रस्स ते ते सङ्खारा कम्मपच्‍चयेन च उपनिस्सयपच्‍चयेन च पच्‍चया होन्ति।

    Pañca rūpāvacarāni cattāri ca arūpāvacarāni attanā dinnapaṭisandhito uddhaṃ asati bhavaṅgupacchedake cittuppāde bhavaṅgakiccaṃ, ante cutikiccañcāti kiccadvayaṃ sādhayamānāni pavattanti. Tesu rūpāvacarāni niyatavatthārammaṇāni aniyataṭṭhānakiccāni, itarāni avatthukāni niyatārammaṇāni aniyataṭṭhānakiccāni hutvā pavattantīti. Evaṃ tāva bāttiṃsavidhampi viññāṇaṃ pavattiyaṃ saṅkhārapaccayā pavattati. Tatrassa te te saṅkhārā kammapaccayena ca upanissayapaccayena ca paccayā honti.

    तत्थ यानेतानि एकादस तदारम्मणचित्तानि वुत्तानि, तेसु एकम्पि रूपारूपभवे तदारम्मणं हुत्वा न पवत्तति। कस्मा? बीजाभावा। तत्थ हि कामावचरविपाकसङ्खातं पटिसन्धिबीजं नत्थि, यं रूपादीसु आरम्मणेसु पवत्तियं तस्स जनकं भवेय्य। चक्खुविञ्‍ञाणादीनम्पि रूपभवे अभावो आपज्‍जतीति चे? न; इन्द्रियप्पवत्तिआनुभावतो द्वारवीथिभेदे चित्तनियमतो च।

    Tattha yānetāni ekādasa tadārammaṇacittāni vuttāni, tesu ekampi rūpārūpabhave tadārammaṇaṃ hutvā na pavattati. Kasmā? Bījābhāvā. Tattha hi kāmāvacaravipākasaṅkhātaṃ paṭisandhibījaṃ natthi, yaṃ rūpādīsu ārammaṇesu pavattiyaṃ tassa janakaṃ bhaveyya. Cakkhuviññāṇādīnampi rūpabhave abhāvo āpajjatīti ce? Na; indriyappavattiānubhāvato dvāravīthibhede cittaniyamato ca.

    यथा चेतं तदारम्मणं एकन्तेन रूपारूपभवे नप्पवत्तति तथा सब्बेपि अकामावचरे धम्मे नानुबन्धति। कस्मा? अजनकत्ता चेव जनकस्स च असदिसत्ता। तञ्हि यथा नाम गेहा निक्खमित्वा बहि गन्तुकामो तरुणदारको अत्तनो जनकं पितरं वा अञ्‍ञं वा पितुसदिसं हितकामं ञातिं अङ्गुलियं गहेत्वा अनुबन्धति, न अञ्‍ञं राजपुरिसादिं, तथा एतम्पि भवङ्गारम्मणतो बहि निक्खमितुकामं सभागताय अत्तनो जनकं पितरं वा पितुसदिसं वा कामावचरजवनमेव अनुबन्धति, न अञ्‍ञं महग्गतं अनुत्तरं वा।

    Yathā cetaṃ tadārammaṇaṃ ekantena rūpārūpabhave nappavattati tathā sabbepi akāmāvacare dhamme nānubandhati. Kasmā? Ajanakattā ceva janakassa ca asadisattā. Tañhi yathā nāma gehā nikkhamitvā bahi gantukāmo taruṇadārako attano janakaṃ pitaraṃ vā aññaṃ vā pitusadisaṃ hitakāmaṃ ñātiṃ aṅguliyaṃ gahetvā anubandhati, na aññaṃ rājapurisādiṃ, tathā etampi bhavaṅgārammaṇato bahi nikkhamitukāmaṃ sabhāgatāya attano janakaṃ pitaraṃ vā pitusadisaṃ vā kāmāvacarajavanameva anubandhati, na aññaṃ mahaggataṃ anuttaraṃ vā.

    यथा चेतं महग्गतलोकुत्तरे धम्मे नानुबन्धति, तथा यदा एते कामावचरधम्मापि महग्गतारम्मणा हुत्वा पवत्तन्ति तदा तेपि नानुबन्धति। कस्मा? अपरिचितदेसत्ता अच्‍चन्तपरित्तारम्मणत्ता च। तञ्हि यथा पितरं वा पितुसदिसं वा ञातिं अनुबन्धन्तोपि तरुणदारको घरद्वारअन्तरवीथिचतुक्‍कादिम्हि परिचितेयेव देसे अनुबन्धति, न अरञ्‍ञं वा युद्धभूमिं वा गच्छन्तं; एवं कामावचरधम्मे अनुबन्धन्तम्पि अमहग्गतादिम्हि परिचितेयेव देसे पवत्तमाने धम्मे अनुबन्धति, न महग्गतलोकुत्तरधम्मे आरब्भ पवत्तमानेति।

    Yathā cetaṃ mahaggatalokuttare dhamme nānubandhati, tathā yadā ete kāmāvacaradhammāpi mahaggatārammaṇā hutvā pavattanti tadā tepi nānubandhati. Kasmā? Aparicitadesattā accantaparittārammaṇattā ca. Tañhi yathā pitaraṃ vā pitusadisaṃ vā ñātiṃ anubandhantopi taruṇadārako gharadvāraantaravīthicatukkādimhi pariciteyeva dese anubandhati, na araññaṃ vā yuddhabhūmiṃ vā gacchantaṃ; evaṃ kāmāvacaradhamme anubandhantampi amahaggatādimhi pariciteyeva dese pavattamāne dhamme anubandhati, na mahaggatalokuttaradhamme ārabbha pavattamāneti.

    यस्मा चस्स ‘‘सब्बो कामावचरविपाको किरियमनोधातु किरियअहेतुकमनोविञ्‍ञाणधातु सोमनस्ससहगता इमे धम्मा परित्तारम्मणा’’ति एवं अच्‍चन्तपरित्तमेव आरम्मणं वुत्तं, तस्मापेतं महग्गतलोकुत्तरारम्मणे कामावचरधम्मेपि नानुबन्धतीति वेदितब्बं।

    Yasmā cassa ‘‘sabbo kāmāvacaravipāko kiriyamanodhātu kiriyaahetukamanoviññāṇadhātu somanassasahagatā ime dhammā parittārammaṇā’’ti evaṃ accantaparittameva ārammaṇaṃ vuttaṃ, tasmāpetaṃ mahaggatalokuttarārammaṇe kāmāvacaradhammepi nānubandhatīti veditabbaṃ.

    किं वा इमाय युत्तिकथाय? अट्ठकथायञ्हि एकन्तेनेव वुत्तं – एकादस तदारम्मणचित्तानि नामगोत्तं आरब्भ जवने जविते तदारम्मणं न गण्हन्ति। पण्णत्तिं आरब्भ जवने जविते तदारम्मणं न लब्भति। तिलक्खणारम्मणिकविपस्सनाय तदारम्मणं न लब्भति। वुट्ठानगामिनिया बलवविपस्सनाय तदारम्मणं न लब्भति। रूपारूपधम्मे आरब्भ जवने जविते तदारम्मणं न लब्भति। मिच्छत्तनियतधम्मेसु तदारम्मणं न लब्भति। सम्मत्तनियतधम्मेसु तदारम्मणं न लब्भति। लोकुत्तरधम्मे आरब्भ जवने जविते तदारम्मणं न लब्भति। अभिञ्‍ञाञाणं आरब्भ जवने जविते तदारम्मणं न लब्भति। पटिसम्भिदाञाणं आरब्भ जवने जविते तदारम्मणं न लब्भति। कामावचरे दुब्बलारम्मणे तदारम्मणं न लब्भति, छसु द्वारेसु बलवारम्मणे आपाथगतेयेव लब्भति, लब्भमानञ्‍च कामावचरेयेव लब्भति। रूपारूपभवे तदारम्मणं नाम नत्थीति।

    Kiṃ vā imāya yuttikathāya? Aṭṭhakathāyañhi ekanteneva vuttaṃ – ekādasa tadārammaṇacittāni nāmagottaṃ ārabbha javane javite tadārammaṇaṃ na gaṇhanti. Paṇṇattiṃ ārabbha javane javite tadārammaṇaṃ na labbhati. Tilakkhaṇārammaṇikavipassanāya tadārammaṇaṃ na labbhati. Vuṭṭhānagāminiyā balavavipassanāya tadārammaṇaṃ na labbhati. Rūpārūpadhamme ārabbha javane javite tadārammaṇaṃ na labbhati. Micchattaniyatadhammesu tadārammaṇaṃ na labbhati. Sammattaniyatadhammesu tadārammaṇaṃ na labbhati. Lokuttaradhamme ārabbha javane javite tadārammaṇaṃ na labbhati. Abhiññāñāṇaṃ ārabbha javane javite tadārammaṇaṃ na labbhati. Paṭisambhidāñāṇaṃ ārabbha javane javite tadārammaṇaṃ na labbhati. Kāmāvacare dubbalārammaṇe tadārammaṇaṃ na labbhati, chasu dvāresu balavārammaṇe āpāthagateyeva labbhati, labbhamānañca kāmāvacareyeva labbhati. Rūpārūpabhave tadārammaṇaṃ nāma natthīti.

    यं पन वुत्तं ‘‘सेसेसु एकूनवीसतिया चित्तेसु न किञ्‍चि अत्तनो अनुरूपाय पटिसन्धिया न पवत्तती’’ति, तं अतिसंखित्तत्ता दुब्बिजानं। तेनस्स वित्थारनयदस्सनत्थं वुच्‍चति – ‘‘कति पटिसन्धियो? कति पटिसन्धिचित्तानि? केन कत्थ पटिसन्धि होति? किं पटिसन्धिया आरम्मण’’न्ति?

    Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘sesesu ekūnavīsatiyā cittesu na kiñci attano anurūpāya paṭisandhiyā na pavattatī’’ti, taṃ atisaṃkhittattā dubbijānaṃ. Tenassa vitthāranayadassanatthaṃ vuccati – ‘‘kati paṭisandhiyo? Kati paṭisandhicittāni? Kena kattha paṭisandhi hoti? Kiṃ paṭisandhiyā ārammaṇa’’nti?

    असञ्‍ञपटिसन्धिया सद्धिं वीसति पटिसन्धियो। वुत्तप्पकारानेव एकूनवीसति पटिसन्धिचित्तानि। तत्थ अकुसलविपाकाय अहेतुकमनोविञ्‍ञाणधातुया अपायेसु पटिसन्धि होति, कुसलविपाकाय मनुस्सलोके जच्‍चन्धजातिबधिरजातिउम्मत्तकएळमूगनपुंसकादीनं। अट्ठहि सहेतुकमहाविपाकेहि कामावचरदेवेसु चेव मनुस्सेसु च पुञ्‍ञवन्तानं पटिसन्धि होति, पञ्‍चहि रूपावचरविपाकेहि रूपीब्रह्मलोके, चतूहि अरूपावचरविपाकेहि अरूपलोकेति। येन च यत्थ पटिसन्धि होति, सा एव तस्सा अनुरूपपटिसन्धि नाम।

    Asaññapaṭisandhiyā saddhiṃ vīsati paṭisandhiyo. Vuttappakārāneva ekūnavīsati paṭisandhicittāni. Tattha akusalavipākāya ahetukamanoviññāṇadhātuyā apāyesu paṭisandhi hoti, kusalavipākāya manussaloke jaccandhajātibadhirajātiummattakaeḷamūganapuṃsakādīnaṃ. Aṭṭhahi sahetukamahāvipākehi kāmāvacaradevesu ceva manussesu ca puññavantānaṃ paṭisandhi hoti, pañcahi rūpāvacaravipākehi rūpībrahmaloke, catūhi arūpāvacaravipākehi arūpaloketi. Yena ca yattha paṭisandhi hoti, sā eva tassā anurūpapaṭisandhi nāma.

    सङ्खेपतो पटिसन्धिया तीणि आरम्मणानि होन्ति – कम्मं, कम्मनिमित्तं , गतिनिमित्तन्ति। तत्थ कम्मं नाम आयूहिता कुसलाकुसलचेतना। कम्मनिमित्तं नाम यं वत्थुं आरम्मणं कत्वा कम्मं आयूहति। तत्थ अतीते कप्पकोटिसतसहस्समत्थकस्मिम्पि कम्मे कते तस्मिं खणे कम्मं वा कम्मनिमित्तं वा आगन्त्वा उपट्ठाति।

    Saṅkhepato paṭisandhiyā tīṇi ārammaṇāni honti – kammaṃ, kammanimittaṃ , gatinimittanti. Tattha kammaṃ nāma āyūhitā kusalākusalacetanā. Kammanimittaṃ nāma yaṃ vatthuṃ ārammaṇaṃ katvā kammaṃ āyūhati. Tattha atīte kappakoṭisatasahassamatthakasmimpi kamme kate tasmiṃ khaṇe kammaṃ vā kammanimittaṃ vā āgantvā upaṭṭhāti.

    तत्रिदं कम्मनिमित्तस्स उपट्ठाने वत्थु – गोपकसीवली किर नाम तालपिट्ठिकविहारे चेतियं कारेसि। तस्स मरणमञ्‍चे निपन्‍नस्स चेतियं उपट्ठासि। सो तदेव निमित्तं गण्हित्वा कालंकत्वा देवलोके निब्बत्ति। अञ्‍ञा सम्मूळ्हकालकिरिया नाम होति। परम्मुखं गच्छन्तस्स हि पच्छतो तिखिणेन असिना सीसं छिन्दन्ति। निपज्‍जित्वा निद्दायन्तस्सापि तिखिणेन असिना सीसं छिन्दन्ति। उदके ओसीदापेत्वा मारेन्ति। एवरूपेपि काले अञ्‍ञतरं कम्मं वा कम्मनिमित्तं वा उपट्ठाति। अञ्‍ञं लहुकमरणं नाम अत्थि। निखादनदण्डकमत्थकस्मिञ्हि निलीनमक्खिकं मुग्गरेन पहरित्वा पिसन्ति। एवरूपेपि काले कम्मं वा कम्मनिमित्तं वा उपट्ठाति। एवं पिसियमानाय पन मक्खिकाय पठमं कायद्वारावज्‍जनं भवङ्गं नावट्टेति, मनोद्वारावज्‍जनमेव आवट्टेति। अथ जवनं जवित्वा भवङ्गं ओतरति। दुतियवारे कायद्वारावज्‍जनं भवङ्गं आवट्टेति। ततो कायविञ्‍ञाणं, सम्पटिच्छनं, सन्तीरणं, वोट्ठपनन्ति वीथिचित्तानि पवत्तन्ति। जवनं जवित्वा भवङ्गं ओतरति। ततियवारे मनोद्वारावज्‍जनं भवङ्गं आवट्टेति। अथ जवनं जवित्वा भवङ्गं ओतरति। एतस्मिं ठाने कालकिरियं करोति। इदं किमत्थं आभतं? अरूपधम्मानं विसयो नाम एवं लहुकोति दीपनत्थं।

    Tatridaṃ kammanimittassa upaṭṭhāne vatthu – gopakasīvalī kira nāma tālapiṭṭhikavihāre cetiyaṃ kāresi. Tassa maraṇamañce nipannassa cetiyaṃ upaṭṭhāsi. So tadeva nimittaṃ gaṇhitvā kālaṃkatvā devaloke nibbatti. Aññā sammūḷhakālakiriyā nāma hoti. Parammukhaṃ gacchantassa hi pacchato tikhiṇena asinā sīsaṃ chindanti. Nipajjitvā niddāyantassāpi tikhiṇena asinā sīsaṃ chindanti. Udake osīdāpetvā mārenti. Evarūpepi kāle aññataraṃ kammaṃ vā kammanimittaṃ vā upaṭṭhāti. Aññaṃ lahukamaraṇaṃ nāma atthi. Nikhādanadaṇḍakamatthakasmiñhi nilīnamakkhikaṃ muggarena paharitvā pisanti. Evarūpepi kāle kammaṃ vā kammanimittaṃ vā upaṭṭhāti. Evaṃ pisiyamānāya pana makkhikāya paṭhamaṃ kāyadvārāvajjanaṃ bhavaṅgaṃ nāvaṭṭeti, manodvārāvajjanameva āvaṭṭeti. Atha javanaṃ javitvā bhavaṅgaṃ otarati. Dutiyavāre kāyadvārāvajjanaṃ bhavaṅgaṃ āvaṭṭeti. Tato kāyaviññāṇaṃ, sampaṭicchanaṃ, santīraṇaṃ, voṭṭhapananti vīthicittāni pavattanti. Javanaṃ javitvā bhavaṅgaṃ otarati. Tatiyavāre manodvārāvajjanaṃ bhavaṅgaṃ āvaṭṭeti. Atha javanaṃ javitvā bhavaṅgaṃ otarati. Etasmiṃ ṭhāne kālakiriyaṃ karoti. Idaṃ kimatthaṃ ābhataṃ? Arūpadhammānaṃ visayo nāma evaṃ lahukoti dīpanatthaṃ.

    गतिनिमित्तं नाम निब्बत्तनकओकासे एको वण्णो उपट्ठाति। तत्थ निरये उपट्ठहन्ते लोहकुम्भिसदिसो हुत्वा उपट्ठाति। मनुस्सलोके उपट्ठहन्ते मातुकुच्छिकम्बलयानसदिसा हुत्वा उपट्ठाति। देवलोके उपट्ठहन्ते कप्परुक्खविमानसयनादीनि उपट्ठहन्ति। एवं कम्मं, कम्मनिमित्तं, गतिनिमित्तन्ति सङ्खेपतो पटिसन्धिया तीणि आरम्मणानि होन्ति।

    Gatinimittaṃ nāma nibbattanakaokāse eko vaṇṇo upaṭṭhāti. Tattha niraye upaṭṭhahante lohakumbhisadiso hutvā upaṭṭhāti. Manussaloke upaṭṭhahante mātukucchikambalayānasadisā hutvā upaṭṭhāti. Devaloke upaṭṭhahante kapparukkhavimānasayanādīni upaṭṭhahanti. Evaṃ kammaṃ, kammanimittaṃ, gatinimittanti saṅkhepato paṭisandhiyā tīṇi ārammaṇāni honti.

    अपरो नयो – पटिसन्धिया तीणि आरम्मणानि होन्ति? अतीतं, पच्‍चुप्पन्‍नं , नवत्तब्बञ्‍च। असञ्‍ञीपटिसन्धि अनारम्मणाति। तत्थ विञ्‍ञाणञ्‍चायतननेवसञ्‍ञानासञ्‍ञायतनपटिसन्धीनं अतीतमेव आरम्मणं। दसन्‍नं कामावचरानं अतीतं वा पच्‍चुप्पन्‍नं वा। सेसानं नवत्तब्बं। एवं तीसु आरम्मणेसु पवत्तमाना पन पटिसन्धि यस्मा अतीतारम्मणस्स वा नवत्तब्बारम्मणस्स वा चुतिचित्तस्स अनन्तरमेव होति। पच्‍चुप्पन्‍नारम्मणं पन चुत्तिचित्तं नाम नत्थि। तस्मा द्वीसु आरम्मणेसु अञ्‍ञतरारम्मणाय चुतिया अनन्तरं तीसु आरम्मणेसु अञ्‍ञतरारम्मणाय पटिसन्धिया सुगतिदुग्गतिवसेन पवत्तनाकारो वेदितब्बो।

    Aparo nayo – paṭisandhiyā tīṇi ārammaṇāni honti? Atītaṃ, paccuppannaṃ , navattabbañca. Asaññīpaṭisandhi anārammaṇāti. Tattha viññāṇañcāyatananevasaññānāsaññāyatanapaṭisandhīnaṃ atītameva ārammaṇaṃ. Dasannaṃ kāmāvacarānaṃ atītaṃ vā paccuppannaṃ vā. Sesānaṃ navattabbaṃ. Evaṃ tīsu ārammaṇesu pavattamānā pana paṭisandhi yasmā atītārammaṇassa vā navattabbārammaṇassa vā cuticittassa anantarameva hoti. Paccuppannārammaṇaṃ pana cutticittaṃ nāma natthi. Tasmā dvīsu ārammaṇesu aññatarārammaṇāya cutiyā anantaraṃ tīsu ārammaṇesu aññatarārammaṇāya paṭisandhiyā sugatiduggativasena pavattanākāro veditabbo.

    सेय्यथिदं – कामावचरसुगतियं ताव ठितस्स पापकम्मिनो पुग्गलस्स ‘‘तानिस्स तम्हि समये ओलम्बन्ती’’तिआदिवचनतो (म॰ नि॰ ३.२४८) मरणमञ्‍चे निपन्‍नस्स यथूपचितं पापकम्मं वा कम्मनिमित्तं वा मनोद्वारे आपाथमागच्छति। तं आरब्भ उप्पन्‍नाय तदारम्मणपरियोसानाय सुद्धाय वा जवनवीथिया अनन्तरं भवङ्गविसयं आरम्मणं कत्वा चुतिचित्तं उप्पज्‍जति। तस्मिं निरुद्धे तदेव आपाथगतं कम्मं वा कम्मनिमित्तं वा आरब्भ अनुपच्छिन्‍नकिलेसबलविनामितं दुग्गतिपरियापन्‍नं पटिसन्धिचित्तं उप्पज्‍जति। अयं अतीतारम्मणाय चुतिया अनन्तरा अतीतारम्मणा पटिसन्धि।

    Seyyathidaṃ – kāmāvacarasugatiyaṃ tāva ṭhitassa pāpakammino puggalassa ‘‘tānissa tamhi samaye olambantī’’tiādivacanato (ma. ni. 3.248) maraṇamañce nipannassa yathūpacitaṃ pāpakammaṃ vā kammanimittaṃ vā manodvāre āpāthamāgacchati. Taṃ ārabbha uppannāya tadārammaṇapariyosānāya suddhāya vā javanavīthiyā anantaraṃ bhavaṅgavisayaṃ ārammaṇaṃ katvā cuticittaṃ uppajjati. Tasmiṃ niruddhe tadeva āpāthagataṃ kammaṃ vā kammanimittaṃ vā ārabbha anupacchinnakilesabalavināmitaṃ duggatipariyāpannaṃ paṭisandhicittaṃ uppajjati. Ayaṃ atītārammaṇāya cutiyā anantarā atītārammaṇā paṭisandhi.

    अपरस्स मरणसमये वुत्तप्पकारकम्मवसेन नरकादीसु अग्गिजालवण्णादिकं दुग्गतिनिमित्तं मनोद्वारे आपाथमागच्छति। तस्स द्विक्खत्तुं भवङ्गे उप्पज्‍जित्वा निरुद्धे तं आरम्मणं आरब्भ एकं आवज्‍जनं, मरणस्स आसन्‍नभावेन मन्दीभूतवेगत्ता पञ्‍च जवनानि, द्वे तदारम्मणानीति तीणि वीथिचित्तानि उप्पज्‍जन्ति। ततो भवङ्गविसयं आरम्मणं कत्वा एकं चुतिचित्तं। एत्तावता एकादस चित्तक्खणा अतीता होन्ति। अथावसेसपञ्‍चचित्तक्खणायुके तस्मिंयेव आरम्मणे पटिसन्धिचित्तं उप्पज्‍जति। अयं अतीतारम्मणाय चुतिया अनन्तरा पच्‍चुप्पन्‍नारम्मणा पटिसन्धि।

    Aparassa maraṇasamaye vuttappakārakammavasena narakādīsu aggijālavaṇṇādikaṃ duggatinimittaṃ manodvāre āpāthamāgacchati. Tassa dvikkhattuṃ bhavaṅge uppajjitvā niruddhe taṃ ārammaṇaṃ ārabbha ekaṃ āvajjanaṃ, maraṇassa āsannabhāvena mandībhūtavegattā pañca javanāni, dve tadārammaṇānīti tīṇi vīthicittāni uppajjanti. Tato bhavaṅgavisayaṃ ārammaṇaṃ katvā ekaṃ cuticittaṃ. Ettāvatā ekādasa cittakkhaṇā atītā honti. Athāvasesapañcacittakkhaṇāyuke tasmiṃyeva ārammaṇe paṭisandhicittaṃ uppajjati. Ayaṃ atītārammaṇāya cutiyā anantarā paccuppannārammaṇā paṭisandhi.

    अपरस्स मरणसमये पञ्‍चन्‍नं द्वारानं अञ्‍ञतरस्मिं द्वारे रागादिहेतुभूतं हीनारम्मणं आपाथमागच्छति। तस्स यथाक्‍कमेन उप्पन्‍नवोट्ठब्बनावसाने मरणस्स आसन्‍नभावेन मन्दीभूतवेगत्ता पञ्‍च जवनानि द्वे तदारम्मणानि च उप्पज्‍जन्ति। ततो भवङ्गविसयमारम्मणं कत्वा एकं चुतिचित्तं। एत्तावता द्वे भवङ्गानि, आवज्‍जनं, दस्सनं, सम्पटिच्छनं, सन्तीरणं, वोट्ठब्बनं, पञ्‍च जवनानि, द्वे तदारम्मणानि, एकं चुतिचित्तन्ति पञ्‍चदस चित्तक्खणा अतीता होन्ति। अथावसेसएकचित्तक्खणायुके तस्मिं येव आरम्मणे पटिसन्धिचित्तं उप्पज्‍जति। अयम्पि अतीतारम्मणाय चुतिया अनन्तरा पच्‍चुप्पन्‍नारम्मणा पटिसन्धि। एस ताव अतीतारम्मणाय सुगतिचुतिया अनन्तरा अतीतपच्‍चुप्पन्‍नारम्मणाय दुग्गतिपटिसन्धिया पवत्तनाकारो।

    Aparassa maraṇasamaye pañcannaṃ dvārānaṃ aññatarasmiṃ dvāre rāgādihetubhūtaṃ hīnārammaṇaṃ āpāthamāgacchati. Tassa yathākkamena uppannavoṭṭhabbanāvasāne maraṇassa āsannabhāvena mandībhūtavegattā pañca javanāni dve tadārammaṇāni ca uppajjanti. Tato bhavaṅgavisayamārammaṇaṃ katvā ekaṃ cuticittaṃ. Ettāvatā dve bhavaṅgāni, āvajjanaṃ, dassanaṃ, sampaṭicchanaṃ, santīraṇaṃ, voṭṭhabbanaṃ, pañca javanāni, dve tadārammaṇāni, ekaṃ cuticittanti pañcadasa cittakkhaṇā atītā honti. Athāvasesaekacittakkhaṇāyuke tasmiṃ yeva ārammaṇe paṭisandhicittaṃ uppajjati. Ayampi atītārammaṇāya cutiyā anantarā paccuppannārammaṇā paṭisandhi. Esa tāva atītārammaṇāya sugaticutiyā anantarā atītapaccuppannārammaṇāya duggatipaṭisandhiyā pavattanākāro.

    दुग्गतियं ठितस्स पन उपचितानवज्‍जकम्मस्स वुत्तनयेनेव तं अनवज्‍जकम्मं वा कम्मनिमित्तं वा मनोद्वारे आपाथमागच्छतीति कण्हपक्खे सुक्‍कपक्खं ठपेत्वा सब्बं पुरिमनयेनेव वेदितब्बं। अयं अतीतारम्मणाय दुग्गतिचुतिया अनन्तरा अतीतपच्‍चुप्पन्‍नारम्मणाय सुगतिपटिसन्धिया पवत्तनाकारो।

    Duggatiyaṃ ṭhitassa pana upacitānavajjakammassa vuttanayeneva taṃ anavajjakammaṃ vā kammanimittaṃ vā manodvāre āpāthamāgacchatīti kaṇhapakkhe sukkapakkhaṃ ṭhapetvā sabbaṃ purimanayeneva veditabbaṃ. Ayaṃ atītārammaṇāya duggaticutiyā anantarā atītapaccuppannārammaṇāya sugatipaṭisandhiyā pavattanākāro.

    सुगतियं ठितस्स पन उपचितानवज्‍जकम्मस्स ‘‘तानिस्स तम्हि समये ओलम्बन्ती’’तिआदिवचनतो मरणमञ्‍चे निपन्‍नस्स यथूपचितं अनवज्‍जकम्मं वा कम्मनिमित्तं वा मनोद्वारे आपाथमागच्छति। तञ्‍च खो उपचितकामावचरानवज्‍जकम्मस्सेव। उपचितमहग्गतकम्मस्स पन कम्मनिमित्तमेव आपाथमागच्छति। तं आरब्भ उप्पन्‍नाय तदारम्मणपरियोसानाय सुद्धाय वा जवनवीथिया अनन्तरं भवङ्गविसयं आरम्मणं कत्वा चुतिचित्तमुप्पज्‍जति। तस्मिं निरुद्धे तदेव आपाथगतं कम्मं वा कम्मनिमित्तं वा आरब्भ अनुपच्छिन्‍नकिलेसबलविनामितं सुगतिपरियापन्‍नं पटिसन्धिचित्तमुप्पज्‍जति। अयं अतीतारम्मणाय चुतिया अनन्तरा अतीतारम्मणा नवत्तब्बारम्मणा वा पटिसन्धि।

    Sugatiyaṃ ṭhitassa pana upacitānavajjakammassa ‘‘tānissa tamhi samaye olambantī’’tiādivacanato maraṇamañce nipannassa yathūpacitaṃ anavajjakammaṃ vā kammanimittaṃ vā manodvāre āpāthamāgacchati. Tañca kho upacitakāmāvacarānavajjakammasseva. Upacitamahaggatakammassa pana kammanimittameva āpāthamāgacchati. Taṃ ārabbha uppannāya tadārammaṇapariyosānāya suddhāya vā javanavīthiyā anantaraṃ bhavaṅgavisayaṃ ārammaṇaṃ katvā cuticittamuppajjati. Tasmiṃ niruddhe tadeva āpāthagataṃ kammaṃ vā kammanimittaṃ vā ārabbha anupacchinnakilesabalavināmitaṃ sugatipariyāpannaṃ paṭisandhicittamuppajjati. Ayaṃ atītārammaṇāya cutiyā anantarā atītārammaṇā navattabbārammaṇā vā paṭisandhi.

    अपरस्स मरणसमये कामावचरानवज्‍जकम्मवसेन मनुस्सलोके मातुकुच्छिवण्णसङ्खातं वा देवलोके उय्यानकप्परुक्खादिवण्णसङ्खातं वा सुगतिनिमित्तं मनोद्वारे आपाथमागच्छति। तस्स दुग्गतिनिमित्ते दस्सितानुक्‍कमेनेव चुतिचित्तानन्तरं पटिसन्धिचित्तं उप्पज्‍जति। अयं अतीतारम्मणाय चुतिया अनन्तरा पच्‍चुप्पन्‍नारम्मणा पटिसन्धि।

    Aparassa maraṇasamaye kāmāvacarānavajjakammavasena manussaloke mātukucchivaṇṇasaṅkhātaṃ vā devaloke uyyānakapparukkhādivaṇṇasaṅkhātaṃ vā sugatinimittaṃ manodvāre āpāthamāgacchati. Tassa duggatinimitte dassitānukkameneva cuticittānantaraṃ paṭisandhicittaṃ uppajjati. Ayaṃ atītārammaṇāya cutiyā anantarā paccuppannārammaṇā paṭisandhi.

    अपरस्स मरणसमये ञातका ‘अयं, तात, तवत्थाय बुद्धपूजा करीयति, चित्तं पसादेही’ति वत्वा पुप्फदामधजपटाकादिवसेन रूपारम्मणं वा धम्मस्सवनतूरियपूजादिवसेन सद्दारम्मणं वा धूमवासगन्धादिवसेन गन्धारम्मणं वा ‘इदं, तात, सायस्सु, तवत्थाय दातब्बं देय्यधम्म’न्ति वत्वा मधुफाणितादिवसेन रसारम्मणं वा ‘इदं, तात, फुसस्सु, तवत्थाय दातब्बं देय्यधम्म’न्ति वत्वा चीनपटसोमारपटादिवसेन फोट्ठब्बारम्मणं वा पञ्‍चद्वारे उपसंहरन्ति। तस्स तस्मिं आपाथगते रूपादिआरम्मणे यथाक्‍कमेन उप्पन्‍नवोट्ठपनावसाने मरणस्स आसन्‍नभावेन मन्दीभूतवेगत्ता पञ्‍च जवनानि द्वे तदारम्मणानि च उप्पज्‍जन्ति। ततो भवङ्गविसयं आरम्मणं कत्वा एकं चुतिचित्तं, तदवसाने तस्मिञ्‍ञेव एकचित्तक्खणट्ठितिके आरम्मणे पटिसन्धिचित्तं उप्पज्‍जति। अयम्पि अतीतारम्मणाय चुतिया अनन्तरा पच्‍चुप्पन्‍नारम्मणा पटिसन्धि।

    Aparassa maraṇasamaye ñātakā ‘ayaṃ, tāta, tavatthāya buddhapūjā karīyati, cittaṃ pasādehī’ti vatvā pupphadāmadhajapaṭākādivasena rūpārammaṇaṃ vā dhammassavanatūriyapūjādivasena saddārammaṇaṃ vā dhūmavāsagandhādivasena gandhārammaṇaṃ vā ‘idaṃ, tāta, sāyassu, tavatthāya dātabbaṃ deyyadhamma’nti vatvā madhuphāṇitādivasena rasārammaṇaṃ vā ‘idaṃ, tāta, phusassu, tavatthāya dātabbaṃ deyyadhamma’nti vatvā cīnapaṭasomārapaṭādivasena phoṭṭhabbārammaṇaṃ vā pañcadvāre upasaṃharanti. Tassa tasmiṃ āpāthagate rūpādiārammaṇe yathākkamena uppannavoṭṭhapanāvasāne maraṇassa āsannabhāvena mandībhūtavegattā pañca javanāni dve tadārammaṇāni ca uppajjanti. Tato bhavaṅgavisayaṃ ārammaṇaṃ katvā ekaṃ cuticittaṃ, tadavasāne tasmiññeva ekacittakkhaṇaṭṭhitike ārammaṇe paṭisandhicittaṃ uppajjati. Ayampi atītārammaṇāya cutiyā anantarā paccuppannārammaṇā paṭisandhi.

    अपरस्स पन पथवीकसिणज्झानादिवसेन पटिलद्धमहग्गतस्स सुगतियं ठितस्स मरणसमये कामावचरकुसलकम्म-कम्मनिमित्त-गतिनिमित्तानं अञ्‍ञतरं पथवीकसिणादिकं वा निमित्तं महग्गतचित्तं वा मनोद्वारे आपाथमागच्छति। चक्खुसोतानं वा अञ्‍ञतरस्मिं कुसलुप्पत्तिहेतुभूतं पणीतमारम्मणं आपाथमागच्छति। तस्स यथाक्‍कमेन उप्पन्‍नवोट्ठब्बनावसाने मरणस्स आसन्‍नभावेन मन्दीभूतवेगत्ता पञ्‍च जवनानि उप्पज्‍जन्ति। महग्गतगतिकानं पन तदारम्मणं नत्थि। तस्मा जवनानन्तरंयेव भवङ्गविसयं आरम्मणं कत्वा एकं चुतिचित्तं उप्पज्‍जति । तस्सावसाने कामावचरमहग्गतसुगतीनं अञ्‍ञतरसुगतिपरियापन्‍नं यथूपट्ठितेसु आरम्मणेसु अञ्‍ञतरारम्मणं पटिसन्धिचित्तं उप्पज्‍जति। अयं नवत्तब्बारम्मणाय सुगतिचुतिया अनन्तरा अतीतपच्‍चुप्पन्‍ननवत्तब्बानं अञ्‍ञतरारम्मणा पटिसन्धि।

    Aparassa pana pathavīkasiṇajjhānādivasena paṭiladdhamahaggatassa sugatiyaṃ ṭhitassa maraṇasamaye kāmāvacarakusalakamma-kammanimitta-gatinimittānaṃ aññataraṃ pathavīkasiṇādikaṃ vā nimittaṃ mahaggatacittaṃ vā manodvāre āpāthamāgacchati. Cakkhusotānaṃ vā aññatarasmiṃ kusaluppattihetubhūtaṃ paṇītamārammaṇaṃ āpāthamāgacchati. Tassa yathākkamena uppannavoṭṭhabbanāvasāne maraṇassa āsannabhāvena mandībhūtavegattā pañca javanāni uppajjanti. Mahaggatagatikānaṃ pana tadārammaṇaṃ natthi. Tasmā javanānantaraṃyeva bhavaṅgavisayaṃ ārammaṇaṃ katvā ekaṃ cuticittaṃ uppajjati . Tassāvasāne kāmāvacaramahaggatasugatīnaṃ aññatarasugatipariyāpannaṃ yathūpaṭṭhitesu ārammaṇesu aññatarārammaṇaṃ paṭisandhicittaṃ uppajjati. Ayaṃ navattabbārammaṇāya sugaticutiyā anantarā atītapaccuppannanavattabbānaṃ aññatarārammaṇā paṭisandhi.

    एतेनानुसारेन आरुप्पचुतियापि अनन्तरा पटिसन्धि वेदितब्बा। अयं अतीतनवत्तब्बारम्मणाय सुगतिचुतिया अनन्तरा अतीतनवत्तब्बपच्‍चुप्पन्‍नारम्मणाय पटिसन्धिया पवत्तनाकारो।

    Etenānusārena āruppacutiyāpi anantarā paṭisandhi veditabbā. Ayaṃ atītanavattabbārammaṇāya sugaticutiyā anantarā atītanavattabbapaccuppannārammaṇāya paṭisandhiyā pavattanākāro.

    दुग्गतियं ठितस्स पन पापकम्मिनो वुत्तनयेनेव तं कम्मं कम्मनिमित्तं गतिनिमित्तं वा मनोद्वारे, पञ्‍चद्वारे पन अकुसलुप्पत्तिहेतुभूतं आरम्मणं आपाथमागच्छति। अथस्स यथाक्‍कमेन चुतिचित्तावसाने दुग्गतिपरियापन्‍नं तेसु आरम्मणेसु अञ्‍ञतरारम्मणं पटिसन्धिचित्तं उप्पज्‍जति। अयं अतीतारम्मणाय दुग्गतिचुतिया अनन्तरा अतीतपच्‍चुप्पन्‍नारम्मणाय पटिसन्धिया पवत्तनाकारोति। एत्तावता एकूनवीसतिविधस्सापि विञ्‍ञाणस्स पटिसन्धिवसेन पवत्ति दीपिता होति।

    Duggatiyaṃ ṭhitassa pana pāpakammino vuttanayeneva taṃ kammaṃ kammanimittaṃ gatinimittaṃ vā manodvāre, pañcadvāre pana akusaluppattihetubhūtaṃ ārammaṇaṃ āpāthamāgacchati. Athassa yathākkamena cuticittāvasāne duggatipariyāpannaṃ tesu ārammaṇesu aññatarārammaṇaṃ paṭisandhicittaṃ uppajjati. Ayaṃ atītārammaṇāya duggaticutiyā anantarā atītapaccuppannārammaṇāya paṭisandhiyā pavattanākāroti. Ettāvatā ekūnavīsatividhassāpi viññāṇassa paṭisandhivasena pavatti dīpitā hoti.

    तयिदं सब्बम्पि एवं –

    Tayidaṃ sabbampi evaṃ –

    पवत्तमानं सन्धिम्हि, द्विधा कम्मेन वत्तति।

    Pavattamānaṃ sandhimhi, dvidhā kammena vattati;

    मिस्सादीहि च भेदेहि, भेदस्स दुविधादिको॥

    Missādīhi ca bhedehi, bhedassa duvidhādiko.

    इदञ्हि एकूनवीसतिविधम्पि विपाकविञ्‍ञाणं पटिसन्धिम्हि पवत्तमानं द्विधा कम्मेन वत्तति। यथासकञ्हि एतस्स जनकं कम्मं नानाक्खणिककम्मप्पच्‍चयेन चेव उपनिस्सयपच्‍चयेन च पच्‍चयो होति। वुत्तञ्हेतं ‘‘कुसलाकुसलं कम्मं विपाकस्स उपनिस्सयपच्‍चयेन पच्‍चयो’’ति (पट्ठा॰ १.१.४२३)। एवं वत्तमानस्स पनस्स मिस्सादीहि भेदेहि दुविधादिकोपि भेदो वेदितब्बो, सेय्यथिदं – इदञ्हि पटिसन्धिवसेन एकधा वत्तमानम्पि रूपेन सह मिस्सामिस्सभेदतो दुविधं, कामरूपारूपभवभेदतो तिविधं, अण्डजजलाबुजसंसेदजओपपातिकयोनिवसेन चतुब्बिधं, गतिवसेन पञ्‍चविधं, विञ्‍ञाणट्ठितिवसेन सत्तविधं, सत्तावासवसेन अट्ठविधं होति। तत्थ –

    Idañhi ekūnavīsatividhampi vipākaviññāṇaṃ paṭisandhimhi pavattamānaṃ dvidhā kammena vattati. Yathāsakañhi etassa janakaṃ kammaṃ nānākkhaṇikakammappaccayena ceva upanissayapaccayena ca paccayo hoti. Vuttañhetaṃ ‘‘kusalākusalaṃ kammaṃ vipākassa upanissayapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.423). Evaṃ vattamānassa panassa missādīhi bhedehi duvidhādikopi bhedo veditabbo, seyyathidaṃ – idañhi paṭisandhivasena ekadhā vattamānampi rūpena saha missāmissabhedato duvidhaṃ, kāmarūpārūpabhavabhedato tividhaṃ, aṇḍajajalābujasaṃsedajaopapātikayonivasena catubbidhaṃ, gativasena pañcavidhaṃ, viññāṇaṭṭhitivasena sattavidhaṃ, sattāvāsavasena aṭṭhavidhaṃ hoti. Tattha –

    मिस्सं द्विधा भावभेदा, सभावं तत्थ च द्विधा।

    Missaṃ dvidhā bhāvabhedā, sabhāvaṃ tattha ca dvidhā;

    द्वे वा तयो वा दसका, ओमतो आदिना सह॥

    Dve vā tayo vā dasakā, omato ādinā saha.

    ‘मिस्सं द्विधा भावभेदा’ति यञ्हेतमेत्थ अञ्‍ञत्र अरूपभवा रूपमिस्सं पटिसन्धिविञ्‍ञाणं उप्पज्‍जति, तं रूपभवे इत्थिन्द्रियपुरिसिन्द्रियसङ्खातेन भावेन विना उप्पत्तितो कामभवे अञ्‍ञत्र जातिपण्डकपटिसन्धिया भावेन सह उप्पत्तितो सभावं अभावन्ति दुविधं होति।

    ‘Missaṃdvidhā bhāvabhedā’ti yañhetamettha aññatra arūpabhavā rūpamissaṃ paṭisandhiviññāṇaṃ uppajjati, taṃ rūpabhave itthindriyapurisindriyasaṅkhātena bhāvena vinā uppattito kāmabhave aññatra jātipaṇḍakapaṭisandhiyā bhāvena saha uppattito sabhāvaṃ abhāvanti duvidhaṃ hoti.

    ‘सभावं तत्थ च द्विधा’ति तत्थापि च यं सभावं तं इत्थिपुरिसभावानं अञ्‍ञतरेन सह उप्पत्तितो दुविधमेव होति।

    ‘Sabhāvaṃ tattha ca dvidhā’ti tatthāpi ca yaṃ sabhāvaṃ taṃ itthipurisabhāvānaṃ aññatarena saha uppattito duvidhameva hoti.

    ‘द्वे वा तयो वा दसका, ओमतो आदिना सहा’ति यञ्हेतमेत्थ मिस्सं अमिस्सन्ति द्वये आदिभूतं रूपमिस्सं पटिसन्धिविञ्‍ञाणं, तेन सह वत्थुकायदसकवसेन द्वे वा वत्थुकायभावदसकवसेन तयो वा दसका ओमतो उप्पज्‍जन्ति, नत्थि इतो परं रूपपरिहानीति। तं पनेतं एवं ओमकपरिमाणं उप्पज्‍जमानं अण्डजजलाबुजनामिकासु द्वीसु योनीसु जातिउण्णाय एकेन अंसुना उद्धततेलसप्पिमण्डप्पमाणं कललन्ति लद्धसङ्खं हुत्वा उप्पज्‍जति। तत्थ योनीनं गतिवसेन सम्भवभेदो वेदितब्बो। एतासु हि –

    ‘Dvevā tayo vā dasakā, omato ādinā sahā’ti yañhetamettha missaṃ amissanti dvaye ādibhūtaṃ rūpamissaṃ paṭisandhiviññāṇaṃ, tena saha vatthukāyadasakavasena dve vā vatthukāyabhāvadasakavasena tayo vā dasakā omato uppajjanti, natthi ito paraṃ rūpaparihānīti. Taṃ panetaṃ evaṃ omakaparimāṇaṃ uppajjamānaṃ aṇḍajajalābujanāmikāsu dvīsu yonīsu jātiuṇṇāya ekena aṃsunā uddhatatelasappimaṇḍappamāṇaṃ kalalanti laddhasaṅkhaṃ hutvā uppajjati. Tattha yonīnaṃ gativasena sambhavabhedo veditabbo. Etāsu hi –

    निरये भुम्मवज्‍जेसु, देवेसु च न योनियो।

    Niraye bhummavajjesu, devesu ca na yoniyo;

    तिस्सो पुरिमिका होन्ति, चतस्सोपि गतित्तये॥

    Tisso purimikā honti, catassopi gatittaye.

    तत्थ देवेसु चाति चसद्देन यथा निरये च भुम्मवज्‍जेसु च देवेसु, एवं निज्झामतण्हिकपेतेसु च पुरिमिका तिस्सो योनियो न सन्तीति वेदितब्बा। ओपपातिका एव हि ते होन्ति। सेसे पन तिरच्छानपेत्तिविसयमनुस्ससङ्खाते गतित्तये पुब्बे वज्‍जितभुम्मदेवेसु च चतस्सो योनियो होन्ति। तत्थ –

    Tattha devesu cāti casaddena yathā niraye ca bhummavajjesu ca devesu, evaṃ nijjhāmataṇhikapetesu ca purimikā tisso yoniyo na santīti veditabbā. Opapātikā eva hi te honti. Sese pana tiracchānapettivisayamanussasaṅkhāte gatittaye pubbe vajjitabhummadevesu ca catasso yoniyo honti. Tattha –

    तिंस नव चेव रूपीसु, सत्तति उक्‍कंसतोव रूपानि।

    Tiṃsa nava ceva rūpīsu, sattati ukkaṃsatova rūpāni;

    संसेदजोपपातीसु, अथ वा अवकंसतो तिंस॥

    Saṃsedajopapātīsu, atha vā avakaṃsato tiṃsa.

    रूपीब्रह्मेसु ताव ओपपातिकयोनिकेसु चक्खुसोतवत्थुदसकानं जीवितनवकस्स चाति चतुन्‍नं कलापानं वसेन तिंस च नव च पटिसन्धिविञ्‍ञाणेन सह रूपानि उप्पज्‍जन्ति। रूपीब्रह्मे पन ठपेत्वा अञ्‍ञेसु संसेदजओपपातिकेसु उक्‍कंसतो चक्खुसोतघानजिव्हाकायभाववत्थुदसकानं वसेन सत्तति। तानि च निच्‍चं देवेसु। तत्थ वण्णो गन्धो रसो ओजा चतस्सो चापि धातुयो चक्खुपसादो जीवितिन्द्रियन्ति अयं दसरूपपरिमाणो रूपपुञ्‍जो चक्खुदसको नाम। एवं सेसा वेदितब्बा। अवकंसतो पन जच्‍चन्धबधिरअघानकनपुंसकस्स जिव्हाकायवत्थुदसकानं वसेन तिंस रूपानि उप्पज्‍जन्ति। उक्‍कंसावकंसानं पन अन्तरे अनुरूपतो विकप्पो वेदितब्बो।

    Rūpībrahmesu tāva opapātikayonikesu cakkhusotavatthudasakānaṃ jīvitanavakassa cāti catunnaṃ kalāpānaṃ vasena tiṃsa ca nava ca paṭisandhiviññāṇena saha rūpāni uppajjanti. Rūpībrahme pana ṭhapetvā aññesu saṃsedajaopapātikesu ukkaṃsato cakkhusotaghānajivhākāyabhāvavatthudasakānaṃ vasena sattati. Tāni ca niccaṃ devesu. Tattha vaṇṇo gandho raso ojā catasso cāpi dhātuyo cakkhupasādo jīvitindriyanti ayaṃ dasarūpaparimāṇo rūpapuñjo cakkhudasako nāma. Evaṃ sesā veditabbā. Avakaṃsato pana jaccandhabadhiraaghānakanapuṃsakassa jivhākāyavatthudasakānaṃ vasena tiṃsa rūpāni uppajjanti. Ukkaṃsāvakaṃsānaṃ pana antare anurūpato vikappo veditabbo.

    एवं विदित्वा पुन –

    Evaṃ viditvā puna –

    खन्धारम्मणगतिहेतु-वेदनापीतिवितक्‍कविचारेहि।

    Khandhārammaṇagatihetu-vedanāpītivitakkavicārehi;

    भेदाभेदविसेसो, चुतिसन्धीनं परिञ्‍ञेय्यो॥

    Bhedābhedaviseso, cutisandhīnaṃ pariññeyyo.

    याहेसा मिस्सामिस्सतो दुविधा पटिसन्धि, या चस्सा अतीतानन्तरा चुति, तासं इमेहि खन्धादीहि भेदाभेदविसेसो ञातब्बोति अत्थो।

    Yāhesā missāmissato duvidhā paṭisandhi, yā cassā atītānantarā cuti, tāsaṃ imehi khandhādīhi bhedābhedaviseso ñātabboti attho.

    कथं? कदाचि चतुक्खन्धाय आरुप्पचुतिया अनन्तरा चतुक्खन्धाव आरम्मणतोपि अभिन्‍ना पटिसन्धि होति, कदाचि अमहग्गतबहिद्धारम्मणाय महग्गतअज्झत्तारम्मणा। अयं ताव अरूपभूमीसुयेव नयो। कदाचि पन चतुक्खन्धाय आरुप्पचुतिया अनन्तरा पञ्‍चक्खन्धा कामावचरा पटिसन्धि। कदाचि पञ्‍चक्खन्धाय कामावचरचुतिया रूपावचरचुतिया वा अनन्तरा चतुक्खन्धा आरुप्पपटिसन्धि। एवं अतीतारम्मणचुतिया अतीतनवत्तब्बपच्‍चुप्पन्‍नारम्मणा पटिसन्धि, एकच्‍चसुगतिचुतिया एकच्‍चदुग्गतिपटिसन्धि, अहेतुकचुतिया सहेतुकपटिसन्धि, दुहेतुकचुतिया तिहेतुकपटिसन्धि, उपेक्खासहगतचुतिया सोमनस्ससहगतपटिसन्धि, अप्पीतिकचुतिया सप्पीतिकपटिसन्धि, अवितक्‍कचुतिया सवितक्‍कपटिसन्धि, अविचारचुतिया सविचारपटिसन्धि, अवितक्‍कअविचारचुतिया सवितक्‍कसविचारपटिसन्धीति तस्स तस्स विपरीततो च यथायोगं योजेतब्बं।

    Kathaṃ? Kadāci catukkhandhāya āruppacutiyā anantarā catukkhandhāva ārammaṇatopi abhinnā paṭisandhi hoti, kadāci amahaggatabahiddhārammaṇāya mahaggataajjhattārammaṇā. Ayaṃ tāva arūpabhūmīsuyeva nayo. Kadāci pana catukkhandhāya āruppacutiyā anantarā pañcakkhandhā kāmāvacarā paṭisandhi. Kadāci pañcakkhandhāya kāmāvacaracutiyā rūpāvacaracutiyā vā anantarā catukkhandhā āruppapaṭisandhi. Evaṃ atītārammaṇacutiyā atītanavattabbapaccuppannārammaṇā paṭisandhi, ekaccasugaticutiyā ekaccaduggatipaṭisandhi, ahetukacutiyā sahetukapaṭisandhi, duhetukacutiyā tihetukapaṭisandhi, upekkhāsahagatacutiyā somanassasahagatapaṭisandhi, appītikacutiyā sappītikapaṭisandhi, avitakkacutiyā savitakkapaṭisandhi, avicāracutiyā savicārapaṭisandhi, avitakkaavicāracutiyā savitakkasavicārapaṭisandhīti tassa tassa viparītato ca yathāyogaṃ yojetabbaṃ.

    लद्धप्पच्‍चयमितिधम्म-मत्तमेतं भवन्तरमुपेति।

    Laddhappaccayamitidhamma-mattametaṃ bhavantaramupeti;

    नास्स ततो सङ्कन्ति, न ततो हेतुं विना होति॥

    Nāssa tato saṅkanti, na tato hetuṃ vinā hoti.

    इति हेतं लद्धपच्‍चयं रूपारूपधम्ममत्तं उप्पज्‍जमानं भवन्तरं उपेतीति वुच्‍चति, न सत्तो, न जीवो। तस्स नापि अतीतभवतो इध सङ्कन्ति अत्थि, नापि ततो हेतुं विना इध पातुभावो। तयिदं पाकटेन मनुस्सचुतिपटिसन्धिक्‍कमेन पकासयिस्साम –

    Iti hetaṃ laddhapaccayaṃ rūpārūpadhammamattaṃ uppajjamānaṃ bhavantaraṃ upetīti vuccati, na satto, na jīvo. Tassa nāpi atītabhavato idha saṅkanti atthi, nāpi tato hetuṃ vinā idha pātubhāvo. Tayidaṃ pākaṭena manussacutipaṭisandhikkamena pakāsayissāma –

    अतीतभवस्मिञ्हि सरसेन उपक्‍कमेन वा समासन्‍नमरणस्स असय्हानं सब्बङ्गपच्‍चङ्गसन्धिबन्धनच्छेदकानं मारणन्तिकवेदनासत्तानं सन्‍निपातं असहन्तस्स आतपे पक्खित्तहरिततालपण्णमिव कमेन उपसुस्समाने सरीरे निरुद्धेसु चक्खादीसु इन्द्रियेसु हदयवत्थुमत्ते पतिट्ठितेसु कायिन्द्रियमनिन्द्रियजीवितिन्द्रियेसु तङ्खणावसेसं हदयवत्थुसन्‍निस्सितं विञ्‍ञाणं गरुसमासेवितासन्‍नपुब्बकतानं अञ्‍ञतरं लद्धावसेसपच्‍चयसङ्खारसङ्खातं कम्मं वा तदुपट्ठापितं वा कम्मनिमित्तगतिनिमित्तसङ्खातं विसयमारब्भ पवत्तति। तदेवं पवत्तमानं तण्हाअविज्‍जानं अप्पहीनत्ता अविज्‍जापटिच्छादितादीनवे तस्मिं विसये तण्हा नामेति , सहजातसङ्खारा खिपन्ति। तं सन्ततिवसेन तण्हाय नामियमानं सङ्खारेहि खिप्पमानं ओरिमतीररुक्खविनिबद्धरज्‍जुमालम्बित्वा मातिकातिक्‍कमको विय पुरिमञ्‍च निस्सयं जहति, अपरञ्‍च कम्मसमुट्ठापितं निस्सयं अस्सादयमानं वा अनस्सादयमानं वा आरम्मणादीहियेव पच्‍चयेहि पवत्तति।

    Atītabhavasmiñhi sarasena upakkamena vā samāsannamaraṇassa asayhānaṃ sabbaṅgapaccaṅgasandhibandhanacchedakānaṃ māraṇantikavedanāsattānaṃ sannipātaṃ asahantassa ātape pakkhittaharitatālapaṇṇamiva kamena upasussamāne sarīre niruddhesu cakkhādīsu indriyesu hadayavatthumatte patiṭṭhitesu kāyindriyamanindriyajīvitindriyesu taṅkhaṇāvasesaṃ hadayavatthusannissitaṃ viññāṇaṃ garusamāsevitāsannapubbakatānaṃ aññataraṃ laddhāvasesapaccayasaṅkhārasaṅkhātaṃ kammaṃ vā tadupaṭṭhāpitaṃ vā kammanimittagatinimittasaṅkhātaṃ visayamārabbha pavattati. Tadevaṃ pavattamānaṃ taṇhāavijjānaṃ appahīnattā avijjāpaṭicchāditādīnave tasmiṃ visaye taṇhā nāmeti , sahajātasaṅkhārā khipanti. Taṃ santativasena taṇhāya nāmiyamānaṃ saṅkhārehi khippamānaṃ orimatīrarukkhavinibaddharajjumālambitvā mātikātikkamako viya purimañca nissayaṃ jahati, aparañca kammasamuṭṭhāpitaṃ nissayaṃ assādayamānaṃ vā anassādayamānaṃ vā ārammaṇādīhiyeva paccayehi pavattati.

    एत्थ च पुरिमं चवनतो चुति, पच्छिमं भवन्तरादिपटिसन्धानतो पटिसन्धीति वुच्‍चति। तदेतं नापि पुरिमभवा इध आगतं, नापि ततो कम्मसङ्खारनतिविसयादिहेतुं विना पातुभूतन्ति वेदितब्बं।

    Ettha ca purimaṃ cavanato cuti, pacchimaṃ bhavantarādipaṭisandhānato paṭisandhīti vuccati. Tadetaṃ nāpi purimabhavā idha āgataṃ, nāpi tato kammasaṅkhāranativisayādihetuṃ vinā pātubhūtanti veditabbaṃ.

    सियुं निदस्सनानेत्थ, पटिघोसादिका अथ।

    Siyuṃ nidassanānettha, paṭighosādikā atha;

    सन्तानबन्धतो नत्थि, एकता नापि नानता॥

    Santānabandhato natthi, ekatā nāpi nānatā.

    एत्थ चेतस्स विञ्‍ञाणस्स पुरिमभवतो इध अनागमने अतीतभवपरियापन्‍नहेतूहि च उप्पादे पटिघोसपदीपमुद्दापटिबिम्बप्पकारा धम्मा निदस्सनानि सियुं। यथा हि पटिघोसपदीपमुद्दच्छाया सद्दादिहेतुका अञ्‍ञत्र अगन्त्वा होन्ति, एवमेव इदं चित्तं। एत्थ च ‘सन्तानबन्धतो नत्थि एकता नापि नानता’। यदि हि सन्तानबन्धे सति एकन्तमेकता भवेय्य, न खीरतो दधि सम्भूतं सिया। अथापि एकन्तनानता भवेय्य, न खीरस्साधीनो दधि सिया। एस नयो सब्बहेतुहेतुसमुप्पन्‍नेसु। एवञ्‍च सति सब्बलोकवोहारलोपो सिया। सो च अनिट्ठो। तस्मा एत्थ न एकन्तमेकता वा नानता वा उपगन्तब्बाति।

    Ettha cetassa viññāṇassa purimabhavato idha anāgamane atītabhavapariyāpannahetūhi ca uppāde paṭighosapadīpamuddāpaṭibimbappakārā dhammā nidassanāni siyuṃ. Yathā hi paṭighosapadīpamuddacchāyā saddādihetukā aññatra agantvā honti, evameva idaṃ cittaṃ. Ettha ca ‘santānabandhato natthi ekatā nāpi nānatā’. Yadi hi santānabandhe sati ekantamekatā bhaveyya, na khīrato dadhi sambhūtaṃ siyā. Athāpi ekantanānatā bhaveyya, na khīrassādhīno dadhi siyā. Esa nayo sabbahetuhetusamuppannesu. Evañca sati sabbalokavohāralopo siyā. So ca aniṭṭho. Tasmā ettha na ekantamekatā vā nānatā vā upagantabbāti.

    एत्थाह – ननु एवं असङ्कन्तिपातुभावे सति ये इमस्मिं मनुस्सत्तभावे खन्धा, तेसं निरुद्धत्ता फलपच्‍चयस्स च कम्मस्स तत्थ अगमनतो अञ्‍ञस्स अञ्‍ञतो च तं फलं सिया? उपभुञ्‍जके च असति कस्स तं फलं सिया? तस्मा न सुन्दरमिदं विधानन्ति। तत्रिदं वुच्‍चति –

    Etthāha – nanu evaṃ asaṅkantipātubhāve sati ye imasmiṃ manussattabhāve khandhā, tesaṃ niruddhattā phalapaccayassa ca kammassa tattha agamanato aññassa aññato ca taṃ phalaṃ siyā? Upabhuñjake ca asati kassa taṃ phalaṃ siyā? Tasmā na sundaramidaṃ vidhānanti. Tatridaṃ vuccati –

    सन्ताने यं फलं एतं, नाञ्‍ञस्स न च अञ्‍ञतो।

    Santāne yaṃ phalaṃ etaṃ, nāññassa na ca aññato;

    बीजानं अभिसङ्खारो, एतस्सत्थस्स साधको॥

    Bījānaṃ abhisaṅkhāro, etassatthassa sādhako.

    एकसन्तानस्मिञ्हि फलमुप्पज्‍जमानं तत्थ एकन्तं एकत्तनानत्तानं पटिसिद्धत्ता अञ्‍ञस्साति वा अञ्‍ञतोति वा न होति। एतस्स च पनत्थस्स बीजानं अभिसङ्खारो साधको। अम्बबीजादीनञ्हि अभिसङ्खारेसु कतेसु तस्स बीजस्स सन्ताने लद्धपच्‍चयो कालन्तरे फलविसेसो उप्पज्‍जमानो न अञ्‍ञबीजानं नापि अञ्‍ञाभिसङ्खारपच्‍चया उप्पज्‍जति, न च तानि बीजानि ते अभिसङ्खारा वा फलट्ठानं पापुणन्ति। एवं सम्पदमिदं वेदितब्बं। विज्‍जासिप्पोसधादीहि चापि बालसरीरे उपयुत्तेहि कालन्तरे वुड्ढसरीरादीसु फलदेहि अयमत्थो वेदितब्बो।

    Ekasantānasmiñhi phalamuppajjamānaṃ tattha ekantaṃ ekattanānattānaṃ paṭisiddhattā aññassāti vā aññatoti vā na hoti. Etassa ca panatthassa bījānaṃ abhisaṅkhāro sādhako. Ambabījādīnañhi abhisaṅkhāresu katesu tassa bījassa santāne laddhapaccayo kālantare phalaviseso uppajjamāno na aññabījānaṃ nāpi aññābhisaṅkhārapaccayā uppajjati, na ca tāni bījāni te abhisaṅkhārā vā phalaṭṭhānaṃ pāpuṇanti. Evaṃ sampadamidaṃ veditabbaṃ. Vijjāsipposadhādīhi cāpi bālasarīre upayuttehi kālantare vuḍḍhasarīrādīsu phaladehi ayamattho veditabbo.

    यम्पि वुत्तं ‘उपभुञ्‍जके च असति कस्स तं फलं सिया’ति? तत्थ –

    Yampi vuttaṃ ‘upabhuñjake ca asati kassa taṃ phalaṃ siyā’ti? Tattha –

    फलस्सुप्पत्तिया एव, सिद्धा भुञ्‍जकसम्मुति।

    Phalassuppattiyā eva, siddhā bhuñjakasammuti;

    फलुप्पादेन रुक्खस्स, यथा फलति सम्मुति॥

    Phaluppādena rukkhassa, yathā phalati sammuti.

    यथा हि रुक्खसङ्खातानं धम्मानं एकदेसभूतस्स रुक्खफलस्स उप्पत्तिया एव रुक्खो फलतीति वा फलितोति वा वुच्‍चति, तथा देवमनुस्ससङ्खातानं खन्धानं एकदेसभूतस्स उपभोगसङ्खातस्स सुखदुक्खफलस्स उप्पादेनेव देवो वा मनुस्सो वा उपभुञ्‍जतीति वा सुखितोति वा दुक्खितोति वा वुच्‍चति। तस्मा न एत्थ अञ्‍ञेन उपभुञ्‍जकेन नाम कोचि अत्थो अत्थीति।

    Yathā hi rukkhasaṅkhātānaṃ dhammānaṃ ekadesabhūtassa rukkhaphalassa uppattiyā eva rukkho phalatīti vā phalitoti vā vuccati, tathā devamanussasaṅkhātānaṃ khandhānaṃ ekadesabhūtassa upabhogasaṅkhātassa sukhadukkhaphalassa uppādeneva devo vā manusso vā upabhuñjatīti vā sukhitoti vā dukkhitoti vā vuccati. Tasmā na ettha aññena upabhuñjakena nāma koci attho atthīti.

    योपि वदेय्य – ‘एवं सन्तेपि एते सङ्खारा विज्‍जमाना वा फलस्स पच्‍चया सियुं, अविज्‍जमाना वा। यदि च विज्‍जमाना पवत्तिक्खणेयेव नेसं विपाकेन भवितब्बं। अथ अविज्‍जमाना, पवत्तितो पुब्बे च पच्छा च निच्‍चं फलावहा सियु’न्ति। सो एवं वत्तब्बो –

    Yopi vadeyya – ‘evaṃ santepi ete saṅkhārā vijjamānā vā phalassa paccayā siyuṃ, avijjamānā vā. Yadi ca vijjamānā pavattikkhaṇeyeva nesaṃ vipākena bhavitabbaṃ. Atha avijjamānā, pavattito pubbe ca pacchā ca niccaṃ phalāvahā siyu’nti. So evaṃ vattabbo –

    कतत्ता पच्‍चया एते, न च निच्‍चं फलावहा।

    Katattā paccayā ete, na ca niccaṃ phalāvahā;

    पाटिभोगादिकं तत्थ, वेदितब्बं निदस्सनं॥

    Pāṭibhogādikaṃ tattha, veditabbaṃ nidassanaṃ.

    कतत्ता एव हि सङ्खारा अत्तनो फलस्स पच्‍चया होन्ति, न विज्‍जमानत्ता वा अविज्‍जमानत्ता वा। यथाह ‘‘कामावचरस्स कुसलस्स कम्मस्स कतत्ता उपचितत्ता विपाकं चक्खुविञ्‍ञाणं उप्पन्‍नं होती’’तिआदि (ध॰ स॰ ४३१)। यथारहस्स अत्तनो फलस्स च पच्‍चया हुत्वा न पुन फलावहा होन्ति विपक्‍कविपाकत्ता। एतस्स चत्थस्स विभावने इदं पाटिभोगादिकं निदस्सनं वेदितब्बं।

    Katattā eva hi saṅkhārā attano phalassa paccayā honti, na vijjamānattā vā avijjamānattā vā. Yathāha ‘‘kāmāvacarassa kusalassa kammassa katattā upacitattā vipākaṃ cakkhuviññāṇaṃ uppannaṃ hotī’’tiādi (dha. sa. 431). Yathārahassa attano phalassa ca paccayā hutvā na puna phalāvahā honti vipakkavipākattā. Etassa catthassa vibhāvane idaṃ pāṭibhogādikaṃ nidassanaṃ veditabbaṃ.

    यथा हि लोके यो कस्सचि अत्थस्स निय्यातनत्थं पाटिभोगो होति, भण्डं वा किणाति, इणं वा गण्हाति। तस्स तं किरियाकरणमत्तमेव तदत्थनिय्यातनादिम्हि पच्‍चयो होति, न किरियाय विज्‍जमानता वा अविज्‍जमानता वा। न च तदत्थनिय्यातनादितो परम्पि धारकोव होति। कस्मा? निय्यातनादीनं कतत्ता। एवं कतत्ताव सङ्खारापि अत्तनो फलस्स पच्‍चया होन्ति, न च यथारहं फलदानतो परम्पि फलावहा होन्तीति। एत्तावता मिस्सामिस्सवसेन द्विधापि पवत्तमानस्स पटिसन्धिविञ्‍ञाणस्स सङ्खारपच्‍चया पवत्ति दीपिता होति।

    Yathā hi loke yo kassaci atthassa niyyātanatthaṃ pāṭibhogo hoti, bhaṇḍaṃ vā kiṇāti, iṇaṃ vā gaṇhāti. Tassa taṃ kiriyākaraṇamattameva tadatthaniyyātanādimhi paccayo hoti, na kiriyāya vijjamānatā vā avijjamānatā vā. Na ca tadatthaniyyātanādito parampi dhārakova hoti. Kasmā? Niyyātanādīnaṃ katattā. Evaṃ katattāva saṅkhārāpi attano phalassa paccayā honti, na ca yathārahaṃ phaladānato parampi phalāvahā hontīti. Ettāvatā missāmissavasena dvidhāpi pavattamānassa paṭisandhiviññāṇassa saṅkhārapaccayā pavatti dīpitā hoti.

    इदानि सब्बेस्वेतेसु बत्तिंसविञ्‍ञाणेसु सम्मोहविघातत्थं –

    Idāni sabbesvetesu battiṃsaviññāṇesu sammohavighātatthaṃ –

    पटिसन्धिप्पवत्तीनं , वसेनेते भवादिसु।

    Paṭisandhippavattīnaṃ , vasenete bhavādisu;

    विजानितब्बा सङ्खारा, यथा येसञ्‍च पच्‍चया॥

    Vijānitabbā saṅkhārā, yathā yesañca paccayā.

    तत्थ तयो भवा, चतस्सो योनियो, पञ्‍च गतियो, सत्त विञ्‍ञाणट्ठितियो, नव सत्तावासाति एते भवादयो नाम। एतेसु भवादीसु पटिसन्धियं पवत्ते च एते येसं विपाकविञ्‍ञाणानं पच्‍चया यथा च पच्‍चया होन्ति तथा विजानितब्बाति अत्थो।

    Tattha tayo bhavā, catasso yoniyo, pañca gatiyo, satta viññāṇaṭṭhitiyo, nava sattāvāsāti ete bhavādayo nāma. Etesu bhavādīsu paṭisandhiyaṃ pavatte ca ete yesaṃ vipākaviññāṇānaṃ paccayā yathā ca paccayā honti tathā vijānitabbāti attho.

    तत्थ – पुञ्‍ञाभिसङ्खारे ताव कामावचरअट्ठचेतनाभेदो पुञ्‍ञाभिसङ्खारो अविसेसेन कामभवे सुगतियं नवन्‍नं विपाकविञ्‍ञाणानं पटिसन्धियं नानाक्खणिककम्मपच्‍चयेन चेव उपनिस्सयपच्‍चयेन चाति द्विधा पच्‍चयो। रूपावचरपञ्‍चकुसलचेतनाभेदो पुञ्‍ञाभिसङ्खारो रूपभवे पटिसन्धियं एव पञ्‍चन्‍नं। वुत्तप्पभेदकामावचरो पन कामभवे सुगतियं उपेक्खासहगताहेतुकमनोविञ्‍ञाणधातुवज्‍जानं सत्तन्‍नं परित्तविपाकविञ्‍ञाणानं वुत्तनयेनेव द्विधा पच्‍चयो पवत्ते, नो पटिसन्धियं। स्वेव रूपभवे पञ्‍चन्‍नं विपाकविञ्‍ञाणानं तथेव पच्‍चयो पवत्ते, नो पटिसन्धियं। कामभवे पन दुग्गतियं अट्ठन्‍नम्पि परित्तविपाकविञ्‍ञाणानं तथेव पच्‍चयो पवत्ते, नो पटिसन्धियं।

    Tattha – puññābhisaṅkhāre tāva kāmāvacaraaṭṭhacetanābhedo puññābhisaṅkhāro avisesena kāmabhave sugatiyaṃ navannaṃ vipākaviññāṇānaṃ paṭisandhiyaṃ nānākkhaṇikakammapaccayena ceva upanissayapaccayena cāti dvidhā paccayo. Rūpāvacarapañcakusalacetanābhedo puññābhisaṅkhāro rūpabhave paṭisandhiyaṃ eva pañcannaṃ. Vuttappabhedakāmāvacaro pana kāmabhave sugatiyaṃ upekkhāsahagatāhetukamanoviññāṇadhātuvajjānaṃ sattannaṃ parittavipākaviññāṇānaṃ vuttanayeneva dvidhā paccayo pavatte, no paṭisandhiyaṃ. Sveva rūpabhave pañcannaṃ vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo pavatte, no paṭisandhiyaṃ. Kāmabhave pana duggatiyaṃ aṭṭhannampi parittavipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo pavatte, no paṭisandhiyaṃ.

    तत्थ निरये महामोग्गल्‍लानत्थेरस्स नरकचारिकादीसु इट्ठारम्मणसमायोगे सो पच्‍चयो होति। तिरच्छानेसु पन नागसुपण्णपेतमहिद्धिकेसु च इट्ठारम्मणं लब्भतियेव। स्वेव कामभवे सुगतियं सोळसन्‍नम्पि कुसलविपाकविञ्‍ञाणानं तथेव पच्‍चयो पवत्ते च पटिसन्धियञ्‍च। अविसेसेन पुञ्‍ञाभिसङ्खारो रूपभवे दसन्‍नं विपाकविञ्‍ञाणानं तथेव पच्‍चयो पवत्ते च पटिसन्धियञ्‍च।

    Tattha niraye mahāmoggallānattherassa narakacārikādīsu iṭṭhārammaṇasamāyoge so paccayo hoti. Tiracchānesu pana nāgasupaṇṇapetamahiddhikesu ca iṭṭhārammaṇaṃ labbhatiyeva. Sveva kāmabhave sugatiyaṃ soḷasannampi kusalavipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo pavatte ca paṭisandhiyañca. Avisesena puññābhisaṅkhāro rūpabhave dasannaṃ vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo pavatte ca paṭisandhiyañca.

    द्वादसाकुसलचेतनाभेदो अपुञ्‍ञाभिसङ्खारो कामभवे दुग्गतियं एकस्स विञ्‍ञाणस्स तथेव पच्‍चयो पटिसन्धियं, नो पवत्ते; छन्‍नं पवत्ते, नो पटिसन्धियं; सत्तन्‍नम्पि अकुसलविपाकविञ्‍ञाणानं पवत्ते च पटिसन्धियञ्‍च । कामभवे पन सुगतियं तेसंयेव सत्तन्‍नं तथेव पच्‍चयो पवत्ते, नो पटिसन्धियं; रूपभवे चतुन्‍नं विपाकविञ्‍ञाणानं तथेव पच्‍चयो पवत्ते, नो पटिसन्धियं। सो च खो कामावचरे अनिट्ठरूपदस्सनसद्दसवनवसेन । ब्रह्मलोके पन अनिट्ठा रूपादयो नाम नत्थि, तथा कामावचरदेवलोकेपि।

    Dvādasākusalacetanābhedo apuññābhisaṅkhāro kāmabhave duggatiyaṃ ekassa viññāṇassa tatheva paccayo paṭisandhiyaṃ, no pavatte; channaṃ pavatte, no paṭisandhiyaṃ; sattannampi akusalavipākaviññāṇānaṃ pavatte ca paṭisandhiyañca . Kāmabhave pana sugatiyaṃ tesaṃyeva sattannaṃ tatheva paccayo pavatte, no paṭisandhiyaṃ; rūpabhave catunnaṃ vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo pavatte, no paṭisandhiyaṃ. So ca kho kāmāvacare aniṭṭharūpadassanasaddasavanavasena . Brahmaloke pana aniṭṭhā rūpādayo nāma natthi, tathā kāmāvacaradevalokepi.

    आनेञ्‍जाभिसङ्खारो अरूपभवे चतुन्‍नं विपाकविञ्‍ञाणानं तथेव पच्‍चयो पवत्ते च पटिसन्धियञ्‍च।

    Āneñjābhisaṅkhāro arūpabhave catunnaṃ vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo pavatte ca paṭisandhiyañca.

    कामावचरकुसलाकुसलतो पन सब्बसङ्गाहिकनयेन वीसतिचेतनाभेदोपि कायसङ्खारो कामभवे दसन्‍नं विपाकविञ्‍ञाणानं पटिसन्धियं नानाक्खणिककम्मपच्‍चयेन चेव उपनिस्सयपच्‍चयेन चाति द्विधा पच्‍चयो। स्वेव कामभवे तेरसन्‍नं, रूपभवे नवन्‍नं विपाकविञ्‍ञाणानं तथेव पच्‍चयो पवत्ते, नो पटिसन्धियं। स्वेव कामभवे तेवीसतिया विपाकविञ्‍ञाणानं तथेव पच्‍चयो पवत्ते च पटिसन्धियञ्‍च। वचीसङ्खारेपि एसेव नयो।

    Kāmāvacarakusalākusalato pana sabbasaṅgāhikanayena vīsaticetanābhedopi kāyasaṅkhāro kāmabhave dasannaṃ vipākaviññāṇānaṃ paṭisandhiyaṃ nānākkhaṇikakammapaccayena ceva upanissayapaccayena cāti dvidhā paccayo. Sveva kāmabhave terasannaṃ, rūpabhave navannaṃ vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo pavatte, no paṭisandhiyaṃ. Sveva kāmabhave tevīsatiyā vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo pavatte ca paṭisandhiyañca. Vacīsaṅkhārepi eseva nayo.

    अट्ठवीसतिएकूनतिंसचेतनाभेदोपि पन चित्तसङ्खारो तीसु भवेसु एकूनवीसतिया विपाकविञ्‍ञाणानं तथेव पच्‍चयो पटिसन्धियं, नो पवत्ते। स्वेव द्वीसु भवेसु हेट्ठावुत्तानं तेरसन्‍नञ्‍च नवन्‍नञ्‍चाति द्वावीसतिया विपाकविञ्‍ञाणानं तथेव पच्‍चयो पवत्ते, नो पटिसन्धियं। तीसु पन भवेसु द्वत्तिंसायपि विपाकविञ्‍ञाणानं तथेव पच्‍चयो पवत्ते चेव पटिसन्धियञ्‍च। एवं ताव भवेसु पटिसन्धिपवत्तीनं वसेन ते सङ्खारा येसं पच्‍चया, यथा च पच्‍चया होन्ति तथा विजानितब्बा। एतेनेव नयेन योनिआदीसुपि वेदितब्बा।

    Aṭṭhavīsatiekūnatiṃsacetanābhedopi pana cittasaṅkhāro tīsu bhavesu ekūnavīsatiyā vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo paṭisandhiyaṃ, no pavatte. Sveva dvīsu bhavesu heṭṭhāvuttānaṃ terasannañca navannañcāti dvāvīsatiyā vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo pavatte, no paṭisandhiyaṃ. Tīsu pana bhavesu dvattiṃsāyapi vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo pavatte ceva paṭisandhiyañca. Evaṃ tāva bhavesu paṭisandhipavattīnaṃ vasena te saṅkhārā yesaṃ paccayā, yathā ca paccayā honti tathā vijānitabbā. Eteneva nayena yoniādīsupi veditabbā.

    तत्रिदं आदितो पट्ठाय मुखमत्तप्पकासनं – इमेसु हि सङ्खारेसु यस्मा पुञ्‍ञाभिसङ्खारो ताव द्वीसु भवेसु पटिसन्धिं दत्वा सब्बं अत्तनो विपाकं जनेति, तथा अण्डजादीसु चतूसु योनीसु, देवमनुस्ससङ्खातासु द्वीसु गतीसु, नानत्तकायनानत्तसञ्‍ञीनानत्तकायएकत्तसञ्‍ञीएकत्तकायनानत्तसञ्‍ञीएकत्तकायएकत्तसञ्‍ञीसङ्खातासु मनुस्सानञ्‍चेव पठमदुतियततियज्झानभूमीनञ्‍च वसेन चतूसु विञ्‍ञाणट्ठितीसु। असञ्‍ञसत्तावासे पनेस रूपमत्तमेवाभिसङ्खरोतीति चतूसुयेव सत्तावासेसु च पटिसन्धिं दत्वा सब्बं अत्तनो विपाकं जनेति। तस्मा एस एतेसु द्वीसु भवेसु, चतूसु योनीसु, द्वीसु गतीसु, चतूसु विञ्‍ञाणट्ठितीसु, चतूसु सत्तावासेसु च एकवीसतिया विपाकविञ्‍ञाणानं वुत्तनयेनेव पच्‍चयो होति यथासम्भवं पटिसन्धियं पवत्ते च।

    Tatridaṃ ādito paṭṭhāya mukhamattappakāsanaṃ – imesu hi saṅkhāresu yasmā puññābhisaṅkhāro tāva dvīsu bhavesu paṭisandhiṃ datvā sabbaṃ attano vipākaṃ janeti, tathā aṇḍajādīsu catūsu yonīsu, devamanussasaṅkhātāsu dvīsu gatīsu, nānattakāyanānattasaññīnānattakāyaekattasaññīekattakāyanānattasaññīekattakāyaekattasaññīsaṅkhātāsu manussānañceva paṭhamadutiyatatiyajjhānabhūmīnañca vasena catūsu viññāṇaṭṭhitīsu. Asaññasattāvāse panesa rūpamattamevābhisaṅkharotīti catūsuyeva sattāvāsesu ca paṭisandhiṃ datvā sabbaṃ attano vipākaṃ janeti. Tasmā esa etesu dvīsu bhavesu, catūsu yonīsu, dvīsu gatīsu, catūsu viññāṇaṭṭhitīsu, catūsu sattāvāsesu ca ekavīsatiyā vipākaviññāṇānaṃ vuttanayeneva paccayo hoti yathāsambhavaṃ paṭisandhiyaṃ pavatte ca.

    अपुञ्‍ञाभिसङ्खारो पन यस्मा एकस्मिञ्‍ञेव कामभवे, चतूसु योनीसु, अवसेसासु तीसु गतीसु, नानत्तकायएकत्तसञ्‍ञीसङ्खाताय एकिस्सा विञ्‍ञाणट्ठितिया, तादिसेयेव च एकस्मिं सत्तावासे पटिसन्धिवसेन विपच्‍चति, तस्मा एस एकस्मिं भवे चतूसु योनीसु, तीसु गतीसु, एकिस्सा विञ्‍ञाणट्ठितिया, एकम्हि च सत्तावासे सत्तन्‍नं विपाकविञ्‍ञाणानं वुत्तनयेनेव पच्‍चयो होति पटिसन्धियं पवत्ते च।

    Apuññābhisaṅkhāro pana yasmā ekasmiññeva kāmabhave, catūsu yonīsu, avasesāsu tīsu gatīsu, nānattakāyaekattasaññīsaṅkhātāya ekissā viññāṇaṭṭhitiyā, tādiseyeva ca ekasmiṃ sattāvāse paṭisandhivasena vipaccati, tasmā esa ekasmiṃ bhave catūsu yonīsu, tīsu gatīsu, ekissā viññāṇaṭṭhitiyā, ekamhi ca sattāvāse sattannaṃ vipākaviññāṇānaṃ vuttanayeneva paccayo hoti paṭisandhiyaṃ pavatte ca.

    आनेञ्‍जाभिसङ्खारो पन यस्मा एकस्मिं अरूपभवे, एकिस्सा ओपपातिकयोनिया, एकिस्सा देवगतिया, आकासानञ्‍चायतनादीसु तीसु विञ्‍ञाणट्ठितीसु, आकासानञ्‍चायतनादीसु च चतूसु सत्तावासेसु पटिसन्धिवसेन विपच्‍चति, तस्मा एस एकस्मिंयेव भवे, एकिस्सा योनिया, एकिस्सा देवगतिया, तीसु विञ्‍ञाणट्ठितीसु चतूसु सत्तावासेसु, चतुन्‍नं विञ्‍ञाणानं वुत्तनयेनेव पच्‍चयो होति पटिसन्धियं पवत्ते च।

    Āneñjābhisaṅkhāro pana yasmā ekasmiṃ arūpabhave, ekissā opapātikayoniyā, ekissā devagatiyā, ākāsānañcāyatanādīsu tīsu viññāṇaṭṭhitīsu, ākāsānañcāyatanādīsu ca catūsu sattāvāsesu paṭisandhivasena vipaccati, tasmā esa ekasmiṃyeva bhave, ekissā yoniyā, ekissā devagatiyā, tīsu viññāṇaṭṭhitīsu catūsu sattāvāsesu, catunnaṃ viññāṇānaṃ vuttanayeneva paccayo hoti paṭisandhiyaṃ pavatte ca.

    कायसङ्खारोपि यस्मा एकस्मिं कामभवे, चतूसु योनीसु, पञ्‍चसु गतीसु, द्वीसु विञ्‍ञाणट्ठितीसु, द्वीसु च सत्तावासेसु पटिसन्धिं दत्वा सब्बं अत्तनो विपाकं जनेति, तस्मा एस एकस्मिं भवे, चतूसु योनीसु, पञ्‍चसु गतीसु, द्वीसु विञ्‍ञाणट्ठितीसु, द्वीसु च सत्तावासेसु तेवीसतिया विपाकविञ्‍ञाणानं तथेव पच्‍चयो पटिसन्धियं पवत्ते च। वचीसङ्खारेपि एसेव नयो।

    Kāyasaṅkhāropi yasmā ekasmiṃ kāmabhave, catūsu yonīsu, pañcasu gatīsu, dvīsu viññāṇaṭṭhitīsu, dvīsu ca sattāvāsesu paṭisandhiṃ datvā sabbaṃ attano vipākaṃ janeti, tasmā esa ekasmiṃ bhave, catūsu yonīsu, pañcasu gatīsu, dvīsu viññāṇaṭṭhitīsu, dvīsu ca sattāvāsesu tevīsatiyā vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo paṭisandhiyaṃ pavatte ca. Vacīsaṅkhārepi eseva nayo.

    चित्तसङ्खारो पन यस्मा एकं सत्तावासं ठपेत्वा न कत्थचि न विपच्‍चति, तस्मा एस तीसु भवेसु, चतूसु योनीसु, पञ्‍चसु गतीसु, सत्तसु विञ्‍ञाणट्ठितीसु, अट्ठसु सत्तावासेसु यथायोगं द्वत्तिंसाय विपाकविञ्‍ञाणानं तथेव पच्‍चयो पटिसन्धियं पवत्ते च। अविञ्‍ञाणके पन सत्तावासे सङ्खारपच्‍चया विञ्‍ञाणं नत्थि।

    Cittasaṅkhāro pana yasmā ekaṃ sattāvāsaṃ ṭhapetvā na katthaci na vipaccati, tasmā esa tīsu bhavesu, catūsu yonīsu, pañcasu gatīsu, sattasu viññāṇaṭṭhitīsu, aṭṭhasu sattāvāsesu yathāyogaṃ dvattiṃsāya vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo paṭisandhiyaṃ pavatte ca. Aviññāṇake pana sattāvāse saṅkhārapaccayā viññāṇaṃ natthi.

    अपिच पुञ्‍ञाभिसङ्खारो असञ्‍ञसत्तेसु कटत्तारूपानं नानाक्खणिककम्मपच्‍चयेन पच्‍चयोति। एवं –

    Apica puññābhisaṅkhāro asaññasattesu kaṭattārūpānaṃ nānākkhaṇikakammapaccayena paccayoti. Evaṃ –

    पटिसन्धिपवत्तीनं , वसेनेते भवादिसु।

    Paṭisandhipavattīnaṃ , vasenete bhavādisu;

    विजानितब्बा सङ्खारा, यथा येसञ्‍च पच्‍चयाति॥

    Vijānitabbā saṅkhārā, yathā yesañca paccayāti.

    सङ्खारपच्‍चया विञ्‍ञाणपदनिद्देसो।

    Saṅkhārapaccayā viññāṇapadaniddeso.

    नामरूपपदनिद्देसो

    Nāmarūpapadaniddeso

    २२८. विञ्‍ञाणपच्‍चया नामरूपनिद्देसे –

    228. Viññāṇapaccayā nāmarūpaniddese –

    देसनाभेदतो सब्ब-भवादीसु पवत्तितो।

    Desanābhedato sabba-bhavādīsu pavattito;

    सङ्गहा पच्‍चयनया, विञ्‍ञातब्बो विनिच्छयो॥

    Saṅgahā paccayanayā, viññātabbo vinicchayo.

    ‘देसनाभेदतो’ति ‘‘तत्थ कतमं रूपं? चत्तारो च महाभूता चतुन्‍नञ्‍च महाभूतानं उपादाय रूप’’न्ति (सं॰ नि॰ २.२; म॰ नि॰ १.१००) एवं ताव सुत्तन्ते च इध रूपपदस्स अभेदतो एकसदिसा देसना कता; नामपदस्स पन भेदतो।

    ‘Desanābhedato’ti ‘‘tattha katamaṃ rūpaṃ? Cattāro ca mahābhūtā catunnañca mahābhūtānaṃ upādāya rūpa’’nti (saṃ. ni. 2.2; ma. ni. 1.100) evaṃ tāva suttante ca idha rūpapadassa abhedato ekasadisā desanā katā; nāmapadassa pana bhedato.

    सुत्तन्तस्मिञ्हि ‘‘तत्थ कतमं नामं? वेदना सञ्‍ञा चेतना फस्सो मनसिकारो’’ति वुत्तं। इध ‘‘वेदनाक्खन्धो सञ्‍ञाक्खन्धो सङ्खारक्खन्धो’’ति। तत्थ हि यम्पि चक्खुविञ्‍ञाणपच्‍चया नामं उप्पज्‍जति, उप्पन्‍नञ्‍च चित्तस्स ठिति अरूपीनं धम्मानं आयूति एवं अञ्‍ञधम्मसन्‍निस्सयेन अग्गहेतब्बतो पाकटं, तं दस्सेन्तो चेतनाफस्समनसिकारवसेन सङ्खारक्खन्धं तिधा भिन्दित्वा द्वीहि खन्धेहि सद्धिं देसेसि। इध पन तत्थ वुत्तञ्‍च अवुत्तञ्‍च सब्बं नामं सङ्गण्हन्तो ‘‘तयो खन्धा – वेदनाक्खन्धो सञ्‍ञाक्खन्धो सङ्खारक्खन्धो’’ति आह।

    Suttantasmiñhi ‘‘tattha katamaṃ nāmaṃ? Vedanā saññā cetanā phasso manasikāro’’ti vuttaṃ. Idha ‘‘vedanākkhandho saññākkhandho saṅkhārakkhandho’’ti. Tattha hi yampi cakkhuviññāṇapaccayā nāmaṃ uppajjati, uppannañca cittassa ṭhiti arūpīnaṃ dhammānaṃ āyūti evaṃ aññadhammasannissayena aggahetabbato pākaṭaṃ, taṃ dassento cetanāphassamanasikāravasena saṅkhārakkhandhaṃ tidhā bhinditvā dvīhi khandhehi saddhiṃ desesi. Idha pana tattha vuttañca avuttañca sabbaṃ nāmaṃ saṅgaṇhanto ‘‘tayo khandhā – vedanākkhandho saññākkhandho saṅkhārakkhandho’’ti āha.

    किं पन इमे तयो खन्धाव नामं, विञ्‍ञाणं नामं नाम न होतीति? नो न होति। तस्मिं पन विञ्‍ञाणे गय्हमाने नामविञ्‍ञाणस्स च पच्‍चयविञ्‍ञाणस्स चाति द्विन्‍नं विञ्‍ञाणानं सहभावो आपज्‍जति। तस्मा विञ्‍ञाणं पच्‍चयट्ठाने ठपेत्वा पच्‍चयनिब्बत्तं नामं दस्सेतुं तयोव खन्धा वुत्ताति। एवं ताव ‘देसनाभेदतो’ विञ्‍ञातब्बो विनिच्छयो।

    Kiṃ pana ime tayo khandhāva nāmaṃ, viññāṇaṃ nāmaṃ nāma na hotīti? No na hoti. Tasmiṃ pana viññāṇe gayhamāne nāmaviññāṇassa ca paccayaviññāṇassa cāti dvinnaṃ viññāṇānaṃ sahabhāvo āpajjati. Tasmā viññāṇaṃ paccayaṭṭhāne ṭhapetvā paccayanibbattaṃ nāmaṃ dassetuṃ tayova khandhā vuttāti. Evaṃ tāva ‘desanābhedato’ viññātabbo vinicchayo.

    ‘सब्बभवादीसु पवत्तितो’ति एत्थ पन नामं एकं सत्तावासं ठपेत्वा सब्बभवयोनिगतिविञ्‍ञाणट्ठितिसेससत्तावासेसु पवत्तति। रूपं द्वीसु भवेसु, चतूसु योनीसु, पञ्‍चसु गतीसु, पुरिमासु चतूसु विञ्‍ञाणट्ठितीसु, पञ्‍चसु च सत्तावासेसु पवत्तति। एवं पवत्तमाने चेतस्मिं नामरूपे यस्मा अभावकगब्भसेय्यकानं अण्डजानञ्‍च पटिसन्धिक्खणे वत्थुकायवसेन रूपतो द्वे सन्ततिसीसानि तयो च अरूपिनो खन्धा पातुभवन्ति, तस्मा तेसं वित्थारेन रूपरूपतो वीसति धम्मा तयो च अरूपिनो खन्धाति एते तेवीसति धम्मा विञ्‍ञाणपच्‍चया नामरूपन्ति वेदितब्बा। अग्गहितग्गहणेन पन एकसन्ततिसीसतो नव रूपधम्मे अपनेत्वा चुद्दस, सभावकानं भावदसकं पक्खिपित्वा तेत्तिंस। तेसम्पि अगहितग्गहणेन सन्ततिसीसद्वयतो अट्ठारस रूपधम्मे अपनेत्वा पन्‍नरस।

    ‘Sabbabhavādīsu pavattito’ti ettha pana nāmaṃ ekaṃ sattāvāsaṃ ṭhapetvā sabbabhavayonigativiññāṇaṭṭhitisesasattāvāsesu pavattati. Rūpaṃ dvīsu bhavesu, catūsu yonīsu, pañcasu gatīsu, purimāsu catūsu viññāṇaṭṭhitīsu, pañcasu ca sattāvāsesu pavattati. Evaṃ pavattamāne cetasmiṃ nāmarūpe yasmā abhāvakagabbhaseyyakānaṃ aṇḍajānañca paṭisandhikkhaṇe vatthukāyavasena rūpato dve santatisīsāni tayo ca arūpino khandhā pātubhavanti, tasmā tesaṃ vitthārena rūparūpato vīsati dhammā tayo ca arūpino khandhāti ete tevīsati dhammā viññāṇapaccayā nāmarūpanti veditabbā. Aggahitaggahaṇena pana ekasantatisīsato nava rūpadhamme apanetvā cuddasa, sabhāvakānaṃ bhāvadasakaṃ pakkhipitvā tettiṃsa. Tesampi agahitaggahaṇena santatisīsadvayato aṭṭhārasa rūpadhamme apanetvā pannarasa.

    यस्मा च ओपपातिकसत्तेसु ब्रह्मकायिकादीनं पटिसन्धिक्खणे चक्खुसोतवत्थुदसकानं जीवितिन्द्रियनवकस्स च वसेन रूपरूपतो चत्तारि सन्ततिसीसानि तयो च अरूपिनो खन्धा पातुभवन्ति, तस्मा तेसं वित्थारेन रूपरूपतो एकूनचत्तालीस धम्मा तयो च अरूपिनो खन्धाति एते द्वाचत्तालीस धम्मा विञ्‍ञाणपच्‍चया नामरूपन्ति वेदितब्बा। अगहितग्गहणेन पन सन्ततिसीसत्तयतो सत्तवीसति धम्मे अपनेत्वा पन्‍नरस।

    Yasmā ca opapātikasattesu brahmakāyikādīnaṃ paṭisandhikkhaṇe cakkhusotavatthudasakānaṃ jīvitindriyanavakassa ca vasena rūparūpato cattāri santatisīsāni tayo ca arūpino khandhā pātubhavanti, tasmā tesaṃ vitthārena rūparūpato ekūnacattālīsa dhammā tayo ca arūpino khandhāti ete dvācattālīsa dhammā viññāṇapaccayā nāmarūpanti veditabbā. Agahitaggahaṇena pana santatisīsattayato sattavīsati dhamme apanetvā pannarasa.

    कामभवे पन यस्मा सेसओपपातिकानं वा संसेदजानं वा सभावकपरिपुण्णायतनानं पटिसन्धिक्खणे रूपरूपतो सत्त सन्ततिसीसानि तयो च अरूपिनो खन्धा पातुभवन्ति, तस्मा तेसं वित्थारेन रूपरूपतो सत्तति धम्मा तयो च अरूपिनो खन्धाति एते तेसत्तति धम्मा विञ्‍ञाणपच्‍चया नामरूपन्ति वेदितब्बा। अग्गहितग्गहणेन पन सन्ततिसीसछक्‍कतो चतुपञ्‍ञास धम्मे अपनेत्वा एकूनवीसति। एस उक्‍कंसतो। अवकंसेन पन तंतंरूपसन्ततिसीसविकलानं तस्स तस्स वसेन हापेत्वा हापेत्वा सङ्खेपतो च वित्थारतो च पटिसन्धिविञ्‍ञाणपच्‍चया नामरूपसङ्खाता वेदितब्बा। अरूपीनं पन तयोव अरूपिनो खन्धा। असञ्‍ञीनं रूपतो जीवितिन्द्रियनवकमेवाति। एस ताव पटिसन्धियं नयो।

    Kāmabhave pana yasmā sesaopapātikānaṃ vā saṃsedajānaṃ vā sabhāvakaparipuṇṇāyatanānaṃ paṭisandhikkhaṇe rūparūpato satta santatisīsāni tayo ca arūpino khandhā pātubhavanti, tasmā tesaṃ vitthārena rūparūpato sattati dhammā tayo ca arūpino khandhāti ete tesattati dhammā viññāṇapaccayā nāmarūpanti veditabbā. Aggahitaggahaṇena pana santatisīsachakkato catupaññāsa dhamme apanetvā ekūnavīsati. Esa ukkaṃsato. Avakaṃsena pana taṃtaṃrūpasantatisīsavikalānaṃ tassa tassa vasena hāpetvā hāpetvā saṅkhepato ca vitthārato ca paṭisandhiviññāṇapaccayā nāmarūpasaṅkhātā veditabbā. Arūpīnaṃ pana tayova arūpino khandhā. Asaññīnaṃ rūpato jīvitindriyanavakamevāti. Esa tāva paṭisandhiyaṃ nayo.

    पवत्ते पन सब्बत्थ रूपप्पवत्तिदेसे पटिसन्धिचित्तस्स ठितिक्खणे पटिसन्धिचित्तेन सह पवत्तउतुतो उतुसमुट्ठानं सुद्धट्ठकं पातुभवति। पटिसन्धिचित्तं पन रूपं न समुट्ठापेति। तञ्हि यथा पपाते पतितपुरिसो परस्स पच्‍चयो होतुं न सक्‍कोति, एवं वत्थुदुब्बलताय दुब्बलत्ता रूपं समुट्ठापेतुं न सक्‍कोति। पटिसन्धिचित्ततो पन उद्धं पठमभवङ्गतो पभुति चित्तसमुट्ठानकं सुद्धट्ठकं। सद्दपातुभावकाले पटिसन्धिक्खणतो उद्धं पवत्तउतुतो चेव चित्ततो च सद्दनवकं। ये पन कबळिकाराहारूपजीविनो गब्भसेय्यकसत्ता तेसं –

    Pavatte pana sabbattha rūpappavattidese paṭisandhicittassa ṭhitikkhaṇe paṭisandhicittena saha pavattaututo utusamuṭṭhānaṃ suddhaṭṭhakaṃ pātubhavati. Paṭisandhicittaṃ pana rūpaṃ na samuṭṭhāpeti. Tañhi yathā papāte patitapuriso parassa paccayo hotuṃ na sakkoti, evaṃ vatthudubbalatāya dubbalattā rūpaṃ samuṭṭhāpetuṃ na sakkoti. Paṭisandhicittato pana uddhaṃ paṭhamabhavaṅgato pabhuti cittasamuṭṭhānakaṃ suddhaṭṭhakaṃ. Saddapātubhāvakāle paṭisandhikkhaṇato uddhaṃ pavattaututo ceva cittato ca saddanavakaṃ. Ye pana kabaḷikārāhārūpajīvino gabbhaseyyakasattā tesaṃ –

    ‘‘यञ्‍चस्स भुञ्‍जती माता, अन्‍नं पानञ्‍च भोजनं।

    ‘‘Yañcassa bhuñjatī mātā, annaṃ pānañca bhojanaṃ;

    तेन सो तत्थ यापेति, मातुकुच्छिगतो नरो’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.२३५)।

    Tena so tattha yāpeti, mātukucchigato naro’’ti. (saṃ. ni. 1.235);

    वचनतो मातरा अज्झोहरिताहारेन अनुगते सरीरे, ओपपातिकानं सब्बपठमं अत्तनो मुखगतं खेळं अज्झोहरणकाले आहारसमुट्ठानं सुद्धट्ठकन्ति इदं आहारसमुट्ठानस्स सुद्धट्ठकस्स उतुचित्तसमुट्ठानानञ्‍च उक्‍कंसतो द्विन्‍नं नवकानं वसेन छब्बीसतिविधं, पुब्बे एकेकचित्तक्खणे तिक्खत्तुं उप्पज्‍जमानं वुत्तं कम्मसमुट्ठानं सत्ततिविधन्ति छन्‍नवुतिविधं रूपं तयो च अरूपिनो खन्धाति समासतो नवनवुति धम्मा। यस्मा वासद्दो अनियतो कदाचिदेव पातुभावतो, तस्मा दुविधम्पि तं अपनेत्वा इमे सत्तनवुति धम्मा यथासम्भवं सब्बसत्तानं विञ्‍ञाणपच्‍चया नामरूपन्ति वेदितब्बा। तेसञ्हि सुत्तानम्पि पमत्तानम्पि चरन्तानम्पि खादन्तानम्पि पिवन्तानम्पि दिवा च रत्तिञ्‍च एते विञ्‍ञाणपच्‍चया पवत्तन्ति। तञ्‍च तेसं विञ्‍ञाणपच्‍चयभावं परतो वण्णयिस्साम।

    Vacanato mātarā ajjhoharitāhārena anugate sarīre, opapātikānaṃ sabbapaṭhamaṃ attano mukhagataṃ kheḷaṃ ajjhoharaṇakāle āhārasamuṭṭhānaṃ suddhaṭṭhakanti idaṃ āhārasamuṭṭhānassa suddhaṭṭhakassa utucittasamuṭṭhānānañca ukkaṃsato dvinnaṃ navakānaṃ vasena chabbīsatividhaṃ, pubbe ekekacittakkhaṇe tikkhattuṃ uppajjamānaṃ vuttaṃ kammasamuṭṭhānaṃ sattatividhanti channavutividhaṃ rūpaṃ tayo ca arūpino khandhāti samāsato navanavuti dhammā. Yasmā vāsaddo aniyato kadācideva pātubhāvato, tasmā duvidhampi taṃ apanetvā ime sattanavuti dhammā yathāsambhavaṃ sabbasattānaṃ viññāṇapaccayā nāmarūpanti veditabbā. Tesañhi suttānampi pamattānampi carantānampi khādantānampi pivantānampi divā ca rattiñca ete viññāṇapaccayā pavattanti. Tañca tesaṃ viññāṇapaccayabhāvaṃ parato vaṇṇayissāma.

    यं पनेतमेत्थ कम्मजरूपं तं भवयोनिगतिविञ्‍ञाणट्ठितिसत्तावासेसु सब्बपठमं पतिट्ठहन्तम्पि तिसमुट्ठानिकरूपेन अनुपत्थद्धं न सक्‍कोति सण्ठातुं, नापि तिसमुट्ठानिकं तेन अनुपत्थद्धं। अथ खो वातब्भाहतापि चतुद्दिसववत्थापिता नळकलापियो विय, ऊमिवेगब्भाहतापि महासमुद्दे कत्थचि लद्धपतिट्ठा भिन्‍नवाहनिका विय च अञ्‍ञमञ्‍ञूपत्थद्धानेवेतानि अपतमानानि सण्ठहित्वा एकम्पि वस्सं द्वेपि वस्सानि…पे॰… वस्ससतम्पि याव तेसं सत्तानं आयुक्खयो वा पुञ्‍ञक्खयो वा ताव पवत्तन्तीति। एवं ‘सब्बभवादीसु पवत्तितो’पेत्थ विञ्‍ञातब्बो विनिच्छयो।

    Yaṃ panetamettha kammajarūpaṃ taṃ bhavayonigativiññāṇaṭṭhitisattāvāsesu sabbapaṭhamaṃ patiṭṭhahantampi tisamuṭṭhānikarūpena anupatthaddhaṃ na sakkoti saṇṭhātuṃ, nāpi tisamuṭṭhānikaṃ tena anupatthaddhaṃ. Atha kho vātabbhāhatāpi catuddisavavatthāpitā naḷakalāpiyo viya, ūmivegabbhāhatāpi mahāsamudde katthaci laddhapatiṭṭhā bhinnavāhanikā viya ca aññamaññūpatthaddhānevetāni apatamānāni saṇṭhahitvā ekampi vassaṃ dvepi vassāni…pe… vassasatampi yāva tesaṃ sattānaṃ āyukkhayo vā puññakkhayo vā tāva pavattantīti. Evaṃ ‘sabbabhavādīsu pavattito’pettha viññātabbo vinicchayo.

    ‘सङ्गहा’ति एत्थ च यं आरुप्पे पवत्तिपटिसन्धीसु पञ्‍चवोकारभवे च पवत्तिया विञ्‍ञाणपच्‍चया नाममेव, यञ्‍च असञ्‍ञीसु सब्बत्थ पञ्‍चवोकारभवे च पवत्तिया विञ्‍ञाणपच्‍चया रूपमेव, यञ्‍च पञ्‍चवोकारभवे सब्बत्थ विञ्‍ञाणपच्‍चया नामरूपं, तं सब्बं नामञ्‍च रूपञ्‍च नामरूपञ्‍च नामरूपन्ति एवं एकदेससरूपेकसेसनयेन सङ्गहेत्वा विञ्‍ञाणपच्‍चया नामरूपन्ति वेदितब्बं। असञ्‍ञीसु विञ्‍ञाणाभावा अयुत्तन्ति चे नायुत्तं। इदञ्हि –

    ‘Saṅgahā’ti ettha ca yaṃ āruppe pavattipaṭisandhīsu pañcavokārabhave ca pavattiyā viññāṇapaccayā nāmameva, yañca asaññīsu sabbattha pañcavokārabhave ca pavattiyā viññāṇapaccayā rūpameva, yañca pañcavokārabhave sabbattha viññāṇapaccayā nāmarūpaṃ, taṃ sabbaṃ nāmañca rūpañca nāmarūpañca nāmarūpanti evaṃ ekadesasarūpekasesanayena saṅgahetvā viññāṇapaccayā nāmarūpanti veditabbaṃ. Asaññīsu viññāṇābhāvā ayuttanti ce nāyuttaṃ. Idañhi –

    नामरूपस्स यं हेतु, विञ्‍ञाणं तं द्विधा मतं।

    Nāmarūpassa yaṃ hetu, viññāṇaṃ taṃ dvidhā mataṃ;

    विपाकमविपाकञ्‍च, युत्तमेव यतो इदं॥

    Vipākamavipākañca, yuttameva yato idaṃ.

    यञ्हि नामरूपस्स हेतु विञ्‍ञाणं तं विपाकाविपाकभेदतो द्विधा मतं। इदञ्‍च असञ्‍ञसत्तेसु कम्मसमुट्ठानत्ता पञ्‍चवोकारभवे पवत्तअभिसङ्खारविञ्‍ञाणपच्‍चया रूपं, तथा पञ्‍चवोकारे पवत्तियं कुसलादिचित्तक्खणे कम्मसमुट्ठानन्ति युत्तमेव इदं। एवं ‘सङ्गहतो’पेत्थ विञ्‍ञातब्बो विनिच्छयो।

    Yañhi nāmarūpassa hetu viññāṇaṃ taṃ vipākāvipākabhedato dvidhā mataṃ. Idañca asaññasattesu kammasamuṭṭhānattā pañcavokārabhave pavattaabhisaṅkhāraviññāṇapaccayā rūpaṃ, tathā pañcavokāre pavattiyaṃ kusalādicittakkhaṇe kammasamuṭṭhānanti yuttameva idaṃ. Evaṃ ‘saṅgahato’pettha viññātabbo vinicchayo.

    ‘पच्‍चयनया’ति एत्थ हि –

    ‘Paccayanayā’ti ettha hi –

    नामस्स पाकविञ्‍ञाणं, नवधा होति पच्‍चयो।

    Nāmassa pākaviññāṇaṃ, navadhā hoti paccayo;

    वत्थुरूपस्स नवधा, सेसरूपस्स अट्ठधा॥

    Vatthurūpassa navadhā, sesarūpassa aṭṭhadhā.

    अभिसङ्खारविञ्‍ञाणं, होति रूपस्स एकधा।

    Abhisaṅkhāraviññāṇaṃ, hoti rūpassa ekadhā;

    तदञ्‍ञं पन विञ्‍ञाणं, तस्स तस्स यथारहं॥

    Tadaññaṃ pana viññāṇaṃ, tassa tassa yathārahaṃ.

    यञ्हेतं पटिसन्धियं पवत्तियं वा विपाकसङ्खातं नामं, तस्स रूपमिस्सस्स वा रूपअमिस्सस्स वा पटिसन्धिकं वा अञ्‍ञं वा विपाकविञ्‍ञाणं सहजातअञ्‍ञमञ्‍ञनिस्सयसम्पयुत्तविपाकआहारइन्द्रियअत्थिअविगतपच्‍चयेहि नवधा पच्‍चयो होति। वत्थुरूपस्स पटिसन्धियं सहजातअञ्‍ञमञ्‍ञनिस्सयविपाकआहारइन्द्रियविप्पयुत्तअत्थिअविगतपच्‍चयेहि नवधा पच्‍चयो होति। ठपेत्वा पन वत्थुरूपं सेसरूपस्स इमेसु नवसु अञ्‍ञमञ्‍ञपच्‍चयं अपनेत्वा सेसेहि अट्ठहि पच्‍चयेहि पच्‍चयो होति। अभिसङ्खारविञ्‍ञाणं पन असञ्‍ञसत्तरूपस्स वा पञ्‍चवोकारे वा कम्मजस्स सुत्तन्तिकपरियायेन उपनिस्सयवसेन एकधाव पच्‍चयो होति। अवसेसं पठमभवङ्गतो पभुति सब्बम्पि विञ्‍ञाणं तस्स तस्स नामरूपस्स यथारहं पच्‍चयो होतीति वेदितब्बं। वित्थारतो पन तस्स पच्‍चयनये दस्सियमाने सब्बापि पट्ठानकथा वित्थारेतब्बा होतीति न तं आरभाम।

    Yañhetaṃ paṭisandhiyaṃ pavattiyaṃ vā vipākasaṅkhātaṃ nāmaṃ, tassa rūpamissassa vā rūpaamissassa vā paṭisandhikaṃ vā aññaṃ vā vipākaviññāṇaṃ sahajātaaññamaññanissayasampayuttavipākaāhāraindriyaatthiavigatapaccayehi navadhā paccayo hoti. Vatthurūpassa paṭisandhiyaṃ sahajātaaññamaññanissayavipākaāhāraindriyavippayuttaatthiavigatapaccayehi navadhā paccayo hoti. Ṭhapetvā pana vatthurūpaṃ sesarūpassa imesu navasu aññamaññapaccayaṃ apanetvā sesehi aṭṭhahi paccayehi paccayo hoti. Abhisaṅkhāraviññāṇaṃ pana asaññasattarūpassa vā pañcavokāre vā kammajassa suttantikapariyāyena upanissayavasena ekadhāva paccayo hoti. Avasesaṃ paṭhamabhavaṅgato pabhuti sabbampi viññāṇaṃ tassa tassa nāmarūpassa yathārahaṃ paccayo hotīti veditabbaṃ. Vitthārato pana tassa paccayanaye dassiyamāne sabbāpi paṭṭhānakathā vitthāretabbā hotīti na taṃ ārabhāma.

    तत्थ सिया – कथं पनेतं जानितब्बं ‘‘पटिसन्धिनामरूपं विञ्‍ञाणपच्‍चया होती’’ति? सुत्ततो युत्तितो च। सुत्ते हि ‘‘चित्तानुपरिवत्तिनो धम्मा’’तिआदिना (ध॰ स॰ दुकमातिका ६२) नयेन बहुधा वेदनादीनं विञ्‍ञाणपच्‍चयता सिद्धा। युत्तितो पन –

    Tattha siyā – kathaṃ panetaṃ jānitabbaṃ ‘‘paṭisandhināmarūpaṃ viññāṇapaccayā hotī’’ti? Suttato yuttito ca. Sutte hi ‘‘cittānuparivattino dhammā’’tiādinā (dha. sa. dukamātikā 62) nayena bahudhā vedanādīnaṃ viññāṇapaccayatā siddhā. Yuttito pana –

    चित्तजेन हि रूपेन, इध दिट्ठेन सिज्झति।

    Cittajena hi rūpena, idha diṭṭhena sijjhati;

    अदिट्ठस्सापि रूपस्स, विञ्‍ञाणं पच्‍चयो इति॥

    Adiṭṭhassāpi rūpassa, viññāṇaṃ paccayo iti.

    चित्ते हि पसन्‍ने अप्पसन्‍ने वा तदनुरूपानि रूपानि उप्पज्‍जमानानि दिट्ठानि। दिट्ठेन च अदिट्ठस्स अनुमानं होतीति इमिना इध दिट्ठेन चित्तजरूपेन अदिट्ठस्सापि पटिसन्धिरूपस्स विञ्‍ञाणं पच्‍चयो होतीति जानितब्बमेतं। कम्मसमुट्ठानस्सापि हि तस्स चित्तसमुट्ठानस्सेव विञ्‍ञाणपच्‍चयता पट्ठाने (पट्ठा॰ १.१.५३, ४१९) आगताति। एवं पच्‍चयनयतो पेत्थ विञ्‍ञातब्बो विनिच्छयो।

    Citte hi pasanne appasanne vā tadanurūpāni rūpāni uppajjamānāni diṭṭhāni. Diṭṭhena ca adiṭṭhassa anumānaṃ hotīti iminā idha diṭṭhena cittajarūpena adiṭṭhassāpi paṭisandhirūpassa viññāṇaṃ paccayo hotīti jānitabbametaṃ. Kammasamuṭṭhānassāpi hi tassa cittasamuṭṭhānasseva viññāṇapaccayatā paṭṭhāne (paṭṭhā. 1.1.53, 419) āgatāti. Evaṃ paccayanayato pettha viññātabbo vinicchayo.

    एत्थ च ‘‘विञ्‍ञाणपच्‍चया नामरूप’’न्ति भासमानेन भगवता यस्मा उपपरिक्खमानानं पण्डितानं परमत्थतो नामरूपमत्तमेव पवत्तमानं दिस्सति, न सत्तो, न पोसो; तस्मा अप्पटिवत्तियं समणेन वा ब्राह्मणेन वा देवेन वा मारेन वा ब्रह्मुना वा केनचि वा लोकस्मिं अनुत्तरं धम्मचक्‍कं पवत्तितं होतीति।

    Ettha ca ‘‘viññāṇapaccayā nāmarūpa’’nti bhāsamānena bhagavatā yasmā upaparikkhamānānaṃ paṇḍitānaṃ paramatthato nāmarūpamattameva pavattamānaṃ dissati, na satto, na poso; tasmā appaṭivattiyaṃ samaṇena vā brāhmaṇena vā devena vā mārena vā brahmunā vā kenaci vā lokasmiṃ anuttaraṃ dhammacakkaṃ pavattitaṃ hotīti.

    विञ्‍ञाणपच्‍चया नामरूपपदनिद्देसो।

    Viññāṇapaccayā nāmarūpapadaniddeso.

    सळायतनपदनिद्देसो

    Saḷāyatanapadaniddeso

    २२९. नामरूपपच्‍चया सळायतननिद्देसे –

    229. Nāmarūpapaccayā saḷāyatananiddese –

    नामं खन्धत्तयं रूपं, भूतवत्थादिकं मतं।

    Nāmaṃ khandhattayaṃ rūpaṃ, bhūtavatthādikaṃ mataṃ;

    कतेकसेसं तं तस्स, तादिसस्सेव पच्‍चयो॥

    Katekasesaṃ taṃ tassa, tādisasseva paccayo.

    यञ्हेतं सळायतनस्स पच्‍चयभूतं नामरूपं, तत्थ नामन्ति वेदनादिक्खन्धत्तयं, रूपं पन सकसन्ततिपरियापन्‍नं नियमतो चत्तारि भूतानि छ वत्थूनि जीवितिन्द्रियन्ति एवं भूतवत्थादिकं मतन्ति वेदितब्बं। तं पन ‘‘नामञ्‍च रूपञ्‍च नामरूपञ्‍च नामरूप’’न्ति एवं कतेकसेसं ‘‘छट्ठायतनञ्‍च सळायतनञ्‍च सळायतन’’न्ति एवं कतेकसेसस्सेव सळायतनस्स पच्‍चयोति वेदितब्बं। कस्मा? यस्मा आरुप्पे नाममेव पच्‍चयो। तञ्‍च छट्ठायतनस्सेव, न अञ्‍ञस्स। ‘‘नामपच्‍चया छट्ठायतन’’न्ति हि अब्याकतवारे वक्खति। इध सङ्गहितमेव हि तत्थ विभत्तन्ति वेदितब्बं।

    Yañhetaṃ saḷāyatanassa paccayabhūtaṃ nāmarūpaṃ, tattha nāmanti vedanādikkhandhattayaṃ, rūpaṃ pana sakasantatipariyāpannaṃ niyamato cattāri bhūtāni cha vatthūni jīvitindriyanti evaṃ bhūtavatthādikaṃ matanti veditabbaṃ. Taṃ pana ‘‘nāmañca rūpañca nāmarūpañca nāmarūpa’’nti evaṃ katekasesaṃ ‘‘chaṭṭhāyatanañca saḷāyatanañca saḷāyatana’’nti evaṃ katekasesasseva saḷāyatanassa paccayoti veditabbaṃ. Kasmā? Yasmā āruppe nāmameva paccayo. Tañca chaṭṭhāyatanasseva, na aññassa. ‘‘Nāmapaccayā chaṭṭhāyatana’’nti hi abyākatavāre vakkhati. Idha saṅgahitameva hi tattha vibhattanti veditabbaṃ.

    तत्थ सिया – कथं पनेतं जानितब्बं ‘‘नामरूपं सळायतनस्स पच्‍चयो’’ति? नामरूपभावे भावतो। तस्स तस्स हि नामस्स रूपस्स च भावे तं तं आयतनं होति, न अञ्‍ञथा। सा पनस्स तब्भावभावीभावता पच्‍चयनयस्मिञ्‍ञेव आविभविस्सति। तस्मा –

    Tattha siyā – kathaṃ panetaṃ jānitabbaṃ ‘‘nāmarūpaṃ saḷāyatanassa paccayo’’ti? Nāmarūpabhāve bhāvato. Tassa tassa hi nāmassa rūpassa ca bhāve taṃ taṃ āyatanaṃ hoti, na aññathā. Sā panassa tabbhāvabhāvībhāvatā paccayanayasmiññeva āvibhavissati. Tasmā –

    पटिसन्धियं पवत्ते वा, होति यं यस्स पच्‍चयो।

    Paṭisandhiyaṃ pavatte vā, hoti yaṃ yassa paccayo;

    यथा च पच्‍चयो होति, तथा नेय्यं विभाविना॥

    Yathā ca paccayo hoti, tathā neyyaṃ vibhāvinā.

    तत्रायं अत्थदीपना –

    Tatrāyaṃ atthadīpanā –

    नाममेव हि आरुप्पे, पटिसन्धिपवत्तिसु।

    Nāmameva hi āruppe, paṭisandhipavattisu;

    पच्‍चयो सत्तधा छट्ठा, होति तं अवकंसतो॥

    Paccayo sattadhā chaṭṭhā, hoti taṃ avakaṃsato.

    कथं? ‘पटिसन्धियं’ ताव अवकंसतो सहजातअञ्‍ञमञ्‍ञनिस्सयसम्पयुत्तविपाकअत्थिअविगतपच्‍चयेहि सत्तधा नामं छट्ठायतनस्स पच्‍चयो होति। किञ्‍चि पनेत्थ हेतुपच्‍चयेन, किञ्‍चि आहारपच्‍चयेनाति एवं अञ्‍ञथापि पच्‍चयो होति। तस्स वसेन उक्‍कंसावकंसो वेदितब्बो।

    Kathaṃ? ‘Paṭisandhiyaṃ’ tāva avakaṃsato sahajātaaññamaññanissayasampayuttavipākaatthiavigatapaccayehi sattadhā nāmaṃ chaṭṭhāyatanassa paccayo hoti. Kiñci panettha hetupaccayena, kiñci āhārapaccayenāti evaṃ aññathāpi paccayo hoti. Tassa vasena ukkaṃsāvakaṃso veditabbo.

    ‘पवत्ते’पि विपाकं वुत्तनयेनेव पच्‍चयो होति। इतरं पन अवकंसतो वुत्तप्पकारेसु पच्‍चयेसु विपाकपच्‍चयवज्‍जेहि छहि पच्‍चयो होति। किञ्‍चि पनेत्थ हेतुपच्‍चयेन, किञ्‍चि आहारपच्‍चयेनाति एवं अञ्‍ञथापि पच्‍चयो होति। तस्स वसेन उक्‍कंसावकंसो वेदितब्बो।

    ‘Pavatte’pi vipākaṃ vuttanayeneva paccayo hoti. Itaraṃ pana avakaṃsato vuttappakāresu paccayesu vipākapaccayavajjehi chahi paccayo hoti. Kiñci panettha hetupaccayena, kiñci āhārapaccayenāti evaṃ aññathāpi paccayo hoti. Tassa vasena ukkaṃsāvakaṃso veditabbo.

    अञ्‍ञस्मिम्पि भवे नामं, तथेव पटिसन्धियं।

    Aññasmimpi bhave nāmaṃ, tatheva paṭisandhiyaṃ;

    छट्ठस्स इतरेसं तं, छहाकारेहि पच्‍चयो॥

    Chaṭṭhassa itaresaṃ taṃ, chahākārehi paccayo.

    आरुप्पतो हि अञ्‍ञस्मिम्पि पञ्‍चवोकारभवे तं विपाकनामं हदयवत्थुनो सहायं हुत्वा छट्ठस्स मनायतनस्स यथा आरुप्पे वुत्तं तथेव अवकंसतो सत्तधा पच्‍चयो होति। इतरेसं पनेतं पञ्‍चन्‍नं चक्खायतनादीनं चतुमहाभूतसहायं हुत्वा सहजात निस्सयविपाकविप्पयुत्तअत्थिअविगतवसेन छहाकारेहि पच्‍चयो होति। किञ्‍चि पनेत्थ हेतुपच्‍चयेन, किञ्‍चि आहारपच्‍चयेनाति एवं अञ्‍ञथापि पच्‍चयो होति। तस्स वसेन उक्‍कंसावकंसो वेदितब्बो।

    Āruppato hi aññasmimpi pañcavokārabhave taṃ vipākanāmaṃ hadayavatthuno sahāyaṃ hutvā chaṭṭhassa manāyatanassa yathā āruppe vuttaṃ tatheva avakaṃsato sattadhā paccayo hoti. Itaresaṃ panetaṃ pañcannaṃ cakkhāyatanādīnaṃ catumahābhūtasahāyaṃ hutvā sahajāta nissayavipākavippayuttaatthiavigatavasena chahākārehi paccayo hoti. Kiñci panettha hetupaccayena, kiñci āhārapaccayenāti evaṃ aññathāpi paccayo hoti. Tassa vasena ukkaṃsāvakaṃso veditabbo.

    पवत्तेपि तथा होति, पाकं पाकस्स पच्‍चयो।

    Pavattepi tathā hoti, pākaṃ pākassa paccayo;

    अपाकं अविपाकस्स, छधा छट्ठस्स पच्‍चयो॥

    Apākaṃ avipākassa, chadhā chaṭṭhassa paccayo.

    पवत्तेपि हि पञ्‍चवोकारभवे यथा पटिसन्धियं, तथेव विपाकनामं विपाकस्स छट्ठायतनस्स अवकंसतो सत्तधा पच्‍चयो होति। अविपाकं पन अविपाकस्स छट्ठस्स अवकंसतोव ततो विपाकपच्‍चयं अपनेत्वा छधाव पच्‍चयो होति। वुत्तनयेनेव पनेत्थ उक्‍कंसावकंसो वेदितब्बो।

    Pavattepi hi pañcavokārabhave yathā paṭisandhiyaṃ, tatheva vipākanāmaṃ vipākassa chaṭṭhāyatanassa avakaṃsato sattadhā paccayo hoti. Avipākaṃ pana avipākassa chaṭṭhassa avakaṃsatova tato vipākapaccayaṃ apanetvā chadhāva paccayo hoti. Vuttanayeneva panettha ukkaṃsāvakaṃso veditabbo.

    तत्थेव सेसपञ्‍चन्‍नं, विपाकं पच्‍चयो भवे।

    Tattheva sesapañcannaṃ, vipākaṃ paccayo bhave;

    चतुधा अविपाकम्पि, एवमेव पकासितं॥

    Catudhā avipākampi, evameva pakāsitaṃ.

    तत्थेव हि पवत्ते सेसानं चक्खायतनादीनं पञ्‍चन्‍नं चक्खुप्पसादादिवत्थुकम्पि इतरम्पि विपाकनामं पच्छाजातविप्पयुत्तअत्थिअविगतपच्‍चयेहि चतुधा पच्‍चयो होति। यथा च विपाकं, अविपाकम्पि एवमेव पकासितं। तस्मा कुसलादिभेदम्पि तेसं चतुधा पच्‍चयो होतीति वेदितब्बं। एवं ताव नाममेव पटिसन्धियं पवत्ते वा यस्स यस्स आयतनस्स पच्‍चयो होति, यथा च होति, तथा वेदितब्बं।

    Tattheva hi pavatte sesānaṃ cakkhāyatanādīnaṃ pañcannaṃ cakkhuppasādādivatthukampi itarampi vipākanāmaṃ pacchājātavippayuttaatthiavigatapaccayehi catudhā paccayo hoti. Yathā ca vipākaṃ, avipākampi evameva pakāsitaṃ. Tasmā kusalādibhedampi tesaṃ catudhā paccayo hotīti veditabbaṃ. Evaṃ tāva nāmameva paṭisandhiyaṃ pavatte vā yassa yassa āyatanassa paccayo hoti, yathā ca hoti, tathā veditabbaṃ.

    रूपं पनेत्थ आरुप्प-भवे भवति पच्‍चयो।

    Rūpaṃ panettha āruppa-bhave bhavati paccayo;

    न एकायतनस्सापि, पञ्‍चक्खन्धभवे पन॥

    Na ekāyatanassāpi, pañcakkhandhabhave pana.

    रूपतो सन्धियं वत्थु, छधा छट्ठस्स पच्‍चयो।

    Rūpato sandhiyaṃ vatthu, chadhā chaṭṭhassa paccayo;

    भूतानि चतुधा होन्ति, पञ्‍चन्‍नं अविसेसतो॥

    Bhūtāni catudhā honti, pañcannaṃ avisesato.

    रूपतो हि पटिसन्धियं वत्थुरूपं छट्ठस्स मनायतनस्स सहजातअञ्‍ञमञ्‍ञनिस्सयविप्पयुत्तअत्थिअविगतपच्‍चयेहि छधा पच्‍चयो होति। चत्तारि पन भूतानि अविसेसतो पटिसन्धियं पवत्ते च यं यं आयतनं उप्पज्‍जति, तस्स तस्स वसेन पञ्‍चन्‍नम्पि चक्खायतनादीनं सहजातनिस्सयअत्थिअविगतपच्‍चयेहि चतुधा पच्‍चया होन्ति।

    Rūpato hi paṭisandhiyaṃ vatthurūpaṃ chaṭṭhassa manāyatanassa sahajātaaññamaññanissayavippayuttaatthiavigatapaccayehi chadhā paccayo hoti. Cattāri pana bhūtāni avisesato paṭisandhiyaṃ pavatte ca yaṃ yaṃ āyatanaṃ uppajjati, tassa tassa vasena pañcannampi cakkhāyatanādīnaṃ sahajātanissayaatthiavigatapaccayehi catudhā paccayā honti.

    तिधा जीवितमेतेसं, आहारो च पवत्तियं।

    Tidhā jīvitametesaṃ, āhāro ca pavattiyaṃ;

    तानेव छधा छट्ठस्स, वत्थु तस्सेव पञ्‍चधा॥

    Tāneva chadhā chaṭṭhassa, vatthu tasseva pañcadhā.

    एतेसं पन चक्खादीनं पञ्‍चन्‍नं पटिसन्धियं पवत्ते च अत्थिअविगतइन्द्रियवसेन रूपजीवितं तिधा पच्‍चयो होति।

    Etesaṃ pana cakkhādīnaṃ pañcannaṃ paṭisandhiyaṃ pavatte ca atthiavigataindriyavasena rūpajīvitaṃ tidhā paccayo hoti.

    ‘आहारो चा’ति आहारो च अत्थिअविगतआहारवसेन तिधा पच्‍चयो होति। सो च खो ये सत्ता आहारूपजीविनो, तेसं आहारानुगते काये पवत्तियंयेव, नो पटिसन्धियं। तानि पन पञ्‍च चक्खायतनादीनि छट्ठस्स चक्खुसोतघानजिव्हाकायविञ्‍ञाणसङ्खातस्स मनायतनस्स निस्सयपुरेजातइन्द्रियविप्पयुत्तअत्थिअविगतवसेन छहाकारेहि पच्‍चया होन्ति पवत्ते, नो पटिसन्धियं। ठपेत्वा पन पञ्‍च विञ्‍ञाणानि तस्सेव अवसेसमनायतनस्स वत्थुरूपं निस्सयपुरेजातविप्पयुत्तअत्थिअविगतवसेन पञ्‍चधा पच्‍चयो होति पवत्ते, नो पटिसन्धियं। एवं रूपमेव पटिसन्धियं पवत्ते वा यस्स यस्स आयतनस्स पच्‍चयो होति यथा च होति तथा वेदितब्बं।

    ‘Āhāro cā’ti āhāro ca atthiavigataāhāravasena tidhā paccayo hoti. So ca kho ye sattā āhārūpajīvino, tesaṃ āhārānugate kāye pavattiyaṃyeva, no paṭisandhiyaṃ. Tāni pana pañca cakkhāyatanādīni chaṭṭhassa cakkhusotaghānajivhākāyaviññāṇasaṅkhātassa manāyatanassa nissayapurejātaindriyavippayuttaatthiavigatavasena chahākārehi paccayā honti pavatte, no paṭisandhiyaṃ. Ṭhapetvā pana pañca viññāṇāni tasseva avasesamanāyatanassa vatthurūpaṃ nissayapurejātavippayuttaatthiavigatavasena pañcadhā paccayo hoti pavatte, no paṭisandhiyaṃ. Evaṃ rūpameva paṭisandhiyaṃ pavatte vā yassa yassa āyatanassa paccayo hoti yathā ca hoti tathā veditabbaṃ.

    नामरूपं पनुभयं, होति यं यस्स पच्‍चयो।

    Nāmarūpaṃ panubhayaṃ, hoti yaṃ yassa paccayo;

    यथा च तम्पि सब्बत्थ, विञ्‍ञातब्बं विभाविना॥

    Yathā ca tampi sabbattha, viññātabbaṃ vibhāvinā.

    सेय्यथिदं – पटिसन्धियं ताव पञ्‍चवोकारभवे खन्धत्तयवत्थुरूपसङ्खातं नामरूपं छट्ठायतनस्स सहजातअञ्‍ञमञ्‍ञनिस्सयविपाकसम्पयुत्तविप्पयुत्तअत्थिअविगतपच्‍चयादीहि पच्‍चयो होतीति इदमेत्थ मुखमत्तं। वुत्तनयानुसारेन पन सक्‍का सब्बं योजेतुन्ति न एत्थ वित्थारो दस्सितोति।

    Seyyathidaṃ – paṭisandhiyaṃ tāva pañcavokārabhave khandhattayavatthurūpasaṅkhātaṃ nāmarūpaṃ chaṭṭhāyatanassa sahajātaaññamaññanissayavipākasampayuttavippayuttaatthiavigatapaccayādīhi paccayo hotīti idamettha mukhamattaṃ. Vuttanayānusārena pana sakkā sabbaṃ yojetunti na ettha vitthāro dassitoti.

    नामरूपपच्‍चया सळायतनपदनिद्देसो।

    Nāmarūpapaccayā saḷāyatanapadaniddeso.

    फस्सपदनिद्देसो

    Phassapadaniddeso

    २३०. सळायतनपच्‍चया फस्सनिद्देसे –

    230. Saḷāyatanapaccayā phassaniddese –

    छळेव फस्सा सङ्खेपा, चक्खुसम्फस्सआदयो।

    Chaḷeva phassā saṅkhepā, cakkhusamphassaādayo;

    विञ्‍ञाणमिव बत्तिंस, वित्थारेन भवन्ति ते॥

    Viññāṇamiva battiṃsa, vitthārena bhavanti te.

    ‘सङ्खेपतो’ हि पाळियं चक्खुसम्फस्सोति आदयो छळेव फस्सा आगता। वित्थारेन पन चक्खुसम्फस्सादयो पञ्‍च कुसलविपाका पञ्‍च अकुसलविपाकाति दस, सेसा बावीसति लोकियविपाकविञ्‍ञाणसम्पयुत्ता च बावीसतीति एवं सब्बेपि सङ्खारपच्‍चया वुत्तविञ्‍ञाणमिव बात्तिंस होन्ति। यं पनेतस्स बात्तिंसविधस्सापि फस्सस्स पच्‍चयो सळायतनं। तत्थ –

    ‘Saṅkhepato’ hi pāḷiyaṃ cakkhusamphassoti ādayo chaḷeva phassā āgatā. Vitthārena pana cakkhusamphassādayo pañca kusalavipākā pañca akusalavipākāti dasa, sesā bāvīsati lokiyavipākaviññāṇasampayuttā ca bāvīsatīti evaṃ sabbepi saṅkhārapaccayā vuttaviññāṇamiva bāttiṃsa honti. Yaṃ panetassa bāttiṃsavidhassāpi phassassa paccayo saḷāyatanaṃ. Tattha –

    छट्ठेन सह अज्झत्तं, चक्खादिं बाहिरेहिपि।

    Chaṭṭhena saha ajjhattaṃ, cakkhādiṃ bāhirehipi;

    सळायतनमिच्छन्ति, छहि सद्धिं विचक्खणा॥

    Saḷāyatanamicchanti, chahi saddhiṃ vicakkhaṇā.

    तत्थ ये ताव ‘‘उपादिन्‍नकपवत्तिकथा अय’’न्ति एकसन्ततिपरियापन्‍नमेव पच्‍चयं पच्‍चयुप्पन्‍नञ्‍च दीपेन्ति, ते छट्ठायतनपच्‍चया फस्सोति पाळिअनुसारतो आरुप्पे छट्ठायतनञ्‍च अञ्‍ञत्थ सब्बसङ्गहतो सळायतनञ्‍च फस्सस्स पच्‍चयोति एकदेससरूपेकसेसं कत्वा छट्ठेन सह अज्झत्तं चक्खादिं सळायतनन्ति इच्छन्ति। तञ्हि छट्ठायतनञ्‍च सळायतनञ्‍च सळायतनन्त्वेव सङ्घं गच्छति। ये पन पच्‍चयुप्पन्‍नमेव एकसन्ततिपरियापन्‍नं दीपेन्ति, पच्‍चयं पन भिन्‍नसन्तानम्पि, ते यं यं आयतनं फस्सस्स पच्‍चयो होति तं सब्बं दीपेन्ता बाहिरम्पि परिग्गहेत्वा तदेव छट्ठेन सह अज्झत्तं बाहिरेहिपि रूपायतनादीहि सद्धिं सळायतनन्ति इच्छन्ति। तम्पि हि छट्ठायतनञ्‍च सळायतनञ्‍च सळायतनन्ति एतेसं एकसेसे कते सळायतनन्त्वेव सङ्खं गच्छति।

    Tattha ye tāva ‘‘upādinnakapavattikathā aya’’nti ekasantatipariyāpannameva paccayaṃ paccayuppannañca dīpenti, te chaṭṭhāyatanapaccayā phassoti pāḷianusārato āruppe chaṭṭhāyatanañca aññattha sabbasaṅgahato saḷāyatanañca phassassa paccayoti ekadesasarūpekasesaṃ katvā chaṭṭhena saha ajjhattaṃ cakkhādiṃ saḷāyatananti icchanti. Tañhi chaṭṭhāyatanañca saḷāyatanañca saḷāyatanantveva saṅghaṃ gacchati. Ye pana paccayuppannameva ekasantatipariyāpannaṃ dīpenti, paccayaṃ pana bhinnasantānampi, te yaṃ yaṃ āyatanaṃ phassassa paccayo hoti taṃ sabbaṃ dīpentā bāhirampi pariggahetvā tadeva chaṭṭhena saha ajjhattaṃ bāhirehipi rūpāyatanādīhi saddhiṃ saḷāyatananti icchanti. Tampi hi chaṭṭhāyatanañca saḷāyatanañca saḷāyatananti etesaṃ ekasese kate saḷāyatanantveva saṅkhaṃ gacchati.

    एत्थाह – न सब्बायतनेहि एको फस्सो सम्भोति, नापि एकम्हा आयतना सब्बे फस्सा, अयञ्‍च सळायतनपच्‍चया फस्सोति एकोव वुत्तो, सो कस्माति? तत्रिदं विस्सज्‍जनं – सच्‍चमेतं। सब्बेहि एको एकम्हा वा सब्बे न सम्भोन्ति, सम्भोति पन अनेकेहि एको; यथा चक्खुसम्फस्सो चक्खायतना रूपायतना चक्खुविञ्‍ञाणसङ्खाता मनायतना अवसेसा सम्पयुत्तधम्मायतना चाति एवं सब्बत्थ यथानुरूपं योजेतब्बं। तस्मा एव हि –

    Etthāha – na sabbāyatanehi eko phasso sambhoti, nāpi ekamhā āyatanā sabbe phassā, ayañca saḷāyatanapaccayā phassoti ekova vutto, so kasmāti? Tatridaṃ vissajjanaṃ – saccametaṃ. Sabbehi eko ekamhā vā sabbe na sambhonti, sambhoti pana anekehi eko; yathā cakkhusamphasso cakkhāyatanā rūpāyatanā cakkhuviññāṇasaṅkhātā manāyatanā avasesā sampayuttadhammāyatanā cāti evaṃ sabbattha yathānurūpaṃ yojetabbaṃ. Tasmā eva hi –

    एको पनेकायतन-प्पभवो इति दीपितो।

    Eko panekāyatana-ppabhavo iti dīpito;

    फस्सोयं एकवचन-निद्देसेनिध तादिना॥

    Phassoyaṃ ekavacana-niddesenidha tādinā.

    ‘एकवचननिद्देसेना’ति सळायतनपच्‍चया फस्सोति इमिना हि एकवचननिद्देसेन अनेकेहि आयतनेहि एको फस्सो होतीति तादिना दीपितोति अत्थो। आयतनेसु पन –

    ‘Ekavacananiddesenā’ti saḷāyatanapaccayā phassoti iminā hi ekavacananiddesena anekehi āyatanehi eko phasso hotīti tādinā dīpitoti attho. Āyatanesu pana –

    छधा पञ्‍च ततो एकं, नवधा बाहिरानि छ।

    Chadhā pañca tato ekaṃ, navadhā bāhirāni cha;

    यथासम्भवमेतस्स, पच्‍चयत्ते विभावये॥

    Yathāsambhavametassa, paccayatte vibhāvaye.

    तत्रायं विभावना – चक्खायतनादीनि ताव पञ्‍च चक्खुसम्फस्सादिभेदतो पञ्‍चविधस्स फस्सस्स निस्सयपुरेजातइन्द्रियविप्पयुत्तअत्थिअविगतवसेन छधा पच्‍चया होन्ति। ततो परं एकं विपाकमनायतनं अनेकभेदस्स विपाकमनोसम्फस्सस्स सहजातअञ्‍ञमञ्‍ञनिस्सयविपाकआहारइन्द्रियसम्पयुत्तअत्थिअविगतवसेन नवधा पच्‍चयो होति। बाहिरेसु पन रूपायतनं चक्खुसम्फस्सस्स आरम्मणपुरेजातअत्थिअविगतवसेन चतुधा पच्‍चयो होति। तथा सद्दायतनादीनि सोतसम्फस्सादीनं। मनोसम्फस्सस्स पन तानि धम्मायतनञ्‍च तथा च आरम्मणपच्‍चयमत्तेनेव चाति एवं बाहिरानि छ यथासम्भवमेतस्स पच्‍चयत्ते विभावयेति।

    Tatrāyaṃ vibhāvanā – cakkhāyatanādīni tāva pañca cakkhusamphassādibhedato pañcavidhassa phassassa nissayapurejātaindriyavippayuttaatthiavigatavasena chadhā paccayā honti. Tato paraṃ ekaṃ vipākamanāyatanaṃ anekabhedassa vipākamanosamphassassa sahajātaaññamaññanissayavipākaāhāraindriyasampayuttaatthiavigatavasena navadhā paccayo hoti. Bāhiresu pana rūpāyatanaṃ cakkhusamphassassa ārammaṇapurejātaatthiavigatavasena catudhā paccayo hoti. Tathā saddāyatanādīni sotasamphassādīnaṃ. Manosamphassassa pana tāni dhammāyatanañca tathā ca ārammaṇapaccayamatteneva cāti evaṃ bāhirāni cha yathāsambhavametassa paccayatte vibhāvayeti.

    सळायतनपच्‍चया फस्सपदनिद्देसो।

    Saḷāyatanapaccayā phassapadaniddeso.

    वेदनापदनिद्देसो

    Vedanāpadaniddeso

    २३१. फस्सपच्‍चया वेदनानिद्देसे –

    231. Phassapaccayā vedanāniddese –

    द्वारतो वेदना वुत्ता, चक्खुसम्फस्सजादिका।

    Dvārato vedanā vuttā, cakkhusamphassajādikā;

    छळेव ता पभेदेन, एकूननवुती मता॥

    Chaḷeva tā pabhedena, ekūnanavutī matā.

    चक्खुसम्फस्सजावेदनातिआदिना हि नयेन पाळियं इमा चक्खुसम्फस्सजादिका द्वारतो छळेव वेदना वुत्ता। ता पन पभेदेन एकूननवुतिया चित्तेहि सम्पयुत्तत्ता एकूननवुतीति मता।

    Cakkhusamphassajāvedanātiādinā hi nayena pāḷiyaṃ imā cakkhusamphassajādikā dvārato chaḷeva vedanā vuttā. Tā pana pabhedena ekūnanavutiyā cittehi sampayuttattā ekūnanavutīti matā.

    वेदनासु पनेतासु, इध बात्तिंस वेदना।

    Vedanāsu panetāsu, idha bāttiṃsa vedanā;

    विपाकचित्तयुत्ताव, अधिप्पेताति भासिता॥

    Vipākacittayuttāva, adhippetāti bhāsitā.

    अट्ठधा तत्थ पञ्‍चन्‍नं, पञ्‍चद्वारम्हि पच्‍चयो।

    Aṭṭhadhā tattha pañcannaṃ, pañcadvāramhi paccayo;

    सेसानं एकधा फस्सो, मनोद्वारेपि सो तथा॥

    Sesānaṃ ekadhā phasso, manodvārepi so tathā.

    तत्थ हि पञ्‍चद्वारे चक्खुपसादादिवत्थुकानं पञ्‍चन्‍नं वेदनानं चक्खुसम्फस्सादिको फस्सो सहजातअञ्‍ञमञ्‍ञनिस्सयविपाकआहारसम्पयुत्तअत्थिअविगतवसेन अट्ठधा पच्‍चयो होति। सेसानं पन एकेकस्मिं द्वारे सम्पटिच्छनसन्तीरणतदारम्मणवसेन पवत्तानं कामावचरविपाकवेदनानं चक्खुसम्फस्सादिको फस्सो उपनिस्सयवसेन एकधाव पच्‍चयो होति।

    Tattha hi pañcadvāre cakkhupasādādivatthukānaṃ pañcannaṃ vedanānaṃ cakkhusamphassādiko phasso sahajātaaññamaññanissayavipākaāhārasampayuttaatthiavigatavasena aṭṭhadhā paccayo hoti. Sesānaṃ pana ekekasmiṃ dvāre sampaṭicchanasantīraṇatadārammaṇavasena pavattānaṃ kāmāvacaravipākavedanānaṃ cakkhusamphassādiko phasso upanissayavasena ekadhāva paccayo hoti.

    ‘मनोद्वारेपि सो तथा’ति मनोद्वारेपि हि तदारम्मणवसेन पवत्तानं कामावचरविपाकवेदनानं सो सहजातमनोसम्फस्ससङ्खातो फस्सो तथेव अट्ठधा पच्‍चयो होति, पटिसन्धिभवङ्गचुतिवसेन च पवत्तानं तेभूमकविपाकवेदनानम्पि। या पनेता मनोद्वारे तदारम्मणवसेन पवत्ता कामावचरवेदना, तासं मनोद्वारे आवज्‍जनसम्पयुत्तो मनोसम्फस्सो उपनिस्सयवसेन एकधा पच्‍चयो होतीति।

    ‘Manodvārepi so tathā’ti manodvārepi hi tadārammaṇavasena pavattānaṃ kāmāvacaravipākavedanānaṃ so sahajātamanosamphassasaṅkhāto phasso tatheva aṭṭhadhā paccayo hoti, paṭisandhibhavaṅgacutivasena ca pavattānaṃ tebhūmakavipākavedanānampi. Yā panetā manodvāre tadārammaṇavasena pavattā kāmāvacaravedanā, tāsaṃ manodvāre āvajjanasampayutto manosamphasso upanissayavasena ekadhā paccayo hotīti.

    फस्सपच्‍चया वेदनापदनिद्देसो।

    Phassapaccayā vedanāpadaniddeso.

    तण्हापदनिद्देसो

    Taṇhāpadaniddeso

    २३२. वेदनापच्‍चया तण्हानिद्देसे –

    232. Vedanāpaccayā taṇhāniddese –

    रूपतण्हादिभेदेन, छ तण्हा इध दीपिता।

    Rūpataṇhādibhedena, cha taṇhā idha dīpitā;

    एकेका तिविधा तत्थ, पवत्ताकारतो मता॥

    Ekekā tividhā tattha, pavattākārato matā.

    इमस्मिञ्हि वेदनापच्‍चया तण्हानिद्देसे ‘सेट्ठिपुत्तो ब्राह्मणपुत्तो’ति पितितो नामवसेन पुत्तो विय इमा रूपतण्हा…पे॰… धम्मतण्हाति आरम्मणतो नामवसेन छ तण्हा दीपिता पकासिता कथिताति अत्थो। तत्थ रूपे तण्हा रूपतण्हाति इमिना नयेन पदत्थो वेदितब्बो।

    Imasmiñhi vedanāpaccayā taṇhāniddese ‘seṭṭhiputto brāhmaṇaputto’ti pitito nāmavasena putto viya imā rūpataṇhā…pe… dhammataṇhāti ārammaṇato nāmavasena cha taṇhā dīpitā pakāsitā kathitāti attho. Tattha rūpe taṇhā rūpataṇhāti iminā nayena padattho veditabbo.

    तासु च पन तण्हासु एकेका तण्हा पवत्तिआकारतो कामतण्हा, भवतण्हा, विभवतण्हाति एवं तिविधा मता। रूपतण्हा एव हि यदा चक्खुस्स आपाथगतं रूपारम्मणं कामस्सादवसेन अस्सादयमाना पवत्तति, तदा कामतण्हा नाम होति। यदा तदेवारम्मणं धुवं सस्सतन्ति पवत्ताय सस्सतदिट्ठिया सद्धिं पवत्तति, तदा भवतण्हा नाम होति। सस्सतदिट्ठिसहगतो हि रागो भवतण्हाति वुच्‍चति। यदा पन तदेवारम्मणं ‘‘उच्छिज्‍जति विनस्सती’’ति पवत्ताय उच्छेददिट्ठिया सद्धिं पवत्तति, तदा विभवतण्हा नाम होति। उच्छेददिट्ठिसहगतो हि रागो विभवतण्हाति वुच्‍चति। एसेव नयो सद्दतण्हादीसुपीति एता अट्ठारस तण्हा होन्ति।

    Tāsu ca pana taṇhāsu ekekā taṇhā pavattiākārato kāmataṇhā, bhavataṇhā, vibhavataṇhāti evaṃ tividhā matā. Rūpataṇhā eva hi yadā cakkhussa āpāthagataṃ rūpārammaṇaṃ kāmassādavasena assādayamānā pavattati, tadā kāmataṇhā nāma hoti. Yadā tadevārammaṇaṃ dhuvaṃ sassatanti pavattāya sassatadiṭṭhiyā saddhiṃ pavattati, tadā bhavataṇhā nāma hoti. Sassatadiṭṭhisahagato hi rāgo bhavataṇhāti vuccati. Yadā pana tadevārammaṇaṃ ‘‘ucchijjati vinassatī’’ti pavattāya ucchedadiṭṭhiyā saddhiṃ pavattati, tadā vibhavataṇhā nāma hoti. Ucchedadiṭṭhisahagato hi rāgo vibhavataṇhāti vuccati. Eseva nayo saddataṇhādīsupīti etā aṭṭhārasa taṇhā honti.

    ता अज्झत्तरूपादीसु अट्ठारस, बहिद्धा अट्ठारसाति छत्तिंस। इति अतीता छत्तिंस, अनागता छत्तिंस, पच्‍चुप्पन्‍ना छत्तिंसाति अट्ठसतं तण्हा होन्ति। ता पन संङ्खिप्पमाना रूपादिआरम्मणवसेन छ, कामतण्हादिवसेन वा तिस्सोव तण्हा होन्तीति वेदितब्बा। यस्मा पनिमे सत्ता पुत्तं अस्सादेत्वा पुत्ते ममत्तेन धातिया विय रूपादिआरम्मणवसेन उप्पज्‍जमानं वेदनं अस्सादेत्वा वेदनाय ममत्तेन रूपादिआरम्मणदायकानं चित्तकारगन्धब्बगन्धिकसूदतन्तवायरसायनविधायकवेज्‍जादीनं महासक्‍कारं करोन्ति, तस्मा सब्बापेसा वेदनापच्‍चया तण्हा होतीति वेदितब्बा।

    Tā ajjhattarūpādīsu aṭṭhārasa, bahiddhā aṭṭhārasāti chattiṃsa. Iti atītā chattiṃsa, anāgatā chattiṃsa, paccuppannā chattiṃsāti aṭṭhasataṃ taṇhā honti. Tā pana saṃṅkhippamānā rūpādiārammaṇavasena cha, kāmataṇhādivasena vā tissova taṇhā hontīti veditabbā. Yasmā panime sattā puttaṃ assādetvā putte mamattena dhātiyā viya rūpādiārammaṇavasena uppajjamānaṃ vedanaṃ assādetvā vedanāya mamattena rūpādiārammaṇadāyakānaṃ cittakāragandhabbagandhikasūdatantavāyarasāyanavidhāyakavejjādīnaṃ mahāsakkāraṃ karonti, tasmā sabbāpesā vedanāpaccayā taṇhā hotīti veditabbā.

    यस्मा चेत्थ अधिप्पेता, विपाकसुखवेदना।

    Yasmā cettha adhippetā, vipākasukhavedanā;

    एकाव एकधा चेसा, तस्मा तण्हाय पच्‍चयो॥

    Ekāva ekadhā cesā, tasmā taṇhāya paccayo.

    ‘एकधा’ति उपनिस्सयपच्‍चयेन पच्‍चयो होति। यस्मा वा –

    ‘Ekadhā’ti upanissayapaccayena paccayo hoti. Yasmā vā –

    दुक्खी सुखं पत्थयति, सुखी भिय्योपि इच्छति।

    Dukkhī sukhaṃ patthayati, sukhī bhiyyopi icchati;

    उपेक्खा पन सन्तत्ता, सुखमिच्‍चेव भासिता॥

    Upekkhā pana santattā, sukhamicceva bhāsitā.

    तण्हाय पच्‍चया तस्मा, होन्ति तिस्सोपि वेदना।

    Taṇhāya paccayā tasmā, honti tissopi vedanā;

    वेदनापच्‍चया तण्हा, इति वुत्ता महेसिना॥

    Vedanāpaccayā taṇhā, iti vuttā mahesinā.

    वेदना पच्‍चया चापि, यस्मा नानुसयं विना।

    Vedanā paccayā cāpi, yasmā nānusayaṃ vinā;

    होति तस्मा न सा होति, ब्राह्मणस्स वुसीमतोति॥

    Hoti tasmā na sā hoti, brāhmaṇassa vusīmatoti.

    वेदनापच्‍चया तण्हापदनिद्देसो।

    Vedanāpaccayā taṇhāpadaniddeso.

    उपादानपदनिद्देसो

    Upādānapadaniddeso

    २३३. तण्हापच्‍चया उपादाननिद्देसे –

    233. Taṇhāpaccayā upādānaniddese –

    उपादानानि चत्तारि, तानि अत्थविभागतो।

    Upādānāni cattāri, tāni atthavibhāgato;

    धम्मसङ्खेपवित्थारा, कमतो च विभावये॥

    Dhammasaṅkhepavitthārā, kamato ca vibhāvaye.

    पाळियञ्हि उपादानन्ति कामुपादानं…पे॰… अत्तवादुपादानन्ति इमानि चत्तारि उपादानानि आगतानि। तेसं अयं अत्थविभागो – वत्थुसङ्खातं कामं उपादियतीति कामुपादानं। कामो च सो उपादानञ्‍चातिपि कामुपादानं। उपादानन्ति दळ्हग्गहणं। दळ्हत्थो हेत्थ उपसद्दो उपायास-उपकट्ठादीसु विय। तथा दिट्ठि च सा उपादानञ्‍चाति दिट्ठुपादानं। दिट्ठिं उपादियतीति वा दिट्ठुपादानं । सस्सतो अत्ता च लोको चातिआदीसु हि पुरिमदिट्ठिं उत्तरदिट्ठि उपादियति। तथा सीलब्बतं उपादियतीति सीलब्बतुपादानं। सीलब्बतञ्‍च तं उपादानञ्‍चातिपि सीलब्बतुपादानं। गोसीलगोवतादीनि हि एवं सुद्धीति अभिनिवेसतो सयमेव उपादानानीति। तथा वदन्ति एतेनाति वादो, उपादियन्ति एतेनाति उपादानं। किं वदन्ति उपादियन्ति वा? अत्तानं। अत्तनो वादुपादानं अत्तवादुपादानं। अत्तवादमत्तमेव वा अत्ताति उपादियन्ति एतेनाति अत्तवादुपादानं। अयं ताव तेसं अत्थविभागो।

    Pāḷiyañhi upādānanti kāmupādānaṃ…pe… attavādupādānanti imāni cattāri upādānāni āgatāni. Tesaṃ ayaṃ atthavibhāgo – vatthusaṅkhātaṃ kāmaṃ upādiyatīti kāmupādānaṃ. Kāmo ca so upādānañcātipi kāmupādānaṃ. Upādānanti daḷhaggahaṇaṃ. Daḷhattho hettha upasaddo upāyāsa-upakaṭṭhādīsu viya. Tathā diṭṭhi ca sā upādānañcāti diṭṭhupādānaṃ. Diṭṭhiṃ upādiyatīti vā diṭṭhupādānaṃ. Sassato attā ca loko cātiādīsu hi purimadiṭṭhiṃ uttaradiṭṭhi upādiyati. Tathā sīlabbataṃ upādiyatīti sīlabbatupādānaṃ. Sīlabbatañca taṃ upādānañcātipi sīlabbatupādānaṃ. Gosīlagovatādīni hi evaṃ suddhīti abhinivesato sayameva upādānānīti. Tathā vadanti etenāti vādo, upādiyanti etenāti upādānaṃ. Kiṃ vadanti upādiyanti vā? Attānaṃ. Attano vādupādānaṃ attavādupādānaṃ. Attavādamattameva vā attāti upādiyanti etenāti attavādupādānaṃ. Ayaṃ tāva tesaṃ atthavibhāgo.

    ‘धम्मसङ्खेपवित्थारे’ पन कामुपादानं ताव ‘‘तत्थ कतमं कामुपादानं? यो कामेसु कामच्छन्दो कामरागो कामनन्दी कामतण्हा कामस्नेहो कामपरिळाहो काममुच्छा कामज्झोसानं – इदं वुच्‍चति कामुपादान’’न्ति आगतत्ता सङ्खेपतो तण्हादळ्हत्तं वुत्तं। तण्हादळ्हत्तं नाम पुरिमतण्हाउपनिस्सयपच्‍चयेन दळ्हसम्भूता उत्तरतण्हा एव। केचि पनाहु – अप्पत्तविसयपत्थना तण्हा, अन्धकारे चोरस्स हत्थप्पसारणं विय। सम्पत्तविसयग्गहणं उपादानं, तस्सेव भण्डग्गहणं विय। अप्पिच्छतासन्तुट्ठितापटिपक्खा च ते धम्मा। तथा परियेसनारक्खदुक्खमूलाति। सेसुपादानत्तयं पन सङ्खेपतो दिट्ठिमत्तमेव।

    ‘Dhammasaṅkhepavitthāre’ pana kāmupādānaṃ tāva ‘‘tattha katamaṃ kāmupādānaṃ? Yo kāmesu kāmacchando kāmarāgo kāmanandī kāmataṇhā kāmasneho kāmapariḷāho kāmamucchā kāmajjhosānaṃ – idaṃ vuccati kāmupādāna’’nti āgatattā saṅkhepato taṇhādaḷhattaṃ vuttaṃ. Taṇhādaḷhattaṃ nāma purimataṇhāupanissayapaccayena daḷhasambhūtā uttarataṇhā eva. Keci panāhu – appattavisayapatthanā taṇhā, andhakāre corassa hatthappasāraṇaṃ viya. Sampattavisayaggahaṇaṃ upādānaṃ, tasseva bhaṇḍaggahaṇaṃ viya. Appicchatāsantuṭṭhitāpaṭipakkhā ca te dhammā. Tathā pariyesanārakkhadukkhamūlāti. Sesupādānattayaṃ pana saṅkhepato diṭṭhimattameva.

    वित्थारतो पन पुब्बे रूपादीसु वुत्ताय अट्ठसतप्पभेदायपि तण्हाय दळ्हभावो कामुपादानं। दसवत्थुका मिच्छादिट्ठि दिट्ठुपादानं। यथाह – ‘‘तत्थ कतमं दिट्ठुपादानं? नत्थि दिन्‍नं, नत्थि यिट्ठं…पे॰… सच्छिकत्वा पवेदेन्तीति या एवरूपा दिट्ठि…पे॰… विपरियेसग्गाहो – इदं वुच्‍चति दिट्ठुपादान’’न्ति (ध॰ स॰ १२२१; विभ॰ ९३८) सीलवतेहि सुद्धिपरामसनं पन सीलब्बतुपादानं। यथाह – ‘‘तत्थ कतमं सीलब्बतुपादानं? इतो बहिद्धा समणब्राह्मणानं सीलेन सुद्धि, वतेन सुद्धि, सीलब्बतेन सुद्धीति या एवरूपा दिट्ठि…पे॰… विपरियेसग्गाहो – इदं वुच्‍चति सीलब्बतुपादान’’न्ति (ध॰ स॰ १२२२; विभ॰ ९३८)। वीसतिवत्थुका सक्‍कायदिट्ठि अत्तवादुपादानं। यथाह – ‘‘तत्थ कतमं अत्तवादुपादानं? इध अस्सुतवा पुथुज्‍जनो…पे॰… सप्पुरिसधम्मे अविनीतो रूपं अत्ततो समनुपस्सति…पे॰… विपरियेसग्गाहो – इदं वुच्‍चति अत्तवादुपादान’’न्ति (ध॰ स॰ १२२३; विभ॰ ९३८)। अयमेत्थ धम्मसङ्खेपवित्थारो।

    Vitthārato pana pubbe rūpādīsu vuttāya aṭṭhasatappabhedāyapi taṇhāya daḷhabhāvo kāmupādānaṃ. Dasavatthukā micchādiṭṭhi diṭṭhupādānaṃ. Yathāha – ‘‘tattha katamaṃ diṭṭhupādānaṃ? Natthi dinnaṃ, natthi yiṭṭhaṃ…pe… sacchikatvā pavedentīti yā evarūpā diṭṭhi…pe… vipariyesaggāho – idaṃ vuccati diṭṭhupādāna’’nti (dha. sa. 1221; vibha. 938) sīlavatehi suddhiparāmasanaṃ pana sīlabbatupādānaṃ. Yathāha – ‘‘tattha katamaṃ sīlabbatupādānaṃ? Ito bahiddhā samaṇabrāhmaṇānaṃ sīlena suddhi, vatena suddhi, sīlabbatena suddhīti yā evarūpā diṭṭhi…pe… vipariyesaggāho – idaṃ vuccati sīlabbatupādāna’’nti (dha. sa. 1222; vibha. 938). Vīsativatthukā sakkāyadiṭṭhi attavādupādānaṃ. Yathāha – ‘‘tattha katamaṃ attavādupādānaṃ? Idha assutavā puthujjano…pe… sappurisadhamme avinīto rūpaṃ attato samanupassati…pe… vipariyesaggāho – idaṃ vuccati attavādupādāna’’nti (dha. sa. 1223; vibha. 938). Ayamettha dhammasaṅkhepavitthāro.

    ‘कमतो’ति एत्थ पन तिविधो कमो – उप्पत्तिक्‍कमो, पहानक्‍कमो, देसनाक्‍कमो च। तत्थ अनमतग्गे संसारे इमस्स पठमं उप्पत्तीति अभावतो किलेसानं निप्परियायेन उप्पत्तिक्‍कमो न वुच्‍चति। परियायेन पन येभुय्येन एकस्मिं भवे अत्तग्गाहपुब्बङ्गमो सस्सतुच्छेदाभिनिवेसो। ततो ‘‘सस्सतो अयं अत्ता’’ति गण्हतो अत्तविसुद्धत्थं सीलब्बतुपादानं, उच्छिज्‍जतीति गण्हतो परलोकनिरपेक्खस्स कामुपादानन्ति एवं पठमं अत्तवादुपादानं, ततो दिट्ठिसीलब्बतकामुपादानानीति अयमेतेसं एकस्मिं भवे उप्पत्तिक्‍कमो।

    ‘Kamato’ti ettha pana tividho kamo – uppattikkamo, pahānakkamo, desanākkamo ca. Tattha anamatagge saṃsāre imassa paṭhamaṃ uppattīti abhāvato kilesānaṃ nippariyāyena uppattikkamo na vuccati. Pariyāyena pana yebhuyyena ekasmiṃ bhave attaggāhapubbaṅgamo sassatucchedābhiniveso. Tato ‘‘sassato ayaṃ attā’’ti gaṇhato attavisuddhatthaṃ sīlabbatupādānaṃ, ucchijjatīti gaṇhato paralokanirapekkhassa kāmupādānanti evaṃ paṭhamaṃ attavādupādānaṃ, tato diṭṭhisīlabbatakāmupādānānīti ayametesaṃ ekasmiṃ bhave uppattikkamo.

    दिट्ठुपादानादीनि चेत्थ पठमं पहीयन्ति सोतापत्तिमग्गवज्झत्ता। कामुपादानं पच्छा अरहत्तमग्गवज्झत्ताति। अयमेतेसं पहानक्‍कमो।

    Diṭṭhupādānādīni cettha paṭhamaṃ pahīyanti sotāpattimaggavajjhattā. Kāmupādānaṃ pacchā arahattamaggavajjhattāti. Ayametesaṃ pahānakkamo.

    महाविसयत्ता पन पाकटत्ता च एतेसु कामुपादानं पठमं देसितं। महाविसयञ्हि तं अट्ठचित्तसम्पयोगा। अप्पविसयानि इतरानि चतुचित्तसम्पयोगा। येभुय्येन च आलयरामताय पजाय पाकटं कामुपादानं, न इतरानि। कामुपादानवा वत्थुकामानं समधिगमत्थं कोतूहलमङ्गलादिबहुलो होति, न सस्सतदिट्ठीति तदनन्तरं दिट्ठुपादानं। तं पभिज्‍जमानं सीलब्बतअत्तवादुपादानवसेन दुविधं होति। तस्मिं द्वये गोकिरियं वा कुक्‍कुरकिरियं वा दिस्वापि वेदितब्बतो ओळारिकन्ति सीलब्बतुपादानं पठमं देसितं, सुखुमत्ता अन्ते अत्तवादुपादानन्ति अयमेतेसं देसनाक्‍कमो।

    Mahāvisayattā pana pākaṭattā ca etesu kāmupādānaṃ paṭhamaṃ desitaṃ. Mahāvisayañhi taṃ aṭṭhacittasampayogā. Appavisayāni itarāni catucittasampayogā. Yebhuyyena ca ālayarāmatāya pajāya pākaṭaṃ kāmupādānaṃ, na itarāni. Kāmupādānavā vatthukāmānaṃ samadhigamatthaṃ kotūhalamaṅgalādibahulo hoti, na sassatadiṭṭhīti tadanantaraṃ diṭṭhupādānaṃ. Taṃ pabhijjamānaṃ sīlabbataattavādupādānavasena duvidhaṃ hoti. Tasmiṃ dvaye gokiriyaṃ vā kukkurakiriyaṃ vā disvāpi veditabbato oḷārikanti sīlabbatupādānaṃ paṭhamaṃ desitaṃ, sukhumattā ante attavādupādānanti ayametesaṃ desanākkamo.

    तण्हा च पुरिमस्सेत्थ, एकधा होति पच्‍चयो।

    Taṇhā ca purimassettha, ekadhā hoti paccayo;

    सत्तधा अट्ठधा वापि, होति सेसत्तयस्स सा॥

    Sattadhā aṭṭhadhā vāpi, hoti sesattayassa sā.

    एत्थ च एवं देसिते उपादानचतुक्‍के पुरिमस्स कामुपादानस्स कामतण्हा उपनिस्सयवसेन एकधाव पच्‍चयो होति तण्हाभिनन्दितेसु विसयेसु उप्पत्तितो। सेसत्तयस्स पन सहजातअञ्‍ञमञ्‍ञनिस्सयसम्पयुत्तअत्थिअविगतहेतुवसेन सत्तधा वा उपनिस्सयेन सह अट्ठधा वापि पच्‍चयो होति। यदा च सा उपनिस्सयवसेन पच्‍चयो होति तदा असहजाताव होतीति।

    Ettha ca evaṃ desite upādānacatukke purimassa kāmupādānassa kāmataṇhā upanissayavasena ekadhāva paccayo hoti taṇhābhinanditesu visayesu uppattito. Sesattayassa pana sahajātaaññamaññanissayasampayuttaatthiavigatahetuvasena sattadhā vā upanissayena saha aṭṭhadhā vāpi paccayo hoti. Yadā ca sā upanissayavasena paccayo hoti tadā asahajātāva hotīti.

    तण्हापच्‍चया उपादानपदनिद्देसो।

    Taṇhāpaccayā upādānapadaniddeso.

    भवपदनिद्देसो

    Bhavapadaniddeso

    २३४. उपादानपच्‍चया भवनिद्देसे –

    234. Upādānapaccayā bhavaniddese –

    अत्थतो धम्मतो चेव, सात्थतो भेदसङ्गहा।

    Atthato dhammato ceva, sātthato bhedasaṅgahā;

    यं यस्स पच्‍चयो चेव, विञ्‍ञातब्बो विनिच्छयो॥

    Yaṃ yassa paccayo ceva, viññātabbo vinicchayo.

    तत्थ भवतीति भवो। दुविधेनाति द्वीहि आकारेहि पवत्तितोति अत्थो। अथवा दुविधेनाति पच्‍चते करणवचनं, दुविधोति वुत्तं होति। अत्थीति संविज्‍जति। कम्ममेव भवो कम्मभवो। उपपत्तियेव भवो उपपत्तिभवो। एत्थ च उपपत्ति भवतीति भवो। कम्मं पन यथा सुखकारणत्ता ‘‘सुखो बुद्धानमुप्पादो’’ति (ध॰ प॰ १९४) वुत्तो, एवं भवकारणत्ता फलवोहारेन भवोति वेदितब्बं। तत्थ कतमो कम्मभवोति तेसु द्वीसु भवेसु यो कम्मभवोति वुत्तो, सो कतमोति अत्थो। पुञ्‍ञाभिसङ्खारादयो वुत्तत्था एव। सब्बन्ति अनवसेसं। भवं गच्छति गमेति चाति भवगामि। इमिना लोकुत्तरं पटिक्खिपति। अयञ्हि वट्टकथा, तञ्‍च विवट्टनिस्सितन्ति। करीयतीति कम्मं।

    Tattha bhavatīti bhavo. Duvidhenāti dvīhi ākārehi pavattitoti attho. Athavā duvidhenāti paccate karaṇavacanaṃ, duvidhoti vuttaṃ hoti. Atthīti saṃvijjati. Kammameva bhavo kammabhavo. Upapattiyeva bhavo upapattibhavo. Ettha ca upapatti bhavatīti bhavo. Kammaṃ pana yathā sukhakāraṇattā ‘‘sukho buddhānamuppādo’’ti (dha. pa. 194) vutto, evaṃ bhavakāraṇattā phalavohārena bhavoti veditabbaṃ. Tattha katamo kammabhavoti tesu dvīsu bhavesu yo kammabhavoti vutto, so katamoti attho. Puññābhisaṅkhārādayo vuttatthā eva. Sabbanti anavasesaṃ. Bhavaṃ gacchati gameti cāti bhavagāmi. Iminā lokuttaraṃ paṭikkhipati. Ayañhi vaṭṭakathā, tañca vivaṭṭanissitanti. Karīyatīti kammaṃ.

    कामभवादीसु कामसङ्खातो भवो कामभवो। एस नयो रूपारूपभवेसु। सञ्‍ञावतं भवो, सञ्‍ञा वा एत्थ भवे अत्थीति सञ्‍ञाभवो। विपरियायेन असञ्‍ञाभवो। ओळारिकसञ्‍ञाय अभावा सुखुमाय च भावा नेव सञ्‍ञा नासञ्‍ञा अस्मिं भवेति नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञाभवो। एकेन रूपक्खन्धेन वोकिण्णो भवो एकवोकारभवो। एको वा वोकारो अस्स भवस्साति एकवोकारभवो। एसेव नयो चतुवोकारपञ्‍चवोकारभवेसु। अयं वुच्‍चति उपपत्तिभवोति एस नवविधोपि उपपत्तिभवो नाम वुच्‍चतीति। एवं तावेत्थ ‘अत्थतो’ विञ्‍ञातब्बो विनिच्छयो।

    Kāmabhavādīsu kāmasaṅkhāto bhavo kāmabhavo. Esa nayo rūpārūpabhavesu. Saññāvataṃ bhavo, saññā vā ettha bhave atthīti saññābhavo. Vipariyāyena asaññābhavo. Oḷārikasaññāya abhāvā sukhumāya ca bhāvā neva saññā nāsaññā asmiṃ bhaveti nevasaññānāsaññābhavo. Ekena rūpakkhandhena vokiṇṇo bhavo ekavokārabhavo. Eko vā vokāro assa bhavassāti ekavokārabhavo. Eseva nayo catuvokārapañcavokārabhavesu. Ayaṃ vuccati upapattibhavoti esa navavidhopi upapattibhavo nāma vuccatīti. Evaṃ tāvettha ‘atthato’ viññātabbo vinicchayo.

    ‘धम्मतो’ पन एत्थ हि पुञ्‍ञाभिसङ्खारो धम्मतो तेरस चेतना, अपुञ्‍ञाभिसङ्खारो द्वादस, आनेञ्‍जाभिसङ्खारो चतस्सो। ‘‘सब्बम्पि भवगामिकम्म’’न्ति एतेन सब्बेपेते धम्मा चेतना सम्पयुत्ता वा कम्मसङ्खाता आचयगामिनो धम्मा सङ्गहिता। कामभवो पञ्‍च उपादिन्‍नक्खन्धा, तथा रूपभवो, अरूपभवो चत्तारो, सञ्‍ञाभवो चतुपञ्‍च, असञ्‍ञाभवो एको उपादिन्‍नक्खन्धो, नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञाभवो चत्तारो। एकवोकारभवादयो एकचतुपञ्‍चक्खन्धा उपादिन्‍नक्खन्धेहीति एवमेत्थ ‘धम्मतो’पि विञ्‍ञातब्बो विनिच्छयो।

    ‘Dhammato’ pana ettha hi puññābhisaṅkhāro dhammato terasa cetanā, apuññābhisaṅkhāro dvādasa, āneñjābhisaṅkhāro catasso. ‘‘Sabbampi bhavagāmikamma’’nti etena sabbepete dhammā cetanā sampayuttā vā kammasaṅkhātā ācayagāmino dhammā saṅgahitā. Kāmabhavo pañca upādinnakkhandhā, tathā rūpabhavo, arūpabhavo cattāro, saññābhavo catupañca, asaññābhavo eko upādinnakkhandho, nevasaññānāsaññābhavo cattāro. Ekavokārabhavādayo ekacatupañcakkhandhā upādinnakkhandhehīti evamettha ‘dhammato’pi viññātabbo vinicchayo.

    ‘सात्थतो’ति यथा च भवनिद्देसे तथेव कामञ्‍च सङ्खारनिद्देसेपि पुञ्‍ञाभिसङ्खारादयोव वुत्ता, एवं सन्तेपि पुरिमा अतीतकम्मवसेन इध पटिसन्धिया पच्‍चयत्ता वुत्ता। इमे पच्‍चुप्पन्‍नकम्मवसेन आयतिं पटिसन्धिया पच्‍चयत्ताति पुनवचनं सात्थकमेव। पुब्बे वा ‘‘तत्थ कतमो पुञ्‍ञाभिसङ्खारो? कुसलचेतना कामावचरा’’ति एवमादिना नयेन चेतनाव सङ्खाराति वुत्ता। इध पन ‘‘सब्बम्पि भवगामिकम्म’’न्ति वचनतो चेतनासम्पयुत्तापि। पुब्बे च विञ्‍ञाणपच्‍चयमेव कम्मं सङ्खाराति वुत्तं, इदानि असञ्‍ञाभवनिब्बत्तकम्पि। किं वा बहुना? ‘‘अविज्‍जापच्‍चया सङ्खारा’’ति एत्थ पुञ्‍ञाभिसङ्खारादयोव कुसलाकुसलधम्मा वुत्ता। ‘‘उपादानपच्‍चया भवो’’ति इध पन उपपत्तिभवस्सापि सङ्गहितत्ता कुसलाकुसलाब्याकता धम्मा वुत्ता। तस्मा सब्बथापि सात्थकमेविदं पुनवचनन्ति। एवमेत्थ ‘सात्थतो’पि विञ्‍ञातब्बो विनिच्छयो।

    ‘Sātthato’ti yathā ca bhavaniddese tatheva kāmañca saṅkhāraniddesepi puññābhisaṅkhārādayova vuttā, evaṃ santepi purimā atītakammavasena idha paṭisandhiyā paccayattā vuttā. Ime paccuppannakammavasena āyatiṃ paṭisandhiyā paccayattāti punavacanaṃ sātthakameva. Pubbe vā ‘‘tattha katamo puññābhisaṅkhāro? Kusalacetanā kāmāvacarā’’ti evamādinā nayena cetanāva saṅkhārāti vuttā. Idha pana ‘‘sabbampi bhavagāmikamma’’nti vacanato cetanāsampayuttāpi. Pubbe ca viññāṇapaccayameva kammaṃ saṅkhārāti vuttaṃ, idāni asaññābhavanibbattakampi. Kiṃ vā bahunā? ‘‘Avijjāpaccayā saṅkhārā’’ti ettha puññābhisaṅkhārādayova kusalākusaladhammā vuttā. ‘‘Upādānapaccayā bhavo’’ti idha pana upapattibhavassāpi saṅgahitattā kusalākusalābyākatā dhammā vuttā. Tasmā sabbathāpi sātthakamevidaṃ punavacananti. Evamettha ‘sātthato’pi viññātabbo vinicchayo.

    ‘भेदसङ्गहा’ति उपादानपच्‍चया भवस्स भेदतो चेव सङ्गहतो च। यञ्हि कामुपादानपच्‍चया कामभवनिब्बत्तकं कम्मं करियति, सो कम्मभवो। तदभिनिब्बत्ता खन्धा उपपत्तिभवो। एस नयो रूपारूपभवेसु। एवं कामुपादानपच्‍चया द्वे कामभवा, तदन्तोगधाव सञ्‍ञाभवपञ्‍चवोकारभवा; द्वे रूपभवा, तदन्तोगधाव सञ्‍ञाभवअसञ्‍ञाभवएकवोकारभवपञ्‍चवोकारभवा; द्वे अरूपभवा, तदन्तोगधाव सञ्‍ञाभवनेवसञ्‍ञानासञ्‍ञाभवचतुवोकारभवाति सद्धिं अन्तोगधेहि छ भवा। यथा च कामुपादानपच्‍चया सद्धिं अन्तोगधेहि छ भवा तथा सेसुपादानपच्‍चयापीति एवं उपादानपच्‍चया भेदतो सद्धिं अन्तोगधेहि चतुवीसति भवा।

    ‘Bhedasaṅgahā’ti upādānapaccayā bhavassa bhedato ceva saṅgahato ca. Yañhi kāmupādānapaccayā kāmabhavanibbattakaṃ kammaṃ kariyati, so kammabhavo. Tadabhinibbattā khandhā upapattibhavo. Esa nayo rūpārūpabhavesu. Evaṃ kāmupādānapaccayā dve kāmabhavā, tadantogadhāva saññābhavapañcavokārabhavā; dve rūpabhavā, tadantogadhāva saññābhavaasaññābhavaekavokārabhavapañcavokārabhavā; dve arūpabhavā, tadantogadhāva saññābhavanevasaññānāsaññābhavacatuvokārabhavāti saddhiṃ antogadhehi cha bhavā. Yathā ca kāmupādānapaccayā saddhiṃ antogadhehi cha bhavā tathā sesupādānapaccayāpīti evaṃ upādānapaccayā bhedato saddhiṃ antogadhehi catuvīsati bhavā.

    सङ्गहतो पन कम्मभवं उपपत्तिभवञ्‍च एकतो कत्वा कामुपादानपच्‍चया सद्धिं अन्तोगधेहि एको कामभवो, तथा रूपारूपभवाति तयो भवा। तथा सेसुपादानपच्‍चयापीति एवं उपादानपच्‍चया सङ्गहतो सद्धिं अन्तोगधेहि द्वादस भवा। अपिच अविसेसेन उपादानपच्‍चया कामभवूपगं कम्मं कम्मभवो। तदभिनिब्बत्ता खन्धा उपपत्तिभवो। एस नयो रूपारूपभवेसु। एवं उपादानपच्‍चया सद्धिं अन्तोगधेहि द्वे कामभवा, द्वे रूपभवा, द्वे अरूपभवाति अपरेनपि परियायेन सङ्गहतो छ भवा। कम्मभवउपपत्तिभवभेदं वा अनुपगम्म सद्धिं अन्तोगधेहि कामभवादिवसेन तयो भवा होन्ति। कामभवादिभेदञ्‍चापि अनुपगम्म कम्मभवउपपत्तिभववसेन द्वे भवा होन्ति। कम्मुपपत्तिभेदञ्‍च अनुपगम्म उपादानपच्‍चया भवोति भववसेन एको भवो होतीति। एवमेत्थ उपादानपच्‍चयस्स भवस्स भेदसङ्गहापि विञ्‍ञातब्बो विनिच्छयो।

    Saṅgahato pana kammabhavaṃ upapattibhavañca ekato katvā kāmupādānapaccayā saddhiṃ antogadhehi eko kāmabhavo, tathā rūpārūpabhavāti tayo bhavā. Tathā sesupādānapaccayāpīti evaṃ upādānapaccayā saṅgahato saddhiṃ antogadhehi dvādasa bhavā. Apica avisesena upādānapaccayā kāmabhavūpagaṃ kammaṃ kammabhavo. Tadabhinibbattā khandhā upapattibhavo. Esa nayo rūpārūpabhavesu. Evaṃ upādānapaccayā saddhiṃ antogadhehi dve kāmabhavā, dve rūpabhavā, dve arūpabhavāti aparenapi pariyāyena saṅgahato cha bhavā. Kammabhavaupapattibhavabhedaṃ vā anupagamma saddhiṃ antogadhehi kāmabhavādivasena tayo bhavā honti. Kāmabhavādibhedañcāpi anupagamma kammabhavaupapattibhavavasena dve bhavā honti. Kammupapattibhedañca anupagamma upādānapaccayā bhavoti bhavavasena eko bhavo hotīti. Evamettha upādānapaccayassa bhavassa bhedasaṅgahāpi viññātabbo vinicchayo.

    ‘यं यस्स पच्‍चयो चेवा’ति यञ्‍चेत्थ उपादानं यस्स पच्‍चयो होति, ततोपि विञ्‍ञातब्बो विनिच्छयोति अत्थो। किं पनेत्थ कस्स पच्‍चयो होति? यं किञ्‍चि यस्स कस्सचि पच्‍चयो होतियेव। उम्मत्तको विय हि पुथुज्‍जनो। सो ‘इदं युत्तं, इदं अयुत्त’न्ति अविचारेत्वा यस्स कस्सचि उपादानस्स वसेन यं किञ्‍चि भवं पत्थेत्वा यं किञ्‍चि कम्मं करोतियेव। तस्मा यदेकच्‍चे ‘‘सीलब्बतुपादानेन रूपारूपभवा न होन्ती’’ति वदन्ति, तं न गहेतब्बं। सब्बेन पन सब्बो होतीति गहेतब्बं, सेय्यथिदं – इधेकच्‍चो अनुस्सववसेन वा दिट्ठानुसारेन वा ‘‘कामा नामेते मनुस्सलोके चेव खत्तियमहासालकुलादीसु छकामावचरदेवलोके च समिद्धा’’ति चिन्तेत्वा तेसं अधिगमत्थं असद्धम्मसवनादीहि वञ्‍चितो ‘इमिना कम्मेन कामा सम्पज्‍जन्ती’ति मञ्‍ञमानो कामुपादानवसेन कायदुच्‍चरितादीनिपि करोति। सो दुच्‍चरितपारिपूरिया अपाये उप्पज्‍जति; सन्दिट्ठिके वा पन कामे पत्थयमानो पटिलद्धे वा गोपयमानो कामुपादानवसेन कायदुच्‍चरितादीनिपि करोति। सो दुच्‍चरितपारिपूरिया अपाये उप्पज्‍जति। तत्रास्स उपपत्तिहेतुभूतं कम्मं कम्मभवो, कम्माभिनिब्बत्ता खन्धा उपपत्तिभवो सञ्‍ञाभवपञ्‍चवोकारभवा पन तदन्तोगधा एव।

    ‘Yaṃ yassa paccayo cevā’ti yañcettha upādānaṃ yassa paccayo hoti, tatopi viññātabbo vinicchayoti attho. Kiṃ panettha kassa paccayo hoti? Yaṃ kiñci yassa kassaci paccayo hotiyeva. Ummattako viya hi puthujjano. So ‘idaṃ yuttaṃ, idaṃ ayutta’nti avicāretvā yassa kassaci upādānassa vasena yaṃ kiñci bhavaṃ patthetvā yaṃ kiñci kammaṃ karotiyeva. Tasmā yadekacce ‘‘sīlabbatupādānena rūpārūpabhavā na hontī’’ti vadanti, taṃ na gahetabbaṃ. Sabbena pana sabbo hotīti gahetabbaṃ, seyyathidaṃ – idhekacco anussavavasena vā diṭṭhānusārena vā ‘‘kāmā nāmete manussaloke ceva khattiyamahāsālakulādīsu chakāmāvacaradevaloke ca samiddhā’’ti cintetvā tesaṃ adhigamatthaṃ asaddhammasavanādīhi vañcito ‘iminā kammena kāmā sampajjantī’ti maññamāno kāmupādānavasena kāyaduccaritādīnipi karoti. So duccaritapāripūriyā apāye uppajjati; sandiṭṭhike vā pana kāme patthayamāno paṭiladdhe vā gopayamāno kāmupādānavasena kāyaduccaritādīnipi karoti. So duccaritapāripūriyā apāye uppajjati. Tatrāssa upapattihetubhūtaṃ kammaṃ kammabhavo, kammābhinibbattā khandhā upapattibhavo saññābhavapañcavokārabhavā pana tadantogadhā eva.

    अपरो पन सद्धम्मसवनादीहि उपब्रूहितञाणो ‘‘इमिना कम्मेन कामा सम्पज्‍जन्ती’’ति मञ्‍ञमानो कामुपादानवसेन कायसुचरितादीनि करोति। सो सुचरितपारिपूरिया देवेसु वा मनुस्सेसु वा उप्पज्‍जति। तत्रास्स उपपत्तिहेतुभूतं कम्मं कम्मभवो, कम्माभिनिब्बत्ता खन्धा उपपत्तिभवो। सञ्‍ञाभवपञ्‍चवोकारभवा पन तदन्तोगधा एव। इति कामुपादानं सप्पभेदस्स सान्तोगधस्स कामभवस्स पच्‍चयो होति।

    Aparo pana saddhammasavanādīhi upabrūhitañāṇo ‘‘iminā kammena kāmā sampajjantī’’ti maññamāno kāmupādānavasena kāyasucaritādīni karoti. So sucaritapāripūriyā devesu vā manussesu vā uppajjati. Tatrāssa upapattihetubhūtaṃ kammaṃ kammabhavo, kammābhinibbattā khandhā upapattibhavo. Saññābhavapañcavokārabhavā pana tadantogadhā eva. Iti kāmupādānaṃ sappabhedassa sāntogadhassa kāmabhavassa paccayo hoti.

    अपरो ‘‘रूपारूपभवेसु ततो समिद्धतरा कामा’’ति सुत्वा वा परिकप्पेत्वा वा कामुपादानवसेनेव रूपारूपसमापत्तियो निब्बत्तेत्वा समापत्तिबलेन रूपारूपब्रह्मलोके उप्पज्‍जति। तत्रास्स उपपत्तिहेतुभूतं कम्मं कम्मभवो, कम्माभिनिब्बत्ता खन्धा उपपत्तिभवो। सञ्‍ञाअसञ्‍ञा नेवसञ्‍ञा नासञ्‍ञाएकवोकारचतुवोकारपञ्‍चवोकारभवा पन तदन्तोगधा एव। इति कामुपादानं सप्पभेदानं सान्तोगधानं रूपारूपभवानम्पि पच्‍चयो होति ।

    Aparo ‘‘rūpārūpabhavesu tato samiddhatarā kāmā’’ti sutvā vā parikappetvā vā kāmupādānavaseneva rūpārūpasamāpattiyo nibbattetvā samāpattibalena rūpārūpabrahmaloke uppajjati. Tatrāssa upapattihetubhūtaṃ kammaṃ kammabhavo, kammābhinibbattā khandhā upapattibhavo. Saññāasaññā nevasaññā nāsaññāekavokāracatuvokārapañcavokārabhavā pana tadantogadhā eva. Iti kāmupādānaṃ sappabhedānaṃ sāntogadhānaṃ rūpārūpabhavānampi paccayo hoti .

    अपरो ‘‘अयं अत्ता नाम कामावचरसम्पत्तिभवे वा रूपारूपभवानं वा अञ्‍ञतरस्मिं उच्छिन्‍नो सुउच्छिन्‍नो होती’’ति उच्छेददिट्ठिं उपादाय तदुपगं कम्मं करोति। तस्स तं कम्मं कम्मभवो, कम्माभिनिब्बत्ता खन्धा उपपत्तिभवो। सञ्‍ञाभवादयो पन तदन्तोगधा एव। इति दिट्ठुपादानं सप्पभेदानं सान्तोगधानं तिण्णम्पि कामरूपारूपभवानं पच्‍चयो होति।

    Aparo ‘‘ayaṃ attā nāma kāmāvacarasampattibhave vā rūpārūpabhavānaṃ vā aññatarasmiṃ ucchinno suucchinno hotī’’ti ucchedadiṭṭhiṃ upādāya tadupagaṃ kammaṃ karoti. Tassa taṃ kammaṃ kammabhavo, kammābhinibbattā khandhā upapattibhavo. Saññābhavādayo pana tadantogadhā eva. Iti diṭṭhupādānaṃ sappabhedānaṃ sāntogadhānaṃ tiṇṇampi kāmarūpārūpabhavānaṃ paccayo hoti.

    अपरो ‘‘अयं अत्ता नाम कामावचरसम्पत्तिभवे वा रूपारूपभवानं वा अञ्‍ञतरस्मिं सुखी होति, विगतपरिळाहो होती’’ति अत्तवादुपादानेन तदुपगं कम्मं करोति। तस्स तं कम्मं कम्मभवो, तदभिनिब्बत्ता खन्धा उपपत्तिभवो। सञ्‍ञाभवादयो पन तदन्तोगधा एव । इति अत्तवादुपादानं सप्पभेदानं सान्तोगधानं तिण्णं भवानं पच्‍चयो होति।

    Aparo ‘‘ayaṃ attā nāma kāmāvacarasampattibhave vā rūpārūpabhavānaṃ vā aññatarasmiṃ sukhī hoti, vigatapariḷāho hotī’’ti attavādupādānena tadupagaṃ kammaṃ karoti. Tassa taṃ kammaṃ kammabhavo, tadabhinibbattā khandhā upapattibhavo. Saññābhavādayo pana tadantogadhā eva . Iti attavādupādānaṃ sappabhedānaṃ sāntogadhānaṃ tiṇṇaṃ bhavānaṃ paccayo hoti.

    अपरो ‘‘इदं सीलब्बतं नाम कामावचरसम्पत्तिभवे वा रूपारूपभवानं वा अञ्‍ञतरस्मिं परिपूरेन्तस्स सुखं पारिपूरिं गच्छती’’ति सीलब्बतुपादानवसेन तदुपगं कम्मं करोति। तस्स तं कम्मं कम्मभवो, तदभिनिब्बत्ता खन्धा उपपत्तिभवो। सञ्‍ञाभवादयो पन तदन्तोगधा एव। इति सीलब्बतुपादानम्पि सप्पभेदानं सान्तोगधानं तिण्णं भवानं पच्‍चयो होतीति एवमेत्थ यं यस्स पच्‍चयो होति ततोपि विञ्‍ञातब्बो विनिच्छयो।

    Aparo ‘‘idaṃ sīlabbataṃ nāma kāmāvacarasampattibhave vā rūpārūpabhavānaṃ vā aññatarasmiṃ paripūrentassa sukhaṃ pāripūriṃ gacchatī’’ti sīlabbatupādānavasena tadupagaṃ kammaṃ karoti. Tassa taṃ kammaṃ kammabhavo, tadabhinibbattā khandhā upapattibhavo. Saññābhavādayo pana tadantogadhā eva. Iti sīlabbatupādānampi sappabhedānaṃ sāntogadhānaṃ tiṇṇaṃ bhavānaṃ paccayo hotīti evamettha yaṃ yassa paccayo hoti tatopi viññātabbo vinicchayo.

    किं पनेत्थ कस्स भवस्स कथं पच्‍चयो होतीति चे?

    Kiṃ panettha kassa bhavassa kathaṃ paccayo hotīti ce?

    रूपारूपभवानं, उपनिस्सयपच्‍चयो उपादानं।

    Rūpārūpabhavānaṃ, upanissayapaccayo upādānaṃ;

    सहजातादीहिपि तं, कामभवस्साति विञ्‍ञेय्यं॥

    Sahajātādīhipi taṃ, kāmabhavassāti viññeyyaṃ.

    रूपारूपभवानञ्हि कामभवपरियापन्‍नस्स च कामभवे कुसलकम्मस्सेव उपपत्तिभवस्स चेतं चतुब्बिधम्पि उपादानं उपनिस्सयपच्‍चयेन एकधा पच्‍चयो होति। कामभवे अत्तना सम्पयुत्तअकुसलकम्मभवस्स सहजातअञ्‍ञमञ्‍ञनिस्सयसम्पयुत्तअत्थिअविगतहेतुपच्‍चयप्पभेदेहि सहजातादीहि पच्‍चयो होति। विप्पयुत्तस्स पन उपनिस्सयपच्‍चयेनेवाति।

    Rūpārūpabhavānañhi kāmabhavapariyāpannassa ca kāmabhave kusalakammasseva upapattibhavassa cetaṃ catubbidhampi upādānaṃ upanissayapaccayena ekadhā paccayo hoti. Kāmabhave attanā sampayuttaakusalakammabhavassa sahajātaaññamaññanissayasampayuttaatthiavigatahetupaccayappabhedehi sahajātādīhi paccayo hoti. Vippayuttassa pana upanissayapaccayenevāti.

    उपादानपच्‍चया भवपदनिद्देसो।

    Upādānapaccayā bhavapadaniddeso.

    जातिजरामरणादिपदनिद्देसो

    Jātijarāmaraṇādipadaniddeso

    २३५. भवपच्‍चया जातिनिद्देसादीसु जातिआदीनं विनिच्छयो सच्‍चविभङ्गे वुत्तनयेनेव वेदितब्बो। भवोति पनेत्थ कम्मभवोव अधिप्पेतो। सो हि जातिया पच्‍चयो, न उपपत्तिभवो। सो पन कम्मपच्‍चयउपनिस्सयपच्‍चयवसेन द्विधाव पच्‍चयो होतीति।

    235. Bhavapaccayā jātiniddesādīsu jātiādīnaṃ vinicchayo saccavibhaṅge vuttanayeneva veditabbo. Bhavoti panettha kammabhavova adhippeto. So hi jātiyā paccayo, na upapattibhavo. So pana kammapaccayaupanissayapaccayavasena dvidhāva paccayo hotīti.

    तत्थ सिया – कथं पनेतं जानितब्बं ‘‘भवो जातिया पच्‍चयो’’ति चे? बाहिरपच्‍चयसमत्तेपि हीनपणीततादिविसेसदस्सनतो। बाहिरानञ्हि जनकजनेत्तिसुक्‍कसोणिताहारादीनं पच्‍चयानं समत्तेपि सत्तानं यमकानम्पि सतं हीनपणीततादिविसेसो दिस्सति। सो च न अहेतुको , सब्बदा च सब्बेसञ्‍च अभावतो; न कम्मभवतो अञ्‍ञहेतुको, तदभिनिब्बत्तकसत्तानं अज्झत्तसन्ताने अञ्‍ञस्स कारणस्स अभावतोति कम्मभवहेतुकोव। कम्मञ्हि सत्तानं हीनपणीतादिविसेसहेतु। तेनाह भगवा – ‘‘कम्मं सत्ते विभजति यदिदं हीनप्पणीतताया’’ति (म॰ नि॰ ३.२८९)। तस्मा जानितब्बमेतं – ‘‘भवो जातिया पच्‍चयो’’ति।

    Tattha siyā – kathaṃ panetaṃ jānitabbaṃ ‘‘bhavo jātiyā paccayo’’ti ce? Bāhirapaccayasamattepi hīnapaṇītatādivisesadassanato. Bāhirānañhi janakajanettisukkasoṇitāhārādīnaṃ paccayānaṃ samattepi sattānaṃ yamakānampi sataṃ hīnapaṇītatādiviseso dissati. So ca na ahetuko , sabbadā ca sabbesañca abhāvato; na kammabhavato aññahetuko, tadabhinibbattakasattānaṃ ajjhattasantāne aññassa kāraṇassa abhāvatoti kammabhavahetukova. Kammañhi sattānaṃ hīnapaṇītādivisesahetu. Tenāha bhagavā – ‘‘kammaṃ satte vibhajati yadidaṃ hīnappaṇītatāyā’’ti (ma. ni. 3.289). Tasmā jānitabbametaṃ – ‘‘bhavo jātiyā paccayo’’ti.

    यस्मा च असति जातिया जरामरणं नाम न होति, सोकादयो च धम्मा न होन्ति, जातिया पन सति जरामरणञ्‍चेव जरामरणसङ्खातदुक्खधम्मफुट्ठस्स च बालस्स जरामरणाभिसम्बन्धा वा तेन तेन दुक्खधम्मेन फुट्ठस्स अनभिसम्बन्धा वा सोकादयो च धम्मा होन्ति, तस्मा अयं जातिजरामरणस्स चेव सोकादीनञ्‍च पच्‍चयो होतीति वेदितब्बा। सा पन उपनिस्सयकोटिया एकधाव पच्‍चयो होतीति।

    Yasmā ca asati jātiyā jarāmaraṇaṃ nāma na hoti, sokādayo ca dhammā na honti, jātiyā pana sati jarāmaraṇañceva jarāmaraṇasaṅkhātadukkhadhammaphuṭṭhassa ca bālassa jarāmaraṇābhisambandhā vā tena tena dukkhadhammena phuṭṭhassa anabhisambandhā vā sokādayo ca dhammā honti, tasmā ayaṃ jātijarāmaraṇassa ceva sokādīnañca paccayo hotīti veditabbā. Sā pana upanissayakoṭiyā ekadhāva paccayo hotīti.

    भवपच्‍चया जातिआदिपदनिद्देसो।

    Bhavapaccayā jātiādipadaniddeso.

    २४२. एवमेतस्सातिआदीनं अत्थो उद्देसवारे वुत्तनयेनेव वेदितब्बो। सङ्गतिआदीनि समुदयवेवचनानेव।

    242. Evametassātiādīnaṃ attho uddesavāre vuttanayeneva veditabbo. Saṅgatiādīni samudayavevacanāneva.

    यस्मा पनेत्थ सोकादयो अवसाने वुत्ता, तस्मा या सा अविज्‍जा ‘‘अविज्‍जापच्‍चया सङ्खारा’’ति एवमेतस्स भवचक्‍कस्स आदिम्हि वुत्ता, सा –

    Yasmā panettha sokādayo avasāne vuttā, tasmā yā sā avijjā ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’ti evametassa bhavacakkassa ādimhi vuttā, sā –

    सोकादीहि अविज्‍जा, सिद्धा भवचक्‍कमविदितादिमिदं।

    Sokādīhi avijjā, siddhā bhavacakkamaviditādimidaṃ;

    कारकवेदकरहितं, द्वादसविधसुञ्‍ञतासुञ्‍ञं॥

    Kārakavedakarahitaṃ, dvādasavidhasuññatāsuññaṃ.

    सततं समितं पवत्ततीति वेदितब्बं। कथं पनेत्थ सोकादीहि अविज्‍जा सिद्धा? कथमिदं भवचक्‍कं अविदितादि? कथं कारकवेदकरहितं? कथं द्वादसविधसुञ्‍ञतासुञ्‍ञन्ति चे? एत्थ हि सोकदुक्खदोमनस्सुपायासा अविज्‍जाय अवियोगिनो, परिदेवो च नाम मूळ्हस्साति तेसु ताव सिद्धेसु सिद्धाव होति अविज्‍जा। अपिच ‘‘आसवसमुदया अविज्‍जासमुदयो’’ति हि वुत्तं। आसवसमुदया चेते सोकादयो होन्ति। कथं? वत्थुकामवियोगे ताव सोको कामासवसमुदयो होति? यथाह –

    Satataṃ samitaṃ pavattatīti veditabbaṃ. Kathaṃ panettha sokādīhi avijjā siddhā? Kathamidaṃ bhavacakkaṃ aviditādi? Kathaṃ kārakavedakarahitaṃ? Kathaṃ dvādasavidhasuññatāsuññanti ce? Ettha hi sokadukkhadomanassupāyāsā avijjāya aviyogino, paridevo ca nāma mūḷhassāti tesu tāva siddhesu siddhāva hoti avijjā. Apica ‘‘āsavasamudayā avijjāsamudayo’’ti hi vuttaṃ. Āsavasamudayā cete sokādayo honti. Kathaṃ? Vatthukāmaviyoge tāva soko kāmāsavasamudayo hoti? Yathāha –

    ‘‘तस्स चे कामयानस्स, छन्दजातस्स जन्तुनो।

    ‘‘Tassa ce kāmayānassa, chandajātassa jantuno;

    ते कामा परिहायन्ति, सल्‍लविद्धोव रुप्पती’’ति॥ (सु॰ नि॰ ७७३)।

    Te kāmā parihāyanti, sallaviddhova ruppatī’’ti. (su. ni. 773);

    यथा चाह – ‘‘कामतो जायती सोको’’ति (ध॰ प॰ २१५)। सब्बेपि चेते दिट्ठासवसमुदया होन्ति, यथाह – ‘‘तस्स अहं रूपं, मम रूपन्ति परियुट्ठट्ठायिनो तं रूपं विपरिणमति अञ्‍ञथा होति। तस्स रूपविपरिणामञ्‍ञथाभावा उप्पज्‍जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा’’ति (सं॰ नि॰ ३.१)। यथा च दिट्ठासवसमुदया एवं भवासवसमुदयापि, यथाह – ‘‘येपि ते देवा दीघायुका वण्णवन्तो सुखबहुला उच्‍चेसु विमानेसु चिरट्ठितिका तेपि तथागतस्स धम्मदेसनं सुत्वा येभुय्येन भयं संवेगं सन्तासं आपज्‍ज’’न्ति (सं॰ नि॰ ३.७८; अ॰ नि॰ ४.३३) पञ्‍च पुब्बनिमित्तानि दिस्वा मरणभयेन सन्तज्‍जितानं देवानं वियाति। यथा च भवासवसमुदया एवं अविज्‍जासवसमुदयापि , यथाह – ‘‘स खो सो, भिक्खवे, बालो दिट्ठेव धम्मे तिविधं दुक्खदोमनस्सं पटिसंवेदेती’’ति (म॰ नि॰ ३.२४६)।

    Yathā cāha – ‘‘kāmato jāyatī soko’’ti (dha. pa. 215). Sabbepi cete diṭṭhāsavasamudayā honti, yathāha – ‘‘tassa ahaṃ rūpaṃ, mama rūpanti pariyuṭṭhaṭṭhāyino taṃ rūpaṃ vipariṇamati aññathā hoti. Tassa rūpavipariṇāmaññathābhāvā uppajjanti sokaparidevadukkhadomanassupāyāsā’’ti (saṃ. ni. 3.1). Yathā ca diṭṭhāsavasamudayā evaṃ bhavāsavasamudayāpi, yathāha – ‘‘yepi te devā dīghāyukā vaṇṇavanto sukhabahulā uccesu vimānesu ciraṭṭhitikā tepi tathāgatassa dhammadesanaṃ sutvā yebhuyyena bhayaṃ saṃvegaṃ santāsaṃ āpajja’’nti (saṃ. ni. 3.78; a. ni. 4.33) pañca pubbanimittāni disvā maraṇabhayena santajjitānaṃ devānaṃ viyāti. Yathā ca bhavāsavasamudayā evaṃ avijjāsavasamudayāpi , yathāha – ‘‘sa kho so, bhikkhave, bālo diṭṭheva dhamme tividhaṃ dukkhadomanassaṃ paṭisaṃvedetī’’ti (ma. ni. 3.246).

    इति यस्मा आसवसमुदया एते होन्ति, तस्मा एते सिज्झमाना अविज्‍जाय हेतुभूते आसवे साधेन्ति। आसवेसु च सिद्धेसु पच्‍चयभावे भावतो अविज्‍जापि सिद्धाव होतीति। एवं तावेत्थ ‘सोकादीहि अविज्‍जा सिद्धा’ होतीति वेदितब्बा।

    Iti yasmā āsavasamudayā ete honti, tasmā ete sijjhamānā avijjāya hetubhūte āsave sādhenti. Āsavesu ca siddhesu paccayabhāve bhāvato avijjāpi siddhāva hotīti. Evaṃ tāvettha ‘sokādīhi avijjā siddhā’ hotīti veditabbā.

    यस्मा पन एवं पच्‍चयभावे भावतो अविज्‍जाय सिद्धाय पुन ‘‘अविज्‍जापच्‍चया सङ्खारा, सङ्खारपच्‍चया विञ्‍ञाण’’न्ति एवं हेतुफलपरम्पराय परियोसानं नत्थि, तस्मा तं हेतुफलसम्बन्धवसेन पवत्तं द्वादसङ्गं ‘भवचक्‍कं अविदितादी’ति सिद्धं होति।

    Yasmā pana evaṃ paccayabhāve bhāvato avijjāya siddhāya puna ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā, saṅkhārapaccayā viññāṇa’’nti evaṃ hetuphalaparamparāya pariyosānaṃ natthi, tasmā taṃ hetuphalasambandhavasena pavattaṃ dvādasaṅgaṃ ‘bhavacakkaṃ aviditādī’ti siddhaṃ hoti.

    एवं सति ‘‘अविज्‍जापच्‍चया सङ्खारा’’ति इदं आदिमत्तकथनं विरुज्झतीति चे? नयिदं आदिमत्तकथनं, पधानधम्मकथनं पनेतं। तिण्णञ्हि वट्टानं अविज्‍जा पधाना। अविज्‍जाग्गहणेन हि अवसेसं किलेसवट्टञ्‍च कम्मादीनि च बालं पलिवेठेन्ति, सप्पसिरग्गहणेन सेसं सप्पसरीरं विय बाहं। अविज्‍जासमुच्छेदे पन कते तेहि विमोक्खो होति, सप्पसिरच्छेदे कते पलिवेठितबाहाविमोक्खो विय। यथाह – ‘‘अविज्‍जायत्वेव असेसविरागनिरोधा सङ्खारनिरोधो’’तिआदि (सं॰ नि॰ २.१; महाव॰ १)। इति यं गण्हतो बन्धो मुञ्‍चतो च मोक्खो होति, तस्स पधानधम्मस्स कथनमिदं, न आदिमत्तकथनन्ति एवमिदं भवचक्‍कं अविदितादीति वेदितब्बं। तयिदं यस्मा अविज्‍जादीहि कारणेहि सङ्खारादीनं पवत्ति, तस्मा ततो अञ्‍ञेन ‘‘ब्रह्मा महाब्रह्मा सेट्ठो सजिता’’ति एवं परिकप्पितेन ब्रह्मादिना वा संसारस्स कारकेन ‘‘सो खो पन मे अयं अत्ता वदो वेदेय्यो’’ति एवं परिकप्पितेन अत्तना वा सुखदुक्खानं वेदकेन रहितं। इति ‘कारकवेदकरहित’न्ति वेदितब्बं।

    Evaṃ sati ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’ti idaṃ ādimattakathanaṃ virujjhatīti ce? Nayidaṃ ādimattakathanaṃ, padhānadhammakathanaṃ panetaṃ. Tiṇṇañhi vaṭṭānaṃ avijjā padhānā. Avijjāggahaṇena hi avasesaṃ kilesavaṭṭañca kammādīni ca bālaṃ paliveṭhenti, sappasiraggahaṇena sesaṃ sappasarīraṃ viya bāhaṃ. Avijjāsamucchede pana kate tehi vimokkho hoti, sappasiracchede kate paliveṭhitabāhāvimokkho viya. Yathāha – ‘‘avijjāyatveva asesavirāganirodhā saṅkhāranirodho’’tiādi (saṃ. ni. 2.1; mahāva. 1). Iti yaṃ gaṇhato bandho muñcato ca mokkho hoti, tassa padhānadhammassa kathanamidaṃ, na ādimattakathananti evamidaṃ bhavacakkaṃ aviditādīti veditabbaṃ. Tayidaṃ yasmā avijjādīhi kāraṇehi saṅkhārādīnaṃ pavatti, tasmā tato aññena ‘‘brahmā mahābrahmā seṭṭho sajitā’’ti evaṃ parikappitena brahmādinā vā saṃsārassa kārakena ‘‘so kho pana me ayaṃ attā vado vedeyyo’’ti evaṃ parikappitena attanā vā sukhadukkhānaṃ vedakena rahitaṃ. Iti ‘kārakavedakarahita’nti veditabbaṃ.

    यस्मा पनेत्थ अविज्‍जा उदयब्बयधम्मकत्ता धुवभावेन, संकिलिट्ठत्ता संकिलेसिकत्ता च सुभभावेन, उदयब्बयपटिपीळितत्ता सुखभावेन, पच्‍चयायत्तवुत्तित्ता वसवत्तनभूतेन अत्तभावेन च सुञ्‍ञा, तथा सङ्खारादीनिपि अङ्गानि; यस्मा वा अविज्‍जा न अत्ता, न अत्तनो , न अत्तनि, न अत्तवती, तथा सङ्खारादीनिपि अङ्गानि; तस्मा ‘द्वादसविधसुञ्‍ञतासुञ्‍ञमिदं’ भवचक्‍कन्ति वेदितब्बं।

    Yasmā panettha avijjā udayabbayadhammakattā dhuvabhāvena, saṃkiliṭṭhattā saṃkilesikattā ca subhabhāvena, udayabbayapaṭipīḷitattā sukhabhāvena, paccayāyattavuttittā vasavattanabhūtena attabhāvena ca suññā, tathā saṅkhārādīnipi aṅgāni; yasmā vā avijjā na attā, na attano , na attani, na attavatī, tathā saṅkhārādīnipi aṅgāni; tasmā ‘dvādasavidhasuññatāsuññamidaṃ’ bhavacakkanti veditabbaṃ.

    एवञ्‍च विदित्वा पुन –

    Evañca viditvā puna –

    तस्स अविज्‍जातण्हा, मूलमतीतादयो तयो काला।

    Tassa avijjātaṇhā, mūlamatītādayo tayo kālā;

    द्वे अट्ठ द्वे एव च, सरूपतो तेसु अङ्गानि॥

    Dve aṭṭha dve eva ca, sarūpato tesu aṅgāni.

    तस्स खो पनेतस्स भवचक्‍कस्स अविज्‍जा तण्हा चाति द्वे धम्मा मूलन्ति वेदितब्बा। तदेतं पुब्बन्ताहरणतो अविज्‍जामूलं वेदनावसानं, अपरन्तसन्तानतो तण्हामूलं जरामरणावसानन्ति दुविधं होति। तत्थ पुरिमं दिट्ठिचरितवसेन वुत्तं, पच्छिमं तण्हाचरितवसेन। दिट्ठिचरितानञ्हि अविज्‍जा, तण्हाचरितानं तण्हा संसारनायिका। उच्छेददिट्ठिसमुग्घाताय वा पठमं, फलुप्पत्तिया हेतूनं अनुपच्छेदपकासनतो; सस्सतदिट्ठिसमुग्घाताय दुतियं, उप्पन्‍नानं जरामरणपकासनतो; गब्भसेय्यकवसेन वा पुरिमं, अनुपुब्बपवत्तिदीपनतो; ओपपातिकवसेन पच्छिमं सहुप्पत्तिदीपनतो।

    Tassa kho panetassa bhavacakkassa avijjā taṇhā cāti dve dhammā mūlanti veditabbā. Tadetaṃ pubbantāharaṇato avijjāmūlaṃ vedanāvasānaṃ, aparantasantānato taṇhāmūlaṃ jarāmaraṇāvasānanti duvidhaṃ hoti. Tattha purimaṃ diṭṭhicaritavasena vuttaṃ, pacchimaṃ taṇhācaritavasena. Diṭṭhicaritānañhi avijjā, taṇhācaritānaṃ taṇhā saṃsāranāyikā. Ucchedadiṭṭhisamugghātāya vā paṭhamaṃ, phaluppattiyā hetūnaṃ anupacchedapakāsanato; sassatadiṭṭhisamugghātāya dutiyaṃ, uppannānaṃ jarāmaraṇapakāsanato; gabbhaseyyakavasena vā purimaṃ, anupubbapavattidīpanato; opapātikavasena pacchimaṃ sahuppattidīpanato.

    अतीतपच्‍चुप्पन्‍नानागता चस्स तयो काला। तेसु पाळियं सरूपतो आगतवसेन अविज्‍जा सङ्खारा चाति द्वे अङ्गानि अतीतकालानि , विञ्‍ञाणादीनि भवावसानानि अट्ठ पच्‍चुप्पन्‍नकालानि, जाति चेव जरामरणञ्‍च द्वे अनागतकालानीति वेदितब्बानि। पुन –

    Atītapaccuppannānāgatā cassa tayo kālā. Tesu pāḷiyaṃ sarūpato āgatavasena avijjā saṅkhārā cāti dve aṅgāni atītakālāni , viññāṇādīni bhavāvasānāni aṭṭha paccuppannakālāni, jāti ceva jarāmaraṇañca dve anāgatakālānīti veditabbāni. Puna –

    हेतुफलहेतुपुब्बक-तिसन्धिचतुभेदसङ्गहञ्‍चेतं।

    Hetuphalahetupubbaka-tisandhicatubhedasaṅgahañcetaṃ;

    वीसतिआकारारं, तिवट्टमनवट्ठितं भमति॥

    Vīsatiākārāraṃ, tivaṭṭamanavaṭṭhitaṃ bhamati.

    इतिपि वेदितब्बं। तत्थ सङ्खारानञ्‍च पटिसन्धिविञ्‍ञाणस्स च अन्तरा एको हेतुफलसन्धि नाम। वेदनाय च तण्हाय च अन्तरा एको फलहेतुसन्धि नाम। भवस्स च जातिया च अन्तरा एको हेतुफलसन्धीति। एवमिदं हेतुफलहेतुपुब्बकतिसन्धीति वेदितब्बं। सन्धीनं आदिपरियोसानववत्थिता पनस्स चत्तारो सङ्गहा होन्ति, सेय्यथिदं – अविज्‍जासङ्खारा एको सङ्गहो, विञ्‍ञाणनामरूपसळायतनफस्सवेदना दुतियो, तण्हुपादानभवा ततियो, जातिजरामरणं चतुत्थोति। एवमिदं चतुभेदसङ्गहन्ति वेदितब्बं।

    Itipi veditabbaṃ. Tattha saṅkhārānañca paṭisandhiviññāṇassa ca antarā eko hetuphalasandhi nāma. Vedanāya ca taṇhāya ca antarā eko phalahetusandhi nāma. Bhavassa ca jātiyā ca antarā eko hetuphalasandhīti. Evamidaṃ hetuphalahetupubbakatisandhīti veditabbaṃ. Sandhīnaṃ ādipariyosānavavatthitā panassa cattāro saṅgahā honti, seyyathidaṃ – avijjāsaṅkhārā eko saṅgaho, viññāṇanāmarūpasaḷāyatanaphassavedanā dutiyo, taṇhupādānabhavā tatiyo, jātijarāmaraṇaṃ catutthoti. Evamidaṃ catubhedasaṅgahanti veditabbaṃ.

    अतीते हेतवो पञ्‍च, इदानि फलपञ्‍चकं।

    Atīte hetavo pañca, idāni phalapañcakaṃ;

    इदानि हेतवो पञ्‍च, आयतिं फलपञ्‍चकन्ति॥

    Idāni hetavo pañca, āyatiṃ phalapañcakanti.

    एतेहि पन वीसतिया आकारेहि अरेहि वीसतिआकारारन्ति वेदितब्बं। तत्थ ‘अतीते हेतवो पञ्‍चा’ति अविज्‍जा सङ्खारा चाति इमे ताव द्वे वुत्ता एव। यस्मा पन अविद्वा परितस्सति, परितसितो उपादियति, तस्स उपादानपच्‍चया भवो, तस्मा तण्हुपादानभवापि गहिता होन्ति। तेनाह ‘‘पुरिमकम्मभवस्मिं मोहो अविज्‍जा, आयूहना सङ्खारा, निकन्ति तण्हा, उपगमनं उपादानं, चेतना भवो, इमे पञ्‍च धम्मा पुरिमकम्मभवस्मिं इध पटिसन्धिया पच्‍चया’’ति (पटि॰ म॰ १.४७)।

    Etehi pana vīsatiyā ākārehi arehi vīsatiākārāranti veditabbaṃ. Tattha ‘atīte hetavo pañcā’ti avijjā saṅkhārā cāti ime tāva dve vuttā eva. Yasmā pana avidvā paritassati, paritasito upādiyati, tassa upādānapaccayā bhavo, tasmā taṇhupādānabhavāpi gahitā honti. Tenāha ‘‘purimakammabhavasmiṃ moho avijjā, āyūhanā saṅkhārā, nikanti taṇhā, upagamanaṃ upādānaṃ, cetanā bhavo, ime pañca dhammā purimakammabhavasmiṃ idha paṭisandhiyā paccayā’’ti (paṭi. ma. 1.47).

    तत्थ पुरिमकम्मभवस्मिन्ति पुरिमे कम्मभवे, अतीतजातियं कम्मभवे करियमानेति अत्थो। मोहो अविज्‍जाति यो तदा दुक्खादीसु मोहो, येन मूळ्हो कम्मं करोति, सा अविज्‍जा। आयूहना सङ्खाराति तं कम्मं करोतो पुरिमचेतनायो, यथा ‘दानं दस्सामी’ति चित्तं उप्पादेत्वा मासम्पि संवच्छरम्पि दानूपकरणानि सज्‍जेन्तस्स उप्पन्‍ना पुरिमचेतनायो। पटिग्गाहकानं पन हत्थे दक्खिणं पतिट्ठापयतो चेतना भवोति वुच्‍चति। एकावज्‍जनेसु वा छसु जवनेसु चेतना आयूहनसङ्खारा नाम। सत्तमा चेतना भवो। या काचि वा पन चेतना भवो, तंसम्पयुत्ता आयूहनसङ्खारा नाम। निकन्ति तण्हाति या कम्मं करोन्तस्स तस्स फले उप्पत्तिभवे निकामना पत्थना सा तण्हा नाम। उपगमनं उपादानन्ति यं कम्मं भवस्स पच्‍चयभूतं; ‘इदं कत्वा असुकस्मिं नाम ठाने कामे सेविस्सामि उच्छिज्‍जिस्सामी’तिआदिना नयेन पवत्तं उपगमनं गहणं परामसनं – इदं उपादानं नाम। चेतना भवोति आयूहनावसाने वुत्तचेतना भवोति एवमत्थो वेदितब्बो।

    Tattha purimakammabhavasminti purime kammabhave, atītajātiyaṃ kammabhave kariyamāneti attho. Moho avijjāti yo tadā dukkhādīsu moho, yena mūḷho kammaṃ karoti, sā avijjā. Āyūhanā saṅkhārāti taṃ kammaṃ karoto purimacetanāyo, yathā ‘dānaṃ dassāmī’ti cittaṃ uppādetvā māsampi saṃvaccharampi dānūpakaraṇāni sajjentassa uppannā purimacetanāyo. Paṭiggāhakānaṃ pana hatthe dakkhiṇaṃ patiṭṭhāpayato cetanā bhavoti vuccati. Ekāvajjanesu vā chasu javanesu cetanā āyūhanasaṅkhārā nāma. Sattamā cetanā bhavo. Yā kāci vā pana cetanā bhavo, taṃsampayuttā āyūhanasaṅkhārā nāma. Nikanti taṇhāti yā kammaṃ karontassa tassa phale uppattibhave nikāmanā patthanā sā taṇhā nāma. Upagamanaṃ upādānanti yaṃ kammaṃ bhavassa paccayabhūtaṃ; ‘idaṃ katvā asukasmiṃ nāma ṭhāne kāme sevissāmi ucchijjissāmī’tiādinā nayena pavattaṃ upagamanaṃ gahaṇaṃ parāmasanaṃ – idaṃ upādānaṃ nāma. Cetanā bhavoti āyūhanāvasāne vuttacetanā bhavoti evamattho veditabbo.

    ‘इदानि फलपञ्‍चक’न्ति विञ्‍ञाणादि वेदनावसानं पाळियं आगतमेव। यथाह ‘‘इध पटिसन्धि विञ्‍ञाणं, ओक्‍कन्ति नामरूपं, पसादो आयतनं, फुट्ठो फस्सो, वेदयितं वेदना इमे पञ्‍च धम्मा इधूपपत्तिभवस्मिं पुरेकतस्स कम्मस्स पच्‍चया’’ति (पटि॰ म॰ १.४७)। तत्थ पटिसन्धि विञ्‍ञाणन्ति यं भवन्तरपटिसन्धानवसेन उप्पन्‍नत्ता पटिसन्धीति वुच्‍चति, तं विञ्‍ञाणं। ओक्‍कन्ति नामरूपन्ति या गब्भे रूपारूपधम्मानं ओक्‍कन्ति, आगन्त्वा पविसनं विय – इदं नामरूपं। पसादो आयतनन्ति इदं चक्खादिपञ्‍चायतनवसेन वुत्तं। फुट्ठो फस्सोति यो आरम्मणं फुट्ठो फुसन्तो उप्पन्‍नो – अयं फस्सो। वेदयितं वेदनाति यं पटिसन्धिविञ्‍ञाणेन वा सळायतनपच्‍चयेन वा फस्सेन सहुप्पन्‍नं विपाकवेदयितं, सा वेदनाति एवमत्थो वेदितब्बो।

    ‘Idāni phalapañcaka’nti viññāṇādi vedanāvasānaṃ pāḷiyaṃ āgatameva. Yathāha ‘‘idha paṭisandhi viññāṇaṃ, okkanti nāmarūpaṃ, pasādo āyatanaṃ, phuṭṭho phasso, vedayitaṃ vedanā ime pañca dhammā idhūpapattibhavasmiṃ purekatassa kammassa paccayā’’ti (paṭi. ma. 1.47). Tattha paṭisandhi viññāṇanti yaṃ bhavantarapaṭisandhānavasena uppannattā paṭisandhīti vuccati, taṃ viññāṇaṃ. Okkanti nāmarūpanti yā gabbhe rūpārūpadhammānaṃ okkanti, āgantvā pavisanaṃ viya – idaṃ nāmarūpaṃ. Pasādo āyatananti idaṃ cakkhādipañcāyatanavasena vuttaṃ. Phuṭṭho phassoti yo ārammaṇaṃ phuṭṭho phusanto uppanno – ayaṃ phasso. Vedayitaṃ vedanāti yaṃ paṭisandhiviññāṇena vā saḷāyatanapaccayena vā phassena sahuppannaṃ vipākavedayitaṃ, sā vedanāti evamattho veditabbo.

    ‘इदानि हेतवो पञ्‍चा’ति तण्हादयो पाळियं आगताव तण्हुपादानभवा। भवे पन गहिते तस्स पुब्बभागा तंसम्पयुत्ता वा सङ्खारा गहिताव होन्ति, तण्हुपादानग्गहणेन च तंसम्पयुत्ता, याय वा मूळ्हो कम्मं करोति सा अविज्‍जा गहिताव होतीति एवं पञ्‍च। तेनाह ‘‘इध परिपक्‍कत्ता आयतनानं मोहो अविज्‍जा, आयूहना सङ्खारा, निकन्ति तण्हा, उपगमनं उपादानं, चेतना भवो। इमे पञ्‍च धम्मा इध कम्मभवस्मिं आयतिं पटिसन्धिया पच्‍चया’’ति (पटि॰ म॰ १.४७)। तत्थ इध परिपक्‍कत्ता आयतनानन्ति परिपक्‍कायतनस्स कम्मकरणकाले सम्मोहो दस्सितो। सेसं उत्तानमेव।

    ‘Idāni hetavo pañcā’ti taṇhādayo pāḷiyaṃ āgatāva taṇhupādānabhavā. Bhave pana gahite tassa pubbabhāgā taṃsampayuttā vā saṅkhārā gahitāva honti, taṇhupādānaggahaṇena ca taṃsampayuttā, yāya vā mūḷho kammaṃ karoti sā avijjā gahitāva hotīti evaṃ pañca. Tenāha ‘‘idha paripakkattā āyatanānaṃ moho avijjā, āyūhanā saṅkhārā, nikanti taṇhā, upagamanaṃ upādānaṃ, cetanā bhavo. Ime pañca dhammā idha kammabhavasmiṃ āyatiṃ paṭisandhiyā paccayā’’ti (paṭi. ma. 1.47). Tattha idha paripakkattā āyatanānanti paripakkāyatanassa kammakaraṇakāle sammoho dassito. Sesaṃ uttānameva.

    ‘आयतिं फलपञ्‍चक’न्ति विञ्‍ञाणादीनि पञ्‍च। तानि जातिग्गहणेन वुत्तानि। जरामरणं पन तेसंयेव जरामरणं। तेनाह ‘‘आयतिं पटिसन्धि विञ्‍ञाणं, ओक्‍कन्ति नामरूपं, पसादो आयतनं, फुट्ठो फस्सो, वेदयितं वेदना। इमे पञ्‍च धम्मा आयतिं उपपत्तिभवस्मिं इध कतस्स कम्मस्स पच्‍चया’’ति (पटि॰ म॰ १.४७)। एवमिदं वीसतिआकारारं होति।

    ‘Āyatiṃ phalapañcaka’nti viññāṇādīni pañca. Tāni jātiggahaṇena vuttāni. Jarāmaraṇaṃ pana tesaṃyeva jarāmaraṇaṃ. Tenāha ‘‘āyatiṃ paṭisandhi viññāṇaṃ, okkanti nāmarūpaṃ, pasādo āyatanaṃ, phuṭṭho phasso, vedayitaṃ vedanā. Ime pañca dhammā āyatiṃ upapattibhavasmiṃ idha katassa kammassa paccayā’’ti (paṭi. ma. 1.47). Evamidaṃ vīsatiākārāraṃ hoti.

    तत्थ पुरिमभवस्मिं पञ्‍च कम्मसम्भारा, एतरहि पञ्‍च विपाकसम्भारा, एतरहि पञ्‍च कम्मसम्भारा, अनागते पञ्‍च विपाकधम्माति दस धम्मा कम्मं, दस विपाकोति। द्वीसु ठानेसु कम्मं कम्मं नाम, द्वीसु ठानेसु विपाको विपाको नामाति सब्बम्पेतं भवचक्‍कं पच्‍चयाकारवट्टं कम्मञ्‍चेव कम्मविपाको च। तथा द्वीसु ठानेसु कम्मं कम्मसङ्खेपो, द्वीसु ठानेसु विपाको विपाकसङ्खेपोति सब्बम्पेतं कम्मसङ्खेपो चेव विपाकसङ्खेपो च। द्वीसु ठानेसु कम्मं कम्मवट्टं, द्वीसु ठानेसु विपाको विपाकवट्टन्ति सब्बम्पेतं कम्मवट्टञ्‍चेव विपाकवट्टञ्‍च। तथा द्वीसु ठानेसु कम्मं कम्मभवो, द्वीसु ठानेसु विपाको विपाकभवोति सब्बम्पेतं कम्मभवो चेव विपाकभवो च। द्वीसु ठानेसु कम्मं कम्मपवत्तं , द्वीसु ठानेसु विपाको विपाकपवत्तन्ति सब्बम्पेतं कम्मपवत्तञ्‍चेव विपाकपवत्तञ्‍च। तथा द्वीसु ठानेसु कम्मं कम्मसन्तति, द्वीसु विपाको विपाकसन्ततीति सब्बम्पेतं कम्मसन्तति चेव विपाकसन्तति च। द्वीसु ठानेसु कम्मं किरिया नाम, द्वीसु विपाको किरियाफलं नामाति सब्बम्पेतं किरिया चेव किरियाफलञ्‍चाति।

    Tattha purimabhavasmiṃ pañca kammasambhārā, etarahi pañca vipākasambhārā, etarahi pañca kammasambhārā, anāgate pañca vipākadhammāti dasa dhammā kammaṃ, dasa vipākoti. Dvīsu ṭhānesu kammaṃ kammaṃ nāma, dvīsu ṭhānesu vipāko vipāko nāmāti sabbampetaṃ bhavacakkaṃ paccayākāravaṭṭaṃ kammañceva kammavipāko ca. Tathā dvīsu ṭhānesu kammaṃ kammasaṅkhepo, dvīsu ṭhānesu vipāko vipākasaṅkhepoti sabbampetaṃ kammasaṅkhepo ceva vipākasaṅkhepo ca. Dvīsu ṭhānesu kammaṃ kammavaṭṭaṃ, dvīsu ṭhānesu vipāko vipākavaṭṭanti sabbampetaṃ kammavaṭṭañceva vipākavaṭṭañca. Tathā dvīsu ṭhānesu kammaṃ kammabhavo, dvīsu ṭhānesu vipāko vipākabhavoti sabbampetaṃ kammabhavo ceva vipākabhavo ca. Dvīsu ṭhānesu kammaṃ kammapavattaṃ , dvīsu ṭhānesu vipāko vipākapavattanti sabbampetaṃ kammapavattañceva vipākapavattañca. Tathā dvīsu ṭhānesu kammaṃ kammasantati, dvīsu vipāko vipākasantatīti sabbampetaṃ kammasantati ceva vipākasantati ca. Dvīsu ṭhānesu kammaṃ kiriyā nāma, dvīsu vipāko kiriyāphalaṃ nāmāti sabbampetaṃ kiriyā ceva kiriyāphalañcāti.

    एवं समुप्पन्‍नमिदं सहेतुकं,

    Evaṃ samuppannamidaṃ sahetukaṃ,

    दुक्खं अनिच्‍चं चलमित्तरद्धुवं।

    Dukkhaṃ aniccaṃ calamittaraddhuvaṃ;

    धम्मेहि धम्मा पभवन्ति हेतुसो,

    Dhammehi dhammā pabhavanti hetuso,

    न हेत्थ अत्ताव परोव विज्‍जति॥

    Na hettha attāva parova vijjati.

    धम्मा धम्मे सञ्‍जनेन्ति, हेतुसम्भारपच्‍चया।

    Dhammā dhamme sañjanenti, hetusambhārapaccayā;

    हेतूनञ्‍च निरोधाय, धम्मो बुद्धेन देसितो।

    Hetūnañca nirodhāya, dhammo buddhena desito;

    हेतूसु उपरुद्धेसु, छिन्‍नं वट्टं न वट्टति॥

    Hetūsu uparuddhesu, chinnaṃ vaṭṭaṃ na vaṭṭati.

    एवं दुक्खन्तकिरियाय, ब्रह्मचरियीध विज्‍जति।

    Evaṃ dukkhantakiriyāya, brahmacariyīdha vijjati;

    सत्ते च नूपलब्भन्ते, नेवुच्छेदो न सस्सतं॥

    Satte ca nūpalabbhante, nevucchedo na sassataṃ.

    तिवट्टमनवट्ठितं भमतीति एत्थ पन सङ्खारभवा कम्मवट्टं, अविज्‍जातण्हूपादानानि किलेसवट्टं, विञ्‍ञाणनामरूपसळायतनफस्सवेदना विपाकवट्टन्ति इमेहि तीहि वट्टेहि तिवट्टमिदं भवचक्‍कं याव किलेसवट्टं न उपच्छिज्‍जति ताव अनुपच्छिन्‍नपच्‍चयत्ता अनवट्ठितं पुनप्पुनं परिवट्टनतो भमतियेवाति वेदितब्बं।

    Tivaṭṭamanavaṭṭhitaṃ bhamatīti ettha pana saṅkhārabhavā kammavaṭṭaṃ, avijjātaṇhūpādānāni kilesavaṭṭaṃ, viññāṇanāmarūpasaḷāyatanaphassavedanā vipākavaṭṭanti imehi tīhi vaṭṭehi tivaṭṭamidaṃ bhavacakkaṃ yāva kilesavaṭṭaṃ na upacchijjati tāva anupacchinnapaccayattā anavaṭṭhitaṃ punappunaṃ parivaṭṭanato bhamatiyevāti veditabbaṃ.

    तयिदमेवं भममानं –

    Tayidamevaṃ bhamamānaṃ –

    सच्‍चप्पभवतो किच्‍चा, वारणा उपमाहि च।

    Saccappabhavato kiccā, vāraṇā upamāhi ca;

    गम्भीरनयभेदा च, विञ्‍ञातब्बं यथारहं॥

    Gambhīranayabhedā ca, viññātabbaṃ yathārahaṃ.

    तत्थ यस्मा कुसलाकुसलकम्मं अविसेसेन समुदयसच्‍चन्ति सच्‍चविभङ्गे वुत्तं, तस्मा अविज्‍जापच्‍चया सङ्खाराति अविज्‍जाय सङ्खारा दुतियसच्‍चप्पभवं दुतियसच्‍चं, सङ्खारेहि विञ्‍ञाणं दुतियसच्‍चप्पभवं पठमसच्‍चं, विञ्‍ञाणादीहि नामरूपादीनि विपाकवेदनापरियोसानानि पठमसच्‍चप्पभवं पठमसच्‍चं, वेदनाय तण्हा पठमसच्‍चप्पभवं दुतियसच्‍चं, तण्हाय उपादानं दुतियसच्‍चप्पभवं दुतियसच्‍चं, उपादानतो भवो दुतियसच्‍चप्पभवं पठमदुतियसच्‍चद्वयं, भवतो जाति दुतियसच्‍चप्पभवं पठमसच्‍चं, जातिया जरामरणं पठमसच्‍चप्पभवं पठमसच्‍चन्ति। एवं ताविदं ‘सच्‍चप्पभवतो’ विञ्‍ञातब्बं यथारहं।

    Tattha yasmā kusalākusalakammaṃ avisesena samudayasaccanti saccavibhaṅge vuttaṃ, tasmā avijjāpaccayā saṅkhārāti avijjāya saṅkhārā dutiyasaccappabhavaṃ dutiyasaccaṃ, saṅkhārehi viññāṇaṃ dutiyasaccappabhavaṃ paṭhamasaccaṃ, viññāṇādīhi nāmarūpādīni vipākavedanāpariyosānāni paṭhamasaccappabhavaṃ paṭhamasaccaṃ, vedanāya taṇhā paṭhamasaccappabhavaṃ dutiyasaccaṃ, taṇhāya upādānaṃ dutiyasaccappabhavaṃ dutiyasaccaṃ, upādānato bhavo dutiyasaccappabhavaṃ paṭhamadutiyasaccadvayaṃ, bhavato jāti dutiyasaccappabhavaṃ paṭhamasaccaṃ, jātiyā jarāmaraṇaṃ paṭhamasaccappabhavaṃ paṭhamasaccanti. Evaṃ tāvidaṃ ‘saccappabhavato’ viññātabbaṃ yathārahaṃ.

    यस्मा पनेत्थ अविज्‍जा वत्थूसु च सत्ते सम्मोहेति पच्‍चयो च होति सङ्खारानं पातुभावाय, तथा सङ्खारा सङ्खतञ्‍च अभिसङ्खरोन्ति पच्‍चया च होन्ति विञ्‍ञाणस्स, विञ्‍ञाणम्पि वत्थुञ्‍च पटिजानाति पच्‍चयो च होति नामरूपस्स, नामरूपम्पि अञ्‍ञमञ्‍ञञ्‍च उपत्थम्भेति पच्‍चयो च होति सळायतनस्स, सळायतनम्पि सविसये च वत्तति पच्‍चयो च होति फस्सस्स, फस्सोपि आरम्मणञ्‍च फुसति पच्‍चयो च होति वेदनाय, वेदनापि आरम्मणरसञ्‍च अनुभवति पच्‍चयो च होति तण्हाय, तण्हापि रज्‍जनीये च धम्मे रज्‍जति पच्‍चयो च होति उपादानस्स, उपादानम्पि उपादानीये च धम्मे उपादियति पच्‍चयो च होति भवस्स, भवोपि नानागतीसु च विक्खिपति पच्‍चयो च होति जातिया, जातिपि खन्धे च जनेति तेसं अभिनिब्बत्तिभावेन पवत्तता पच्‍चयो च होति जरामरणस्स, जरामरणम्पि खन्धानं पाकभेदभावञ्‍च अधितिट्ठति पच्‍चयो च होति भवन्तरपातुभावाय सोकादीनं अधिट्ठानत्ता, तस्मा सब्बपदेसु द्विधा पवत्त‘किच्‍चतो’पि इदं विञ्‍ञातब्बं यथारहं।

    Yasmā panettha avijjā vatthūsu ca satte sammoheti paccayo ca hoti saṅkhārānaṃ pātubhāvāya, tathā saṅkhārā saṅkhatañca abhisaṅkharonti paccayā ca honti viññāṇassa, viññāṇampi vatthuñca paṭijānāti paccayo ca hoti nāmarūpassa, nāmarūpampi aññamaññañca upatthambheti paccayo ca hoti saḷāyatanassa, saḷāyatanampi savisaye ca vattati paccayo ca hoti phassassa, phassopi ārammaṇañca phusati paccayo ca hoti vedanāya, vedanāpi ārammaṇarasañca anubhavati paccayo ca hoti taṇhāya, taṇhāpi rajjanīye ca dhamme rajjati paccayo ca hoti upādānassa, upādānampi upādānīye ca dhamme upādiyati paccayo ca hoti bhavassa, bhavopi nānāgatīsu ca vikkhipati paccayo ca hoti jātiyā, jātipi khandhe ca janeti tesaṃ abhinibbattibhāvena pavattatā paccayo ca hoti jarāmaraṇassa, jarāmaraṇampi khandhānaṃ pākabhedabhāvañca adhitiṭṭhati paccayo ca hoti bhavantarapātubhāvāya sokādīnaṃ adhiṭṭhānattā, tasmā sabbapadesu dvidhā pavatta‘kiccato’pi idaṃ viññātabbaṃ yathārahaṃ.

    यस्मा चेत्थ ‘‘अविज्‍जापच्‍चया सङ्खारा’’ति इदं कारकदस्सननिवारणं, ‘‘सङ्खारपच्‍चया विञ्‍ञाण’’न्ति अत्तसङ्कन्तिदस्सननिवारणं, ‘‘विञ्‍ञाणपच्‍चया नामरूप’’न्ति अत्तातिपरिकप्पितवत्थुभेददस्सनतो घनसञ्‍ञानिवारणं, ‘‘नामरूपपच्‍चया सळायतन’’न्तिआदीसु ‘‘अत्ता पस्सति…पे॰… विजानाति फुसति वेदयति तण्हियति उपादियति भवति जायति जीयति मीयती’’ति एवमादिदस्सननिवारणं, तस्मा मिच्छादस्सननिवारणतोपेतं भवचक्‍कं ‘निवारणतो’ विञ्‍ञातब्बं यथारहं।

    Yasmā cettha ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’ti idaṃ kārakadassananivāraṇaṃ, ‘‘saṅkhārapaccayā viññāṇa’’nti attasaṅkantidassananivāraṇaṃ, ‘‘viññāṇapaccayā nāmarūpa’’nti attātiparikappitavatthubhedadassanato ghanasaññānivāraṇaṃ, ‘‘nāmarūpapaccayā saḷāyatana’’ntiādīsu ‘‘attā passati…pe… vijānāti phusati vedayati taṇhiyati upādiyati bhavati jāyati jīyati mīyatī’’ti evamādidassananivāraṇaṃ, tasmā micchādassananivāraṇatopetaṃ bhavacakkaṃ ‘nivāraṇato’ viññātabbaṃ yathārahaṃ.

    यस्मा पनेत्थ सलक्खणसामञ्‍ञलक्खणवसेन धम्मानं अदस्सनतो अन्धो विय अविज्‍जा , अन्धस्स उपक्खलनं विय अविज्‍जापच्‍चया सङ्खारा, उपक्खलितस्स पतनं विय सङ्खारपच्‍चया विञ्‍ञाणं, पतितस्स गण्डपातुभावो विय विञ्‍ञाणपच्‍चया नामरूपं, गण्डभेदपीळका विय नामरूपपच्‍चया सळायतनं, गण्डपीळकाघट्टनं विय सळायतनपच्‍चया फस्सो, घट्टनदुक्खं विय फस्सपच्‍चया वेदना, दुक्खस्स पटिकाराभिलासो विय वेदनापच्‍चया तण्हा, पटिकाराभिलासेन असप्पायग्गहणं विय तण्हापच्‍चया उपादानं, उपादिन्‍नअसप्पायालेपनं विय उपादानपच्‍चया भवो, असप्पायालेपनेन गण्डविकारपातुभावो विय भवपच्‍चया जाति, गण्डविकारतो गण्डभेदो विय जातिपच्‍चया जरामरणं।

    Yasmā panettha salakkhaṇasāmaññalakkhaṇavasena dhammānaṃ adassanato andho viya avijjā , andhassa upakkhalanaṃ viya avijjāpaccayā saṅkhārā, upakkhalitassa patanaṃ viya saṅkhārapaccayā viññāṇaṃ, patitassa gaṇḍapātubhāvo viya viññāṇapaccayā nāmarūpaṃ, gaṇḍabhedapīḷakā viya nāmarūpapaccayā saḷāyatanaṃ, gaṇḍapīḷakāghaṭṭanaṃ viya saḷāyatanapaccayā phasso, ghaṭṭanadukkhaṃ viya phassapaccayā vedanā, dukkhassa paṭikārābhilāso viya vedanāpaccayā taṇhā, paṭikārābhilāsena asappāyaggahaṇaṃ viya taṇhāpaccayā upādānaṃ, upādinnaasappāyālepanaṃ viya upādānapaccayā bhavo, asappāyālepanena gaṇḍavikārapātubhāvo viya bhavapaccayā jāti, gaṇḍavikārato gaṇḍabhedo viya jātipaccayā jarāmaraṇaṃ.

    यस्मा वा पनेत्थ अविज्‍जा अप्पटिपत्तिमिच्छापटिपत्तिभावेन सत्ते अभिभवति पटलं विय अक्खीनि, तदभिभूतो च बालो पोनोब्भविकेहि सङ्खारेहि अत्तानं वेठेति कोसकारकिमि विय कोसप्पदेसेहि, सङ्खारपरिग्गहितं विञ्‍ञाणं गतीसु पतिट्ठं लभति परिणायकपरिग्गहितो विय राजकुमारो रज्‍जे, उपपत्तिनिमित्तं परिकप्पनतो विञ्‍ञाणं पटिसन्धियं अनेकप्पकारं नामरूपं अभिनिब्बत्तेति मायाकारो विय मायं, नामरूपे पतिट्ठितं सळायतनं वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्‍लं पापुणाति सुभूमियं पतिट्ठितो वनप्पगुम्बो विय, आयतनघट्टनतो फस्सो जायति अरणीसहिताभिमद्दनतो अग्गि विय, फस्सेन फुट्ठस्स वेदना पातुभवति अग्गिना फुट्ठस्स डाहो विय, वेदयमानस्स तण्हा वड्ढति लोणूदकं पिवतो पिपासा विय, तसितो भवेसु अभिलासं करोति पिपासितो विय पानीये, तदस्सुपादानं उपादानेन भवं उपादियति आमिसलोभेन मच्छो बळिसं विय, भवे सति जाति होति बीजे सति अङ्कुरो विय, जातस्स अवस्सं जरामरणं उप्पन्‍नस्स रुक्खस्स पतनं विय, तस्मा एवं ‘उपमाहि’ पेतं भवचक्‍कं विञ्‍ञातब्बं यथारहं।

    Yasmā vā panettha avijjā appaṭipattimicchāpaṭipattibhāvena satte abhibhavati paṭalaṃ viya akkhīni, tadabhibhūto ca bālo ponobbhavikehi saṅkhārehi attānaṃ veṭheti kosakārakimi viya kosappadesehi, saṅkhārapariggahitaṃ viññāṇaṃ gatīsu patiṭṭhaṃ labhati pariṇāyakapariggahito viya rājakumāro rajje, upapattinimittaṃ parikappanato viññāṇaṃ paṭisandhiyaṃ anekappakāraṃ nāmarūpaṃ abhinibbatteti māyākāro viya māyaṃ, nāmarūpe patiṭṭhitaṃ saḷāyatanaṃ vuddhiṃ virūḷhiṃ vepullaṃ pāpuṇāti subhūmiyaṃ patiṭṭhito vanappagumbo viya, āyatanaghaṭṭanato phasso jāyati araṇīsahitābhimaddanato aggi viya, phassena phuṭṭhassa vedanā pātubhavati agginā phuṭṭhassa ḍāho viya, vedayamānassa taṇhā vaḍḍhati loṇūdakaṃ pivato pipāsā viya, tasito bhavesu abhilāsaṃ karoti pipāsito viya pānīye, tadassupādānaṃ upādānena bhavaṃ upādiyati āmisalobhena maccho baḷisaṃ viya, bhave sati jāti hoti bīje sati aṅkuro viya, jātassa avassaṃ jarāmaraṇaṃ uppannassa rukkhassa patanaṃ viya, tasmā evaṃ ‘upamāhi’ petaṃ bhavacakkaṃ viññātabbaṃ yathārahaṃ.

    यस्मा च भगवता अत्थतोपि धम्मतोपि देसनातोपि पटिवेधतोपि गम्भीरभावं सन्धाय ‘‘गम्भीरो चायं, आनन्द, पटिच्‍चसमुप्पादो गम्भीरावभासो चा’’ति (दी॰ नि॰ २.९५; सं॰ नि॰ २.६०) वुत्तं, तस्मा ‘गम्भीरभेदतो’पेतं भवचक्‍कं विञ्‍ञातब्बं यथारहं।

    Yasmā ca bhagavatā atthatopi dhammatopi desanātopi paṭivedhatopi gambhīrabhāvaṃ sandhāya ‘‘gambhīro cāyaṃ, ānanda, paṭiccasamuppādo gambhīrāvabhāso cā’’ti (dī. ni. 2.95; saṃ. ni. 2.60) vuttaṃ, tasmā ‘gambhīrabhedato’petaṃ bhavacakkaṃ viññātabbaṃ yathārahaṃ.

    तत्थ यस्मा न जातितो जरामरणं न होति, न च जातिं विना अञ्‍ञतो होति, इत्थञ्‍च जातितो समुदागच्छतीति एवं जातिपच्‍चयसमुदागतट्ठस्स दुरवबोधनीयतो जरामरणस्स जातिपच्‍चयसम्भूतसमुदागतट्ठो गम्भीरो, तथा जातिया भवपच्‍चय…पे॰… सङ्खारानं अविज्‍जापच्‍चयसम्भूतसमुदागतट्ठो गम्भीरो, तस्मा इदं भवचक्‍कं अत्थगम्भीरन्ति। अयं तावेत्थ ‘अत्थगम्भीरता’ हेतुफलञ्हि अत्थोति वुच्‍चति, यथाह ‘‘हेतुफले ञाणं अत्थपटिसम्भिदा’’ति (विभ॰ ७२०)।

    Tattha yasmā na jātito jarāmaraṇaṃ na hoti, na ca jātiṃ vinā aññato hoti, itthañca jātito samudāgacchatīti evaṃ jātipaccayasamudāgataṭṭhassa duravabodhanīyato jarāmaraṇassa jātipaccayasambhūtasamudāgataṭṭho gambhīro, tathā jātiyā bhavapaccaya…pe… saṅkhārānaṃ avijjāpaccayasambhūtasamudāgataṭṭho gambhīro, tasmā idaṃ bhavacakkaṃ atthagambhīranti. Ayaṃ tāvettha ‘atthagambhīratā’ hetuphalañhi atthoti vuccati, yathāha ‘‘hetuphale ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā’’ti (vibha. 720).

    यस्मा पन येनाकारेन यदवत्था च अविज्‍जा तेसं तेसं सङ्खारानं पच्‍चयो होति, तस्स दुरवबोधनीयतो अविज्‍जाय सङ्खारानं पच्‍चयट्ठो गम्भीरो, तथा सङ्खारानं…पे॰… जातिया जरामरणस्स पच्‍चयट्ठो गम्भीरो, तस्मा इदं भवचक्‍कं धम्मगम्भीरन्ति अयमेत्थ ‘धम्मगम्भीरता’ हेतुनो हि धम्मोति नामं, यथाह ‘‘हेतुम्हि ञाणं धम्मपटिसम्भिदा’’ति।

    Yasmā pana yenākārena yadavatthā ca avijjā tesaṃ tesaṃ saṅkhārānaṃ paccayo hoti, tassa duravabodhanīyato avijjāya saṅkhārānaṃ paccayaṭṭho gambhīro, tathā saṅkhārānaṃ…pe… jātiyā jarāmaraṇassa paccayaṭṭho gambhīro, tasmā idaṃ bhavacakkaṃ dhammagambhīranti ayamettha ‘dhammagambhīratā’ hetuno hi dhammoti nāmaṃ, yathāha ‘‘hetumhi ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā’’ti.

    यस्मा चस्स तेन तेन कारणेन तथा तथा पवत्तेतब्बत्ता देसनापि गम्भीरा, न तत्थ सब्बञ्‍ञुतञाणतो अञ्‍ञं ञाणं पतिट्ठं लभति, तथा हेतं कत्थचि सुत्ते अनुलोमतो, कत्थचि पटिलोमतो; कत्थचि अनुलोमपटिलोमतो, कत्थचि वेमज्झतो पट्ठाय अनुलोमतो वा पटिलोमतो वा, कत्थचि तिसन्धिचतुसङ्खेपं, कत्थचि द्विसन्धितिसङ्खेपं, कत्थचि एकसन्धिद्विसङ्खेपं देसितं, तस्मा इदं भवचक्‍कं देसनागम्भीरन्ति अयं देसनागम्भीरता।

    Yasmā cassa tena tena kāraṇena tathā tathā pavattetabbattā desanāpi gambhīrā, na tattha sabbaññutañāṇato aññaṃ ñāṇaṃ patiṭṭhaṃ labhati, tathā hetaṃ katthaci sutte anulomato, katthaci paṭilomato; katthaci anulomapaṭilomato, katthaci vemajjhato paṭṭhāya anulomato vā paṭilomato vā, katthaci tisandhicatusaṅkhepaṃ, katthaci dvisandhitisaṅkhepaṃ, katthaci ekasandhidvisaṅkhepaṃ desitaṃ, tasmā idaṃ bhavacakkaṃ desanāgambhīranti ayaṃ desanāgambhīratā.

    यस्मा पनेत्थ यो अविज्‍जादीनं सभावो, येन पटिविद्धेन अविज्‍जादयो धम्मा सलक्खणतो पटिविद्धा होन्ति, सो दुप्परियोगाहत्ता गम्भीरो, तस्मा इदं भवचक्‍कं पटिवेधगम्भीरं। तथा हेत्थ अविज्‍जाय अञ्‍ञाणादस्सनसच्‍चासम्पटिवेधट्ठो गम्भीरो, सङ्खारानं अभिसङ्खरणायूहनसरागविरागट्ठो, विञ्‍ञाणस्स सुञ्‍ञतअब्यापारअसङ्कन्तिपटिसन्धिपातुभावट्ठो , नामरूपस्स एकुप्पादविनिब्भोगाविनिब्भोगनमनरुप्पनट्ठो, सळायतनस्स अधिपतिलोकद्वारखेत्तविसयविसयीभावट्ठो, फस्सस्स फुसनसङ्घट्टनसङ्गतिसन्‍निपातट्ठो, वेदनाय आरम्मणरसानुभवनसुखदुक्खमज्झत्तभावनिज्‍जीववेदयितट्ठो, तण्हाय अभिनन्दितज्झोसानसरितालतानदीतण्हासमुद्ददुप्पूरणट्ठो, उपादानस्स आदानग्गहणाभिनिवेसपरामासदुरतिक्‍कमनट्ठो, भवस्स आयूहनाभिसङ्खरणयोनिगतिठितिनिवासेसु खिपनट्ठो, जातिया जातिसञ्‍जातिओक्‍कन्तिनिब्बत्तिपातुभावट्ठो, जरामरणस्स खयवयभेदविपरिणामट्ठो गम्भीरोति अयमेत्थ पटिवेधगम्भीरता।

    Yasmā panettha yo avijjādīnaṃ sabhāvo, yena paṭividdhena avijjādayo dhammā salakkhaṇato paṭividdhā honti, so duppariyogāhattā gambhīro, tasmā idaṃ bhavacakkaṃ paṭivedhagambhīraṃ. Tathā hettha avijjāya aññāṇādassanasaccāsampaṭivedhaṭṭho gambhīro, saṅkhārānaṃ abhisaṅkharaṇāyūhanasarāgavirāgaṭṭho, viññāṇassa suññataabyāpāraasaṅkantipaṭisandhipātubhāvaṭṭho , nāmarūpassa ekuppādavinibbhogāvinibbhoganamanaruppanaṭṭho, saḷāyatanassa adhipatilokadvārakhettavisayavisayībhāvaṭṭho, phassassa phusanasaṅghaṭṭanasaṅgatisannipātaṭṭho, vedanāya ārammaṇarasānubhavanasukhadukkhamajjhattabhāvanijjīvavedayitaṭṭho, taṇhāya abhinanditajjhosānasaritālatānadītaṇhāsamuddaduppūraṇaṭṭho, upādānassa ādānaggahaṇābhinivesaparāmāsaduratikkamanaṭṭho, bhavassa āyūhanābhisaṅkharaṇayonigatiṭhitinivāsesu khipanaṭṭho, jātiyā jātisañjātiokkantinibbattipātubhāvaṭṭho, jarāmaraṇassa khayavayabhedavipariṇāmaṭṭho gambhīroti ayamettha paṭivedhagambhīratā.

    यस्मा पनेत्थ एकत्तनयो, नानत्तनयो, अब्यापारनयो, एवंधम्मतानयोति चत्तारो अत्थनया होन्ति , तस्मा ‘नयभेदतो’पेतं भवचक्‍कं विञ्‍ञातब्बं यथारहं। तत्थ ‘‘अविज्‍जापच्‍चया सङ्खारा, सङ्खारपच्‍चया विञ्‍ञाण’’न्ति एवं बीजस्स अङ्कुरादिभावेन रुक्खभावप्पत्ति विय सन्तानानुपच्छेदो ‘एकत्तनयो’ नाम; यं सम्मा पस्सन्तो हेतुफलसम्बन्धेन पवत्तमानस्स सन्तानस्स अनुपच्छेदावबोधतो उच्छेददिट्ठिं पजहति, मिच्छा पस्सन्तो हेतुफलसम्बन्धेन पवत्तमानस्स सन्तानानुपच्छेदस्स एकत्तग्गहणतो सस्सतदिट्ठिं उपादियति।

    Yasmā panettha ekattanayo, nānattanayo, abyāpāranayo, evaṃdhammatānayoti cattāro atthanayā honti , tasmā ‘nayabhedato’petaṃ bhavacakkaṃ viññātabbaṃ yathārahaṃ. Tattha ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā, saṅkhārapaccayā viññāṇa’’nti evaṃ bījassa aṅkurādibhāvena rukkhabhāvappatti viya santānānupacchedo ‘ekattanayo’ nāma; yaṃ sammā passanto hetuphalasambandhena pavattamānassa santānassa anupacchedāvabodhato ucchedadiṭṭhiṃ pajahati, micchā passanto hetuphalasambandhena pavattamānassa santānānupacchedassa ekattaggahaṇato sassatadiṭṭhiṃ upādiyati.

    अविज्‍जादीनं पन यथासकलक्खणववत्थानं ‘नानत्तनयो’ नाम; यं सम्मा पस्सन्तो नवनवानं उप्पाददस्सनतो सस्सतदिट्ठिं पजहति, मिच्छा पस्सन्तो एकसन्तानपतितस्स भिन्‍नसन्तानस्सेव नानत्तग्गहणतो उच्छेददिट्ठिं उपादियति।

    Avijjādīnaṃ pana yathāsakalakkhaṇavavatthānaṃ ‘nānattanayo’ nāma; yaṃ sammā passanto navanavānaṃ uppādadassanato sassatadiṭṭhiṃ pajahati, micchā passanto ekasantānapatitassa bhinnasantānasseva nānattaggahaṇato ucchedadiṭṭhiṃ upādiyati.

    अविज्‍जाय ‘सङ्खारा मया उप्पादेतब्बा’, सङ्खारानं वा ‘विञ्‍ञाणं अम्हेही’ति एवमादिब्यापाराभावो ‘अब्यापारनयो’ नाम; यं सम्मा पस्सन्तो कारकस्स अभावावबोधतो अत्तदिट्ठिं पजहति, मिच्छा पस्सन्तो यो असतिपि ब्यापारे अविज्‍जादीनं सभावनियमसिद्धो हेतुभावो तस्स अग्गहणतो अकिरियदिट्ठिं उपादियति।

    Avijjāya ‘saṅkhārā mayā uppādetabbā’, saṅkhārānaṃ vā ‘viññāṇaṃ amhehī’ti evamādibyāpārābhāvo ‘abyāpāranayo’ nāma; yaṃ sammā passanto kārakassa abhāvāvabodhato attadiṭṭhiṃ pajahati, micchā passanto yo asatipi byāpāre avijjādīnaṃ sabhāvaniyamasiddho hetubhāvo tassa aggahaṇato akiriyadiṭṭhiṃ upādiyati.

    अविज्‍जादीहि पन कारणेहि सङ्खारादीनंयेव सम्भवो खीरादीहि दधिआदीनं विय, न अञ्‍ञेसन्ति अयं ‘एवंधम्मतानयो’ नाम; यं सम्मा पस्सन्तो पच्‍चयानुरूपतो फलावबोधतो अहेतुकदिट्ठिञ्‍च अकिरियदिट्ठिञ्‍च पजहति, मिच्छा पस्सन्तो पच्‍चयानुरूपं फलप्पवत्तिं अग्गहेत्वा यतो कुतोचि यस्स कस्सचि असम्भवग्गहणतो अहेतुकदिट्ठिञ्‍चेव नियतवादञ्‍च उपादियतीति एवमिदं भवचक्‍कं –

    Avijjādīhi pana kāraṇehi saṅkhārādīnaṃyeva sambhavo khīrādīhi dadhiādīnaṃ viya, na aññesanti ayaṃ ‘evaṃdhammatānayo’ nāma; yaṃ sammā passanto paccayānurūpato phalāvabodhato ahetukadiṭṭhiñca akiriyadiṭṭhiñca pajahati, micchā passanto paccayānurūpaṃ phalappavattiṃ aggahetvā yato kutoci yassa kassaci asambhavaggahaṇato ahetukadiṭṭhiñceva niyatavādañca upādiyatīti evamidaṃ bhavacakkaṃ –

    सच्‍चप्पभवतो किच्‍चा, वारणा उपमाहि च।

    Saccappabhavato kiccā, vāraṇā upamāhi ca;

    गम्भीरनयभेदा च, विञ्‍ञातब्बं यथारहं॥

    Gambhīranayabhedā ca, viññātabbaṃ yathārahaṃ.

    इदञ्हि गम्भीरतो अगाधं नानानयग्गहणतो दुरभियानं ञाणासिना समाधिपवरसिलायं सुनिसितेन –

    Idañhi gambhīrato agādhaṃ nānānayaggahaṇato durabhiyānaṃ ñāṇāsinā samādhipavarasilāyaṃ sunisitena –

    भवचक्‍कमपदालेत्वा ,

    Bhavacakkamapadāletvā ,

    असनिविचक्‍कमिव निच्‍चनिम्मथनं।

    Asanivicakkamiva niccanimmathanaṃ;

    संसारभयमतीतो,

    Saṃsārabhayamatīto,

    न कोचि सुपिनन्तरेप्यत्थि॥

    Na koci supinantarepyatthi.

    वुत्तम्पि चेतं भगवता – ‘‘गम्भीरो चायं, आनन्द, पटिच्‍चसमुप्पादो गम्भीरावभासो च। एतस्स, आनन्द, धम्मस्स अननुबोधा अप्पटिवेधा एवमयं पजा तन्ताकुलकजाता कुलगण्ठिकजाता मुञ्‍जपब्बजभूता अपायं दुग्गतिं विनिपातं संसारं नातिवत्तती’’ति (दी॰ नि॰ २.९५; सं॰ नि॰ २.६०)। तस्मा अत्तनो वा परेसं वा हिताय सुखाय पटिपन्‍नो अवसेसकिच्‍चानि पहाय –

    Vuttampi cetaṃ bhagavatā – ‘‘gambhīro cāyaṃ, ānanda, paṭiccasamuppādo gambhīrāvabhāso ca. Etassa, ānanda, dhammassa ananubodhā appaṭivedhā evamayaṃ pajā tantākulakajātā kulagaṇṭhikajātā muñjapabbajabhūtā apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ saṃsāraṃ nātivattatī’’ti (dī. ni. 2.95; saṃ. ni. 2.60). Tasmā attano vā paresaṃ vā hitāya sukhāya paṭipanno avasesakiccāni pahāya –

    गम्भीरे पच्‍चयाकार-प्पभेदे इध पण्डितो।

    Gambhīre paccayākāra-ppabhede idha paṇḍito;

    यथा गाधं लभेथेव-मनुयुञ्‍जे सदा सतोति॥

    Yathā gādhaṃ labhetheva-manuyuñje sadā satoti.

    सुत्तन्तभाजनीयवण्णना।

    Suttantabhājanīyavaṇṇanā.




    Next: २. अभिधम्मभाजनीयवण्णना • 2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā




    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / विभङ्गपाळि • Vibhaṅgapāḷi / ६. पटिच्‍चसमुप्पादविभङ्गो • 6. Paṭiccasamuppādavibhaṅgo

    टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-मूलटीका • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / ६. पटिच्‍चसमुप्पादविभङ्गो • 6. Paṭiccasamuppādavibhaṅgo

    टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-अनुटीका • Vibhaṅga-anuṭīkā / ६. पटिच्‍चसमुप्पादविभङ्गो • 6. Paṭiccasamuppādavibhaṅgo


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact