| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सम्मोहविनोदनी-अट्ठकथा • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā |
२. आयतनविभङ्गो
2. Āyatanavibhaṅgo
१. सुत्तन्तभाजनीयवण्णना
1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
१५४. इदानि तदनन्तरे आयतनविभङ्गनिद्देसे सुत्तन्तभाजनीयं ताव दस्सेन्तो द्वादसायतनानि चक्खायतनं रूपायतनन्तिआदिमाह। तत्थ पाळिमुत्तकेन ताव नयेन –
154. Idāni tadanantare āyatanavibhaṅganiddese suttantabhājanīyaṃ tāva dassento dvādasāyatanāni cakkhāyatanaṃ rūpāyatanantiādimāha. Tattha pāḷimuttakena tāva nayena –
अत्थलक्खणतावत्व, कमसङ्खेपवित्थारा।
Atthalakkhaṇatāvatva, kamasaṅkhepavitthārā;
तथा दट्ठब्बतो चेव, विञ्ञातब्बो विनिच्छयो॥
Tathā daṭṭhabbato ceva, viññātabbo vinicchayo.
तत्थ विसेसतो ताव चक्खतीति चक्खु; रूपं अस्सादेति, विभावेति चाति अत्थो। रूपयतीति रूपं; वण्णविकारं आपज्जमानं हदयङ्गतभावं पकासेतीति अत्थो। सुणातीति सोतं। सप्पतीति सद्दो; उदाहरियतीति अत्थो। घायतीति घानं। गन्धयतीति गन्धो; अत्तनो वत्थुं सूचयतीति अत्थो। जीवितं अव्हायतीति जिव्हा। रसन्ति तं सत्ताति रसो; अस्सादेन्तीति अत्थो। कुच्छितानं सासवधम्मानं आयोति कायो। आयोति उप्पत्तिदेसो। फुसीयतीति फोट्ठब्बं। मनतीति मनो। अत्तनो लक्खणं धारयन्तीति धम्मा।
Tattha visesato tāva cakkhatīti cakkhu; rūpaṃ assādeti, vibhāveti cāti attho. Rūpayatīti rūpaṃ; vaṇṇavikāraṃ āpajjamānaṃ hadayaṅgatabhāvaṃ pakāsetīti attho. Suṇātīti sotaṃ. Sappatīti saddo; udāhariyatīti attho. Ghāyatīti ghānaṃ. Gandhayatīti gandho; attano vatthuṃ sūcayatīti attho. Jīvitaṃ avhāyatīti jivhā. Rasanti taṃ sattāti raso; assādentīti attho. Kucchitānaṃ sāsavadhammānaṃ āyoti kāyo. Āyoti uppattideso. Phusīyatīti phoṭṭhabbaṃ. Manatīti mano. Attano lakkhaṇaṃ dhārayantīti dhammā.
अविसेसतो पन आयतनतो, आयानं तननतो, आयतस्स च नयनतो आयतनन्ति वेदितब्बं। चक्खुरूपादीसु हि तंतंद्वारारम्मणा चित्तचेतसिका धम्मा सेन सेन अनुभवनादिना किच्चेन आयतन्ति उट्ठहन्ति घट्टेन्ति वायमन्तीति वुत्तं होति। ते च पन आयभूते धम्मे एतानि तनोन्ति वित्थारेन्तीति वुत्तं होति। इदञ्च अनमतग्गे संसारे पवत्तं अतीव आयतं संसारदुक्खं याव न निवत्तति ताव नयन्तेव, पवत्तयन्तीति वुत्तं होति। इति सब्बेपि मे धम्मा आयतनतो आयानं तननतो आयतस्स च नयनतो ‘आयतनं आयतन’न्ति वुच्चन्ति।
Avisesato pana āyatanato, āyānaṃ tananato, āyatassa ca nayanato āyatananti veditabbaṃ. Cakkhurūpādīsu hi taṃtaṃdvārārammaṇā cittacetasikā dhammā sena sena anubhavanādinā kiccena āyatanti uṭṭhahanti ghaṭṭenti vāyamantīti vuttaṃ hoti. Te ca pana āyabhūte dhamme etāni tanonti vitthārentīti vuttaṃ hoti. Idañca anamatagge saṃsāre pavattaṃ atīva āyataṃ saṃsāradukkhaṃ yāva na nivattati tāva nayanteva, pavattayantīti vuttaṃ hoti. Iti sabbepi me dhammā āyatanato āyānaṃ tananato āyatassa ca nayanato ‘āyatanaṃ āyatana’nti vuccanti.
अपिच निवासट्ठानट्ठेन, आकरट्ठेन, समोसरणट्ठानट्ठेन , सञ्जातिदेसट्ठेन, कारणट्ठेन च आयतनं वेदितब्बं। तथा हि लोके ‘‘इस्सरायतनं वासुदेवायतन’’न्तिआदीसु निवासट्ठानं आयतनन्ति वुच्चति । ‘‘सुवण्णायतनं रजतायतन’’न्तिआदीसु आकरो। सासने पन ‘‘मनोरमे आयतने सेवन्ति नं विहङ्गमा’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ५.३८) समोसरणट्ठानं। ‘‘दक्खिणापथो गुन्नं आयतन’’न्तिआदीसु सञ्जातिदेसो। ‘‘तत्र तत्रेव सक्खिभब्बतं पापुणाति सति सतिआयतने’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ५.२३) कारणं।
Apica nivāsaṭṭhānaṭṭhena, ākaraṭṭhena, samosaraṇaṭṭhānaṭṭhena , sañjātidesaṭṭhena, kāraṇaṭṭhena ca āyatanaṃ veditabbaṃ. Tathā hi loke ‘‘issarāyatanaṃ vāsudevāyatana’’ntiādīsu nivāsaṭṭhānaṃ āyatananti vuccati . ‘‘Suvaṇṇāyatanaṃ rajatāyatana’’ntiādīsu ākaro. Sāsane pana ‘‘manorame āyatane sevanti naṃ vihaṅgamā’’tiādīsu (a. ni. 5.38) samosaraṇaṭṭhānaṃ. ‘‘Dakkhiṇāpatho gunnaṃ āyatana’’ntiādīsu sañjātideso. ‘‘Tatra tatreva sakkhibhabbataṃ pāpuṇāti sati satiāyatane’’tiādīsu (a. ni. 5.23) kāraṇaṃ.
चक्खुरूपादीसु चापि ते ते चित्तचेतसिका धम्मा निवसन्ति तदायत्तवुत्तितायाति चक्खादयो नेसं निवासनट्ठानं। चक्खादीसु च ते आकिण्णा तं निस्सितत्ता तदारम्मणत्ता चाति चक्खादयो नेसं आकरो। चक्खादयो च नेसं समोसरणट्ठानं, तत्थ तत्थ वत्थुद्वारारम्मणवसेन समोसरणतो। चक्खादयो च नेसं सञ्जातिदेसो; तं निस्सयारम्मणभावेन तत्थेव उप्पत्तितो। चक्खादयो च नेसं कारणं, तेसं अभावे अभावतोति। इति निवासट्ठानट्ठेन, आकरट्ठेन, समोसरणट्ठानट्ठेन, सञ्जातिदेसट्ठेन, कारणट्ठेनाति इमेहि कारणेहि एते धम्मा ‘आयतनं आयतन’न्ति वुच्चन्ति। तस्मा यथावुत्तेनत्थेन चक्खु च तं आयतनञ्चाति चक्खायतनं…पे॰… धम्मा च ते आयतनञ्चाति धम्मायतनन्ति एवं तावेत्थ ‘अत्थतो’ विञ्ञातब्बो विनिच्छयो।
Cakkhurūpādīsu cāpi te te cittacetasikā dhammā nivasanti tadāyattavuttitāyāti cakkhādayo nesaṃ nivāsanaṭṭhānaṃ. Cakkhādīsu ca te ākiṇṇā taṃ nissitattā tadārammaṇattā cāti cakkhādayo nesaṃ ākaro. Cakkhādayo ca nesaṃ samosaraṇaṭṭhānaṃ, tattha tattha vatthudvārārammaṇavasena samosaraṇato. Cakkhādayo ca nesaṃ sañjātideso; taṃ nissayārammaṇabhāvena tattheva uppattito. Cakkhādayo ca nesaṃ kāraṇaṃ, tesaṃ abhāve abhāvatoti. Iti nivāsaṭṭhānaṭṭhena, ākaraṭṭhena, samosaraṇaṭṭhānaṭṭhena, sañjātidesaṭṭhena, kāraṇaṭṭhenāti imehi kāraṇehi ete dhammā ‘āyatanaṃ āyatana’nti vuccanti. Tasmā yathāvuttenatthena cakkhu ca taṃ āyatanañcāti cakkhāyatanaṃ…pe… dhammā ca te āyatanañcāti dhammāyatananti evaṃ tāvettha ‘atthato’ viññātabbo vinicchayo.
‘लक्खणतो’ति चक्खादीनं लक्खणतोपेत्थ विञ्ञातब्बो विनिच्छयो। तानि च पन नेसं लक्खणानि हेट्ठा रूपकण्डनिद्देसे वुत्तनयेनेव वेदितब्बानि।
‘Lakkhaṇato’ti cakkhādīnaṃ lakkhaṇatopettha viññātabbo vinicchayo. Tāni ca pana nesaṃ lakkhaṇāni heṭṭhā rūpakaṇḍaniddese vuttanayeneva veditabbāni.
‘तावत्वतो’ति तावभावतो। इदं वुत्तं होति – चक्खादयोपि हि धम्मा एव। एवं सति धम्मायतनमिच्चेव अवत्वा कस्मा द्वादसायतनानि वुत्तानीति चे? छ विञ्ञाणकायुप्पत्तिद्वारारम्मणववत्थानतो। इध छन्नं विञ्ञाणकायानं द्वारभावेन आरम्मणभावेन च ववत्थानतो अयमेव तेसं भेदो होतीति द्वादस वुत्तानि। चक्खुविञ्ञाणवीथिपरियापन्नस्स हि विञ्ञाणकायस्स चक्खायतनमेव उप्पत्तिद्वारं, रूपायतनमेव चारम्मणं । तथा इतरानि इतरेसं। छट्ठस्स पन भवङ्गमनसङ्खातो मनायतनेकदेसोव उप्पत्तिद्वारं, असाधारणञ्च धम्मायतनं आरम्मणन्ति । इति छन्नं विञ्ञाणकायानं उप्पत्तिद्वारारम्मणववत्थानतो द्वादस वुत्तानीति। एवमेत्थ ‘तावत्वतो’ विञ्ञातब्बो विनिच्छयो।
‘Tāvatvato’ti tāvabhāvato. Idaṃ vuttaṃ hoti – cakkhādayopi hi dhammā eva. Evaṃ sati dhammāyatanamicceva avatvā kasmā dvādasāyatanāni vuttānīti ce? Cha viññāṇakāyuppattidvārārammaṇavavatthānato. Idha channaṃ viññāṇakāyānaṃ dvārabhāvena ārammaṇabhāvena ca vavatthānato ayameva tesaṃ bhedo hotīti dvādasa vuttāni. Cakkhuviññāṇavīthipariyāpannassa hi viññāṇakāyassa cakkhāyatanameva uppattidvāraṃ, rūpāyatanameva cārammaṇaṃ . Tathā itarāni itaresaṃ. Chaṭṭhassa pana bhavaṅgamanasaṅkhāto manāyatanekadesova uppattidvāraṃ, asādhāraṇañca dhammāyatanaṃ ārammaṇanti . Iti channaṃ viññāṇakāyānaṃ uppattidvārārammaṇavavatthānato dvādasa vuttānīti. Evamettha ‘tāvatvato’ viññātabbo vinicchayo.
‘कमतो’ति इधापि पुब्बे वुत्तेसु उप्पत्तिक्कमादीसु देसनाक्कमोव युज्जति। अज्झत्तिकेसु हि आयतनेसु सनिदस्सनसप्पटिघविसयत्ता चक्खायतनं पाकटन्ति पठमं देसितं। ततो अनिदस्सनसप्पटिघविसयानि सोतायतनादीनि। अथ वा दस्सनानुत्तरियसवनानुत्तरियहेतुभावेन बहूपकारत्ता अज्झत्तिकेसु चक्खायतनसोतायतनानि पठमं देसितानि। ततो घानायतनादीनि तीणि। पञ्चन्नम्पि गोचरविसयत्ता अन्ते मनायतनं। चक्खादीनं पन गोचरत्ता तस्स तस्स अनन्तरानि बाहिरेसु रूपायतनादीनि। अपिच विञ्ञाणुप्पत्तिकारणववत्थानतोपि अयमेव तेसं कमो वेदितब्बो। वुत्तञ्हेतं ‘‘चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं…पे॰… मनञ्च पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाण’’न्ति (म॰ नि॰ ३.४२१) एवं ‘कमतो’पेत्थ विञ्ञातब्बो विनिच्छयो।
‘Kamato’ti idhāpi pubbe vuttesu uppattikkamādīsu desanākkamova yujjati. Ajjhattikesu hi āyatanesu sanidassanasappaṭighavisayattā cakkhāyatanaṃ pākaṭanti paṭhamaṃ desitaṃ. Tato anidassanasappaṭighavisayāni sotāyatanādīni. Atha vā dassanānuttariyasavanānuttariyahetubhāvena bahūpakārattā ajjhattikesu cakkhāyatanasotāyatanāni paṭhamaṃ desitāni. Tato ghānāyatanādīni tīṇi. Pañcannampi gocaravisayattā ante manāyatanaṃ. Cakkhādīnaṃ pana gocarattā tassa tassa anantarāni bāhiresu rūpāyatanādīni. Apica viññāṇuppattikāraṇavavatthānatopi ayameva tesaṃ kamo veditabbo. Vuttañhetaṃ ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇaṃ…pe… manañca paṭicca dhamme ca uppajjati manoviññāṇa’’nti (ma. ni. 3.421) evaṃ ‘kamato’pettha viññātabbo vinicchayo.
‘सङ्खेपवित्थारा’ति सङ्खेपतो हि मनायतनस्स चेव धम्मायतनेकदेसस्स च नामेन, तदवसेसानञ्च आयतनानं रूपेन सङ्गहितत्ता द्वादसापि आयतनानि नामरूपमत्तमेव होन्ति।
‘Saṅkhepavitthārā’ti saṅkhepato hi manāyatanassa ceva dhammāyatanekadesassa ca nāmena, tadavasesānañca āyatanānaṃ rūpena saṅgahitattā dvādasāpi āyatanāni nāmarūpamattameva honti.
वित्थारतो पन अज्झत्तिकेसु ताव चक्खायतनं जातिवसेन चक्खुपसादमत्तमेव, पच्चयगतिनिकायपुग्गलभेदतो पन अनन्तप्पभेदं। तथा सोतायतनादीनि चत्तारि। मनायतनं तेभूमककुसलाकुसलविपाककिरियविञ्ञाणभेदेन एकासीतिप्पभेदं, वत्थुपटिपदादिभेदतो पन अनन्तप्पभेदं। रूपगन्धरसायतनानि समुट्ठानभेदतो चतुप्पभेदानि, सद्दायतनं द्विप्पभेदं। सभागविसभागभेदतो पन सब्बानिपि अनन्तप्पभेदानि। फोट्ठब्बायतनं पथवीधातुतेजोधातुवायोधातुवसेन तिप्पभेदं, समुट्ठानतो चतुप्पभेदं, सभागविसभागतो अनेकप्पभेदं। धम्मायतनं तेभूमकधम्मारम्मणवसेन अनेकप्पभेदन्ति। एवं सङ्खेपवित्थारा विञ्ञातब्बो विनिच्छयो।
Vitthārato pana ajjhattikesu tāva cakkhāyatanaṃ jātivasena cakkhupasādamattameva, paccayagatinikāyapuggalabhedato pana anantappabhedaṃ. Tathā sotāyatanādīni cattāri. Manāyatanaṃ tebhūmakakusalākusalavipākakiriyaviññāṇabhedena ekāsītippabhedaṃ, vatthupaṭipadādibhedato pana anantappabhedaṃ. Rūpagandharasāyatanāni samuṭṭhānabhedato catuppabhedāni, saddāyatanaṃ dvippabhedaṃ. Sabhāgavisabhāgabhedato pana sabbānipi anantappabhedāni. Phoṭṭhabbāyatanaṃ pathavīdhātutejodhātuvāyodhātuvasena tippabhedaṃ, samuṭṭhānato catuppabhedaṃ, sabhāgavisabhāgato anekappabhedaṃ. Dhammāyatanaṃ tebhūmakadhammārammaṇavasena anekappabhedanti. Evaṃ saṅkhepavitthārā viññātabbo vinicchayo.
‘दट्ठब्बतो’ति एत्थ पन सब्बानेवेतानि आयतनानि अनागमनतो अनिग्गमनतो च दट्ठब्बानि। न हि तानि पुब्बे उदया कुतोचि आगच्छन्ति, नापि उद्धं वया कुहिञ्चि गच्छन्ति; अथ खो पुब्बे उदया अप्पटिलद्धसभावानि, उद्धं वया परिभिन्नसभावानि, पुब्बन्तापरन्तवेमज्झे पच्चयायत्तवुत्तिताय अवसानि पवत्तन्ति। तस्मा अनागमनतो अनिग्गमनतो च दट्ठब्बानि। तथा निरीहतो अब्यापारतो च। न हि चक्खुरूपादीनं एवं होति – ‘अहो वत अम्हाकं सामग्गिया विञ्ञाणं नाम उप्पज्जेय्या’ति, न च तानि विञ्ञाणुप्पादनत्थं द्वारभावेन वत्थुभावेन आरम्मणभावेन वा ईहन्ति, न ब्यापारमापज्जन्ति; अथ खो धम्मतावेसा यं चक्खुरूपादीनं सामग्गियं चक्खुविञ्ञाणादीनि सम्भवन्ति। तस्मा निरीहतो अब्यापारतो च दट्ठब्बानि। अपिच अज्झत्तिकानि सुञ्ञगामो विय दट्ठब्बानि धुवसुभसुखत्तभावविरहितत्ता, बाहिरानि गामघातकचोरा विय अज्झत्तिकानं अभिघातकत्ता। वुत्तञ्हेतं – ‘‘चक्खु, भिक्खवे, हञ्ञति मनापामनापेहि रूपेहीति वित्थारो। अपिच अज्झत्तिकानि छ पाणका विय दट्ठब्बानि, बाहिरानि तेसं गोचरा वियाति। एवम्पेत्थ ‘दट्ठब्बतो’ विञ्ञातब्बो विनिच्छयोति।
‘Daṭṭhabbato’ti ettha pana sabbānevetāni āyatanāni anāgamanato aniggamanato ca daṭṭhabbāni. Na hi tāni pubbe udayā kutoci āgacchanti, nāpi uddhaṃ vayā kuhiñci gacchanti; atha kho pubbe udayā appaṭiladdhasabhāvāni, uddhaṃ vayā paribhinnasabhāvāni, pubbantāparantavemajjhe paccayāyattavuttitāya avasāni pavattanti. Tasmā anāgamanato aniggamanato ca daṭṭhabbāni. Tathā nirīhato abyāpārato ca. Na hi cakkhurūpādīnaṃ evaṃ hoti – ‘aho vata amhākaṃ sāmaggiyā viññāṇaṃ nāma uppajjeyyā’ti, na ca tāni viññāṇuppādanatthaṃ dvārabhāvena vatthubhāvena ārammaṇabhāvena vā īhanti, na byāpāramāpajjanti; atha kho dhammatāvesā yaṃ cakkhurūpādīnaṃ sāmaggiyaṃ cakkhuviññāṇādīni sambhavanti. Tasmā nirīhato abyāpārato ca daṭṭhabbāni. Apica ajjhattikāni suññagāmo viya daṭṭhabbāni dhuvasubhasukhattabhāvavirahitattā, bāhirāni gāmaghātakacorā viya ajjhattikānaṃ abhighātakattā. Vuttañhetaṃ – ‘‘cakkhu, bhikkhave, haññati manāpāmanāpehi rūpehīti vitthāro. Apica ajjhattikāni cha pāṇakā viya daṭṭhabbāni, bāhirāni tesaṃ gocarā viyāti. Evampettha ‘daṭṭhabbato’ viññātabbo vinicchayoti.
इदानि तेसं विपस्सितब्बाकारं दस्सेतुं चक्खुं अनिच्चन्तिआदि आरद्धं। तत्थ चक्खु ताव हुत्वा अभावट्ठेन अनिच्चन्ति वेदितब्बं। अपरेहिपि चतूहि कारणेहि अनिच्चं – उप्पादवयवन्ततो, विपरिणामतो, तावकालिकतो, निच्चपटिक्खेपतोति।
Idāni tesaṃ vipassitabbākāraṃ dassetuṃ cakkhuṃ aniccantiādi āraddhaṃ. Tattha cakkhu tāva hutvā abhāvaṭṭhena aniccanti veditabbaṃ. Aparehipi catūhi kāraṇehi aniccaṃ – uppādavayavantato, vipariṇāmato, tāvakālikato, niccapaṭikkhepatoti.
तदेव पटिपीळनट्ठेन दुक्खं। यस्मा वा एतं उप्पन्नं ठितिं पापुणाति, ठितियं जराय किलमति, जरं पत्वा अवस्सं भिज्जति; तस्मा अभिण्हसम्पटिपीळनतो, दुक्खमतो, दुक्खवत्थुतो, सुखपटिक्खेपतोति इमेहि चतूहि कारणेहि दुक्खं।
Tadeva paṭipīḷanaṭṭhena dukkhaṃ. Yasmā vā etaṃ uppannaṃ ṭhitiṃ pāpuṇāti, ṭhitiyaṃ jarāya kilamati, jaraṃ patvā avassaṃ bhijjati; tasmā abhiṇhasampaṭipīḷanato, dukkhamato, dukkhavatthuto, sukhapaṭikkhepatoti imehi catūhi kāraṇehi dukkhaṃ.
अवसवत्तनट्ठेन पन अनत्ता। यस्मा वा एतं उप्पन्नं ठितिं मा पापुणातु, ठानप्पत्तं मा जिरतु, जरप्पतं मा भिज्जतूति इमेसु तीसु ठानेसु कस्सचि वसवत्तिभावो नत्थि, सुञ्ञं तेन वसवत्तनाकारेन; तस्मा सुञ्ञतो, अस्सामिकतो, अकामकारियतो, अत्तपटिक्खेपतोति इमेहि चतूहि कारणेहि अनत्ता।
Avasavattanaṭṭhena pana anattā. Yasmā vā etaṃ uppannaṃ ṭhitiṃ mā pāpuṇātu, ṭhānappattaṃ mā jiratu, jarappataṃ mā bhijjatūti imesu tīsu ṭhānesu kassaci vasavattibhāvo natthi, suññaṃ tena vasavattanākārena; tasmā suññato, assāmikato, akāmakāriyato, attapaṭikkhepatoti imehi catūhi kāraṇehi anattā.
विभवगतिकतो , पुब्बापरवसेन भवसङ्कन्तिगमनतो, पकतिभावविजहनतो च विपरिणामधम्मं। इदं अनिच्चवेवचनमेव। रूपा अनिच्चातिआदीसुपि एसेव नयो। अपिचेत्थ ठपेत्वा चक्खुं तेभूमकधम्मा अनिच्चा, नो चक्खु। चक्खु पन चक्खु चेव अनिच्चञ्च। तथा सेसधम्मा दुक्खा, नो चक्खु। चक्खु पन चक्खु चेव दुक्खञ्च। सेसधम्मा अनत्ता, नो चक्खु। चक्खु पन चक्खु चेव अनत्ता चाति। रूपादीसुपि एसेव नयो।
Vibhavagatikato , pubbāparavasena bhavasaṅkantigamanato, pakatibhāvavijahanato ca vipariṇāmadhammaṃ. Idaṃ aniccavevacanameva. Rūpā aniccātiādīsupi eseva nayo. Apicettha ṭhapetvā cakkhuṃ tebhūmakadhammā aniccā, no cakkhu. Cakkhu pana cakkhu ceva aniccañca. Tathā sesadhammā dukkhā, no cakkhu. Cakkhu pana cakkhu ceva dukkhañca. Sesadhammā anattā, no cakkhu. Cakkhu pana cakkhu ceva anattā cāti. Rūpādīsupi eseva nayo.
इमस्मिं पन सुत्तन्तभाजनीये तथागतेन किं दस्सितन्ति? द्वादसन्नं आयतनानं अनत्तलक्खणं। सम्मासम्बुद्धो हि अनत्तलक्खणं दस्सेन्तो अनिच्चेन वा दस्सेति, दुक्खेन वा, अनिच्चदुक्खेहि वा। तत्थ ‘‘चक्खु, अत्ताति यो वदेय्य, तं न उपपज्जति। चक्खुस्स उप्पादोपि वयोपि पञ्ञायति। यस्स खो पन उप्पादोपि वयोपि पञ्ञायति ‘अत्ता मे उप्पज्जति च वेति चा’ति इच्चस्स एवमागतं होति। तस्मा तं न उपपज्जति – चक्खु अत्ताति यो वदेय्य इति चक्खु अनत्ता’’ति (म॰ नि॰ ३.४२२)। इमस्मिं सुत्ते अनिच्चेन अनत्तलक्खणं दस्सेसि। ‘‘रूपं, भिक्खवे, अनत्ता। रूपञ्च हिदं, भिक्खवे, अत्ता अभविस्स, न यिदं रूपं आबाधाय संवत्तेय्य; लब्भेथ च रूपे – एवं मे रूपं होतु, एवं मे रूपं मा अहोसीति। यस्मा च खो, भिक्खवे, रूपं अनत्ता तस्मा रूपं आबाधाय संवत्तति; न च लब्भति रूपे – एवं मे रूपं होतु, एवं मे रूपं मा अहोसी’’ति (सं॰ नि॰ ३.५९; महाव॰ २०) इमस्मिं सुत्ते दुक्खेन अनत्तलक्खणं दस्सेसि। ‘‘रूपं, भिक्खवे, अनिच्चं, यदनिच्चं तं दुक्खं, यं दुक्खं तदनत्ता, यदनत्ता तं नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ ३.१५) अनिच्चदुक्खेहि अनत्तलक्खणं दस्सेसि। कस्मा? अनिच्चदुक्खानं पाकटत्ता।
Imasmiṃ pana suttantabhājanīye tathāgatena kiṃ dassitanti? Dvādasannaṃ āyatanānaṃ anattalakkhaṇaṃ. Sammāsambuddho hi anattalakkhaṇaṃ dassento aniccena vā dasseti, dukkhena vā, aniccadukkhehi vā. Tattha ‘‘cakkhu, attāti yo vadeyya, taṃ na upapajjati. Cakkhussa uppādopi vayopi paññāyati. Yassa kho pana uppādopi vayopi paññāyati ‘attā me uppajjati ca veti cā’ti iccassa evamāgataṃ hoti. Tasmā taṃ na upapajjati – cakkhu attāti yo vadeyya iti cakkhu anattā’’ti (ma. ni. 3.422). Imasmiṃ sutte aniccena anattalakkhaṇaṃ dassesi. ‘‘Rūpaṃ, bhikkhave, anattā. Rūpañca hidaṃ, bhikkhave, attā abhavissa, na yidaṃ rūpaṃ ābādhāya saṃvatteyya; labbhetha ca rūpe – evaṃ me rūpaṃ hotu, evaṃ me rūpaṃ mā ahosīti. Yasmā ca kho, bhikkhave, rūpaṃ anattā tasmā rūpaṃ ābādhāya saṃvattati; na ca labbhati rūpe – evaṃ me rūpaṃ hotu, evaṃ me rūpaṃ mā ahosī’’ti (saṃ. ni. 3.59; mahāva. 20) imasmiṃ sutte dukkhena anattalakkhaṇaṃ dassesi. ‘‘Rūpaṃ, bhikkhave, aniccaṃ, yadaniccaṃ taṃ dukkhaṃ, yaṃ dukkhaṃ tadanattā, yadanattā taṃ netaṃ mama, nesohamasmi, na meso attā’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.15) aniccadukkhehi anattalakkhaṇaṃ dassesi. Kasmā? Aniccadukkhānaṃ pākaṭattā.
हत्थतो हि तट्टके वा सरके वा किस्मिञ्चिदेव वा पतित्वा भिन्ने ‘अहो अनिच्च’न्ति वदन्ति। एवं अनिच्चं पाकटं नाम। अत्तभावस्मिं पन गण्डपिळकादीसु वा उट्ठितासु खाणुकण्टकादीहि वा विद्धासु ‘अहो दुक्ख’न्ति वदन्ति। एवं दुक्खं पाकटं नाम। अनत्तलक्खणं अपाकटं अन्धकारं अविभूतं दुप्पटिविज्झं दुद्दीपनं दुप्पञ्ञापनं । अनिच्चदुक्खलक्खणानि उप्पादा वा तथागतानं अनुप्पादा वा पञ्ञायन्ति। अनत्तलक्खणं विना बुद्धुप्पादा न पञ्ञायति, बुद्धुप्पादेयेव पञ्ञायति। महिद्धिका हि महानुभावा तापसपरिब्बाजका सरभङ्गसत्थारादयोपि ‘अनिच्चं दुक्ख’न्ति वत्तुं सक्कोन्ति, ‘अनत्ता’ति वत्तुं न सक्कोन्ति। सचे हि ते सम्पत्तपरिसाय अनत्ताति वत्तुं सक्कुणेय्युं, सम्पत्तपरिसाय मग्गफलपटिवेधो भवेय्य। अनत्तलक्खणपञ्ञापनञ्हि अञ्ञस्स कस्सचि अविसयो, सब्बञ्ञुबुद्धानमेव विसयो। एवमेतं अनत्तलक्खणं अपाकटं। तस्मा सत्था अनत्तलक्खणं दस्सेन्तो अनिच्चेन वा दस्सेसि, दुक्खेन वा, अनिच्चदुक्खेहि वा। इध पन तं अनिच्चदुक्खेहि दस्सेसीति वेदितब्बं।
Hatthato hi taṭṭake vā sarake vā kismiñcideva vā patitvā bhinne ‘aho anicca’nti vadanti. Evaṃ aniccaṃ pākaṭaṃ nāma. Attabhāvasmiṃ pana gaṇḍapiḷakādīsu vā uṭṭhitāsu khāṇukaṇṭakādīhi vā viddhāsu ‘aho dukkha’nti vadanti. Evaṃ dukkhaṃ pākaṭaṃ nāma. Anattalakkhaṇaṃ apākaṭaṃ andhakāraṃ avibhūtaṃ duppaṭivijjhaṃ duddīpanaṃ duppaññāpanaṃ . Aniccadukkhalakkhaṇāni uppādā vā tathāgatānaṃ anuppādā vā paññāyanti. Anattalakkhaṇaṃ vinā buddhuppādā na paññāyati, buddhuppādeyeva paññāyati. Mahiddhikā hi mahānubhāvā tāpasaparibbājakā sarabhaṅgasatthārādayopi ‘aniccaṃ dukkha’nti vattuṃ sakkonti, ‘anattā’ti vattuṃ na sakkonti. Sace hi te sampattaparisāya anattāti vattuṃ sakkuṇeyyuṃ, sampattaparisāya maggaphalapaṭivedho bhaveyya. Anattalakkhaṇapaññāpanañhi aññassa kassaci avisayo, sabbaññubuddhānameva visayo. Evametaṃ anattalakkhaṇaṃ apākaṭaṃ. Tasmā satthā anattalakkhaṇaṃ dassento aniccena vā dassesi, dukkhena vā, aniccadukkhehi vā. Idha pana taṃ aniccadukkhehi dassesīti veditabbaṃ.
इमानि पन लक्खणानि किस्स अमनसिकारा अप्पटिवेधा, केन पटिच्छन्नत्ता, न उपट्ठहन्ति? अनिच्चलक्खणं ताव उदयब्बयानं अमनसिकारा अप्पटिवेधा, सन्ततिया पटिच्छन्नत्ता, न उपट्ठाति। दुक्खलक्खणं अभिण्हसम्पटिपीळनस्स अमनसिकारा अप्पटिवेधा, इरियापथेहि पटिच्छन्नत्ता, न उपट्ठाति। अनत्तलक्खणं नानाधातुविनिब्भोगस्स अमनसिकारा अप्पटिवेधा, घनेन पटिच्छन्नत्ता, न उपट्ठाति। उदयब्बयं पन परिग्गहेत्वा सन्ततिया विकोपिताय अनिच्चलक्खणं याथावसरसतो उपट्ठाति। अभिण्हसम्पटिपीळनं मनसिकत्वा इरियापथे उग्घाटिते दुक्खलक्खणं याथावसरसतो उपट्ठाति। नानाधातुयो विनिब्भुजित्वा घनविनिब्भोगे कते अनत्तलक्खणं याथावसरसतो उपट्ठाति।
Imāni pana lakkhaṇāni kissa amanasikārā appaṭivedhā, kena paṭicchannattā, na upaṭṭhahanti? Aniccalakkhaṇaṃ tāva udayabbayānaṃ amanasikārā appaṭivedhā, santatiyā paṭicchannattā, na upaṭṭhāti. Dukkhalakkhaṇaṃ abhiṇhasampaṭipīḷanassa amanasikārā appaṭivedhā, iriyāpathehi paṭicchannattā, na upaṭṭhāti. Anattalakkhaṇaṃ nānādhātuvinibbhogassa amanasikārā appaṭivedhā, ghanena paṭicchannattā, na upaṭṭhāti. Udayabbayaṃ pana pariggahetvā santatiyā vikopitāya aniccalakkhaṇaṃ yāthāvasarasato upaṭṭhāti. Abhiṇhasampaṭipīḷanaṃ manasikatvā iriyāpathe ugghāṭite dukkhalakkhaṇaṃ yāthāvasarasato upaṭṭhāti. Nānādhātuyo vinibbhujitvā ghanavinibbhoge kate anattalakkhaṇaṃ yāthāvasarasato upaṭṭhāti.
एत्थ च अनिच्चं अनिच्चलक्खणं, दुक्खं दुक्खलक्खणं, अनत्ता अनत्तलक्खणन्ति अयं विभागो वेदितब्बो। तत्थ अनिच्चन्ति खन्धपञ्चकं। कस्मा? उप्पादवयञ्ञथत्तभावा, हुत्वा अभावतो वा; उप्पादवयञ्ञथत्तं अनिच्चलक्खणं, हुत्वा अभावसङ्खातो आकारविकारो वा। ‘‘यदनिच्चं तं दुक्ख’’न्ति वचनतो पन तदेव खन्धपञ्चकं दुक्खं। कस्मा? अभिण्हसम्पटिपीळनतो; अभिण्हसम्पटिपीळनाकारो दुक्खलक्खणं। ‘‘यं दुक्खं तं अनत्ता’’ति पन वचनतो तदेव खन्धपञ्चकं अनत्ता। कस्मा? अवसवत्तनतो; अवसवत्तनाकारो अनत्तलक्खणं। इति अञ्ञदेव अनिच्चं दुक्खं अनत्ता, अञ्ञानि अनिच्चदुक्खानत्तलक्खणानि। पञ्चक्खन्धा, द्वादसायतनानि, अट्ठारस धातुयोति इदञ्हि सब्बम्पि अनिच्चं दुक्खं अनत्ता नाम। वुत्तप्पकाराकारविकारा अनिच्चदुक्खानत्तलक्खणानीति।
Ettha ca aniccaṃ aniccalakkhaṇaṃ, dukkhaṃ dukkhalakkhaṇaṃ, anattā anattalakkhaṇanti ayaṃ vibhāgo veditabbo. Tattha aniccanti khandhapañcakaṃ. Kasmā? Uppādavayaññathattabhāvā, hutvā abhāvato vā; uppādavayaññathattaṃ aniccalakkhaṇaṃ, hutvā abhāvasaṅkhāto ākāravikāro vā. ‘‘Yadaniccaṃ taṃ dukkha’’nti vacanato pana tadeva khandhapañcakaṃ dukkhaṃ. Kasmā? Abhiṇhasampaṭipīḷanato; abhiṇhasampaṭipīḷanākāro dukkhalakkhaṇaṃ. ‘‘Yaṃ dukkhaṃ taṃ anattā’’ti pana vacanato tadeva khandhapañcakaṃ anattā. Kasmā? Avasavattanato; avasavattanākāro anattalakkhaṇaṃ. Iti aññadeva aniccaṃ dukkhaṃ anattā, aññāni aniccadukkhānattalakkhaṇāni. Pañcakkhandhā, dvādasāyatanāni, aṭṭhārasa dhātuyoti idañhi sabbampi aniccaṃ dukkhaṃ anattā nāma. Vuttappakārākāravikārā aniccadukkhānattalakkhaṇānīti.
सङ्खेपतो पनेत्थ दसायतनानि कामावचरानि, द्वे तेभूमकानि। सब्बेसुपि सम्मसनचारो कथितोति वेदितब्बो।
Saṅkhepato panettha dasāyatanāni kāmāvacarāni, dve tebhūmakāni. Sabbesupi sammasanacāro kathitoti veditabbo.
सुत्तन्तभाजनीयवण्णना।
Suttantabhājanīyavaṇṇanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / विभङ्गपाळि • Vibhaṅgapāḷi / २. आयतनविभङ्गो • 2. Āyatanavibhaṅgo
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-अनुटीका • Vibhaṅga-anuṭīkā / २. आयतनविभङ्गो • 2. Āyatanavibhaṅgo
