| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सम्मोहविनोदनी-अट्ठकथा • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā |
४. सच्चविभङ्गो
4. Saccavibhaṅgo
१. सुत्तन्तभाजनीयवण्णना
1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
१८९. इदानि तदनन्तरे सच्चविभङ्गे चत्तारीति गणनपरिच्छेदो। अरियसच्चानीति परिच्छिन्नधम्मनिदस्सनं। दुक्खं अरियसच्चन्तिआदिम्हि पन उद्देसवारे –
189. Idāni tadanantare saccavibhaṅge cattārīti gaṇanaparicchedo. Ariyasaccānīti paricchinnadhammanidassanaṃ. Dukkhaṃ ariyasaccantiādimhi pana uddesavāre –
विभागतो निब्बचन-लक्खणादिप्पभेदतो।
Vibhāgato nibbacana-lakkhaṇādippabhedato;
अत्थत्थुद्धारतो चेव, अनूनाधिकतो तथा॥
Atthatthuddhārato ceva, anūnādhikato tathā.
कमतो अरियसच्चेसु, यं ञाणं तस्स किच्चतो।
Kamato ariyasaccesu, yaṃ ñāṇaṃ tassa kiccato;
अन्तोगधानं पभेदो, उपमातो चतुक्कतो॥
Antogadhānaṃ pabhedo, upamāto catukkato.
सुञ्ञतेकविधादीहि, सभागविसभागतो।
Suññatekavidhādīhi, sabhāgavisabhāgato;
विनिच्छयो वेदितब्बो, विञ्ञुना सासनक्कमे॥
Vinicchayo veditabbo, viññunā sāsanakkame.
तत्थ ‘विभागतो’ति दुक्खादीनञ्हि चत्तारो चत्तारो अत्था विभत्ता तथा अवितथा अनञ्ञथा, ये दुक्खादीनि अभिसमेन्तेहि अभिसमेतब्बा। यथाह, ‘‘दुक्खस्स पीळनट्ठो, सङ्खतट्ठो, सन्तापट्ठो, विपरिणामट्ठो – इमे चत्तारो दुक्खस्स दुक्खट्ठा तथा अवितथा अनञ्ञथा। समुदयस्स आयूहनट्ठो, निदानट्ठो, संयोगट्ठो, पलिबोधट्ठो…पे॰… निरोधस्स निस्सरणट्ठो, विवेकट्ठो, असङ्खतट्ठो, अमतट्ठो…पे॰… मग्गस्स निय्यानट्ठो, हेत्वट्ठो, दस्सनट्ठो, आधिपतेय्यट्ठो – इमे चत्तारो मग्गस्स मग्गट्ठा तथा अवितथा अनञ्ञथा’’ति (पटि॰ म॰ २.८)। तथा ‘‘दुक्खस्स पीळनट्ठो, सङ्खतट्ठो, सन्तापट्ठो, विपरिनामट्ठो, अभिसमयट्ठो’’ति (पटि॰ म॰ २.११) एवमादि। इति एवं विभत्तानं चतुन्नं चतुन्नं अत्थानं वसेन दुक्खादीनि वेदितब्बानीति। अयं तावेत्थ विभागतो विनिच्छयो वेदितब्बो।
Tattha ‘vibhāgato’ti dukkhādīnañhi cattāro cattāro atthā vibhattā tathā avitathā anaññathā, ye dukkhādīni abhisamentehi abhisametabbā. Yathāha, ‘‘dukkhassa pīḷanaṭṭho, saṅkhataṭṭho, santāpaṭṭho, vipariṇāmaṭṭho – ime cattāro dukkhassa dukkhaṭṭhā tathā avitathā anaññathā. Samudayassa āyūhanaṭṭho, nidānaṭṭho, saṃyogaṭṭho, palibodhaṭṭho…pe… nirodhassa nissaraṇaṭṭho, vivekaṭṭho, asaṅkhataṭṭho, amataṭṭho…pe… maggassa niyyānaṭṭho, hetvaṭṭho, dassanaṭṭho, ādhipateyyaṭṭho – ime cattāro maggassa maggaṭṭhā tathā avitathā anaññathā’’ti (paṭi. ma. 2.8). Tathā ‘‘dukkhassa pīḷanaṭṭho, saṅkhataṭṭho, santāpaṭṭho, viparināmaṭṭho, abhisamayaṭṭho’’ti (paṭi. ma. 2.11) evamādi. Iti evaṃ vibhattānaṃ catunnaṃ catunnaṃ atthānaṃ vasena dukkhādīni veditabbānīti. Ayaṃ tāvettha vibhāgato vinicchayo veditabbo.
‘निब्बचनलक्खणादिप्पभेदतो’ति एत्थ पन ‘निब्बचनतो’ ताव इध ‘दु’इति अयं सद्दो कुच्छिते दिस्सति; कुच्छितञ्हि पुत्तं दुपुत्तोति वदन्ति। ‘खं’सद्दो पन तुच्छे; तुच्छञ्हि आकासं खन्ति वुच्चति। इदञ्च पठमसच्चं कुच्छितं अनेकउपद्दवाधिट्ठानतो, तुच्छं बालजनपरिकप्पितधुवसुभसुखत्तभावविरहिततो। तस्मा कुच्छितत्ता तुच्छत्ता च दुक्खन्ति वुच्चति। ‘सं’इति च अयं सद्दो ‘‘समागमो समेत’’न्तिआदीसु (विभ॰ १९९; दी॰ नि॰ २.३९६) संयोगं दीपेति; ‘उ’इति अयं सद्दो ‘‘उप्पन्नं उदित’’न्तिआदीसु (पारा॰ १७२; चूळनि॰ खग्गविसाणसुत्तनिद्देस १४१) उप्पत्तिं। ‘अय’सद्दो पन कारणं दीपेति। इदञ्चापि दुतियसच्चं अवसेसपच्चयसमायोगे सति दुक्खस्सुप्पत्तिकारणं। इति दुक्खस्स संयोगे उप्पत्तिकारणत्ता दुक्खसमुदयन्ति वुच्चति।
‘Nibbacanalakkhaṇādippabhedato’ti ettha pana ‘nibbacanato’ tāva idha ‘du’iti ayaṃ saddo kucchite dissati; kucchitañhi puttaṃ duputtoti vadanti. ‘Khaṃ’saddo pana tucche; tucchañhi ākāsaṃ khanti vuccati. Idañca paṭhamasaccaṃ kucchitaṃ anekaupaddavādhiṭṭhānato, tucchaṃ bālajanaparikappitadhuvasubhasukhattabhāvavirahitato. Tasmā kucchitattā tucchattā ca dukkhanti vuccati. ‘Saṃ’iti ca ayaṃ saddo ‘‘samāgamo sameta’’ntiādīsu (vibha. 199; dī. ni. 2.396) saṃyogaṃ dīpeti; ‘u’iti ayaṃ saddo ‘‘uppannaṃ udita’’ntiādīsu (pārā. 172; cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 141) uppattiṃ. ‘Aya’saddo pana kāraṇaṃ dīpeti. Idañcāpi dutiyasaccaṃ avasesapaccayasamāyoge sati dukkhassuppattikāraṇaṃ. Iti dukkhassa saṃyoge uppattikāraṇattā dukkhasamudayanti vuccati.
ततियसच्चं पन यस्मा ‘नि’सद्दो अभावं ‘रोध’सद्दो च चारकं दीपेति, तस्मा अभावो एत्थ संसारचारकसङ्खातस्स दुक्खरोधस्स सब्बगतिसुञ्ञत्ता, समधिगते वा तस्मिं संसारचारकसङ्खातस्स दुक्खरोधस्स अभावो होति तप्पटिपक्खत्तातिपि दुक्खनिरोधन्ति वुच्चति, दुक्खस्स वा अनुप्पादनिरोधपच्चयत्ता दुक्खनिरोधन्ति। चतुत्थसच्चं पन यस्मा एतं दुक्खनिरोधं गच्छति आरम्मणवसेन तदभिमुखीभूतत्ता, पटिपदा च होति दुक्खनिरोधप्पत्तिया, तस्मा दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदाति वुच्चति।
Tatiyasaccaṃ pana yasmā ‘ni’saddo abhāvaṃ ‘rodha’saddo ca cārakaṃ dīpeti, tasmā abhāvo ettha saṃsāracārakasaṅkhātassa dukkharodhassa sabbagatisuññattā, samadhigate vā tasmiṃ saṃsāracārakasaṅkhātassa dukkharodhassa abhāvo hoti tappaṭipakkhattātipi dukkhanirodhanti vuccati, dukkhassa vā anuppādanirodhapaccayattā dukkhanirodhanti. Catutthasaccaṃ pana yasmā etaṃ dukkhanirodhaṃ gacchati ārammaṇavasena tadabhimukhībhūtattā, paṭipadā ca hoti dukkhanirodhappattiyā, tasmā dukkhanirodhagāminī paṭipadāti vuccati.
यस्मा पनेतानि बुद्धादयो अरिया पटिविज्झन्ति, तस्मा अरियसच्चानीति वुच्चन्ति। यथाह – ‘‘चतारिमानि, भिक्खवे, अरियसच्चानि (सं॰ नि॰ ५.१०९७)। कतमानि…पे॰… इमानि खो, भिक्खवे, चत्तारि अरियसच्चानि। अरिया इमानि पटिविज्झन्ति, तस्मा अरियसच्चानीति वुच्चन्ती’’ति। अपिच अरियस्स सच्चानीतिपि अरियसच्चानि। यथाह – ‘‘सदेवके, भिक्खवे, लोके…पे॰… सदेवमनुस्साय तथागतो अरियो, तस्मा अरियसच्चानीति वुच्चन्ती’’ति। अथ वा एतेसं अभिसम्बुद्धत्ता अरियभावसिद्धितोपि अरियसच्चानि। यथाह – ‘‘इमेसं खो, भिक्खवे, चतुन्नं अरियसच्चानं यथाभूतं अभिसम्बुद्धत्ता तथागतो अरहं सम्मासम्बुद्धो ‘अरियो’ति वुच्चती’’ति। अपिच खो पन अरियानि सच्चानीतिपि अरियसच्चानि; अरियानीति तथानि अवितथानि अविसंवादकानीति अत्थो। यथाह – ‘‘इमानि खो, भिक्खवे, चत्तारि अरियसच्चानि तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि, तस्मा अरियसच्चानीति वुच्चन्ती’’ति। एवमेत्थ निब्बचनतो विनिच्छयो वेदितब्बो।
Yasmā panetāni buddhādayo ariyā paṭivijjhanti, tasmā ariyasaccānīti vuccanti. Yathāha – ‘‘catārimāni, bhikkhave, ariyasaccāni (saṃ. ni. 5.1097). Katamāni…pe… imāni kho, bhikkhave, cattāri ariyasaccāni. Ariyā imāni paṭivijjhanti, tasmā ariyasaccānīti vuccantī’’ti. Apica ariyassa saccānītipi ariyasaccāni. Yathāha – ‘‘sadevake, bhikkhave, loke…pe… sadevamanussāya tathāgato ariyo, tasmā ariyasaccānīti vuccantī’’ti. Atha vā etesaṃ abhisambuddhattā ariyabhāvasiddhitopi ariyasaccāni. Yathāha – ‘‘imesaṃ kho, bhikkhave, catunnaṃ ariyasaccānaṃ yathābhūtaṃ abhisambuddhattā tathāgato arahaṃ sammāsambuddho ‘ariyo’ti vuccatī’’ti. Apica kho pana ariyāni saccānītipi ariyasaccāni; ariyānīti tathāni avitathāni avisaṃvādakānīti attho. Yathāha – ‘‘imāni kho, bhikkhave, cattāri ariyasaccāni tathāni avitathāni anaññathāni, tasmā ariyasaccānīti vuccantī’’ti. Evamettha nibbacanato vinicchayo veditabbo.
कथं ‘लक्खणादिप्पभेदतो’? एत्थ हि बाधनलक्खणं दुक्खसच्चं, सन्तापनरसं, पवत्तिपच्चुपट्ठानं। पभवलक्खणं समुदयसच्चं, अनुपच्छेदकरणरसं, पलिबोधपच्चुपट्ठानं। सन्तिलक्खणं निरोधसच्चं, अच्चुतिरसं, अनिमित्तपच्चुपट्ठानं । निय्यानलक्खणं मग्गसच्चं, किलेसप्पहानकरणरसं, वुट्ठानपच्चुपट्ठानं। अपिच पवत्तिपवत्तकनिवत्तिनिवत्तकलक्खणानि पटिपाटिया। तथा सङ्खततण्हाअसङ्खतदस्सनलक्खणानि चाति एवमेत्थ ‘लक्खणादिप्पभेदतो’ विनिच्छयो वेदितब्बो।
Kathaṃ ‘lakkhaṇādippabhedato’? Ettha hi bādhanalakkhaṇaṃ dukkhasaccaṃ, santāpanarasaṃ, pavattipaccupaṭṭhānaṃ. Pabhavalakkhaṇaṃ samudayasaccaṃ, anupacchedakaraṇarasaṃ, palibodhapaccupaṭṭhānaṃ. Santilakkhaṇaṃ nirodhasaccaṃ, accutirasaṃ, animittapaccupaṭṭhānaṃ . Niyyānalakkhaṇaṃ maggasaccaṃ, kilesappahānakaraṇarasaṃ, vuṭṭhānapaccupaṭṭhānaṃ. Apica pavattipavattakanivattinivattakalakkhaṇāni paṭipāṭiyā. Tathā saṅkhatataṇhāasaṅkhatadassanalakkhaṇāni cāti evamettha ‘lakkhaṇādippabhedato’ vinicchayo veditabbo.
‘अत्थत्थुद्धारतो चेवा’ति एत्थ पन अत्थतो ताव को सच्चट्ठोति चे? यो पञ्ञाचक्खुना उपपरिक्खमानानं मायाव विपरीतको, मरीचीव विसंवादको, तित्थियानं अत्ताव अनुपलब्भसभावो च न होति; अथ खो बाधनपभवसन्तिनिय्यानप्पकारेन तच्छाविपरीतभूतभावेन अरियञाणस्स गोचरो होतियेव; एस अग्गिलक्खणं विय, लोकपकति विय च तच्छाविपरीतभूतभावो सच्चट्ठोति वेदितब्बो। यथाह – ‘‘इदं दुक्खन्ति खो, भिक्खवे, तथमेतं अवितथमेतं अनञ्ञथमेत’’न्ति (सं॰ नि॰ ५.१०९०) वित्थारो। अपिच –
‘Atthatthuddhārato cevā’ti ettha pana atthato tāva ko saccaṭṭhoti ce? Yo paññācakkhunā upaparikkhamānānaṃ māyāva viparītako, marīcīva visaṃvādako, titthiyānaṃ attāva anupalabbhasabhāvo ca na hoti; atha kho bādhanapabhavasantiniyyānappakārena tacchāviparītabhūtabhāvena ariyañāṇassa gocaro hotiyeva; esa aggilakkhaṇaṃ viya, lokapakati viya ca tacchāviparītabhūtabhāvo saccaṭṭhoti veditabbo. Yathāha – ‘‘idaṃ dukkhanti kho, bhikkhave, tathametaṃ avitathametaṃ anaññathameta’’nti (saṃ. ni. 5.1090) vitthāro. Apica –
नाबाधकं यतो दुक्खं, दुक्खा अञ्ञं न बाधकं।
Nābādhakaṃ yato dukkhaṃ, dukkhā aññaṃ na bādhakaṃ;
बाधकत्तनियामेन, ततो सच्चमिदं मतं॥
Bādhakattaniyāmena, tato saccamidaṃ mataṃ.
तं विना नाञ्ञतो दुक्खं, न होति न च तं ततो।
Taṃ vinā nāññato dukkhaṃ, na hoti na ca taṃ tato;
दुक्खहेतुनियामेन, इति सच्चं विसत्तिका॥
Dukkhahetuniyāmena, iti saccaṃ visattikā.
नाञ्ञा निब्बानतो सन्ति, सन्तं न च न तं यतो।
Nāññā nibbānato santi, santaṃ na ca na taṃ yato;
सन्तभावनियामेन, ततो सच्चमिदं मतं॥
Santabhāvaniyāmena, tato saccamidaṃ mataṃ.
मग्गा अञ्ञं न निय्यानं, अनिय्यानो न चापि सो।
Maggā aññaṃ na niyyānaṃ, aniyyāno na cāpi so;
तच्छनिय्यानभावत्ता, इति सो सच्चसम्मतो॥
Tacchaniyyānabhāvattā, iti so saccasammato.
इति तच्छाविपल्लास-भूतभावं चतूसुपि।
Iti tacchāvipallāsa-bhūtabhāvaṃ catūsupi;
दुक्खादीस्वविसेसेन, सच्चट्ठं आहु पण्डिताति॥
Dukkhādīsvavisesena, saccaṭṭhaṃ āhu paṇḍitāti.
एवं ‘अत्थतो’ विनिच्छयो वेदितब्बो।
Evaṃ ‘atthato’ vinicchayo veditabbo.
कथं ‘अत्थुद्धारतो’? इधायं ‘सच्च’सद्दो अनेकेसु अत्थेसु दिस्सति, सेय्यथिदं – ‘‘सच्चं भणे, न कुज्झेय्या’’तिआदीसु (ध॰ प॰ २२४) वाचासच्चे। ‘‘सच्चे ठिता समणब्राह्मणा चा’’तिआदीसु (जा॰ २.२१.४३३) विरतिसच्चे। ‘‘कस्मा नु सच्चानि वदन्ति नाना, पवादियासे कुसलावदाना’’तिआदीसु (सु॰ नि॰ ८९१) दिट्ठिसच्चे। ‘‘एकञ्हि सच्चं न दुतियमत्थी’’तिआदीसु (सु॰ नि॰ ८९०) परमत्थसच्चे निब्बाने चेव मग्गे च। ‘‘चतुन्नं अरियसच्चानं कति कुसला’’तिआदीसु (विभ॰ २१६) अरियसच्चे। स्वायमिधापि अरियसच्चे वत्ततीति एवमेत्थ ‘अत्थुद्धारतो’पि विनिच्छयो वेदितब्बो।
Kathaṃ ‘atthuddhārato’? Idhāyaṃ ‘sacca’saddo anekesu atthesu dissati, seyyathidaṃ – ‘‘saccaṃ bhaṇe, na kujjheyyā’’tiādīsu (dha. pa. 224) vācāsacce. ‘‘Sacce ṭhitā samaṇabrāhmaṇā cā’’tiādīsu (jā. 2.21.433) viratisacce. ‘‘Kasmā nu saccāni vadanti nānā, pavādiyāse kusalāvadānā’’tiādīsu (su. ni. 891) diṭṭhisacce. ‘‘Ekañhi saccaṃ na dutiyamatthī’’tiādīsu (su. ni. 890) paramatthasacce nibbāne ceva magge ca. ‘‘Catunnaṃ ariyasaccānaṃ kati kusalā’’tiādīsu (vibha. 216) ariyasacce. Svāyamidhāpi ariyasacce vattatīti evamettha ‘atthuddhārato’pi vinicchayo veditabbo.
‘अनूनाधिकतो’ति कस्मा पन चत्तारेव अरियसच्चानि वुत्तानि, अनूनानि अनधिकानीति चे? अञ्ञस्सासम्भवतो, अञ्ञतरस्स च अनपनेय्यभावतो; न हि एतेहि अञ्ञं अधिकं वा एतेसं वा एकम्पि अपनेतब्बं सम्भोति। यथाह – ‘‘इध, भिक्खवे, आगच्छेय्य समणो वा ब्राह्मणो वा ‘नेतं दुक्खं अरियसच्चं, अञ्ञं दुक्खं अरियसच्चं यं समणेन गोतमेन देसितं। अहमेतं दुक्खं अरियसच्चं ठपेत्वा अञ्ञं दुक्खं अरियसच्चं पञ्ञपेस्सामी’ति नेतं ठानं विज्जती’’तिआदि। यथा चाह – ‘‘यो हि कोचि, भिक्खवे, समणो वा ब्राह्मणो वा एवं वदेय्य ‘नेतं दुक्खं पठमं अरियसच्चं, यं समणेन गोतमेन देसितं। अहमेतं दुक्खं पठमं अरियसच्चं पच्चक्खाय अञ्ञं दुक्खं पठमं अरियसच्चं पञ्ञपेस्सामी’ति नेतं ठानं विज्जती’’तिआदि (सं॰ नि॰ ५.१०८६)।
‘Anūnādhikato’ti kasmā pana cattāreva ariyasaccāni vuttāni, anūnāni anadhikānīti ce? Aññassāsambhavato, aññatarassa ca anapaneyyabhāvato; na hi etehi aññaṃ adhikaṃ vā etesaṃ vā ekampi apanetabbaṃ sambhoti. Yathāha – ‘‘idha, bhikkhave, āgaccheyya samaṇo vā brāhmaṇo vā ‘netaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ, aññaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ yaṃ samaṇena gotamena desitaṃ. Ahametaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ ṭhapetvā aññaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ paññapessāmī’ti netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’tiādi. Yathā cāha – ‘‘yo hi koci, bhikkhave, samaṇo vā brāhmaṇo vā evaṃ vadeyya ‘netaṃ dukkhaṃ paṭhamaṃ ariyasaccaṃ, yaṃ samaṇena gotamena desitaṃ. Ahametaṃ dukkhaṃ paṭhamaṃ ariyasaccaṃ paccakkhāya aññaṃ dukkhaṃ paṭhamaṃ ariyasaccaṃ paññapessāmī’ti netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’tiādi (saṃ. ni. 5.1086).
अपिच पवत्तिमाचिक्खन्तो भगवा सहेतुकं आचिक्खि, निवत्तिञ्च सउपायं। इति पवत्तिनिवत्तितदुभयहेतूनं एतप्परमतो चत्तारेव वुत्तानि। तथा परिञ्ञेय्य पहातब्ब सच्छिकातब्ब भावेतब्बानं, तण्हावत्थुतण्हातण्हानिरोधतण्हानिरोधुपायानं, आलयालयरामताआलयसमुग्घातआलयसमुग्घातूपायानञ्च वसेनापि चत्तारेव वुत्तानीति। एवमेत्थ ‘अनूनाधिकतो’ विनिच्छयो वेदितब्बो।
Apica pavattimācikkhanto bhagavā sahetukaṃ ācikkhi, nivattiñca saupāyaṃ. Iti pavattinivattitadubhayahetūnaṃ etapparamato cattāreva vuttāni. Tathā pariññeyya pahātabba sacchikātabba bhāvetabbānaṃ, taṇhāvatthutaṇhātaṇhānirodhataṇhānirodhupāyānaṃ, ālayālayarāmatāālayasamugghātaālayasamugghātūpāyānañca vasenāpi cattāreva vuttānīti. Evamettha ‘anūnādhikato’ vinicchayo veditabbo.
‘कमतो’ति अयम्पि देसनाक्कमोव। एत्थ च ओळारिकत्ता सब्बसत्तसाधारणत्ता च सुविञ्ञेय्यन्ति दुक्खसच्चं पठमं वुत्तं, तस्सेव हेतुदस्सनत्थं तदनन्तरं समुदयसच्चं, हेतुनिरोधा फलनिरोधोति ञापनत्थं ततो निरोधसच्चं, तदधिगमुपायदस्सनत्थं अन्ते मग्गसच्चं। भवसुखस्सादगधितानं वा सत्तानं संवेगजननत्थं पठमं दुक्खमाह। तं नेव अकतं आगच्छति, न इस्सरनिम्मानादितो होति, इतो पन होतीति ञापनत्थं तदनन्तरं समुदयं। ततो सहेतुकेन दुक्खेन अभिभूतत्ता संविग्गमानसानं दुक्खनिस्सरणगवेसीनं निस्सरणदस्सनेन अस्सासजननत्थं निरोधं। ततो निरोधाधिगमत्थं निरोधसम्पापकं मग्गन्ति एवमेत्थ ‘कमतो’ विनिच्छयो वेदितब्बो।
‘Kamato’ti ayampi desanākkamova. Ettha ca oḷārikattā sabbasattasādhāraṇattā ca suviññeyyanti dukkhasaccaṃ paṭhamaṃ vuttaṃ, tasseva hetudassanatthaṃ tadanantaraṃ samudayasaccaṃ, hetunirodhā phalanirodhoti ñāpanatthaṃ tato nirodhasaccaṃ, tadadhigamupāyadassanatthaṃ ante maggasaccaṃ. Bhavasukhassādagadhitānaṃ vā sattānaṃ saṃvegajananatthaṃ paṭhamaṃ dukkhamāha. Taṃ neva akataṃ āgacchati, na issaranimmānādito hoti, ito pana hotīti ñāpanatthaṃ tadanantaraṃ samudayaṃ. Tato sahetukena dukkhena abhibhūtattā saṃviggamānasānaṃ dukkhanissaraṇagavesīnaṃ nissaraṇadassanena assāsajananatthaṃ nirodhaṃ. Tato nirodhādhigamatthaṃ nirodhasampāpakaṃ magganti evamettha ‘kamato’ vinicchayo veditabbo.
‘अरियसच्चेसु यं ञाणं तस्स किच्चतो’ति सच्चञाणकिच्चतोपि विनिच्छयो वेदितब्बोति अत्थो। दुविधञ्हि सच्चञाणं – अनुबोधञाणञ्च पटिवेधञाणञ्च। तत्थ अनुबोधञाणं लोकियं अनुस्सवादिवसेन निरोधे मग्गे च पवत्तति। पटिवेधञाणं लोकुत्तरं निरोधारम्मणं कत्वा किच्चतो चत्तारिपि सच्चानि पटिविज्झति। यथाह – ‘‘यो, भिक्खवे, दुक्खं पस्सति दुक्खसमुदयम्पि सो पस्सति, दुक्खनिरोधम्पि पस्सति, दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदम्पि पस्सती’’ति (सं॰ नि॰ ५.११००) सब्बं वत्तब्बं। यं पनेतं लोकियं, तत्थ दुक्खञाणं परियुट्ठानाभिभवनवसेन पवत्तमानं सक्कायदिट्ठिं निवत्तेति, समुदयञाणं उच्छेददिट्ठिं, निरोधञाणं सस्सतदिट्ठिं, मग्गञाणं अकिरियदिट्ठिं; दुक्खञाणं वा धुवसुभसुखत्तभावरहितेसु खन्धेसु धुवसुभसुखत्तभावसञ्ञासङ्खातं फले विप्पटिपत्तिं, समुदयञाणं इस्सरप्पधानकालसभावादीहि लोको पवत्ततीति अकारणे कारणाभिमानप्पवत्तं हेतुम्हि विप्पटिपत्तिं, निरोधञाणं अरूपलोकलोकथूपिकादीसु अपवग्गग्गाहभूतं निरोधे विप्पटिपत्तिं, मग्गञाणं कामसुखल्लिकअत्तकिलमथानुयोगप्पभेदे अविसुद्धिमग्गे विसुद्धिमग्गग्गाहवसेन पवत्तं उपाये विप्पटिपत्तिं निवत्तेति। तेनेतं वुच्चति –
‘Ariyasaccesu yaṃ ñāṇaṃ tassa kiccato’ti saccañāṇakiccatopi vinicchayo veditabboti attho. Duvidhañhi saccañāṇaṃ – anubodhañāṇañca paṭivedhañāṇañca. Tattha anubodhañāṇaṃ lokiyaṃ anussavādivasena nirodhe magge ca pavattati. Paṭivedhañāṇaṃ lokuttaraṃ nirodhārammaṇaṃ katvā kiccato cattāripi saccāni paṭivijjhati. Yathāha – ‘‘yo, bhikkhave, dukkhaṃ passati dukkhasamudayampi so passati, dukkhanirodhampi passati, dukkhanirodhagāminiṃ paṭipadampi passatī’’ti (saṃ. ni. 5.1100) sabbaṃ vattabbaṃ. Yaṃ panetaṃ lokiyaṃ, tattha dukkhañāṇaṃ pariyuṭṭhānābhibhavanavasena pavattamānaṃ sakkāyadiṭṭhiṃ nivatteti, samudayañāṇaṃ ucchedadiṭṭhiṃ, nirodhañāṇaṃ sassatadiṭṭhiṃ, maggañāṇaṃ akiriyadiṭṭhiṃ; dukkhañāṇaṃ vā dhuvasubhasukhattabhāvarahitesu khandhesu dhuvasubhasukhattabhāvasaññāsaṅkhātaṃ phale vippaṭipattiṃ, samudayañāṇaṃ issarappadhānakālasabhāvādīhi loko pavattatīti akāraṇe kāraṇābhimānappavattaṃ hetumhi vippaṭipattiṃ, nirodhañāṇaṃ arūpalokalokathūpikādīsu apavaggaggāhabhūtaṃ nirodhe vippaṭipattiṃ, maggañāṇaṃ kāmasukhallikaattakilamathānuyogappabhede avisuddhimagge visuddhimaggaggāhavasena pavattaṃ upāye vippaṭipattiṃ nivatteti. Tenetaṃ vuccati –
लोके लोकप्पभवे, लोकत्थगमे सिवे च तदुपाये।
Loke lokappabhave, lokatthagame sive ca tadupāye;
सम्मुय्हति ताव नरो, न विजानाति याव सच्चानीति॥
Sammuyhati tāva naro, na vijānāti yāva saccānīti.
एवमेत्थ ‘ञाणकिच्चतो’पि विनिच्छयो वेदितब्बो।
Evamettha ‘ñāṇakiccato’pi vinicchayo veditabbo.
‘अन्तोगधानं पभेदा’ति दुक्खसच्चस्मिञ्हि, ठपेत्वा तण्हञ्चेव अनासवधम्मे च, सेसा सब्बधम्मा अन्तोगधा; समुदयसच्चे छत्तिंस तण्हाविचरितानि; निरोधसच्चं असम्मिस्सं; मग्गसच्चे सम्मादिट्ठिमुखेन वीमंसिद्धिपादपञ्ञिन्द्रियपञ्ञाबलधम्मविचयसम्बोज्झङ्गानि। सम्मासङ्कप्पापदेसेन तयो नेक्खम्मवितक्कादयो, सम्मावाचापदेसेन चत्तारि वचीसुचरितानि, सम्माकम्मन्तापदेसेन तीणि कायसुचरितानि, सम्माआजीवमुखेन अप्पिच्छता सन्तुट्ठिता च, सब्बेसंयेव वा एतेसं सम्मावाचाकम्मन्ताजीवानं अरियकन्तसीलत्ता सीलस्स च सद्धाहत्थेन पटिग्गहेतब्बत्ता तेसं अत्थिताय च अत्थिभावतो सद्धिन्द्रियसद्धाबलछन्दिद्धिपादा, सम्मावायामापदेसेन चतुब्बिधसम्मप्पधानवीरियिन्द्रियवीरियबलवीरियसम्बोज्झङ्गानि, सम्मासतिअपदेसेन चतुब्बिधसतिपट्ठानसतिन्द्रियसतिबलसतिसम्बोज्झङ्गानि, सम्मासमाधिअपदेसेन सवितक्कसविचारादयो तयो तयो समाधी, चित्तसमाधिसमाधिन्द्रियसमाधिबलपीतिपस्सद्धिसमाधिउपेक्खासम्बोज्झङ्गानि अन्तोगधानीति। एवमेत्थ ‘अन्तोगधानं पभेदा’पि विनिच्छयो वेदितब्बो।
‘Antogadhānaṃ pabhedā’ti dukkhasaccasmiñhi, ṭhapetvā taṇhañceva anāsavadhamme ca, sesā sabbadhammā antogadhā; samudayasacce chattiṃsa taṇhāvicaritāni; nirodhasaccaṃ asammissaṃ; maggasacce sammādiṭṭhimukhena vīmaṃsiddhipādapaññindriyapaññābaladhammavicayasambojjhaṅgāni. Sammāsaṅkappāpadesena tayo nekkhammavitakkādayo, sammāvācāpadesena cattāri vacīsucaritāni, sammākammantāpadesena tīṇi kāyasucaritāni, sammāājīvamukhena appicchatā santuṭṭhitā ca, sabbesaṃyeva vā etesaṃ sammāvācākammantājīvānaṃ ariyakantasīlattā sīlassa ca saddhāhatthena paṭiggahetabbattā tesaṃ atthitāya ca atthibhāvato saddhindriyasaddhābalachandiddhipādā, sammāvāyāmāpadesena catubbidhasammappadhānavīriyindriyavīriyabalavīriyasambojjhaṅgāni, sammāsatiapadesena catubbidhasatipaṭṭhānasatindriyasatibalasatisambojjhaṅgāni, sammāsamādhiapadesena savitakkasavicārādayo tayo tayo samādhī, cittasamādhisamādhindriyasamādhibalapītipassaddhisamādhiupekkhāsambojjhaṅgāni antogadhānīti. Evamettha ‘antogadhānaṃ pabhedā’pi vinicchayo veditabbo.
‘उपमातो’ति भारो विय हि दुक्खसच्चं दट्ठब्बं, भारादानमिव समुदयसच्चं, भारनिक्खेपनमिव निरोधसच्चं, भारनिक्खेपनूपायो विय मग्गसच्चं; रोगो विय च दुक्खसच्चं, रोगनिदानमिव समुदयसच्चं, रोगवूपसमो विय निरोधसच्चं, भेसज्जमिव मग्गसच्चं; दुब्भिक्खमिव वा दुक्खसच्चं, दुब्बुट्ठि विय समुदयसच्चं, सुभिक्खमिव निरोधसच्चं , सुवुट्ठि विय मग्गसच्चं। अपिच वेरीवेरमूलवेरसमुग्घातवेरसमुग्घातुपायेहि, विसरुक्खरुक्खमूलमूलुपच्छेदतदुपच्छेदुपायेहि, भयभयमूलनिब्भयतदधिगमुपायेहि, ओरिमतीरमहोघपारिमतीरतंसम्पापकवायामेहि च योजेत्वापेतानि उपमातो वेदितब्बानीति। एवमेत्थ ‘उपमातो’ विनिच्छयो वेदितब्बो।
‘Upamāto’ti bhāro viya hi dukkhasaccaṃ daṭṭhabbaṃ, bhārādānamiva samudayasaccaṃ, bhāranikkhepanamiva nirodhasaccaṃ, bhāranikkhepanūpāyo viya maggasaccaṃ; rogo viya ca dukkhasaccaṃ, roganidānamiva samudayasaccaṃ, rogavūpasamo viya nirodhasaccaṃ, bhesajjamiva maggasaccaṃ; dubbhikkhamiva vā dukkhasaccaṃ, dubbuṭṭhi viya samudayasaccaṃ, subhikkhamiva nirodhasaccaṃ , suvuṭṭhi viya maggasaccaṃ. Apica verīveramūlaverasamugghātaverasamugghātupāyehi, visarukkharukkhamūlamūlupacchedatadupacchedupāyehi, bhayabhayamūlanibbhayatadadhigamupāyehi, orimatīramahoghapārimatīrataṃsampāpakavāyāmehi ca yojetvāpetāni upamāto veditabbānīti. Evamettha ‘upamāto’ vinicchayo veditabbo.
‘चतुक्कतो’ति अत्थि चेत्थ दुक्खं न अरियसच्चं, अत्थि अरियसच्चं न दुक्खं, अत्थि दुक्खञ्चेव अरियसच्चञ्च, अत्थि नेव दुक्खं न अरियसच्चं। एस नयो समुदयादीसु। तत्थ मग्गसम्पयुत्ता धम्मा सामञ्ञफलानि च ‘‘यदनिच्चं तं दुक्ख’’न्ति (सं॰ नि॰ ३.१५) वचनतो सङ्खारदुक्खताय दुक्खं न अरियसच्चं। निरोधो अरियसच्चं न दुक्खं। इतरं पन अरियसच्चद्वयं सिया दुक्खं अनिच्चतो, न पन यस्स परिञ्ञाय भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति तथत्थेन। सब्बाकारेन पन उपादानक्खन्धपञ्चकं दुक्खञ्चेव अरियसच्चञ्च अञ्ञत्र तण्हाय। मग्गसम्पयुत्ता धम्मा सामञ्ञफलानि च यस्स परिञ्ञत्थं भगवति ब्रह्मचरियं वुस्सति तथत्थेन नेव दुक्खं न अरियसच्चं। एवं समुदयादीसुपि यथायोगं योजेत्वा ‘चतुक्कतो’पेत्थ विनिच्छयो वेदितब्बो।
‘Catukkato’ti atthi cettha dukkhaṃ na ariyasaccaṃ, atthi ariyasaccaṃ na dukkhaṃ, atthi dukkhañceva ariyasaccañca, atthi neva dukkhaṃ na ariyasaccaṃ. Esa nayo samudayādīsu. Tattha maggasampayuttā dhammā sāmaññaphalāni ca ‘‘yadaniccaṃ taṃ dukkha’’nti (saṃ. ni. 3.15) vacanato saṅkhāradukkhatāya dukkhaṃ na ariyasaccaṃ. Nirodho ariyasaccaṃ na dukkhaṃ. Itaraṃ pana ariyasaccadvayaṃ siyā dukkhaṃ aniccato, na pana yassa pariññāya bhagavati brahmacariyaṃ vussati tathatthena. Sabbākārena pana upādānakkhandhapañcakaṃ dukkhañceva ariyasaccañca aññatra taṇhāya. Maggasampayuttā dhammā sāmaññaphalāni ca yassa pariññatthaṃ bhagavati brahmacariyaṃ vussati tathatthena neva dukkhaṃ na ariyasaccaṃ. Evaṃ samudayādīsupi yathāyogaṃ yojetvā ‘catukkato’pettha vinicchayo veditabbo.
‘सुञ्ञतेकविधादीही’ति एत्थ सुञ्ञतो ताव परमत्थेन हि सब्बानेव सच्चानि वेदककारकनिब्बुतगमकाभावतो सुञ्ञानीति वेदितब्बानि। तेनेतं वुच्चति –
‘Suññatekavidhādīhī’ti ettha suññato tāva paramatthena hi sabbāneva saccāni vedakakārakanibbutagamakābhāvato suññānīti veditabbāni. Tenetaṃ vuccati –
दुक्खमेव हि न कोचि दुक्खितो, कारको न किरियाव विज्जति।
Dukkhameva hi na koci dukkhito, kārako na kiriyāva vijjati;
अत्थि निब्बुति न निब्बुतो पुमा, मग्गमत्थि गमको न विज्जतीति॥
Atthi nibbuti na nibbuto pumā, maggamatthi gamako na vijjatīti.
अथ वा –
Atha vā –
धुवसुभसुखत्तसुञ्ञं, पुरिमद्वयमत्तसुञ्ञममतपदं।
Dhuvasubhasukhattasuññaṃ, purimadvayamattasuññamamatapadaṃ;
धुवसुखअत्तविरहितो, मग्गो इति सुञ्ञतो तेसु॥
Dhuvasukhaattavirahito, maggo iti suññato tesu.
निरोधसुञ्ञानि वा तीणि, निरोधो च सेसत्तयसुञ्ञो। फलसुञ्ञो वा एत्थ हेतु समुदये दुक्खस्साभावतो मग्गे च निरोधस्स, न फलेन सगब्भो पकतिवादीनं पकति विय। हेतुसुञ्ञञ्च फलं दुक्खसमुदयानं निरोधमग्गानञ्च असमवाया, न हेतुसमवेतं हेतुफलं हेतुफलसमवायवादीनं द्विअणुकादीनि विय। तेनेतं वुच्चति –
Nirodhasuññāni vā tīṇi, nirodho ca sesattayasuñño. Phalasuñño vā ettha hetu samudaye dukkhassābhāvato magge ca nirodhassa, na phalena sagabbho pakativādīnaṃ pakati viya. Hetusuññañca phalaṃ dukkhasamudayānaṃ nirodhamaggānañca asamavāyā, na hetusamavetaṃ hetuphalaṃ hetuphalasamavāyavādīnaṃ dviaṇukādīni viya. Tenetaṃ vuccati –
तयमिध निरोधसुञ्ञं, तयेन तेनापि निब्बुति सुञ्ञा।
Tayamidha nirodhasuññaṃ, tayena tenāpi nibbuti suññā;
सुञ्ञो फलेन हेतु, फलम्पि तं हेतुना सुञ्ञन्ति॥
Suñño phalena hetu, phalampi taṃ hetunā suññanti.
एवं ताव ‘सुञ्ञतो’ विनिच्छयो वेदितब्बो।
Evaṃ tāva ‘suññato’ vinicchayo veditabbo.
‘एकविधादीही’ति सब्बमेव चेत्थ दुक्खं एकविधं पवत्तिभावतो, दुविधं नामरूपतो, तिविधं कामरूपारूपूपपतिभवभेदतो, चतुब्बिधं चतुआहारभेदतो, पञ्चविधं पञ्चुपादानक्खन्धभेदतो। समुदयोपि एकविधो पवत्तकभावतो, दुविधो दिट्ठिसम्पयुत्तासम्पयुत्ततो, तिविधो कामभवविभवतण्हाभेदतो, चतुब्बिधो चतुमग्गप्पहेय्यतो, पञ्चविधो रूपाभिनन्दनादिभेदतो, छब्बिधो छतण्हाकायभेदतो। निरोधोपि एकविधो असङ्खतधातुभावतो, परियायेन पन दुविधो सउपादिसेसअनुपादिसेसतो, तिविधो भवत्तयवूपसमतो, चतुब्बिधो चतुमग्गाधिगमनीयतो, पञ्चविधो पञ्चाभिनन्दनवूपसमतो, छब्बिधो छतण्हाकायक्खयभेदतो। मग्गोपि एकविधो भावेतब्बतो, दुविधो समथविपस्सनाभेदतो दस्सनभावनाभेदतो वा , तिविधो खन्धत्तयभेदतो। अयञ्हि सप्पदेसत्ता नगरं विय रज्जेन निप्पदेसेहि तीहि खन्धेहि सङ्गहितो। यथाह –
‘Ekavidhādīhī’ti sabbameva cettha dukkhaṃ ekavidhaṃ pavattibhāvato, duvidhaṃ nāmarūpato, tividhaṃ kāmarūpārūpūpapatibhavabhedato, catubbidhaṃ catuāhārabhedato, pañcavidhaṃ pañcupādānakkhandhabhedato. Samudayopi ekavidho pavattakabhāvato, duvidho diṭṭhisampayuttāsampayuttato, tividho kāmabhavavibhavataṇhābhedato, catubbidho catumaggappaheyyato, pañcavidho rūpābhinandanādibhedato, chabbidho chataṇhākāyabhedato. Nirodhopi ekavidho asaṅkhatadhātubhāvato, pariyāyena pana duvidho saupādisesaanupādisesato, tividho bhavattayavūpasamato, catubbidho catumaggādhigamanīyato, pañcavidho pañcābhinandanavūpasamato, chabbidho chataṇhākāyakkhayabhedato. Maggopi ekavidho bhāvetabbato, duvidho samathavipassanābhedato dassanabhāvanābhedato vā , tividho khandhattayabhedato. Ayañhi sappadesattā nagaraṃ viya rajjena nippadesehi tīhi khandhehi saṅgahito. Yathāha –
‘‘न खो, आवुसो विसाख, अरियेन अट्ठङ्गिकेन मग्गेन तयो खन्धा सङ्गहिता। तीहि च खो, आवुसो विसाख, खन्धेहि अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो सङ्गहितो। या चावुसो विसाख, सम्मावाचा, यो च सम्माकम्मन्तो, यो च सम्माआजीवो – इमे धम्मा सीलक्खन्धे सङ्गहिता; यो च सम्मावायामो, या च सम्मासति, यो च सम्मासमाधि – इमे धम्मा समाधिक्खन्धे सङ्गहिता; या च सम्मादिट्ठि, यो च सम्मासङ्कप्पो – इमे धम्मा पञ्ञाक्खन्धे सङ्गहिता’’ति (म॰ नि॰ १.४६२)।
‘‘Na kho, āvuso visākha, ariyena aṭṭhaṅgikena maggena tayo khandhā saṅgahitā. Tīhi ca kho, āvuso visākha, khandhehi ariyo aṭṭhaṅgiko maggo saṅgahito. Yā cāvuso visākha, sammāvācā, yo ca sammākammanto, yo ca sammāājīvo – ime dhammā sīlakkhandhe saṅgahitā; yo ca sammāvāyāmo, yā ca sammāsati, yo ca sammāsamādhi – ime dhammā samādhikkhandhe saṅgahitā; yā ca sammādiṭṭhi, yo ca sammāsaṅkappo – ime dhammā paññākkhandhe saṅgahitā’’ti (ma. ni. 1.462).
एत्थ हि सम्मावाचादयो तयो सीलमेव। तस्मा ते सजातितो सीलक्खन्धेन सङ्गहिता। किञ्चापि हि पाळियं सीलक्खन्धेति भुम्मेन निद्देसो कतो, अत्थो पन करणवसेनेव वेदितब्बो। सम्मावायामादीसु पन तीसु समाधि अत्तनो धम्मताय आरम्मणे एकग्गभावेन अप्पेतुं न सक्कोति, वीरिये पन पग्गहकिच्चं साधेन्ते सतिया च अपिलापनकिच्चं साधेन्तिया लद्धूपकारो हुत्वा सक्कोति।
Ettha hi sammāvācādayo tayo sīlameva. Tasmā te sajātito sīlakkhandhena saṅgahitā. Kiñcāpi hi pāḷiyaṃ sīlakkhandheti bhummena niddeso kato, attho pana karaṇavaseneva veditabbo. Sammāvāyāmādīsu pana tīsu samādhi attano dhammatāya ārammaṇe ekaggabhāvena appetuṃ na sakkoti, vīriye pana paggahakiccaṃ sādhente satiyā ca apilāpanakiccaṃ sādhentiyā laddhūpakāro hutvā sakkoti.
तत्रायं उपमा – यथा हि नक्खत्तं कीळिस्सामाति उय्यानं पविट्ठेसु तीसु सहायेसु एको सुपुप्फितं चम्पकरुक्खं दिस्वा हत्थं उक्खिपित्वापि गहेतुं न सक्कुणेय्य। अथस्स दुतियो ओनमित्वा पिट्ठिं ददेय्य। सो तस्स पिट्ठियं ठत्वापि कम्पमानो गहेतुं न सक्कुणेय्य। अथस्स इतरो अंसकूटं उपनामेय्य। सो एकस्स पिट्ठियं ठत्वा एकस्स अंसकूटं ओलुब्भ यथारुचि पुप्फानि ओचिनित्वा पिळन्धित्वा नक्खत्तं कीळेय्य। एवंसम्पदमिदं दट्ठब्बं।
Tatrāyaṃ upamā – yathā hi nakkhattaṃ kīḷissāmāti uyyānaṃ paviṭṭhesu tīsu sahāyesu eko supupphitaṃ campakarukkhaṃ disvā hatthaṃ ukkhipitvāpi gahetuṃ na sakkuṇeyya. Athassa dutiyo onamitvā piṭṭhiṃ dadeyya. So tassa piṭṭhiyaṃ ṭhatvāpi kampamāno gahetuṃ na sakkuṇeyya. Athassa itaro aṃsakūṭaṃ upanāmeyya. So ekassa piṭṭhiyaṃ ṭhatvā ekassa aṃsakūṭaṃ olubbha yathāruci pupphāni ocinitvā piḷandhitvā nakkhattaṃ kīḷeyya. Evaṃsampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ.
एकतो उय्यानं पविट्ठा तयो सहाया विय हि एकतो जाता सम्मावायामादयो तयो धम्मा, सुपुप्फितचम्पकरुक्खो विय आरम्मणं, हत्थं उक्खिपित्वापि गहेतुं असक्कोन्तो विय अत्तनो धम्मताय आरम्मणे एकग्गभावेन अप्पेतुं असक्कोन्तो समाधि, पिट्ठिं दत्वा ओनतसहायो विय वायामो, अंसकूटं दत्वा ठितसहायो विय सति। यथा तेसु एकस्स पिट्ठियं ठत्वा एकस्स अंसकूटं ओलुब्भ इतरो यथारुचि पुप्फं गहेतुं सक्कोति, एवमेव वीरिये पग्गहकिच्चं साधेन्ते सतिया च अपिलापनकिच्चं साधेन्तिया लद्धूपकारो समाधि सक्कोति आरम्मणे एकग्गभावेन अप्पेतुं। तस्मा समाधियेवेत्थ सजातितो समाधिक्खन्धेन सङ्गहितो। वायामसतियो पन किरियतो सङ्गहिता होन्ति।
Ekato uyyānaṃ paviṭṭhā tayo sahāyā viya hi ekato jātā sammāvāyāmādayo tayo dhammā, supupphitacampakarukkho viya ārammaṇaṃ, hatthaṃ ukkhipitvāpi gahetuṃ asakkonto viya attano dhammatāya ārammaṇe ekaggabhāvena appetuṃ asakkonto samādhi, piṭṭhiṃ datvā onatasahāyo viya vāyāmo, aṃsakūṭaṃ datvā ṭhitasahāyo viya sati. Yathā tesu ekassa piṭṭhiyaṃ ṭhatvā ekassa aṃsakūṭaṃ olubbha itaro yathāruci pupphaṃ gahetuṃ sakkoti, evameva vīriye paggahakiccaṃ sādhente satiyā ca apilāpanakiccaṃ sādhentiyā laddhūpakāro samādhi sakkoti ārammaṇe ekaggabhāvena appetuṃ. Tasmā samādhiyevettha sajātito samādhikkhandhena saṅgahito. Vāyāmasatiyo pana kiriyato saṅgahitā honti.
सम्मादिट्ठिसम्मासङ्कप्पेसुपि पञ्ञा अत्तनो धम्मताय ‘अनिच्चं दुक्खं अनत्ता’ति आरम्मणं निच्छेतुं न सक्कोति, वितक्के पन आकोटेत्वा आकोटेत्वा देन्ते सक्कोति। कथं? यथा हि हेरञ्ञिको कहापणं हत्थे ठपेत्वा सब्बभागेसु ओलोकेतुकामो समानोपि न चक्खुतलेनेव परिवत्तेतुं सक्कोति, अङ्गुलिपब्बेहि पन परिवत्तेत्वा परिवत्तेत्वा इतो चितो च ओलोकेतुं सक्कोति; एवमेव न पञ्ञा अत्तनो धम्मताय अनिच्चादिवसेन आरम्मणं निच्छेतुं सक्कोति, अभिनिरोपनलक्खणेन पन आहननपरियाहननरसेन वितक्केन आकोटेन्तेन विय परिवत्तेन्तेन विय च आदाय आदाय दिन्नमेव निच्छेतुं सक्कोति। तस्मा इधापि सम्मादिट्ठियेव सजातितो पञ्ञाक्खन्धेन सङ्गहिता, सम्मासङ्कप्पो पन किरियतो सङ्गहितो होति। इति इमेहि तीहि खन्धेहि मग्गो सङ्गहं गच्छति। तेन वुत्तं – ‘‘तिविधो खन्धत्तयभेदतो’’ति। चतुब्बिधो सोतापत्तिमग्गादिवसेन।
Sammādiṭṭhisammāsaṅkappesupi paññā attano dhammatāya ‘aniccaṃ dukkhaṃ anattā’ti ārammaṇaṃ nicchetuṃ na sakkoti, vitakke pana ākoṭetvā ākoṭetvā dente sakkoti. Kathaṃ? Yathā hi heraññiko kahāpaṇaṃ hatthe ṭhapetvā sabbabhāgesu oloketukāmo samānopi na cakkhutaleneva parivattetuṃ sakkoti, aṅgulipabbehi pana parivattetvā parivattetvā ito cito ca oloketuṃ sakkoti; evameva na paññā attano dhammatāya aniccādivasena ārammaṇaṃ nicchetuṃ sakkoti, abhiniropanalakkhaṇena pana āhananapariyāhananarasena vitakkena ākoṭentena viya parivattentena viya ca ādāya ādāya dinnameva nicchetuṃ sakkoti. Tasmā idhāpi sammādiṭṭhiyeva sajātito paññākkhandhena saṅgahitā, sammāsaṅkappo pana kiriyato saṅgahito hoti. Iti imehi tīhi khandhehi maggo saṅgahaṃ gacchati. Tena vuttaṃ – ‘‘tividho khandhattayabhedato’’ti. Catubbidho sotāpattimaggādivasena.
अपिच सब्बानेव सच्चानि एकविधानि अवितथत्ता अभिञ्ञेय्यत्ता वा, दुविधानि लोकियलोकुत्तरतो सङ्खतासङ्खततो च, तिविधानि दस्सनभावनाहि पहातब्बतो अप्पहातब्बतो नेवपहातब्बनापहातब्बतो च, चतुब्बिधानि परिञ्ञेय्यादिभेदतोति। एवमेत्थ ‘एकविधादीहि’ विनिच्छयो वेदितब्बो।
Apica sabbāneva saccāni ekavidhāni avitathattā abhiññeyyattā vā, duvidhāni lokiyalokuttarato saṅkhatāsaṅkhatato ca, tividhāni dassanabhāvanāhi pahātabbato appahātabbato nevapahātabbanāpahātabbato ca, catubbidhāni pariññeyyādibhedatoti. Evamettha ‘ekavidhādīhi’ vinicchayo veditabbo.
‘सभागविसभागतो’ति सब्बानेव च सच्चानि अञ्ञमञ्ञं सभागानि अवितथतो अत्तसुञ्ञतो दुक्करपटिवेधतो च। यथाह –
‘Sabhāgavisabhāgato’ti sabbāneva ca saccāni aññamaññaṃ sabhāgāni avitathato attasuññato dukkarapaṭivedhato ca. Yathāha –
‘‘तं किं मञ्ञसि, आनन्द, कतमं नु खो दुक्करतरं वा दुरभिसम्भवतरं वा – यो दूरतोव सुखुमेन तालच्छिग्गळेन असनं अतिपातेय्य पोङ्खानुपोङ्खं अविराधितं, यो वा सत्तधा भिन्नस्स वालस्स कोटिया कोटिं पटिविज्झेय्या’’ति? ‘‘एतदेव, भन्ते, दुक्करतरञ्चेव दुरभिसम्भवतरञ्च – यो सत्तधा भिन्नस्स वालस्स कोटिया कोटिं पटिविज्झेय्या’’ति। ‘‘ततो खो ते, आनन्द, दुप्पटिविज्झतरं पटिविज्झन्ति ये इदं दुक्खन्ति यथाभूतं पटिविज्झन्ति…पे॰… अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदाति यथाभूतं पटिविज्झन्ती’’ति (सं॰ नि॰ ५.१११५)।
‘‘Taṃ kiṃ maññasi, ānanda, katamaṃ nu kho dukkarataraṃ vā durabhisambhavataraṃ vā – yo dūratova sukhumena tālacchiggaḷena asanaṃ atipāteyya poṅkhānupoṅkhaṃ avirādhitaṃ, yo vā sattadhā bhinnassa vālassa koṭiyā koṭiṃ paṭivijjheyyā’’ti? ‘‘Etadeva, bhante, dukkaratarañceva durabhisambhavatarañca – yo sattadhā bhinnassa vālassa koṭiyā koṭiṃ paṭivijjheyyā’’ti. ‘‘Tato kho te, ānanda, duppaṭivijjhataraṃ paṭivijjhanti ye idaṃ dukkhanti yathābhūtaṃ paṭivijjhanti…pe… ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadāti yathābhūtaṃ paṭivijjhantī’’ti (saṃ. ni. 5.1115).
विसभागानि सलक्खणववत्थानतो। पुरिमानि च द्वे सभागानि दुरवगाहत्थेन गम्भीरत्ता लोकियत्ता सासवत्ता च, विसभागानि फलहेतुभेदतो परिञ्ञेय्यप्पहातब्बतो च। पच्छिमानिपि द्वे सभागानि गम्भीरत्थेन दुरवगाहत्ता लोकुत्तरत्ता अनासवत्ता च, विसभागानि विसयविसयीभेदतो सच्छिकातब्बभावेतब्बतो च। पठमततियानि चापि सभागानि फलापदेसतो, विसभागानि सङ्खतासङ्खततो। दुतियचतुत्थानि चापि सभागानि हेतुअपदेसतो, विसभागानि एकन्तकुसलाकुसलतो। पठमचतुत्थानि चापि सभागानि सङ्खततो, विसभागानि लोकियलोकुत्तरतो। दुतियततियानि चापि सभागानि नेवसेक्खानासेक्खभावतो, विसभागानि सारम्मणानारम्मणतो।
Visabhāgāni salakkhaṇavavatthānato. Purimāni ca dve sabhāgāni duravagāhatthena gambhīrattā lokiyattā sāsavattā ca, visabhāgāni phalahetubhedato pariññeyyappahātabbato ca. Pacchimānipi dve sabhāgāni gambhīratthena duravagāhattā lokuttarattā anāsavattā ca, visabhāgāni visayavisayībhedato sacchikātabbabhāvetabbato ca. Paṭhamatatiyāni cāpi sabhāgāni phalāpadesato, visabhāgāni saṅkhatāsaṅkhatato. Dutiyacatutthāni cāpi sabhāgāni hetuapadesato, visabhāgāni ekantakusalākusalato. Paṭhamacatutthāni cāpi sabhāgāni saṅkhatato, visabhāgāni lokiyalokuttarato. Dutiyatatiyāni cāpi sabhāgāni nevasekkhānāsekkhabhāvato, visabhāgāni sārammaṇānārammaṇato.
इति एवं पकारेहि, नयेहि च विचक्खणो।
Iti evaṃ pakārehi, nayehi ca vicakkhaṇo;
विजञ्ञा अरियसच्चानं, सभागविसभागतन्ति॥
Vijaññā ariyasaccānaṃ, sabhāgavisabhāgatanti.
सुत्तन्तभाजनीयउद्देसवण्णना निट्ठिता।
Suttantabhājanīyauddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
१. दुक्खसच्चनिद्देसवण्णना
1. Dukkhasaccaniddesavaṇṇanā
जातिनिद्देसो
Jātiniddeso
१९०. इदानि सङ्खेपतो उद्दिट्ठानि दुक्खादीनि विभजित्वा दस्सेतुं अयं तत्थ कतमं दुक्खं अरियसच्चं जातिपि दुक्खाति निद्देसवारो आरद्धो। तत्थ जाति वेदितब्बा, जातिया दुक्खट्ठो वेदितब्बो; जरा, मरणं, सोको , परिदेवो, दुक्खं, दोमनस्सं, उपायासो, अप्पियसम्पयोगो, पियविप्पयोगो वेदितब्बो; अप्पियसम्पयोगस्स पियविप्पयोगस्स दुक्खट्ठो वेदितब्बो; इच्छा वेदितब्बा, इच्छाय दुक्खट्ठो वेदितब्बो; खन्धा वेदितब्बा, खन्धानं दुक्खट्ठो वेदितब्बो।
190. Idāni saṅkhepato uddiṭṭhāni dukkhādīni vibhajitvā dassetuṃ ayaṃ tattha katamaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ jātipi dukkhāti niddesavāro āraddho. Tattha jāti veditabbā, jātiyā dukkhaṭṭho veditabbo; jarā, maraṇaṃ, soko , paridevo, dukkhaṃ, domanassaṃ, upāyāso, appiyasampayogo, piyavippayogo veditabbo; appiyasampayogassa piyavippayogassa dukkhaṭṭho veditabbo; icchā veditabbā, icchāya dukkhaṭṭho veditabbo; khandhā veditabbā, khandhānaṃ dukkhaṭṭho veditabbo.
तत्थ दुक्खस्स अरियसच्चस्स कथनत्थाय अयं मातिका – इदञ्हि दुक्खं नाम अनेकं नानप्पकारं, सेय्यथिदं – दुक्खदुक्खं, विपरिणामदुक्खं, सङ्खारदुक्खं, पटिच्छन्नदुक्खं, अप्पटिच्छन्नदुक्खं, परियायदुक्खं, निप्परियायदुक्खन्ति।
Tattha dukkhassa ariyasaccassa kathanatthāya ayaṃ mātikā – idañhi dukkhaṃ nāma anekaṃ nānappakāraṃ, seyyathidaṃ – dukkhadukkhaṃ, vipariṇāmadukkhaṃ, saṅkhāradukkhaṃ, paṭicchannadukkhaṃ, appaṭicchannadukkhaṃ, pariyāyadukkhaṃ, nippariyāyadukkhanti.
तत्थ कायिकचेतसिका दुक्खवेदना सभावतो च नामतो च दुक्खत्ता ‘दुक्खदुक्खं’ नाम। सुखवेदना विपरिणामेन दुक्खुप्पत्तिहेतुतो ‘विपरिणामदुक्खं’ नाम। उपेक्खावेदना चेव अवसेसा च तेभूमका सङ्खारा उदयब्बयपीळितत्ता ‘सङ्खारदुक्खं’ नाम। तथा पीळनं पन मग्गफलानम्पि अत्थि। तस्मा एते धम्मा दुक्खसच्चपरियापन्नत्तेन सङ्खारदुक्खं नामाति वेदितब्बा। कण्णसूलदन्तसूलरागजपरिळाहदोसजपरिळाहादि कायिकचेतसिको आबाधो पुच्छित्वा जानितब्बतो उपक्कमस्स च अपाकटभावतो ‘पटिच्छन्नदुक्खं’ नाम, अपाकटदुक्खन्तिपि वुच्चति। द्वत्तिंसकम्मकारणादिसमुट्ठानो आबाधो अपुच्छित्वाव जानितब्बतो उपक्कमस्स च पाकटभावतो ‘अप्पटिच्छन्नदुक्खं’ नाम, पाकटदुक्खन्तिपि वुच्चति। ठपेत्वा दुक्खदुक्खं सेसं दुक्खसच्चविभङ्गे आगतं जातिआदि सब्बम्पि तस्स तस्स दुक्खस्स वत्थुभावतो ‘परियायदुक्खं’ नाम। दुक्खदुक्खं ‘निप्परियायदुक्खं’ नाम।
Tattha kāyikacetasikā dukkhavedanā sabhāvato ca nāmato ca dukkhattā ‘dukkhadukkhaṃ’ nāma. Sukhavedanā vipariṇāmena dukkhuppattihetuto ‘vipariṇāmadukkhaṃ’ nāma. Upekkhāvedanā ceva avasesā ca tebhūmakā saṅkhārā udayabbayapīḷitattā ‘saṅkhāradukkhaṃ’ nāma. Tathā pīḷanaṃ pana maggaphalānampi atthi. Tasmā ete dhammā dukkhasaccapariyāpannattena saṅkhāradukkhaṃ nāmāti veditabbā. Kaṇṇasūladantasūlarāgajapariḷāhadosajapariḷāhādi kāyikacetasiko ābādho pucchitvā jānitabbato upakkamassa ca apākaṭabhāvato ‘paṭicchannadukkhaṃ’ nāma, apākaṭadukkhantipi vuccati. Dvattiṃsakammakāraṇādisamuṭṭhāno ābādho apucchitvāva jānitabbato upakkamassa ca pākaṭabhāvato ‘appaṭicchannadukkhaṃ’ nāma, pākaṭadukkhantipi vuccati. Ṭhapetvā dukkhadukkhaṃ sesaṃ dukkhasaccavibhaṅge āgataṃ jātiādi sabbampi tassa tassa dukkhassa vatthubhāvato ‘pariyāyadukkhaṃ’ nāma. Dukkhadukkhaṃ ‘nippariyāyadukkhaṃ’ nāma.
तत्थ परियायदुक्खं निप्परियायदुक्खन्ति इमस्मिं पदद्वये ठत्वा दुक्खं अरियसच्चं कथेतब्बं। अरियसच्चञ्च नामेतं पाळियं सङ्खेपतोपि आगच्छति वित्थारतोपि। सङ्खेपतो आगतट्ठाने सङ्खेपेनपि वित्थारेनपि कथेतुं वट्टति । वित्थारतो आगतट्ठाने पन वित्थारेनेव कथेतुं वट्टति, न सङ्खेपेन। तं इदं इमस्मिं ठाने वित्थारेन आगतन्ति वित्थारेनेव कथेतब्बं। तस्मा यं तं निद्देसवारे ‘‘तत्थ कतमं दुक्खं अरियसच्चं? जातिपि दुक्खा’’तिआदीनि पदानि गहेत्वा ‘‘जाति वेदितब्बा, जातिया दुक्खट्ठो वेदितब्बो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ जातिआदीनि ताव ‘‘तत्थ कतमा जाति? या तेसं तेसं सत्तानं तम्हि तम्हि सत्तनिकाये जाति सञ्जाती’’ति इमस्स पन पदभाजनीयस्स वसेन वेदितब्बानि।
Tattha pariyāyadukkhaṃ nippariyāyadukkhanti imasmiṃ padadvaye ṭhatvā dukkhaṃ ariyasaccaṃ kathetabbaṃ. Ariyasaccañca nāmetaṃ pāḷiyaṃ saṅkhepatopi āgacchati vitthāratopi. Saṅkhepato āgataṭṭhāne saṅkhepenapi vitthārenapi kathetuṃ vaṭṭati . Vitthārato āgataṭṭhāne pana vitthāreneva kathetuṃ vaṭṭati, na saṅkhepena. Taṃ idaṃ imasmiṃ ṭhāne vitthārena āgatanti vitthāreneva kathetabbaṃ. Tasmā yaṃ taṃ niddesavāre ‘‘tattha katamaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ? Jātipi dukkhā’’tiādīni padāni gahetvā ‘‘jāti veditabbā, jātiyā dukkhaṭṭho veditabbo’’tiādi vuttaṃ. Tattha jātiādīni tāva ‘‘tattha katamā jāti? Yā tesaṃ tesaṃ sattānaṃ tamhi tamhi sattanikāye jāti sañjātī’’ti imassa pana padabhājanīyassa vasena veditabbāni.
१९१. तत्रायं अत्थवण्णना – तेसं तेसं सत्तानन्ति अयं सङ्खेपतो अनेकेसं सत्तानं साधारणनिद्देसो। या देवदत्तस्स जाति, या सोमदत्तस्स जातीति एवञ्हि दिवसम्पि कथियमाने नेव सत्ता परियादानं गच्छन्ति, न सब्बं अपरत्थदीपनं सिज्झति। इमेहि पन द्वीहि पदेहि न कोचि सत्तो अपरियादिन्नो होति, न किञ्चि अपरत्थदीपनं न सिज्झति। तेन वुत्तं – ‘‘या तेसं तेसं सत्तान’’न्ति। तम्हि तम्हीति अयं जातिगतिवसेन अनेकेसं सत्तनिकायानं साधारणनिद्देसो। सत्तनिकायेति सत्तानं निकाये, सत्तघटायं सत्तसमूहेति अत्थो।
191. Tatrāyaṃ atthavaṇṇanā – tesaṃ tesaṃ sattānanti ayaṃ saṅkhepato anekesaṃ sattānaṃ sādhāraṇaniddeso. Yā devadattassa jāti, yā somadattassa jātīti evañhi divasampi kathiyamāne neva sattā pariyādānaṃ gacchanti, na sabbaṃ aparatthadīpanaṃ sijjhati. Imehi pana dvīhi padehi na koci satto apariyādinno hoti, na kiñci aparatthadīpanaṃ na sijjhati. Tena vuttaṃ – ‘‘yā tesaṃ tesaṃ sattāna’’nti. Tamhi tamhīti ayaṃ jātigativasena anekesaṃ sattanikāyānaṃ sādhāraṇaniddeso. Sattanikāyeti sattānaṃ nikāye, sattaghaṭāyaṃ sattasamūheti attho.
जातीति अयं जातिसद्दो अनेकत्थो। तथा हेस ‘‘एकम्पि जातिं, द्वेपि जातियो’’ति (पारा॰ १२; म॰ नि॰ २.२५७) एत्थ भवे आगतो। ‘‘अत्थि विसाखे , निगण्ठा नाम समणजातिका’’ति (अ॰ नि॰ ३.७१) एत्थ निकाये। ‘‘तिरिया नाम तिणजाति नाभिया उग्गन्त्वा नभं आहच्च ठिता अहोसी’’ति (अ॰ नि॰ ५.१९६) एत्थ पञ्ञत्तियं। ‘‘जाति द्वीहि खन्धेहि सङ्गहिता’’ति (धातु॰ ७१) एत्थ सङ्खतलक्खणे। ‘‘यं, भिक्खवे, मातुकुच्छिम्हि पठमं चित्तं उप्पन्नं, पठमं विञ्ञाणं पातुभूतं, तदुपादाय सावस्स जाती’’ति (महाव॰ १२४) एत्थ पटिसन्धियं। ‘‘सम्पतिजातो, आनन्द, बोधिसत्तो’’ति (म॰ नि॰ ३.२०७) एत्थ पसूतियं। ‘‘अनुपक्कुट्ठो जातिवादेना’’ति (दी॰ नि॰ १.३३१) एत्थ कुले। ‘‘यतोहं, भगिनि, अरियाय जातिया जातो’’ति (म॰ नि॰ २.३५१) एत्थ अरियसीले। इध पनायं सविकारेसु पठमाभिनिब्बत्तक्खन्धेसु वत्तति। तस्मा जायमानकवसेन जातीति इदमेत्थ सभावपच्चत्तं। सञ्जायनवसेन सञ्जातीति उपसग्गेन पदं वड्ढितं। ओक्कमनवसेन ओक्कन्ति। जायनट्ठेन वा जाति, सा अपरिपुण्णायतनवसेन युत्ता। सञ्जायनट्ठेन सञ्जाति, सा परिपुण्णायतनवसेन युत्ता। ओक्कमनट्ठेन ओक्कन्ति, सा अण्डजजलाबुजवसेन युत्ता। ते हि अण्डकोसञ्च वत्थिकोसञ्च ओक्कमन्ति, ओक्कमन्तापि पविसन्ता विय पटिसन्धिं गण्हन्ति। अभिनिब्बत्तनट्ठेन अभिनिब्बत्ति। सा संसेदजओपपातिकवसेन युत्ता। ते हि पाकटा एव हुत्वा निब्बत्तन्ति। अयं ताव सम्मुतिकथा।
Jātīti ayaṃ jātisaddo anekattho. Tathā hesa ‘‘ekampi jātiṃ, dvepi jātiyo’’ti (pārā. 12; ma. ni. 2.257) ettha bhave āgato. ‘‘Atthi visākhe , nigaṇṭhā nāma samaṇajātikā’’ti (a. ni. 3.71) ettha nikāye. ‘‘Tiriyā nāma tiṇajāti nābhiyā uggantvā nabhaṃ āhacca ṭhitā ahosī’’ti (a. ni. 5.196) ettha paññattiyaṃ. ‘‘Jāti dvīhi khandhehi saṅgahitā’’ti (dhātu. 71) ettha saṅkhatalakkhaṇe. ‘‘Yaṃ, bhikkhave, mātukucchimhi paṭhamaṃ cittaṃ uppannaṃ, paṭhamaṃ viññāṇaṃ pātubhūtaṃ, tadupādāya sāvassa jātī’’ti (mahāva. 124) ettha paṭisandhiyaṃ. ‘‘Sampatijāto, ānanda, bodhisatto’’ti (ma. ni. 3.207) ettha pasūtiyaṃ. ‘‘Anupakkuṭṭho jātivādenā’’ti (dī. ni. 1.331) ettha kule. ‘‘Yatohaṃ, bhagini, ariyāya jātiyā jāto’’ti (ma. ni. 2.351) ettha ariyasīle. Idha panāyaṃ savikāresu paṭhamābhinibbattakkhandhesu vattati. Tasmā jāyamānakavasena jātīti idamettha sabhāvapaccattaṃ. Sañjāyanavasena sañjātīti upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ. Okkamanavasena okkanti. Jāyanaṭṭhena vā jāti, sā aparipuṇṇāyatanavasena yuttā. Sañjāyanaṭṭhena sañjāti, sā paripuṇṇāyatanavasena yuttā. Okkamanaṭṭhena okkanti, sā aṇḍajajalābujavasena yuttā. Te hi aṇḍakosañca vatthikosañca okkamanti, okkamantāpi pavisantā viya paṭisandhiṃ gaṇhanti. Abhinibbattanaṭṭhena abhinibbatti. Sā saṃsedajaopapātikavasena yuttā. Te hi pākaṭā eva hutvā nibbattanti. Ayaṃ tāva sammutikathā.
इदानि परमत्थकथा होति। खन्धा एव हि परमत्थतो पातुभवन्ति, न सत्ता। तत्थ च खन्धानन्ति एकवोकारभवे एकस्स, चतुवोकारभवे चतुन्नं, पञ्चवोकारभवे पञ्चन्नं गहणं वेदितब्बं। पातुभावोति उप्पत्ति। आयतनानन्ति एत्थ तत्र तत्र उप्पज्जमानायतनवसेन सङ्गहो वेदितब्बो। पटिलाभोति सन्ततियं पातुभावोयेव; पातुभवन्तानेव हि तानि पटिलद्धानि नाम होन्ति। अयं वुच्चति जातीति अयं जाति नाम कथियति। सा पनेसा तत्थ तत्थ भवे पठमाभिनिब्बत्तिलक्खणा, नीय्यातनरसा, अतीतभवतो इध उम्मुज्जनपच्चुपट्ठाना, फलवसेन दुक्खविचित्ततापच्चुपट्ठाना वा।
Idāni paramatthakathā hoti. Khandhā eva hi paramatthato pātubhavanti, na sattā. Tattha ca khandhānanti ekavokārabhave ekassa, catuvokārabhave catunnaṃ, pañcavokārabhave pañcannaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ. Pātubhāvoti uppatti. Āyatanānanti ettha tatra tatra uppajjamānāyatanavasena saṅgaho veditabbo. Paṭilābhoti santatiyaṃ pātubhāvoyeva; pātubhavantāneva hi tāni paṭiladdhāni nāma honti. Ayaṃ vuccati jātīti ayaṃ jāti nāma kathiyati. Sā panesā tattha tattha bhave paṭhamābhinibbattilakkhaṇā, nīyyātanarasā, atītabhavato idha ummujjanapaccupaṭṭhānā, phalavasena dukkhavicittatāpaccupaṭṭhānā vā.
इदानि ‘जातिया दुक्खट्ठो वेदितब्बो’ति अयञ्हि जाति सयं न दुक्खा, दुक्खुप्पत्तिया पन वत्थुभावेन दुक्खाति वुत्ता। कतरदुक्खस्स पनायं वत्थूति? यं तं बालपण्डितसुत्तादीसु (म॰ नि॰ ३.२४६ आदयो) भगवतापि उपमावसेन पकासितं आपायिकंदुक्खं, यञ्च सुगतियं मनुस्सलोके गब्भोक्कन्तिमूलकादिभेदं दुक्खं उप्पज्जति, तस्स सब्बस्सापि एसा वत्थु। तत्रिदं गब्भोक्कन्तिमूलकादिभेदं दुक्खं – अयञ्हि सत्तो मातुकुच्छिम्हि निब्बत्तमानो न उप्पलपदुमपुण्डरीकादीसु निब्बत्तति। अथ खो हेट्ठा आमासयस्स उपरि पक्कासयस्स उदरपटलपिट्ठिकण्डकानं वेमज्झे परमसम्बाधे तिब्बन्धकारे नानाकुणपगन्धपरिभाविते असुचिपरमदुग्गन्धपवनविचरिते अधिमत्तजेगुच्छे कुच्छिप्पदेसे पूतिमच्छपूतिकुम्मासचन्दनिकादीसु किमि विय निब्बत्तति। सो तत्थ निब्बत्तो दस मासे मातुकुच्छिसम्भवेन उस्मना पुटपाकं विय पच्चमानो पिट्ठपिण्डि विय सेदियमानो समिञ्जनपसारणादिरहितो अधिमत्तं दुक्खं पच्चनुभोतीति। इदं ताव ‘गब्भोक्कन्तिमूलकं’ दुक्खं।
Idāni ‘jātiyā dukkhaṭṭho veditabbo’ti ayañhi jāti sayaṃ na dukkhā, dukkhuppattiyā pana vatthubhāvena dukkhāti vuttā. Kataradukkhassa panāyaṃ vatthūti? Yaṃ taṃ bālapaṇḍitasuttādīsu (ma. ni. 3.246 ādayo) bhagavatāpi upamāvasena pakāsitaṃ āpāyikaṃdukkhaṃ, yañca sugatiyaṃ manussaloke gabbhokkantimūlakādibhedaṃ dukkhaṃ uppajjati, tassa sabbassāpi esā vatthu. Tatridaṃ gabbhokkantimūlakādibhedaṃ dukkhaṃ – ayañhi satto mātukucchimhi nibbattamāno na uppalapadumapuṇḍarīkādīsu nibbattati. Atha kho heṭṭhā āmāsayassa upari pakkāsayassa udarapaṭalapiṭṭhikaṇḍakānaṃ vemajjhe paramasambādhe tibbandhakāre nānākuṇapagandhaparibhāvite asuciparamaduggandhapavanavicarite adhimattajegucche kucchippadese pūtimacchapūtikummāsacandanikādīsu kimi viya nibbattati. So tattha nibbatto dasa māse mātukucchisambhavena usmanā puṭapākaṃ viya paccamāno piṭṭhapiṇḍi viya sediyamāno samiñjanapasāraṇādirahito adhimattaṃ dukkhaṃ paccanubhotīti. Idaṃ tāva ‘gabbhokkantimūlakaṃ’ dukkhaṃ.
यं पन सो मातु सहसा उपक्खलनगमननिसीदनउट्ठानपरिवत्तनादीसु सुराधुत्तहत्थगतो एळको विय अहिगुण्ठिकहत्थगतो सप्पपोतको विय च आकड्ढनपरिकड्ढनओधुनननिद्धुननादिना उपक्कमेन अधिमत्तं दुक्खमनुभवति, यञ्च मातु सीतुदकपानकाले सीतनरकूपपन्नो विय, उण्हयागुभत्तादिअज्झोहरणकाले अङ्गारवुट्ठिसम्परिकिण्णो विय, लोणम्बिलादिअज्झोहरणकाले खारापटिच्छकादिकम्मकारणप्पत्तो विय तिब्बं दुक्खमनुभोति – इदं ‘गब्भपरिहरणमूलकं’ दुक्खं।
Yaṃ pana so mātu sahasā upakkhalanagamananisīdanauṭṭhānaparivattanādīsu surādhuttahatthagato eḷako viya ahiguṇṭhikahatthagato sappapotako viya ca ākaḍḍhanaparikaḍḍhanaodhunananiddhunanādinā upakkamena adhimattaṃ dukkhamanubhavati, yañca mātu sītudakapānakāle sītanarakūpapanno viya, uṇhayāgubhattādiajjhoharaṇakāle aṅgāravuṭṭhisamparikiṇṇo viya, loṇambilādiajjhoharaṇakāle khārāpaṭicchakādikammakāraṇappatto viya tibbaṃ dukkhamanubhoti – idaṃ ‘gabbhapariharaṇamūlakaṃ’ dukkhaṃ.
यं पनस्स मूळ्हगब्भाय मातुया मित्तामच्चसुहज्जादीहिपि अदस्सनारहे दुक्खुप्पत्तिट्ठाने छेदनफालनादीहि दुक्खं उप्पज्जति – इदं ‘गब्भविपत्तिमूलकं’ दुक्खं। यं विजायमानाय मातुया कम्मजेहि वातेहि परिवत्तेत्वा नरकपपातं विय अतिभयानकं योनिमग्गं पटिपातियमानस्स परमसम्बाधेन योनिमुखेन ताळच्छिग्गळेन विय निक्कड्ढियमानस्स महानागस्स नरकसत्तस्स विय च सङ्घाटपब्बतेहि विचुण्णियमानस्स दुक्खं उप्पज्जति – इदं ‘विजायनमूलकं’ दुक्खं। यं पन जातस्स तरुणवणसदिसस्स सुकुमारसरीरस्स हत्थग्गहणन्हापनधोवनचोळपरिमज्जनादिकाले सूचिमुखखुरधारविज्झनफालनसदिसं दुक्खं उप्पज्जति – इदं मातुकुच्छितो ‘बहि निक्खमनमूलकं’ दुक्खं। यं ततो परं पवत्तियं अत्तनाव अत्तानं वधन्तस्स, अचेलकवतादिवसेन आतापनपरितापनानुयोगमनुयुत्तस्स, कोधवसेन अभुञ्जन्तस्स, उब्बन्धन्तस्स च दुक्खं होति – इदं ‘अत्तूपक्कममूलकं’ दुक्खं।
Yaṃ panassa mūḷhagabbhāya mātuyā mittāmaccasuhajjādīhipi adassanārahe dukkhuppattiṭṭhāne chedanaphālanādīhi dukkhaṃ uppajjati – idaṃ ‘gabbhavipattimūlakaṃ’ dukkhaṃ. Yaṃ vijāyamānāya mātuyā kammajehi vātehi parivattetvā narakapapātaṃ viya atibhayānakaṃ yonimaggaṃ paṭipātiyamānassa paramasambādhena yonimukhena tāḷacchiggaḷena viya nikkaḍḍhiyamānassa mahānāgassa narakasattassa viya ca saṅghāṭapabbatehi vicuṇṇiyamānassa dukkhaṃ uppajjati – idaṃ ‘vijāyanamūlakaṃ’ dukkhaṃ. Yaṃ pana jātassa taruṇavaṇasadisassa sukumārasarīrassa hatthaggahaṇanhāpanadhovanacoḷaparimajjanādikāle sūcimukhakhuradhāravijjhanaphālanasadisaṃ dukkhaṃ uppajjati – idaṃ mātukucchito ‘bahi nikkhamanamūlakaṃ’ dukkhaṃ. Yaṃ tato paraṃ pavattiyaṃ attanāva attānaṃ vadhantassa, acelakavatādivasena ātāpanaparitāpanānuyogamanuyuttassa, kodhavasena abhuñjantassa, ubbandhantassa ca dukkhaṃ hoti – idaṃ ‘attūpakkamamūlakaṃ’ dukkhaṃ.
यं पन परतो वधबन्धनादीनि अनुभवन्तस्स दुक्खं उप्पज्जति – इदं ‘परूपक्कममूलकं’ दुक्खन्ति। इति इमस्स सब्बस्सापि दुक्खस्स अयं जाति वत्थुमेव होतीति। तेनेतं वुच्चति –
Yaṃ pana parato vadhabandhanādīni anubhavantassa dukkhaṃ uppajjati – idaṃ ‘parūpakkamamūlakaṃ’ dukkhanti. Iti imassa sabbassāpi dukkhassa ayaṃ jāti vatthumeva hotīti. Tenetaṃ vuccati –
जायेथ नो चे नरकेसु सत्तो,
Jāyetha no ce narakesu satto,
तत्थग्गिदाहादिकमप्पसय्हं।
Tatthaggidāhādikamappasayhaṃ;
लभेथ दुक्खं नु कुहिं पतिट्ठं,
Labhetha dukkhaṃ nu kuhiṃ patiṭṭhaṃ,
इच्चाह दुक्खाति मुनीध जाति॥
Iccāha dukkhāti munīdha jāti.
दुक्खं तिरच्छेसु कसापतोद-
Dukkhaṃ tiracchesu kasāpatoda-
दण्डाभिघातादिभवं अनेकं।
Daṇḍābhighātādibhavaṃ anekaṃ;
यं तं कथं तत्थ भवेय्य जातिं,
Yaṃ taṃ kathaṃ tattha bhaveyya jātiṃ,
विना तहिं जाति ततोपि दुक्खा॥
Vinā tahiṃ jāti tatopi dukkhā.
पेतेसु दुक्खं पन खुप्पिपासा-
Petesu dukkhaṃ pana khuppipāsā-
वातातपादिप्पभवं विचित्तं।
Vātātapādippabhavaṃ vicittaṃ;
यस्मा अजातस्स न तत्थ अत्थि,
Yasmā ajātassa na tattha atthi,
तस्मापि दुक्खं मुनि जातिमाह॥
Tasmāpi dukkhaṃ muni jātimāha.
तिब्बन्धकारे च असय्हसीते,
Tibbandhakāre ca asayhasīte,
लोकन्तरे यं असुरेसु दुक्खं।
Lokantare yaṃ asuresu dukkhaṃ;
न तं भवे तत्थ न चस्स जाति,
Na taṃ bhave tattha na cassa jāti,
यतो अयं जाति ततोपि दुक्खा॥
Yato ayaṃ jāti tatopi dukkhā.
यञ्चापि गूथनरके विय मातुगब्भे,
Yañcāpi gūthanarake viya mātugabbhe,
सत्तो वसं चिरमतो बहि निक्खमनञ्च।
Satto vasaṃ ciramato bahi nikkhamanañca;
पप्पोति दुक्खमतिघोरमिदम्पि नत्थि,
Pappoti dukkhamatighoramidampi natthi,
जातिं विना इतिपि जातिरयञ्हि दुक्खा॥
Jātiṃ vinā itipi jātirayañhi dukkhā.
किं भासितेन बहुना ननु यं कुहिञ्चि,
Kiṃ bhāsitena bahunā nanu yaṃ kuhiñci,
अत्थीध किञ्चिदपि दुक्खमिदं कदाचि।
Atthīdha kiñcidapi dukkhamidaṃ kadāci;
नेवत्थि जातिविरहे यदतो महेसी,
Nevatthi jātivirahe yadato mahesī,
दुक्खाति सब्बपठमं इममाह जातिन्ति॥
Dukkhāti sabbapaṭhamaṃ imamāha jātinti.
जरानिद्देसो
Jarāniddeso
१९२. जरानिद्देसे जराति सभावपच्चत्तं। जीरणताति आकारनिद्देसो। खण्डिच्चन्तिआदयो तयो कालातिक्कमे किच्चनिद्देसा। पच्छिमा द्वे पकतिनिद्देसा। अयञ्हि जराति इमिना पदेन सभावतो दीपिता, तेनस्सा इदं सभावपच्चत्तं। जीरणताति इमिना आकारतो , तेनस्सायं आकारनिद्देसो। खण्डिच्चन्ति इमिना कालातिक्कमे दन्तनखानं खण्डितभावकरणकिच्चतो। पालिच्चन्ति इमिना केसलोमानं पलितभावकरणकिच्चतो। वलित्तचताति इमिना मंसं मिलापेत्वा तचे वलित्तभावकरणकिच्चतो दीपिता। तेनस्सा इमे खण्डिच्चन्ति आदयो तयो कालातिक्कमे किच्चनिद्देसा। तेहि इमेसं विकारानं दस्सनवसेन पाकटीभूताति पाकटजरा दस्सिता। यथेव हि उदकस्स वा वातस्स वा अग्गिनो वा तिणरुक्खादीनं संसग्गपलिभग्गताय वा झामताय वा गतमग्गो पाकटो होति, न च सो गतमग्गो तानेव उदकादीनि, एवमेव जराय दन्तादीसु खण्डिच्चादिवसेन गतमग्गो पाकटो, चक्खुं उम्मीलेत्वापि गय्हति। न च खण्डिच्चादीनेव जरा; न हि जरा चक्खुविञ्ञेय्या होति।
192. Jarāniddese jarāti sabhāvapaccattaṃ. Jīraṇatāti ākāraniddeso. Khaṇḍiccantiādayo tayo kālātikkame kiccaniddesā. Pacchimā dve pakatiniddesā. Ayañhi jarāti iminā padena sabhāvato dīpitā, tenassā idaṃ sabhāvapaccattaṃ. Jīraṇatāti iminā ākārato , tenassāyaṃ ākāraniddeso. Khaṇḍiccanti iminā kālātikkame dantanakhānaṃ khaṇḍitabhāvakaraṇakiccato. Pāliccanti iminā kesalomānaṃ palitabhāvakaraṇakiccato. Valittacatāti iminā maṃsaṃ milāpetvā tace valittabhāvakaraṇakiccato dīpitā. Tenassā ime khaṇḍiccanti ādayo tayo kālātikkame kiccaniddesā. Tehi imesaṃ vikārānaṃ dassanavasena pākaṭībhūtāti pākaṭajarā dassitā. Yatheva hi udakassa vā vātassa vā aggino vā tiṇarukkhādīnaṃ saṃsaggapalibhaggatāya vā jhāmatāya vā gatamaggo pākaṭo hoti, na ca so gatamaggo tāneva udakādīni, evameva jarāya dantādīsu khaṇḍiccādivasena gatamaggo pākaṭo, cakkhuṃ ummīletvāpi gayhati. Na ca khaṇḍiccādīneva jarā; na hi jarā cakkhuviññeyyā hoti.
आयुनो संहानि इन्द्रियानं परिपाकोति इमेहि पन पदेहि कालातिक्कमेयेव अभिब्यत्ताय आयुक्खयचक्खादिइन्द्रियपरिपाकसङ्खाताय पकतिया दीपिता। तेनस्सिमे पच्छिमा द्वे पकतिनिद्देसाति वेदितब्बा। तत्थ यस्मा जरं पत्तस्स आयु हायति तस्मा जरा ‘‘आयुनो संहानी’’ति फलूपचारेन वुत्ता। यस्मा दहरकाले सुप्पसन्नानि सुखुमम्पि अत्तनो विसयं सुखेनेव गण्हनसमत्थानि चक्खादीनि इन्द्रियानि जरं पत्तस्स परिपक्कानि आलुळितानि अविसदानि ओळारिकम्पि अत्तनो विसयं गहेतुं असमत्थानि होन्ति, तस्मा ‘‘इन्द्रियानं परिपाको’’ति फलूपचारेनेव वुत्ता।
Āyunosaṃhāni indriyānaṃ paripākoti imehi pana padehi kālātikkameyeva abhibyattāya āyukkhayacakkhādiindriyaparipākasaṅkhātāya pakatiyā dīpitā. Tenassime pacchimā dve pakatiniddesāti veditabbā. Tattha yasmā jaraṃ pattassa āyu hāyati tasmā jarā ‘‘āyuno saṃhānī’’ti phalūpacārena vuttā. Yasmā daharakāle suppasannāni sukhumampi attano visayaṃ sukheneva gaṇhanasamatthāni cakkhādīni indriyāni jaraṃ pattassa paripakkāni āluḷitāni avisadāni oḷārikampi attano visayaṃ gahetuṃ asamatthāni honti, tasmā ‘‘indriyānaṃ paripāko’’ti phalūpacāreneva vuttā.
सा पनेसा एवं निद्दिट्ठा सब्बापि जरा पाकटा पटिच्छन्नाति दुविधा होति। तत्थ दन्तादीसु खण्डादिभावदस्सनतो रूपधम्मेसु जरा ‘पाकटजरा’ नाम। अरूपधम्मेसु पन जरा तादिसस्स विकारस्स अदस्सनतो ‘पटिच्छन्नजरा’ नाम। तत्थ य्वायं खण्डादिभावो दिस्सति, सो तादिसानं दन्तादीनं सुविञ्ञेय्यत्ता वण्णोयेव। तं चक्खुना दिस्वा मनोद्वारेन चिन्तेत्वा ‘‘इमे दन्ता जराय पहटा’’ति जरं जानाति, उदकट्ठाने बद्धानि गोसिङ्गादीनि ओलोकेत्वा हेट्ठा उदकस्स अत्थिभावं जाननं विय। पुन अवीचि सवीचीति एवम्पि अयं जरा दुविधा होति। तत्थ मणिकनकरजतपवाळचन्दसूरियादीनं मन्ददसकादीसु पाणीनं विय च पुप्फफलपल्लवादीसु अपाणीनं विय च अन्तरन्तरा वण्णविसेसादीनं दुब्बिञ्ञेय्यत्ता जरा ‘अवीचिजरा’ नाम, निरन्तरजराति अत्थो। ततो अञ्ञेसु पन यथावुत्तेसु अन्तरन्तरा वण्णविसेसादीनं सुविञ्ञेय्यत्ता जरा ‘सवीचिजरा’ नाम।
Sā panesā evaṃ niddiṭṭhā sabbāpi jarā pākaṭā paṭicchannāti duvidhā hoti. Tattha dantādīsu khaṇḍādibhāvadassanato rūpadhammesu jarā ‘pākaṭajarā’ nāma. Arūpadhammesu pana jarā tādisassa vikārassa adassanato ‘paṭicchannajarā’ nāma. Tattha yvāyaṃ khaṇḍādibhāvo dissati, so tādisānaṃ dantādīnaṃ suviññeyyattā vaṇṇoyeva. Taṃ cakkhunā disvā manodvārena cintetvā ‘‘ime dantā jarāya pahaṭā’’ti jaraṃ jānāti, udakaṭṭhāne baddhāni gosiṅgādīni oloketvā heṭṭhā udakassa atthibhāvaṃ jānanaṃ viya. Puna avīci savīcīti evampi ayaṃ jarā duvidhā hoti. Tattha maṇikanakarajatapavāḷacandasūriyādīnaṃ mandadasakādīsu pāṇīnaṃ viya ca pupphaphalapallavādīsu apāṇīnaṃ viya ca antarantarā vaṇṇavisesādīnaṃ dubbiññeyyattā jarā ‘avīcijarā’ nāma, nirantarajarāti attho. Tato aññesu pana yathāvuttesu antarantarā vaṇṇavisesādīnaṃ suviññeyyattā jarā ‘savīcijarā’ nāma.
तत्थ सवीचिजरा उपादिन्नानुपादिन्नकवसेन एवं दीपेतब्बा – दहरकुमारकानञ्हि पठममेव खीरदन्ता नाम उट्ठहन्ति, न ते थिरा। तेसु पन पतितेसु पुन दन्ता उट्ठहन्ति। ते पठममेव सेता होन्ति, जरावातेन पन पहटकाले काळका होन्ति। केसा पन पठममेव तम्बापि होन्ति काळकापि सेतापि। छवि पन सलोहितिका होति। वड्ढन्तानं वड्ढन्तानं ओदातानं ओदातभावो, काळकानं काळकभावो पञ्ञायति, जरावातेन पन पहटकाले वळिं गण्हाति। सब्बम्पि सस्सं वपितकाले सेतं होति, पच्छा नीलं, जरावातेन पन पहटकाले पण्डुकं होति। अम्बङ्कुरेनापि दीपेतुं वट्टति एव। अयं वुच्चति जराति अयं जरा नाम कथियति। सा पनेसा खन्धपरिपाकलक्खणा, मरणूपनयनरसा, योब्बनविनासपच्चुपट्ठाना।
Tattha savīcijarā upādinnānupādinnakavasena evaṃ dīpetabbā – daharakumārakānañhi paṭhamameva khīradantā nāma uṭṭhahanti, na te thirā. Tesu pana patitesu puna dantā uṭṭhahanti. Te paṭhamameva setā honti, jarāvātena pana pahaṭakāle kāḷakā honti. Kesā pana paṭhamameva tambāpi honti kāḷakāpi setāpi. Chavi pana salohitikā hoti. Vaḍḍhantānaṃ vaḍḍhantānaṃ odātānaṃ odātabhāvo, kāḷakānaṃ kāḷakabhāvo paññāyati, jarāvātena pana pahaṭakāle vaḷiṃ gaṇhāti. Sabbampi sassaṃ vapitakāle setaṃ hoti, pacchā nīlaṃ, jarāvātena pana pahaṭakāle paṇḍukaṃ hoti. Ambaṅkurenāpi dīpetuṃ vaṭṭati eva. Ayaṃ vuccati jarāti ayaṃ jarā nāma kathiyati. Sā panesā khandhaparipākalakkhaṇā, maraṇūpanayanarasā, yobbanavināsapaccupaṭṭhānā.
‘जराय दुक्खट्ठो वेदितब्बो’ति एत्थ पन अयम्पि सयं न दुक्खा, दुक्खस्स पन वत्थुभावेन दुक्खाति वुत्ता। कतरस्स दुक्खस्स? कायदुक्खस्स चेव दोमनस्सदुक्खस्स च। जिण्णस्स हि अत्तभावो जरसकटं विय दुब्बलो होति, ठातुं वा गन्तुं वा निसीदितुं वा वायमन्तस्स बलवं कायदुक्खं उप्पज्जति; पुत्तदारे यथापुरे असल्लक्खेन्ते दोमनस्सं उप्पज्जति। इति इमेसं द्विन्नम्पि दुक्खानं वत्थुभावेन दुक्खाति वेदितब्बा। अपिच –
‘Jarāya dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana ayampi sayaṃ na dukkhā, dukkhassa pana vatthubhāvena dukkhāti vuttā. Katarassa dukkhassa? Kāyadukkhassa ceva domanassadukkhassa ca. Jiṇṇassa hi attabhāvo jarasakaṭaṃ viya dubbalo hoti, ṭhātuṃ vā gantuṃ vā nisīdituṃ vā vāyamantassa balavaṃ kāyadukkhaṃ uppajjati; puttadāre yathāpure asallakkhente domanassaṃ uppajjati. Iti imesaṃ dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhāti veditabbā. Apica –
अङ्गानं सिथिलभावा, इन्द्रियानं विकारतो।
Aṅgānaṃ sithilabhāvā, indriyānaṃ vikārato;
योब्बनस्स विनासेन, बलस्स उपघाततो॥
Yobbanassa vināsena, balassa upaghātato.
विप्पवासा सतादीनं, पुत्तदारेहि अत्तनो।
Vippavāsā satādīnaṃ, puttadārehi attano;
अपसादनीयतो चेव, भीय्यो बालत्तपत्तिया॥
Apasādanīyato ceva, bhīyyo bālattapattiyā.
पप्पोति दुक्खं यं मच्चो, कायिकं मानसं तथा।
Pappoti dukkhaṃ yaṃ macco, kāyikaṃ mānasaṃ tathā;
सब्बमेतं जराहेतु, यस्मा तस्मा जरा दुखाति॥
Sabbametaṃ jarāhetu, yasmā tasmā jarā dukhāti.
मरणनिद्देसो
Maraṇaniddeso
१९३. मरणनिद्देसे चवनकवसेन चुति; एकचतुपञ्चक्खन्धाय चुतिया सामञ्ञवचनमेतं। चवनताति भाववचनेन लक्खणनिदस्सनं। भेदोति चुतिखन्धानं भङ्गुप्पत्तिपरिदीपनं । अन्तरधानन्ति घटस्स विय भिन्नस्स भिन्नानं चुतिखन्धानं येन केनचि परियायेन ठानाभावपरिदीपनं। मच्चु मरणन्ति मच्चुसङ्खातं मरणं। कालो नाम अन्तको, तस्स किरिया कालकिरिया। एत्तावता सम्मुतिया मरणं दीपितं होति।
193. Maraṇaniddese cavanakavasena cuti; ekacatupañcakkhandhāya cutiyā sāmaññavacanametaṃ. Cavanatāti bhāvavacanena lakkhaṇanidassanaṃ. Bhedoti cutikhandhānaṃ bhaṅguppattiparidīpanaṃ . Antaradhānanti ghaṭassa viya bhinnassa bhinnānaṃ cutikhandhānaṃ yena kenaci pariyāyena ṭhānābhāvaparidīpanaṃ. Maccu maraṇanti maccusaṅkhātaṃ maraṇaṃ. Kālo nāma antako, tassa kiriyā kālakiriyā. Ettāvatā sammutiyā maraṇaṃ dīpitaṃ hoti.
इदानि परमत्थेन दीपेतुं खन्धानं भेदोतिआदिमाह। परमत्थेन हि खन्धायेव भिज्जन्ति, न सत्तो नाम कोचि मरति। खन्धेसु पन भिज्जमानेसु सत्तो मरति भिन्नेसु मतोति वोहारो होति। एत्थ च चतुपञ्चवोकारवसेन खन्धानं भेदो, एकवोकारवसेन कळेवरस्स निक्खेपो; चतुवोकारवसेन वा खन्धानं भेदो, सेसद्वयवसेन कळेवरस्स निक्खेपो वेदितब्बो। कस्मा? भवद्वयेपि रूपकायसङ्खातस्स कळेवरस्स सम्भवतो। यस्मा वा चातुमहाराजिकादीसु खन्धा भिज्जन्तेव, न किञ्चि निक्खिपति, तस्मा तेसं वसेन खन्धानं भेदो। मनुस्सादीसु कळेवरस्स निक्खेपो। एत्थ च कळेवरस्स निक्खेपकरणतो मरणं ‘‘कळेवरस्स निक्खेपो’’ति वुत्तं।
Idāni paramatthena dīpetuṃ khandhānaṃ bhedotiādimāha. Paramatthena hi khandhāyeva bhijjanti, na satto nāma koci marati. Khandhesu pana bhijjamānesu satto marati bhinnesu matoti vohāro hoti. Ettha ca catupañcavokāravasena khandhānaṃ bhedo, ekavokāravasena kaḷevarassa nikkhepo; catuvokāravasena vā khandhānaṃ bhedo, sesadvayavasena kaḷevarassa nikkhepo veditabbo. Kasmā? Bhavadvayepi rūpakāyasaṅkhātassa kaḷevarassa sambhavato. Yasmā vā cātumahārājikādīsu khandhā bhijjanteva, na kiñci nikkhipati, tasmā tesaṃ vasena khandhānaṃ bhedo. Manussādīsu kaḷevarassa nikkhepo. Ettha ca kaḷevarassa nikkhepakaraṇato maraṇaṃ ‘‘kaḷevarassa nikkhepo’’ti vuttaṃ.
जीवितिन्द्रियस्स उपच्छेदोति इमिना इन्द्रियबद्धस्सेव मरणं नाम होति, अनिन्द्रियबद्धस्स मरणं नाम नत्थीति दस्सेति। ‘सस्सं मतं, रुक्खो मतो’ति इदं पन वोहारमत्तमेव। अत्थतो पन एवरूपानि वचनानि सस्सादीनं खयवयभावमेव दीपेन्ति। इदं वुच्चति मरणन्ति इदं सब्बम्पि मरणं नाम कथियति।
Jīvitindriyassa upacchedoti iminā indriyabaddhasseva maraṇaṃ nāma hoti, anindriyabaddhassa maraṇaṃ nāma natthīti dasseti. ‘Sassaṃ mataṃ, rukkho mato’ti idaṃ pana vohāramattameva. Atthato pana evarūpāni vacanāni sassādīnaṃ khayavayabhāvameva dīpenti. Idaṃ vuccati maraṇanti idaṃ sabbampi maraṇaṃ nāma kathiyati.
अपिचेत्थ खणिकमरणं, सम्मुतिमरणं, समुच्छेदमरणन्ति अयम्पि भेदो वेदितब्बो। तत्थ ‘खणिकमरणं’ नाम पवत्ते रूपारूपधम्मानं भेदो। ‘तिस्सो मतो, फुस्सो मतो’ति इदं ‘सम्मुतिमरणं’ नाम। खीणासवस्स अप्पटिसन्धिका कालकिरिया ‘समुच्छेदमरणं’ नाम। इमस्मिं पनत्थे सम्मुतिमरणं अधिप्पेतं। जातिक्खयमरणं, उपक्कममरणं, सरसमरणं, आयुक्खयमरणं, पुञ्ञक्खयमरणन्तिपि तस्सेव नामं। तयिदं चुतिलक्खणं, वियोगरसं, विप्पवासपच्चुपट्ठानं।
Apicettha khaṇikamaraṇaṃ, sammutimaraṇaṃ, samucchedamaraṇanti ayampi bhedo veditabbo. Tattha ‘khaṇikamaraṇaṃ’ nāma pavatte rūpārūpadhammānaṃ bhedo. ‘Tisso mato, phusso mato’ti idaṃ ‘sammutimaraṇaṃ’ nāma. Khīṇāsavassa appaṭisandhikā kālakiriyā ‘samucchedamaraṇaṃ’ nāma. Imasmiṃ panatthe sammutimaraṇaṃ adhippetaṃ. Jātikkhayamaraṇaṃ, upakkamamaraṇaṃ, sarasamaraṇaṃ, āyukkhayamaraṇaṃ, puññakkhayamaraṇantipi tasseva nāmaṃ. Tayidaṃ cutilakkhaṇaṃ, viyogarasaṃ, vippavāsapaccupaṭṭhānaṃ.
‘मरणस्स दुक्खट्ठो वेदितब्बो’ति एत्थ पन इदम्पि सयं न दुक्खं, दुक्खस्स पन वत्थुभावेन दुक्खन्ति वुत्तं। मरणन्तिकापि हि सारीरिका वेदना, पटिवाते गहिता आदित्ततिणुक्का विय, सरीरं निदहन्ति। नरकनिमित्तादीनं उपट्ठानकाले बलवदोमनस्सं उप्पज्जति। इति इमेसं द्विन्नम्पि दुक्खानं वत्थुभावेन दुक्खन्ति वेदितब्बं। अपि च –
‘Maraṇassa dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana idampi sayaṃ na dukkhaṃ, dukkhassa pana vatthubhāvena dukkhanti vuttaṃ. Maraṇantikāpi hi sārīrikā vedanā, paṭivāte gahitā ādittatiṇukkā viya, sarīraṃ nidahanti. Narakanimittādīnaṃ upaṭṭhānakāle balavadomanassaṃ uppajjati. Iti imesaṃ dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhanti veditabbaṃ. Api ca –
पापस्स पापकम्मादि, निमित्तमनुपस्सतो।
Pāpassa pāpakammādi, nimittamanupassato;
भद्दस्सापसहन्तस्स, वियोगं पियवत्थुकं॥
Bhaddassāpasahantassa, viyogaṃ piyavatthukaṃ.
मीयमानस्स यं दुक्खं, मानसं अविसेसतो।
Mīyamānassa yaṃ dukkhaṃ, mānasaṃ avisesato;
सब्बेसञ्चापि यं सन्धि-बन्धनच्छेदनादिकं॥
Sabbesañcāpi yaṃ sandhi-bandhanacchedanādikaṃ.
वितुज्जमानमम्मानं, होति दुक्खं सरीरजं।
Vitujjamānamammānaṃ, hoti dukkhaṃ sarīrajaṃ;
असय्हमप्पटिकारं, दुक्खस्सेतस्सिदं यतो।
Asayhamappaṭikāraṃ, dukkhassetassidaṃ yato;
मरणं वत्थु तेनेतं, दुक्खमिच्चेव भासितन्ति॥
Maraṇaṃ vatthu tenetaṃ, dukkhamicceva bhāsitanti.
अपिच इमानि जातिजरामरणानि नाम इमेसं सत्तानं वधकपच्चामित्ता विय ओतारं गवेसन्तानि विचरन्ति। यथा हि पुरिसस्स तीसु पच्चामित्तेसु ओतारापेक्खेसु विचरन्तेसु एको वदेय्य – ‘‘अहं असुकअरञ्ञस्स नाम वण्णं कथेत्वा एतं आदाय तत्थ गमिस्सामि, एत्थ मय्हं दुक्करं नत्थी’’ति। दुतियो वदेय्य ‘‘अहं तव एतं गहेत्वा गतकाले पोथेत्वा दुब्बलं करिस्सामि, एत्थ मय्हं दुक्करं नत्थी’’ति। ततियो वदेय्य – ‘‘तया एतस्मिं पोथेत्वा दुब्बले कते तिण्हेन असिना सीसच्छेदनं नाम मय्हं भारो होतू’’ति। ते एवं वत्वा तथा करेय्युं।
Apica imāni jātijarāmaraṇāni nāma imesaṃ sattānaṃ vadhakapaccāmittā viya otāraṃ gavesantāni vicaranti. Yathā hi purisassa tīsu paccāmittesu otārāpekkhesu vicarantesu eko vadeyya – ‘‘ahaṃ asukaaraññassa nāma vaṇṇaṃ kathetvā etaṃ ādāya tattha gamissāmi, ettha mayhaṃ dukkaraṃ natthī’’ti. Dutiyo vadeyya ‘‘ahaṃ tava etaṃ gahetvā gatakāle pothetvā dubbalaṃ karissāmi, ettha mayhaṃ dukkaraṃ natthī’’ti. Tatiyo vadeyya – ‘‘tayā etasmiṃ pothetvā dubbale kate tiṇhena asinā sīsacchedanaṃ nāma mayhaṃ bhāro hotū’’ti. Te evaṃ vatvā tathā kareyyuṃ.
तत्थ पठमपच्चामित्तस्स अरञ्ञस्स वण्णं कथेत्वा तं आदाय तत्थ गतकालो विय सुहज्जञातिमण्डलतो निक्कड्ढित्वा यत्थ कत्थचि निब्बत्तापनं नाम जातिया किच्चं। दुतियस्स पोथेत्वा दुब्बलकरणं विय निब्बत्तक्खन्धेसु निपतित्वा पराधीनमञ्चपरायणभावकरणं जराय किच्चं। ततियस्स तिण्हेन असिना सीसच्छेदनं विय जीवितक्खयपापनं मरणस्स किच्चन्ति वेदितब्बं।
Tattha paṭhamapaccāmittassa araññassa vaṇṇaṃ kathetvā taṃ ādāya tattha gatakālo viya suhajjañātimaṇḍalato nikkaḍḍhitvā yattha katthaci nibbattāpanaṃ nāma jātiyā kiccaṃ. Dutiyassa pothetvā dubbalakaraṇaṃ viya nibbattakkhandhesu nipatitvā parādhīnamañcaparāyaṇabhāvakaraṇaṃ jarāya kiccaṃ. Tatiyassa tiṇhena asinā sīsacchedanaṃ viya jīvitakkhayapāpanaṃ maraṇassa kiccanti veditabbaṃ.
अपिचेत्थ जातिदुक्खं सादीनवमहाकन्तारप्पवेसो विय दट्ठब्बं। जरादुक्खं तत्थ अन्नपानरहितस्स दुब्बल्यं विय दट्ठब्बं। मरणदुक्खं दुब्बलस्स इरियापथपवत्तने विहतपरक्कमस्स वाळादीहि अनयब्यसनापादनं विय दट्ठब्बन्ति।
Apicettha jātidukkhaṃ sādīnavamahākantārappaveso viya daṭṭhabbaṃ. Jarādukkhaṃ tattha annapānarahitassa dubbalyaṃ viya daṭṭhabbaṃ. Maraṇadukkhaṃ dubbalassa iriyāpathapavattane vihataparakkamassa vāḷādīhi anayabyasanāpādanaṃ viya daṭṭhabbanti.
सोकनिद्देसो
Sokaniddeso
१९४. सोकनिद्देसे ब्यसतीति ब्यसनं; हितसुखं खिपति विद्धंसेतीति अत्थो। ञातीनं ब्यसनं ञातिब्यसनं; चोररोगभयादीहि ञातिक्खयो ञातिविनासोति अत्थो। तेन ञातिब्यसनेन फुट्ठस्साति अज्झोत्थटस्स अभिभूतस्स समन्नागतस्साति अत्थो। सेसेसुपि एसेव नयो। अयं पन विसेसो – भोगानं ब्यसनं भोगब्यसनं; राजचोरादिवसेन भोगक्खयो भोगविनासोति अत्थो। रोगोयेव ब्यसनं रोगब्यसनं; रोगो हि आरोग्यं ब्यसति विनासेतीति ब्यसनं। सीलस्स ब्यसनं सीलब्यसनं; दुस्सील्यस्सेतं नामं। सम्मादिट्ठिं विनासयमाना उप्पन्ना दिट्ठियेव ब्यसनं दिट्ठिब्यसनं। एत्थ च पुरिमानि द्वे अनिप्फन्नानि, पच्छिमानि तीणि निप्फन्नानि तिलक्खणब्भाहतानि। पुरिमानि च तीणि नेव कुसलानि न अकुसलानि। सीलदिट्ठिब्यसनद्वयं अकुसलं।
194. Sokaniddese byasatīti byasanaṃ; hitasukhaṃ khipati viddhaṃsetīti attho. Ñātīnaṃ byasanaṃ ñātibyasanaṃ; corarogabhayādīhi ñātikkhayo ñātivināsoti attho. Tena ñātibyasanena phuṭṭhassāti ajjhotthaṭassa abhibhūtassa samannāgatassāti attho. Sesesupi eseva nayo. Ayaṃ pana viseso – bhogānaṃ byasanaṃ bhogabyasanaṃ; rājacorādivasena bhogakkhayo bhogavināsoti attho. Rogoyeva byasanaṃ rogabyasanaṃ; rogo hi ārogyaṃ byasati vināsetīti byasanaṃ. Sīlassa byasanaṃ sīlabyasanaṃ; dussīlyassetaṃ nāmaṃ. Sammādiṭṭhiṃ vināsayamānā uppannā diṭṭhiyeva byasanaṃ diṭṭhibyasanaṃ. Ettha ca purimāni dve anipphannāni, pacchimāni tīṇi nipphannāni tilakkhaṇabbhāhatāni. Purimāni ca tīṇi neva kusalāni na akusalāni. Sīladiṭṭhibyasanadvayaṃ akusalaṃ.
अञ्ञतरञ्ञतरेनाति गहितेसु वा येन केनचि अग्गहितेसु वा मित्तामच्चब्यसनादीसु येन केनचि। समन्नागतस्साति समनुबन्धस्स अपरिमुच्चमानस्स। अञ्ञतरञ्ञतरेन दुक्खधम्मेनाति येन केनचि सोकदुक्खस्स उप्पत्तिहेतुना। सोकोति सोचनकवसेन सोको; इदं तेहि कारणेहि उपज्जनकसोकस्स सभावपच्चत्तं। सोचनाति सोचनाकरो। सोचितत्तन्ति सोचितभावो। अन्तोसोकोति अब्भन्तरे सोको। दुतियपदं उपसग्गवसेन वड्ढितं। सो हि अब्भन्तरे सुक्खापेन्तो विय परिसुक्खापेन्तो विय उप्पज्जतीति ‘‘अन्तोसोको अन्तोपरिसोको’’ति वुच्चति।
Aññataraññatarenāti gahitesu vā yena kenaci aggahitesu vā mittāmaccabyasanādīsu yena kenaci. Samannāgatassāti samanubandhassa aparimuccamānassa. Aññataraññatarena dukkhadhammenāti yena kenaci sokadukkhassa uppattihetunā. Sokoti socanakavasena soko; idaṃ tehi kāraṇehi upajjanakasokassa sabhāvapaccattaṃ. Socanāti socanākaro. Socitattanti socitabhāvo. Antosokoti abbhantare soko. Dutiyapadaṃ upasaggavasena vaḍḍhitaṃ. So hi abbhantare sukkhāpento viya parisukkhāpento viya uppajjatīti ‘‘antosoko antoparisoko’’ti vuccati.
चेतसो परिज्झायनाति चित्तस्स झायनाकारो। सोको हि उप्पज्जमानो अग्गि विय चित्तं झापेति परिदहति, ‘‘चित्तं मे झामं, न मे किञ्चि पटिभाती’’ति वदापेति। दुक्खितो मनो दुम्मनो, तस्स भावो दोमनस्सं। अनुपविट्ठट्ठेन सोकोव सल्लन्ति सोकसल्लं। अयं वुच्चति सोकोति अयं सोको नाम कथियति। सो पनायं किञ्चापि अत्थतो दोमनस्सवेदनाव होति, एवं सन्तेपि अन्तोनिज्झानलक्खणो, चेतसो परिनिज्झायनरसो, अनुसोचनपच्चुपट्ठानो।
Cetaso parijjhāyanāti cittassa jhāyanākāro. Soko hi uppajjamāno aggi viya cittaṃ jhāpeti paridahati, ‘‘cittaṃ me jhāmaṃ, na me kiñci paṭibhātī’’ti vadāpeti. Dukkhito mano dummano, tassa bhāvo domanassaṃ. Anupaviṭṭhaṭṭhena sokova sallanti sokasallaṃ. Ayaṃ vuccati sokoti ayaṃ soko nāma kathiyati. So panāyaṃ kiñcāpi atthato domanassavedanāva hoti, evaṃ santepi antonijjhānalakkhaṇo, cetaso parinijjhāyanaraso, anusocanapaccupaṭṭhāno.
‘सोकस्स दुक्खट्ठो वेदितब्बो’ति एत्थ पन अयं सभावदुक्खत्ता चेव दुक्खस्स च वत्थुभावेन दुक्खोति वुत्तो। कतरदुक्खस्साति? कायिकदुक्खस्स चेव जवनक्खणे च दोमनस्सदुक्खस्स। सोकवेगेन हि हदये महागण्डो उट्ठहित्वा परिपच्चित्वा भिज्जति, मुखतो वा काळलोहितं निक्खमति, बलवं कायदुक्खं उप्पज्जति। ‘‘एत्तका मे ञातयो खयं गता, एत्तका मे भोगा’’ति चिन्तेन्तस्स च बलवं दोमनस्सं उप्पज्जति। इति इमेसं द्विन्नं दुक्खानं वत्थुभावेनपेस दुक्खोति वेदितब्बो। अपिच –
‘Sokassa dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana ayaṃ sabhāvadukkhattā ceva dukkhassa ca vatthubhāvena dukkhoti vutto. Kataradukkhassāti? Kāyikadukkhassa ceva javanakkhaṇe ca domanassadukkhassa. Sokavegena hi hadaye mahāgaṇḍo uṭṭhahitvā paripaccitvā bhijjati, mukhato vā kāḷalohitaṃ nikkhamati, balavaṃ kāyadukkhaṃ uppajjati. ‘‘Ettakā me ñātayo khayaṃ gatā, ettakā me bhogā’’ti cintentassa ca balavaṃ domanassaṃ uppajjati. Iti imesaṃ dvinnaṃ dukkhānaṃ vatthubhāvenapesa dukkhoti veditabbo. Apica –
सत्तानं हदयं सोको, सल्लं विय वितुज्जति।
Sattānaṃ hadayaṃ soko, sallaṃ viya vitujjati;
अग्गितत्तोव नाराचो, भुसञ्च डहते पुन॥
Aggitattova nārāco, bhusañca ḍahate puna.
समावहति च ब्याधि-जरामरणभेदनं।
Samāvahati ca byādhi-jarāmaraṇabhedanaṃ;
दुक्खम्पि विविधं यस्मा, तस्मा दुक्खोति वुच्चतीति॥
Dukkhampi vividhaṃ yasmā, tasmā dukkhoti vuccatīti.
परिदेवनिद्देसो
Paridevaniddeso
१९५. परिदेवनिद्देसे ‘मय्हं धीता, मय्हं पुत्तो’ति एवं आदिस्स आदिस्स देवन्ति रोदन्ति एतेनाति आदेवो। तं तं वण्णं परिकित्तेत्वा परिकित्तेत्वा देवन्ति एतेनाति परिदेवो। ततो परानि द्वे द्वे पदानि पुरिमद्वयस्सेव आकारभावनिद्देसवसेन वुत्तानि। वाचाति वचनं। पलापोति तुच्छं निरत्थकवचनं। उपड्ढभणितअञ्ञभणितादिवसेन विरूपो पलापो विप्पलापो। लालप्पोति पुनप्पुनं लपनं। लालप्पनाकारो लालप्पना। लालप्पितस्स भावो लालप्पितत्तं। अयं वुच्चति परिदेवोति अयं परिदेवो नाम कथियति। सो लालप्पनलक्खणो, गुणदोसपरिकित्तनरसो, सम्भमपच्चुपट्ठानो।
195. Paridevaniddese ‘mayhaṃ dhītā, mayhaṃ putto’ti evaṃ ādissa ādissa devanti rodanti etenāti ādevo. Taṃ taṃ vaṇṇaṃ parikittetvā parikittetvā devanti etenāti paridevo. Tato parāni dve dve padāni purimadvayasseva ākārabhāvaniddesavasena vuttāni. Vācāti vacanaṃ. Palāpoti tucchaṃ niratthakavacanaṃ. Upaḍḍhabhaṇitaaññabhaṇitādivasena virūpo palāpo vippalāpo. Lālappoti punappunaṃ lapanaṃ. Lālappanākāro lālappanā. Lālappitassa bhāvo lālappitattaṃ. Ayaṃ vuccati paridevoti ayaṃ paridevo nāma kathiyati. So lālappanalakkhaṇo, guṇadosaparikittanaraso, sambhamapaccupaṭṭhāno.
‘परिदेवस्स दुक्खट्ठो वेदितब्बो’ति एत्थ पन अयम्पि सयं न दुक्खो, कायदुक्खदोमनस्सदुक्खानं पन वत्थुभावेन दुक्खोति वुत्तो। परिदेवन्तो हि अत्तनो खन्धं मुट्ठीहि पोथेति, उभोहि हत्थेहि उरं पहरति पिंसति, सीसेन भित्तिया सद्धिं युज्झति। तेनस्स बलवं कायदुक्खं उप्पज्जति। ‘एत्तका मे ञातयो खयं वयं अब्भत्थं गता’तिआदीनि चिन्तेति। तेनस्स बलवं दोमनस्सं उप्पज्जति। इति इमेसं द्विन्नम्पि दुक्खानं वत्थुभावेन दुक्खोति वेदितब्बो। अपिच –
‘Paridevassa dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana ayampi sayaṃ na dukkho, kāyadukkhadomanassadukkhānaṃ pana vatthubhāvena dukkhoti vutto. Paridevanto hi attano khandhaṃ muṭṭhīhi potheti, ubhohi hatthehi uraṃ paharati piṃsati, sīsena bhittiyā saddhiṃ yujjhati. Tenassa balavaṃ kāyadukkhaṃ uppajjati. ‘Ettakā me ñātayo khayaṃ vayaṃ abbhatthaṃ gatā’tiādīni cinteti. Tenassa balavaṃ domanassaṃ uppajjati. Iti imesaṃ dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhoti veditabbo. Apica –
यं सोकसल्लविहतो परिदेवमानो,
Yaṃ sokasallavihato paridevamāno,
कण्ठोट्ठतालुतलसोसजमप्पसय्हं।
Kaṇṭhoṭṭhatālutalasosajamappasayhaṃ;
भिय्योधिमत्तमधिगच्छतियेव दुक्खं,
Bhiyyodhimattamadhigacchatiyeva dukkhaṃ,
दुक्खोति तेन भगवा परिदेवमाहाति॥
Dukkhoti tena bhagavā paridevamāhāti.
दुक्खदोमनस्सनिद्देसो
Dukkhadomanassaniddeso
१९६-७. दुक्खदोमनस्सनिद्देसा हेट्ठा धम्मसङ्गहट्ठकथायं वण्णितत्ता पाकटा एव। लक्खणादीनि पन तेसं तत्थ वुत्तानेव।
196-7. Dukkhadomanassaniddesā heṭṭhā dhammasaṅgahaṭṭhakathāyaṃ vaṇṇitattā pākaṭā eva. Lakkhaṇādīni pana tesaṃ tattha vuttāneva.
‘दुक्खस्स दुक्खट्ठो वेदितब्बो, दोमनस्सस्स दुक्खट्ठो वेदितब्बो’ति एत्थ पन उभयम्पेतं सयञ्च दुक्खत्ता कायिकचेतसिकदुक्खानञ्च वत्थुभावेन दुक्खन्ति वुत्तं। हत्थपादानञ्हि कण्णनासिकानञ्च छेदनदुक्खेन दुक्खितस्स , अनाथसालायं उच्छिट्ठकपालं पुरतो कत्वा निपन्नस्स, वणमुखेहि पुळुवकेसु निक्खमन्तेसु बलवं कायदुक्खं उप्पज्जति; नानारङ्गरत्तवत्थमनुञ्ञालङ्कारं नक्खत्तं कीळन्तं महाजनं दिस्वा बलवदोमनस्सं उप्पज्जति। एवं ताव दुक्खस्स द्विन्नम्पि दुक्खानं वत्थुभावो वेदितब्बो। अपिच –
‘Dukkhassa dukkhaṭṭho veditabbo, domanassassa dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana ubhayampetaṃ sayañca dukkhattā kāyikacetasikadukkhānañca vatthubhāvena dukkhanti vuttaṃ. Hatthapādānañhi kaṇṇanāsikānañca chedanadukkhena dukkhitassa , anāthasālāyaṃ ucchiṭṭhakapālaṃ purato katvā nipannassa, vaṇamukhehi puḷuvakesu nikkhamantesu balavaṃ kāyadukkhaṃ uppajjati; nānāraṅgarattavatthamanuññālaṅkāraṃ nakkhattaṃ kīḷantaṃ mahājanaṃ disvā balavadomanassaṃ uppajjati. Evaṃ tāva dukkhassa dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvo veditabbo. Apica –
पीळेति कायिकमिदं, दुक्खं दुक्खञ्च मानसं भिय्यो।
Pīḷeti kāyikamidaṃ, dukkhaṃ dukkhañca mānasaṃ bhiyyo;
जनयति यस्मा तस्मा, दुक्खन्ति विसेसतो वुत्तन्ति॥
Janayati yasmā tasmā, dukkhanti visesato vuttanti.
चेतोदुक्खसमप्पिता पन केसे पकिरिय उरानि पतिपिसेन्ति, आवट्टन्ति, विवट्टन्ति, छिन्नपपातं पपतन्ति, सत्थं आहरन्ति, विसं खादन्ति, रज्जुया उब्बन्धन्ति, अग्गिं पविसन्ति । तं तं विपरीतं वत्थुं तथा तथा विप्पटिसारिनो परिडय्हमानचित्ता चिन्तेन्ति। एवं दोमनस्सस्स उभिन्नम्पि दुक्खानं वत्थुभावो वेदितब्बो। अपिच –
Cetodukkhasamappitā pana kese pakiriya urāni patipisenti, āvaṭṭanti, vivaṭṭanti, chinnapapātaṃ papatanti, satthaṃ āharanti, visaṃ khādanti, rajjuyā ubbandhanti, aggiṃ pavisanti . Taṃ taṃ viparītaṃ vatthuṃ tathā tathā vippaṭisārino pariḍayhamānacittā cintenti. Evaṃ domanassassa ubhinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvo veditabbo. Apica –
पीळेति यतो चित्तं, कायस्स च पीळनं समावहति।
Pīḷeti yato cittaṃ, kāyassa ca pīḷanaṃ samāvahati;
दुक्खन्ति दोमनस्सम्पि, दोमनस्सं ततो अहूति॥
Dukkhanti domanassampi, domanassaṃ tato ahūti.
उपायासनिद्देसो
Upāyāsaniddeso
१९८. उपायासनिद्देसे आयासनट्ठेन आयासो; संसीदनविसीदनाकारप्पवत्तस्स चित्तकिलमथस्सेतं नामं। बलवं आयासो उपायासो। आयासितभावो आयासितत्तं। उपायासितभावो उपायासितत्तं। अयं वुच्चति उपायासोति अयं उपायासो नाम कथियति। सो पनेस ब्यासत्तिलक्खणो, नित्थुननरसो, विसादपच्चुपट्ठानो।
198. Upāyāsaniddese āyāsanaṭṭhena āyāso; saṃsīdanavisīdanākārappavattassa cittakilamathassetaṃ nāmaṃ. Balavaṃ āyāso upāyāso. Āyāsitabhāvo āyāsitattaṃ. Upāyāsitabhāvo upāyāsitattaṃ. Ayaṃ vuccati upāyāsoti ayaṃ upāyāso nāma kathiyati. So panesa byāsattilakkhaṇo, nitthunanaraso, visādapaccupaṭṭhāno.
‘उपायासस्स दुक्खट्ठो वेदितब्बो’ति एत्थ पन अयम्पि सयं न दुक्खो, उभिन्नम्पि दुक्खानं वत्थुभावेन दुक्खोति वुत्तो। कुपितेन हि रञ्ञा इस्सरियं अच्छिन्दित्वा हतपुत्तभातिकानं आणत्तवधानं भयेन अटविं पविसित्वा निलीनानं महाविसादप्पत्तानं दुक्खट्ठानेन दुक्खसेय्याय दुक्खनिसज्जाय बलवं कायदुक्खं उप्पज्जति। ‘एत्तका नो ञातका, एत्तका भोगा नट्ठा’ति चिन्तेन्तानं बलवदोमनस्सं उप्पज्जति। इति इमेसं द्विन्नम्पि दुक्खानं वत्थुभावेन दुक्खोति वेदितब्बोति। अपिच –
‘Upāyāsassa dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana ayampi sayaṃ na dukkho, ubhinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhoti vutto. Kupitena hi raññā issariyaṃ acchinditvā hataputtabhātikānaṃ āṇattavadhānaṃ bhayena aṭaviṃ pavisitvā nilīnānaṃ mahāvisādappattānaṃ dukkhaṭṭhānena dukkhaseyyāya dukkhanisajjāya balavaṃ kāyadukkhaṃ uppajjati. ‘Ettakā no ñātakā, ettakā bhogā naṭṭhā’ti cintentānaṃ balavadomanassaṃ uppajjati. Iti imesaṃ dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhoti veditabboti. Apica –
चित्तस्स परिदहना, कायस्स विसादना च अधिमत्तं।
Cittassa paridahanā, kāyassa visādanā ca adhimattaṃ;
यं दुक्खमुपायासो, जनेति दुक्खो ततो वुत्तो॥
Yaṃ dukkhamupāyāso, janeti dukkho tato vutto.
एत्थ च मन्दग्गिना अन्तोभाजनेयेव तेलादीनं पाको विय सोको। तिक्खग्गिना पच्चमानस्स भाजनतो बहिनिक्खमनं विय परिदेवो। बहिनिक्खन्तावसेसस्स निक्खमितुम्पि अप्पहोन्तस्स अन्तोभाजनेयेव याव परिक्खया पाको विय उपायासो दट्ठब्बो।
Ettha ca mandagginā antobhājaneyeva telādīnaṃ pāko viya soko. Tikkhagginā paccamānassa bhājanato bahinikkhamanaṃ viya paridevo. Bahinikkhantāvasesassa nikkhamitumpi appahontassa antobhājaneyeva yāva parikkhayā pāko viya upāyāso daṭṭhabbo.
अप्पियसम्पयोगनिद्देसो
Appiyasampayoganiddeso
१९९. अप्पियसम्पयोगनिद्देसे यस्साति ये अस्स। अनिट्ठाति अपरियेसिता। परियेसिता वा होन्तु अपरियेसिता वा, नाममेवेतं अमनापारम्मणानं। मनस्मिं न कमन्ति, न पविसन्तीति अकन्ता। मनस्मिं न अप्पियन्ति, न वा मनं वड्ढेन्तीति अमनापा। रूपातिआदि तेसं सभावनिदस्सनं। अनत्थं कामेन्ति इच्छन्तीति अनत्थकामा। अहितं कामेन्ति इच्छन्तीति अहितकामा। अफासुकं दुक्खविहारं कामेन्ति इच्छन्तीति अफासुककामा। चतूहि योगेहि खेमं निब्भयं विवट्टं न इच्छन्ति, सभयं वट्टमेव नेसं कामेन्ति इच्छन्तीति आयोगक्खेमकामा।
199. Appiyasampayoganiddese yassāti ye assa. Aniṭṭhāti apariyesitā. Pariyesitā vā hontu apariyesitā vā, nāmamevetaṃ amanāpārammaṇānaṃ. Manasmiṃ na kamanti, na pavisantīti akantā. Manasmiṃ na appiyanti, na vā manaṃ vaḍḍhentīti amanāpā. Rūpātiādi tesaṃ sabhāvanidassanaṃ. Anatthaṃ kāmenti icchantīti anatthakāmā. Ahitaṃ kāmenti icchantīti ahitakāmā. Aphāsukaṃ dukkhavihāraṃ kāmenti icchantīti aphāsukakāmā. Catūhi yogehi khemaṃ nibbhayaṃ vivaṭṭaṃ na icchanti, sabhayaṃ vaṭṭameva nesaṃ kāmenti icchantīti āyogakkhemakāmā.
अपिच सद्धादीनं वुद्धिसङ्खातस्स अत्थस्स अकामनतो तेसंयेव हानिसङ्खातस्स अनत्थस्स च कामनतो अनत्थकामा। सद्धादीनंयेव उपायभूतस्स हितस्स अकामनतो सद्धाहानिआदीनं उपायभूतस्स अहितस्स च कामनतो अहितकामा। फासुकविहारस्स अकामनतो अफासुकविहारस्स च कामनतो अफासुककामा। यस्स कस्सचि निब्भयस्स अकामनतो भयस्स च कामनतो अयोगक्खेमकामाति एवम्पेत्थ अत्थो दट्ठब्बो।
Apica saddhādīnaṃ vuddhisaṅkhātassa atthassa akāmanato tesaṃyeva hānisaṅkhātassa anatthassa ca kāmanato anatthakāmā. Saddhādīnaṃyeva upāyabhūtassa hitassa akāmanato saddhāhāniādīnaṃ upāyabhūtassa ahitassa ca kāmanato ahitakāmā. Phāsukavihārassa akāmanato aphāsukavihārassa ca kāmanato aphāsukakāmā. Yassa kassaci nibbhayassa akāmanato bhayassa ca kāmanato ayogakkhemakāmāti evampettha attho daṭṭhabbo.
सङ्गतीति गन्त्वा संयोगो। समागमोति आगतेहि संयोगो। समोधानन्ति ठाननिसज्जादीसु सहभावो। मिस्सीभावोति सब्बकिच्चानं सहकरणं। अयं सत्तवसेन योजना। सङ्खारवसेन पन यं लब्भति तं गहेतब्बं। अयं वुच्चतीति अयं अप्पियसम्पयोगो नाम कथियति। सो अनिट्ठसमोधानलक्खणो, चित्तविघातकरणरसो, अनत्थभावपच्चुपट्ठानो।
Saṅgatīti gantvā saṃyogo. Samāgamoti āgatehi saṃyogo. Samodhānanti ṭhānanisajjādīsu sahabhāvo. Missībhāvoti sabbakiccānaṃ sahakaraṇaṃ. Ayaṃ sattavasena yojanā. Saṅkhāravasena pana yaṃ labbhati taṃ gahetabbaṃ. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ appiyasampayogo nāma kathiyati. So aniṭṭhasamodhānalakkhaṇo, cittavighātakaraṇaraso, anatthabhāvapaccupaṭṭhāno.
सो अत्थतो एको धम्मो नाम नत्थि। केवलं अप्पियसम्पयुत्तानं दुविधस्सापि दुक्खस्स वत्थुभावतो दुक्खोति वुत्तो। अनिट्ठानि हि वत्थूनि समोधानगतानि विज्झनछेदनफालनादीहि कायिकम्पि दुक्खं उप्पादेन्ति, उब्बेगजननतो मानसम्पि। तेनेतं वुच्चति –
So atthato eko dhammo nāma natthi. Kevalaṃ appiyasampayuttānaṃ duvidhassāpi dukkhassa vatthubhāvato dukkhoti vutto. Aniṭṭhāni hi vatthūni samodhānagatāni vijjhanachedanaphālanādīhi kāyikampi dukkhaṃ uppādenti, ubbegajananato mānasampi. Tenetaṃ vuccati –
दिस्वाव अप्पिये दुक्खं, पठमं होति चेतसि।
Disvāva appiye dukkhaṃ, paṭhamaṃ hoti cetasi;
तदुपक्कमसम्भूत-मथ काये यतो इध॥
Tadupakkamasambhūta-matha kāye yato idha.
ततो दुक्खद्वयस्सापि, वत्थुतो सो महेसिना।
Tato dukkhadvayassāpi, vatthuto so mahesinā;
दुक्खो वुत्तोति विञ्ञेय्यो, अप्पियेहि समागमोति॥
Dukkho vuttoti viññeyyo, appiyehi samāgamoti.
पियविप्पयोगनिद्देसो
Piyavippayoganiddeso
२००. पियविप्पयोगनिद्देसो वुत्तपटिपक्खनयेन वेदितब्बो। माता वातिआदि पनेत्थ अत्थकामे सरूपेन दस्सेतुं वुत्तं। तत्थ ममायतीति माता। पियायतीति पिता। भजतीति भाता। तथा भगिनी। मेत्तायन्तीति मित्ता, मिनन्तीति वा मित्ता; सब्बगुय्हेसु अन्तो पक्खिपन्तीति अत्थो। किच्चकरणीयेसु सहभावट्ठेन अमा होन्तीति अमच्चा। अयं अम्हाकं अज्झत्तिकोति एवं जानन्ति ञायन्तीति वा ञाती। लोहितेन सम्बन्धाति सालोहिता। एवमेतानि पदानि अत्थतो वेदितब्बानि। अयं वुच्चतीति अयं पियेहि विप्पयोगो नाम कथियति। सो इट्ठवत्थुवियोगलक्खणो, सोकुप्पादनरसो, ब्यसनपच्चुपट्ठानो।
200. Piyavippayoganiddeso vuttapaṭipakkhanayena veditabbo. Mātā vātiādi panettha atthakāme sarūpena dassetuṃ vuttaṃ. Tattha mamāyatīti mātā. Piyāyatīti pitā. Bhajatīti bhātā. Tathā bhaginī. Mettāyantīti mittā, minantīti vā mittā; sabbaguyhesu anto pakkhipantīti attho. Kiccakaraṇīyesu sahabhāvaṭṭhena amā hontīti amaccā. Ayaṃ amhākaṃ ajjhattikoti evaṃ jānanti ñāyantīti vā ñātī. Lohitena sambandhāti sālohitā. Evametāni padāni atthato veditabbāni. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ piyehi vippayogo nāma kathiyati. So iṭṭhavatthuviyogalakkhaṇo, sokuppādanaraso, byasanapaccupaṭṭhāno.
सो अत्थतो एको धम्मो नाम नत्थि। केवलं पियविप्पयुत्तानं दुविधस्सापि दुक्खस्स वत्थुभावतो दुक्खोति वुत्तो। इट्ठानि हि वत्थूनि वियुज्जमानानि सरीरस्स सोसनमिलापनादिभावेन कायिकम्पि दुक्खं उप्पादेन्ति, ‘यम्पि नो अहोसि, तम्पि नो नत्थी’ति अनुसोचापनतो मानसम्पि। तेनेतं वुच्चति –
So atthato eko dhammo nāma natthi. Kevalaṃ piyavippayuttānaṃ duvidhassāpi dukkhassa vatthubhāvato dukkhoti vutto. Iṭṭhāni hi vatthūni viyujjamānāni sarīrassa sosanamilāpanādibhāvena kāyikampi dukkhaṃ uppādenti, ‘yampi no ahosi, tampi no natthī’ti anusocāpanato mānasampi. Tenetaṃ vuccati –
ञातिधनादिवियोगा, सोकसरसमप्पिता वितुज्जन्ति।
Ñātidhanādiviyogā, sokasarasamappitā vitujjanti;
बाला यतो ततो यं, दुक्खोति मतो पियवियोगोति॥
Bālā yato tato yaṃ, dukkhoti mato piyaviyogoti.
इच्छानिद्देसो
Icchāniddeso
२०१. इच्छानिद्देसे जातिधम्मानन्ति जातिसभावानं जातिपकतिकानं। इच्छा उप्पज्जतीति तण्हा उप्पज्जति। अहो वताति पत्थना। न खो पनेतं इच्छाय पत्तब्बन्ति यं एतं ‘‘अहो वत मयं न जातिधम्मा अस्साम, न च वत नो जाति आगच्छेय्या’’ति एवं पहीनसमुदयेसु साधूसु विज्जमानं अजातिधम्मत्तं, परिनिब्बुतेसु च विज्जमानं जातिया अनागमनं इच्छितं, तं इच्छन्तस्सापि मग्गभावनाय विना अपत्तब्बतो अनिच्छन्तस्स च भावनाय पत्तब्बतो न इच्छाय पत्तब्बं नाम होति। इदम्पीति एतम्पि; उपरि सेसानि उपादाय पिकारो। यम्पिच्छन्ति येनपि धम्मेन अलब्भनेय्यं वत्थुं इच्छन्तो न लभति, तं अलब्भनेय्यवत्थुइच्छनं दुक्खन्ति वेदितब्बं। जराधम्मानन्तिआदीसुपि एसेव नयो। एवमेत्थ अलब्भनेय्यवत्थूसु इच्छाव ‘‘यम्पिच्छं न लभति तम्पि दुक्ख’’न्ति वुत्ता। सा अलब्भनेय्यवत्थुइच्छनलक्खणा, तप्परियेसनरसा, तेसं अप्पत्तिपच्चुपट्ठाना।
201. Icchāniddese jātidhammānanti jātisabhāvānaṃ jātipakatikānaṃ. Icchā uppajjatīti taṇhā uppajjati. Aho vatāti patthanā. Nakho panetaṃ icchāya pattabbanti yaṃ etaṃ ‘‘aho vata mayaṃ na jātidhammā assāma, na ca vata no jāti āgaccheyyā’’ti evaṃ pahīnasamudayesu sādhūsu vijjamānaṃ ajātidhammattaṃ, parinibbutesu ca vijjamānaṃ jātiyā anāgamanaṃ icchitaṃ, taṃ icchantassāpi maggabhāvanāya vinā apattabbato anicchantassa ca bhāvanāya pattabbato na icchāya pattabbaṃ nāma hoti. Idampīti etampi; upari sesāni upādāya pikāro. Yampicchanti yenapi dhammena alabbhaneyyaṃ vatthuṃ icchanto na labhati, taṃ alabbhaneyyavatthuicchanaṃ dukkhanti veditabbaṃ. Jarādhammānantiādīsupi eseva nayo. Evamettha alabbhaneyyavatthūsu icchāva ‘‘yampicchaṃ na labhati tampi dukkha’’nti vuttā. Sā alabbhaneyyavatthuicchanalakkhaṇā, tappariyesanarasā, tesaṃ appattipaccupaṭṭhānā.
द्विन्नं पन दुक्खानं वत्थुभावतो दुक्खाति वुत्ता। एकच्चो हि राजा भविस्सतीति सम्भावितो होति। सो छिन्नभिन्नगणेन परिवारितो पब्बतविसमं वा वनगहनं वा पविसति। अथ राजा तं पवत्तिं ञत्वा बलकायं पेसेति। सो राजपुरिसेहि निहतपरिवारो सयम्पि लद्धप्पहारो पलायमानो रुक्खन्तरं वा पासाणन्तरं वा पविसति। तस्मिं समये महामेघो उट्ठहति, तिब्बन्धकारा काळवद्दलिका होति। अथ नं समन्ततो काळकिपिल्लिकादयो पाणा परिवारेत्वा गण्हन्ति। तेनस्स बलवकायदुक्खं उप्पज्जति। ‘मं एकं निस्साय एत्तका ञाती च भोगा च विनट्ठा’ति चिन्तेन्तस्स बलवदोमनस्सं उप्पज्जति। इति अयं इच्छा इमेसं द्विन्नम्पि दुक्खानं वत्थुभावेन दुक्खाति वेदितब्बा। अपिच –
Dvinnaṃ pana dukkhānaṃ vatthubhāvato dukkhāti vuttā. Ekacco hi rājā bhavissatīti sambhāvito hoti. So chinnabhinnagaṇena parivārito pabbatavisamaṃ vā vanagahanaṃ vā pavisati. Atha rājā taṃ pavattiṃ ñatvā balakāyaṃ peseti. So rājapurisehi nihataparivāro sayampi laddhappahāro palāyamāno rukkhantaraṃ vā pāsāṇantaraṃ vā pavisati. Tasmiṃ samaye mahāmegho uṭṭhahati, tibbandhakārā kāḷavaddalikā hoti. Atha naṃ samantato kāḷakipillikādayo pāṇā parivāretvā gaṇhanti. Tenassa balavakāyadukkhaṃ uppajjati. ‘Maṃ ekaṃ nissāya ettakā ñātī ca bhogā ca vinaṭṭhā’ti cintentassa balavadomanassaṃ uppajjati. Iti ayaṃ icchā imesaṃ dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhāti veditabbā. Apica –
तं तं पत्थयमानानं, तस्स तस्स अलाभतो।
Taṃ taṃ patthayamānānaṃ, tassa tassa alābhato;
यं विघातमयं दुक्खं, सत्तानं इध जायति॥
Yaṃ vighātamayaṃ dukkhaṃ, sattānaṃ idha jāyati.
अलब्भनेय्यवत्थूनं, पत्थना तस्स कारणं।
Alabbhaneyyavatthūnaṃ, patthanā tassa kāraṇaṃ;
यस्मा तस्मा जिनो दुक्खं, इच्छितालाभमब्रवीति॥
Yasmā tasmā jino dukkhaṃ, icchitālābhamabravīti.
उपादानक्खन्धनिद्देसो
Upādānakkhandhaniddeso
२०२. उपादानक्खन्धनिद्देसे संखित्तेनाति देसनं सन्धाय वुत्तं। दुक्खञ्हि एत्तकानि दुक्खसतानीति वा एत्तकानि दुक्खसहस्सानीति वा एत्तकानि दुक्खसतसहस्सानीति वा संखिपितुं न सक्का, देसना पन सक्का, तस्मा ‘‘दुक्खं नाम अञ्ञं किञ्चि नत्थि, संखित्तेन पञ्चुपादानक्खन्धा दुक्खा’’ति देसनं सङ्खिपेन्तो एवमाह। सेय्यथिदन्ति निपातो; तस्स ते कतमेति चेति अत्थो। रूपूपादानक्खन्धोतिआदीनं अत्थो खन्धविभङ्गे वण्णितोयेव।
202. Upādānakkhandhaniddese saṃkhittenāti desanaṃ sandhāya vuttaṃ. Dukkhañhi ettakāni dukkhasatānīti vā ettakāni dukkhasahassānīti vā ettakāni dukkhasatasahassānīti vā saṃkhipituṃ na sakkā, desanā pana sakkā, tasmā ‘‘dukkhaṃ nāma aññaṃ kiñci natthi, saṃkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhā’’ti desanaṃ saṅkhipento evamāha. Seyyathidanti nipāto; tassa te katameti ceti attho. Rūpūpādānakkhandhotiādīnaṃ attho khandhavibhaṅge vaṇṇitoyeva.
‘खन्धानं दुक्खट्ठो वेदितब्बो’ति एत्थ पन –
‘Khandhānaṃdukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana –
जातिप्पभुतिकं दुक्खं, यं वुत्तं इध तादिना।
Jātippabhutikaṃ dukkhaṃ, yaṃ vuttaṃ idha tādinā;
अवुत्तं यञ्च तं सब्बं, विना एते न विज्जति॥
Avuttaṃ yañca taṃ sabbaṃ, vinā ete na vijjati.
यस्मा तस्मा उपादान-क्खन्धा सङ्खेपतो इमे।
Yasmā tasmā upādāna-kkhandhā saṅkhepato ime;
दुक्खाति वुत्ता दुक्खन्त-देसकेन महेसिना॥
Dukkhāti vuttā dukkhanta-desakena mahesinā.
तथा हि इन्धनमिव पावको, लक्खमिव पहरणानि, गोरूपमिव डंसमकसादयो, खेत्तमिव लावका, गामं विय गामघातका, उपादानक्खन्धपञ्चकमेव जातिआदयो नानप्पकारेहि बाधयमाना, तिणलतादीनि विय भूमियं, पुप्फफलपल्लवादीनि विय रुक्खेसु, उपादानक्खन्धेसुयेव निब्बत्तन्ति। उपादानक्खन्धानञ्च आदिदुक्खं जाति, मज्झेदुक्खं जरा, परियोसानदुक्खं मरणं। मारणन्तिकदुक्खाभिघातेन परिडय्हमानदुक्खं सोको, तदसहनतो लालप्पनदुक्खं परिदेवो। ततो धातुक्खोभसङ्खातअनिट्ठफोट्ठब्बसमायोगतो कायस्स आबाधनदुक्खं दुक्खं। तेन बाधियमानानं पुथुज्जनानं तत्थ पटिघुप्पत्तितो चेतोबाधनदुक्खं दोमनस्सं। सोकादिवुड्ढिया जनितविसादानं अनुत्थुननदुक्खं उपायासो। मनोरथविघातप्पत्तानं इच्छाविघातदुक्खं इच्छितालाभोति एवं नानप्पकारतो उपपरिक्खियमाना उपादानक्खन्धाव दुक्खाति यदेतं एकमेकं दस्सेत्वा वुच्चमानं अनेकेहि कप्पेहि न सक्का असेसतो वत्तुं, तं सब्बम्पि दुक्खं एकजलबिन्दुम्हि सकलसमुद्दजलरसं विय येसु केसुचि पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु सङ्खिपित्वा दस्सेतुं ‘‘संखित्तेन पञ्चुपादानक्खन्धा दुक्खा’’ति भगवा अवोचाति।
Tathā hi indhanamiva pāvako, lakkhamiva paharaṇāni, gorūpamiva ḍaṃsamakasādayo, khettamiva lāvakā, gāmaṃ viya gāmaghātakā, upādānakkhandhapañcakameva jātiādayo nānappakārehi bādhayamānā, tiṇalatādīni viya bhūmiyaṃ, pupphaphalapallavādīni viya rukkhesu, upādānakkhandhesuyeva nibbattanti. Upādānakkhandhānañca ādidukkhaṃ jāti, majjhedukkhaṃ jarā, pariyosānadukkhaṃ maraṇaṃ. Māraṇantikadukkhābhighātena pariḍayhamānadukkhaṃ soko, tadasahanato lālappanadukkhaṃ paridevo. Tato dhātukkhobhasaṅkhātaaniṭṭhaphoṭṭhabbasamāyogato kāyassa ābādhanadukkhaṃ dukkhaṃ. Tena bādhiyamānānaṃ puthujjanānaṃ tattha paṭighuppattito cetobādhanadukkhaṃ domanassaṃ. Sokādivuḍḍhiyā janitavisādānaṃ anutthunanadukkhaṃ upāyāso. Manorathavighātappattānaṃ icchāvighātadukkhaṃ icchitālābhoti evaṃ nānappakārato upaparikkhiyamānā upādānakkhandhāva dukkhāti yadetaṃ ekamekaṃ dassetvā vuccamānaṃ anekehi kappehi na sakkā asesato vattuṃ, taṃ sabbampi dukkhaṃ ekajalabindumhi sakalasamuddajalarasaṃ viya yesu kesuci pañcasu upādānakkhandhesu saṅkhipitvā dassetuṃ ‘‘saṃkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhā’’ti bhagavā avocāti.
दुक्खसच्चनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Dukkhasaccaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
२. समुदयसच्चनिद्देसवण्णना
2. Samudayasaccaniddesavaṇṇanā
२०३. समुदयसच्चनिद्देसे यायं तण्हाति या अयं तण्हा। पोनोब्भविकाति पुनब्भवकरणं पुनोब्भवो, पुनोब्भवो सीलमस्साति पोनोब्भविका। अपिच पुनब्भवं देति, पुनब्भवाय संवत्तति, पुनप्पुनं भवे निब्बत्तेतीति पोनोब्भविका। सा पनेसा पुनब्भवस्स दायिकापि अत्थि अदायिकापि, पुनब्भवाय संवत्तनिकापि अत्थि असंवत्तनिकापि, दिन्नाय पटिसन्धिया उपधिवेपक्कमत्तापि। सा पुनब्भवं ददमानापि अददमानापि, पुनब्भवाय संवत्तमानापि असंवत्तमानापि, दिन्नाय पटिसन्धिया उपधिवेपक्कमत्तापि पोनोब्भविका एवाति नामं लभति। अभिनन्दनसङ्खातेन नन्दिरागेन सहगताति नन्दिरागसहगता, नन्दिरागेन सद्धिं अत्थतो एकत्तमेव गताति वुत्तं होति। तत्रतत्राभिनन्दिनीति यत्र यत्र अत्तभावो तत्रतत्राभिनन्दिनी, रूपादीसु वा आरम्मणेसु तत्रतत्राभिनन्दिनी; रूपाभिनन्दिनी सद्दगन्धरसफोट्ठब्बधम्माभिनन्दिनीति अत्थो। सेय्यथिदन्ति निपातो; तस्स सा कतमाति चेति अत्थो। कामतण्हाति कामे तण्हा कामतण्हा; पञ्चकामगुणिकरागस्सेतं अधिवचनं। भवे तण्हा भवतण्हा; भवपत्थनावसेन उप्पन्नस्स सस्सतदिट्ठिसहगतस्स रूपारूपभवरागस्स च झाननिकन्तिया चेतं अधिवचनं। विभवे तण्हा विभवतण्हा; उच्छेददिट्ठिसहगतस्स रागस्सेतं अधिवचनं।
203. Samudayasaccaniddese yāyaṃ taṇhāti yā ayaṃ taṇhā. Ponobbhavikāti punabbhavakaraṇaṃ punobbhavo, punobbhavo sīlamassāti ponobbhavikā. Apica punabbhavaṃ deti, punabbhavāya saṃvattati, punappunaṃ bhave nibbattetīti ponobbhavikā. Sā panesā punabbhavassa dāyikāpi atthi adāyikāpi, punabbhavāya saṃvattanikāpi atthi asaṃvattanikāpi, dinnāya paṭisandhiyā upadhivepakkamattāpi. Sā punabbhavaṃ dadamānāpi adadamānāpi, punabbhavāya saṃvattamānāpi asaṃvattamānāpi, dinnāya paṭisandhiyā upadhivepakkamattāpi ponobbhavikā evāti nāmaṃ labhati. Abhinandanasaṅkhātena nandirāgena sahagatāti nandirāgasahagatā, nandirāgena saddhiṃ atthato ekattameva gatāti vuttaṃ hoti. Tatratatrābhinandinīti yatra yatra attabhāvo tatratatrābhinandinī, rūpādīsu vā ārammaṇesu tatratatrābhinandinī; rūpābhinandinī saddagandharasaphoṭṭhabbadhammābhinandinīti attho. Seyyathidanti nipāto; tassa sā katamāti ceti attho. Kāmataṇhāti kāme taṇhā kāmataṇhā; pañcakāmaguṇikarāgassetaṃ adhivacanaṃ. Bhave taṇhā bhavataṇhā; bhavapatthanāvasena uppannassa sassatadiṭṭhisahagatassa rūpārūpabhavarāgassa ca jhānanikantiyā cetaṃ adhivacanaṃ. Vibhave taṇhā vibhavataṇhā; ucchedadiṭṭhisahagatassa rāgassetaṃ adhivacanaṃ.
इदानि तस्सा तण्हाय वत्थुं वित्थारतो दस्सेतुं सा खो पनेसातिआदिमाह। तत्थ उप्पज्जतीति जायति। निविसतीति पुनप्पुनं पवत्तिवसेन पतिट्ठहति। यं लोके पियरूपं सातरूपन्ति यं लोकस्मिं पियसभावञ्चेव मधुरसभावञ्च। चक्खुं लोकेतिआदीसु लोकस्मिञ्हि चक्खादीसु ममत्तेन अभिनिविट्ठा सत्ता सम्पत्तियं पतिट्ठिता अत्तनो चक्खुं आदासादीसु निमित्तग्गहणानुसारेन विप्पसन्नपञ्चपसादं सुवण्णविमाने उग्घाटितमणिसीहपञ्जरं विय मञ्ञन्ति, सोतं रजतपनाळिकं विय पामङ्गसुत्तकं विय च मञ्ञन्ति, तुङ्गनासाति लद्धवोहारं घानं वट्टेत्वा ठपितहरितालवट्टिं विय मञ्ञन्ति, जिव्हं रत्तकम्बलपटलं विय मुदुसिनिद्धमधुररसदं मञ्ञन्ति, कायं साललट्ठिं विय सुवण्णतोरणं विय च मञ्ञन्ति, मनं अञ्ञेसं मनेन असदिसं उळारं मञ्ञन्ति, रूपं सुवण्णकणिकारपुप्फादिवण्णं विय , सद्दं मत्तकरवीककोकिलमन्दधमितमणिवंसनिग्घोसं विय, अत्तना पटिलद्धानि चतुसमुट्ठानिकगन्धारम्मणादीनि ‘कस्स अञ्ञस्स एवरूपानि अत्थी’ति मञ्ञन्ति। तेसं एवं मञ्ञमानानं तानि चक्खादीनि पियरूपानि चेव होन्ति सातरूपानि च। अथ नेसं तत्थ अनुप्पन्ना चेव तण्हा उप्पज्जति, उप्पन्ना च पुनप्पुनं पवत्तिवसेन निविसति। तस्मा भगवा – ‘‘चक्खुं लोके पियरूपं सातरूपं। एत्थेसा तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जती’’तिआदिमाह। तत्थ उप्पज्जमानाति यदा उप्पज्जति तदा एत्थ उप्पज्जतीति अत्थो। एस नयो सब्बत्थापीति।
Idāni tassā taṇhāya vatthuṃ vitthārato dassetuṃ sā kho panesātiādimāha. Tattha uppajjatīti jāyati. Nivisatīti punappunaṃ pavattivasena patiṭṭhahati. Yaṃ loke piyarūpaṃ sātarūpanti yaṃ lokasmiṃ piyasabhāvañceva madhurasabhāvañca. Cakkhuṃ loketiādīsu lokasmiñhi cakkhādīsu mamattena abhiniviṭṭhā sattā sampattiyaṃ patiṭṭhitā attano cakkhuṃ ādāsādīsu nimittaggahaṇānusārena vippasannapañcapasādaṃ suvaṇṇavimāne ugghāṭitamaṇisīhapañjaraṃ viya maññanti, sotaṃ rajatapanāḷikaṃ viya pāmaṅgasuttakaṃ viya ca maññanti, tuṅganāsāti laddhavohāraṃ ghānaṃ vaṭṭetvā ṭhapitaharitālavaṭṭiṃ viya maññanti, jivhaṃ rattakambalapaṭalaṃ viya mudusiniddhamadhurarasadaṃ maññanti, kāyaṃ sālalaṭṭhiṃ viya suvaṇṇatoraṇaṃ viya ca maññanti, manaṃ aññesaṃ manena asadisaṃ uḷāraṃ maññanti, rūpaṃ suvaṇṇakaṇikārapupphādivaṇṇaṃ viya , saddaṃ mattakaravīkakokilamandadhamitamaṇivaṃsanigghosaṃ viya, attanā paṭiladdhāni catusamuṭṭhānikagandhārammaṇādīni ‘kassa aññassa evarūpāni atthī’ti maññanti. Tesaṃ evaṃ maññamānānaṃ tāni cakkhādīni piyarūpāni ceva honti sātarūpāni ca. Atha nesaṃ tattha anuppannā ceva taṇhā uppajjati, uppannā ca punappunaṃ pavattivasena nivisati. Tasmā bhagavā – ‘‘cakkhuṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ. Etthesā taṇhā uppajjamānā uppajjatī’’tiādimāha. Tattha uppajjamānāti yadā uppajjati tadā ettha uppajjatīti attho. Esa nayo sabbatthāpīti.
समुदयसच्चनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Samudayasaccaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
३. निरोधसच्चनिद्देसवण्णना
3. Nirodhasaccaniddesavaṇṇanā
२०४. निरोधसच्चनिद्देसे यो तस्सायेव तण्हायाति एत्थ ‘यो तस्सेव दुक्खस्सा’ति वत्तब्बे यस्मा समुदयनिरोधेनेव दुक्खं निरुज्झति नो अञ्ञथा, यथाह –
204. Nirodhasaccaniddese yo tassāyeva taṇhāyāti ettha ‘yo tasseva dukkhassā’ti vattabbe yasmā samudayanirodheneva dukkhaṃ nirujjhati no aññathā, yathāha –
‘‘यथापि मूले अनुपद्दवे दळ्हे,
‘‘Yathāpi mūle anupaddave daḷhe,
छिन्नोपि रुक्खो पुनरेव रूहति।
Chinnopi rukkho punareva rūhati;
एवम्पि तण्हानुसये अनूहते,
Evampi taṇhānusaye anūhate,
निब्बत्तति दुक्खमिदं पुनप्पुन’’न्ति॥ (ध॰ प॰ ३३८)।
Nibbattati dukkhamidaṃ punappuna’’nti. (dha. pa. 338);
तस्मा तं दुक्खनिरोधं दस्सेन्तो समुदयनिरोधेन दस्सेतुं एवमाह। सीहसमानवुत्तिनो हि तथागता। ते दुक्खं निरोधेन्ता दुक्खनिरोधञ्च दस्सेन्ता हेतुम्हि पटिपज्जन्ति, न फले। सुवानवुत्तिनो पन अञ्ञतित्थिया। ते दुक्खं निरोधेन्ता दुक्खनिरोधञ्च दस्सेन्ता अत्तकिलमथानुयोगेन चेव तस्सेव च देसनाय फले पटिपज्जन्ति, न हेतुम्हीति। सीहसमानवुत्तिताय सत्था हेतुम्हि पटिपज्जन्तो यो तस्सायेवातिआदिमाह।
Tasmā taṃ dukkhanirodhaṃ dassento samudayanirodhena dassetuṃ evamāha. Sīhasamānavuttino hi tathāgatā. Te dukkhaṃ nirodhentā dukkhanirodhañca dassentā hetumhi paṭipajjanti, na phale. Suvānavuttino pana aññatitthiyā. Te dukkhaṃ nirodhentā dukkhanirodhañca dassentā attakilamathānuyogena ceva tasseva ca desanāya phale paṭipajjanti, na hetumhīti. Sīhasamānavuttitāya satthā hetumhi paṭipajjanto yo tassāyevātiādimāha.
तत्थ तस्सायेवाति या सा उप्पत्ति निवेसवसेन हेट्ठा पकासिता तस्सायेव। असेसविरागनिरोधोतिआदीनि सब्बानि निब्बानवेवचनानेव । निब्बानञ्हि आगम्म तण्हा असेसा विरज्जति निरुज्झति। तस्मा तं ‘‘तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधो’’ति वुच्चति। निब्बानञ्च आगम्म तण्हा चजियति, पटिनिस्सज्जियति, मुच्चति, न अल्लियति। तस्मा निब्बानं ‘‘चागो पटिनिस्सग्गो मुत्ति अनालयो’’ति वुच्चति। एकमेव हि निब्बानं। नामानि पनस्स सब्बसङ्खतानं नामपटिपक्खवसेन अनेकानि निब्बानवेवचनानेव होन्ति, सेय्यथिदं – असेसविरागनिरोधो, चागो, पटिनिस्सग्गो, मुत्ति, अनालयो, रागक्खयो, दोसक्खयो, मोहक्खयो, तण्हाक्खयो, अनुप्पादो, अप्पवत्तं, अनिमित्तं, अप्पणिहितं, अनायूहनं, अप्पटिसन्धि, अनुपपत्ति, अगति, अजातं, अजरं, अब्याधि, अमतं, असोकं, अपरिदेवं, अनुपायासं, असंकिलिट्ठन्तिआदीनि।
Tattha tassāyevāti yā sā uppatti nivesavasena heṭṭhā pakāsitā tassāyeva. Asesavirāganirodhotiādīni sabbāni nibbānavevacanāneva . Nibbānañhi āgamma taṇhā asesā virajjati nirujjhati. Tasmā taṃ ‘‘tassāyeva taṇhāya asesavirāganirodho’’ti vuccati. Nibbānañca āgamma taṇhā cajiyati, paṭinissajjiyati, muccati, na alliyati. Tasmā nibbānaṃ ‘‘cāgo paṭinissaggo mutti anālayo’’ti vuccati. Ekameva hi nibbānaṃ. Nāmāni panassa sabbasaṅkhatānaṃ nāmapaṭipakkhavasena anekāni nibbānavevacanāneva honti, seyyathidaṃ – asesavirāganirodho, cāgo, paṭinissaggo, mutti, anālayo, rāgakkhayo, dosakkhayo, mohakkhayo, taṇhākkhayo, anuppādo, appavattaṃ, animittaṃ, appaṇihitaṃ, anāyūhanaṃ, appaṭisandhi, anupapatti, agati, ajātaṃ, ajaraṃ, abyādhi, amataṃ, asokaṃ, aparidevaṃ, anupāyāsaṃ, asaṃkiliṭṭhantiādīni.
इदानि मग्गेन छिन्नाय निब्बानं आगम्म अप्पवत्तिपत्तायपि च तण्हाय येसु वत्थूसु तस्सा उप्पत्ति दस्सिता, तत्थेव अभावं दस्सेतुं सा खो पनेसातिआदिमाह। तत्थ यथा पुरिसो खेत्ते जातं तित्तअलाबुवल्लिं दिस्वा अग्गतो पट्ठाय मूलं परियेसित्वा छिन्देय्य, सा अनुपुब्बेन मिलायित्वा अप्पवत्तिं गच्छेय्य। ततो तस्मिं खेत्ते तित्तअलाबु निरुद्धा पहीनाति वुच्चेय्य। एवमेव खेत्ते तित्तअलाबु विय चक्खादीसु तण्हा। सा अरियमग्गेन मूलच्छिन्ना निब्बानं आगम्म अप्पवत्तिं गच्छति। एवं गता पन तेसु वत्थूसु खेत्ते तित्तअलाबु विय न पञ्ञायति। यथा च अटवितो चोरे आनेत्वा नगरस्स दक्खिणद्वारे घातेय्युं, ततो अटवियं चोरा मताति वा मारिताति वा वुच्चेय्युं; एवमेव अटवियं चोरा विय या चक्खादीसु तण्हा, सा दक्खिणद्वारे चोरा विय निब्बानं आगम्म निरुद्धत्ता निब्बाने निरुद्धा। एवं निरुद्धा पन तेसु वत्थूसु अटवियं चोरा विय न पञ्ञायति। तेनस्सा तत्थेव निरोधं दस्सेन्तो ‘‘चक्खुं लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा पहीयमाना पहीयति, एत्थ निरुज्झमाना निरुज्झती’’तिआदिमाह। सेसमेत्थ उत्तानत्थमेवाति।
Idāni maggena chinnāya nibbānaṃ āgamma appavattipattāyapi ca taṇhāya yesu vatthūsu tassā uppatti dassitā, tattheva abhāvaṃ dassetuṃ sā kho panesātiādimāha. Tattha yathā puriso khette jātaṃ tittaalābuvalliṃ disvā aggato paṭṭhāya mūlaṃ pariyesitvā chindeyya, sā anupubbena milāyitvā appavattiṃ gaccheyya. Tato tasmiṃ khette tittaalābu niruddhā pahīnāti vucceyya. Evameva khette tittaalābu viya cakkhādīsu taṇhā. Sā ariyamaggena mūlacchinnā nibbānaṃ āgamma appavattiṃ gacchati. Evaṃ gatā pana tesu vatthūsu khette tittaalābu viya na paññāyati. Yathā ca aṭavito core ānetvā nagarassa dakkhiṇadvāre ghāteyyuṃ, tato aṭaviyaṃ corā matāti vā māritāti vā vucceyyuṃ; evameva aṭaviyaṃ corā viya yā cakkhādīsu taṇhā, sā dakkhiṇadvāre corā viya nibbānaṃ āgamma niruddhattā nibbāne niruddhā. Evaṃ niruddhā pana tesu vatthūsu aṭaviyaṃ corā viya na paññāyati. Tenassā tattheva nirodhaṃ dassento ‘‘cakkhuṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā pahīyamānā pahīyati, ettha nirujjhamānā nirujjhatī’’tiādimāha. Sesamettha uttānatthamevāti.
निरोधसच्चनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Nirodhasaccaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
४. मग्गसच्चनिद्देसवण्णना
4. Maggasaccaniddesavaṇṇanā
२०५. मग्गसच्चनिद्देसे अयमेवाति अञ्ञमग्गपटिक्खेपनत्थं नियमनं। अरियोति तंतंमग्गवज्झेहि किलेसेहि आरकत्ता अरियभावकरत्ता अरियफलपटिलाभकरत्ता च अरियो। अट्ठङ्गानि अस्साति अट्ठङ्गिको। स्वायं चतुरङ्गिका विय सेना, पञ्चङ्गिकं विय तूरियं अङ्गमत्तमेव होति, अङ्गविनिमुत्तो नत्थि। निब्बानत्थिकेहि मग्गीयति, निब्बानं वा मग्गति, किलेसे वा मारेन्तो गच्छतीति मग्गो। सेय्यथिदन्ति सो कतमोति चेति अत्थो।
205. Maggasaccaniddese ayamevāti aññamaggapaṭikkhepanatthaṃ niyamanaṃ. Ariyoti taṃtaṃmaggavajjhehi kilesehi ārakattā ariyabhāvakarattā ariyaphalapaṭilābhakarattā ca ariyo. Aṭṭhaṅgāni assāti aṭṭhaṅgiko. Svāyaṃ caturaṅgikā viya senā, pañcaṅgikaṃ viya tūriyaṃ aṅgamattameva hoti, aṅgavinimutto natthi. Nibbānatthikehi maggīyati, nibbānaṃ vā maggati, kilese vā mārento gacchatīti maggo. Seyyathidanti so katamoti ceti attho.
इदानि अङ्गमत्तमेव मग्गो होति, अङ्गविनिम्मुत्तो नत्थीति दस्सेन्तो सम्मादिट्ठि…पे॰… सम्मासमाधीति आह। तत्थ सम्मा दस्सनलक्खणा सम्मादिट्ठि। सम्मा अभिनिरोपनलक्खणो सम्मासङ्कप्पो। सम्मा परिग्गहलक्खणा सम्मावाचा। सम्मा समुट्ठापनलक्खणो सम्माकम्मन्तो। सम्मा वोदानलक्खणो सम्माआजीवो। सम्मा पग्गहलक्खणो सम्मावायामो। सम्मा उपट्ठानलक्खणा सम्मासति। सम्मा समाधानलक्खणो सम्मासमाधि।
Idāni aṅgamattameva maggo hoti, aṅgavinimmutto natthīti dassento sammādiṭṭhi…pe… sammāsamādhīti āha. Tattha sammā dassanalakkhaṇā sammādiṭṭhi. Sammā abhiniropanalakkhaṇo sammāsaṅkappo. Sammā pariggahalakkhaṇā sammāvācā. Sammā samuṭṭhāpanalakkhaṇo sammākammanto. Sammā vodānalakkhaṇo sammāājīvo. Sammā paggahalakkhaṇo sammāvāyāmo. Sammā upaṭṭhānalakkhaṇā sammāsati. Sammā samādhānalakkhaṇo sammāsamādhi.
तेसु च एकेकस्स तीणि तीणि किच्चानि होन्ति, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि ताव अञ्ञेहिपि अत्तनो पच्चनीककिलेसेहि सद्धिं मिच्छादिट्ठिं पजहति, निरोधं आरम्मणं करोति, सम्पयुत्तधम्मे च पस्सति तप्पटिच्छादकमोहविधमनवसेन असम्मोहतो। सम्मासङ्कप्पादयोपि तथेव मिच्छासङ्कप्पादीनि च पजहन्ति, निरोधञ्च आरम्मणं करोन्ति। विसेसतो पनेत्थ सम्मासङ्कप्पो सहजातधम्मे अभिनिरोपेति, सम्मावाचा सम्मा परिग्गण्हाति, सम्माकम्मन्तो सम्मा समुट्ठापेति, सम्माआजीवो सम्मा वोदापेति, सम्मावायामो सम्मा पग्गण्हाति, सम्मासति सम्मा उपट्ठाति, सम्मासमाधि सम्मा पदहति।
Tesu ca ekekassa tīṇi tīṇi kiccāni honti, seyyathidaṃ – sammādiṭṭhi tāva aññehipi attano paccanīkakilesehi saddhiṃ micchādiṭṭhiṃ pajahati, nirodhaṃ ārammaṇaṃ karoti, sampayuttadhamme ca passati tappaṭicchādakamohavidhamanavasena asammohato. Sammāsaṅkappādayopi tatheva micchāsaṅkappādīni ca pajahanti, nirodhañca ārammaṇaṃ karonti. Visesato panettha sammāsaṅkappo sahajātadhamme abhiniropeti, sammāvācā sammā pariggaṇhāti, sammākammanto sammā samuṭṭhāpeti, sammāājīvo sammā vodāpeti, sammāvāyāmo sammā paggaṇhāti, sammāsati sammā upaṭṭhāti, sammāsamādhi sammā padahati.
अपिचेसा सम्मादिट्ठि नाम पुब्बभागे नानाक्खणा नानारम्मणा होति, मग्गकाले एकक्खणा एकारम्मणा, किच्चतो पन दुक्खे ञाणन्तिआदीनि चत्तारि नामानि लभति। सम्मासङ्कप्पादयोपि पुब्बभागे नानाक्खणा नानारम्मणा होन्ति, मग्गकाले एकक्खणा एकारम्मणा। तेसु सम्मासङ्कप्पो किच्चतो नेक्खम्मसङ्कप्पोतिआदीनि तीणि नामानि लभति। सम्मावाचादयो तयो पुब्बभागे नानाक्खणा नानारम्मणा विरतियोपि होन्ति चेतनायोपि, मग्गक्खणे पन विरतियोव। सम्मावायामो सम्मासतीति इदम्पि द्वयं किच्चतो सम्मप्पधानसतिपट्ठानवसेन चत्तारि नामानि लभति। सम्मासमाधि पन पुब्बभागेपि मग्गक्खणेपि सम्मासमाधियेव।
Apicesā sammādiṭṭhi nāma pubbabhāge nānākkhaṇā nānārammaṇā hoti, maggakāle ekakkhaṇā ekārammaṇā, kiccato pana dukkhe ñāṇantiādīni cattāri nāmāni labhati. Sammāsaṅkappādayopi pubbabhāge nānākkhaṇā nānārammaṇā honti, maggakāle ekakkhaṇā ekārammaṇā. Tesu sammāsaṅkappo kiccato nekkhammasaṅkappotiādīni tīṇi nāmāni labhati. Sammāvācādayo tayo pubbabhāge nānākkhaṇā nānārammaṇā viratiyopi honti cetanāyopi, maggakkhaṇe pana viratiyova. Sammāvāyāmo sammāsatīti idampi dvayaṃ kiccato sammappadhānasatipaṭṭhānavasena cattāri nāmāni labhati. Sammāsamādhi pana pubbabhāgepi maggakkhaṇepi sammāsamādhiyeva.
इति इमेसु अट्ठसु धम्मेसु भगवता निब्बानाधिगमाय पटिपन्नस्स योगिनो बहूपकारत्ता पठमं सम्मादिट्ठि देसिता। अयञ्हि ‘‘पञ्ञापज्जोतो पञ्ञासत्थ’’न्ति (ध॰ स॰ १६, २०, २९, ३४) च वुत्ता। तस्मा एताय पुब्बभागे विपस्सनाञाणसङ्खाताय सम्मादिट्ठिया अविज्जन्धकारं विद्धंसेत्वा किलेसचोरे घातेन्तो खेमेन योगावचरो निब्बानं पापुणाति। तेन वुत्तं ‘‘निब्बानाधिगमाय पटिपन्नस्स योगिनो बहूपकारत्ता पठमं सम्मादिट्ठि देसिता’’ति।
Iti imesu aṭṭhasu dhammesu bhagavatā nibbānādhigamāya paṭipannassa yogino bahūpakārattā paṭhamaṃ sammādiṭṭhi desitā. Ayañhi ‘‘paññāpajjoto paññāsattha’’nti (dha. sa. 16, 20, 29, 34) ca vuttā. Tasmā etāya pubbabhāge vipassanāñāṇasaṅkhātāya sammādiṭṭhiyā avijjandhakāraṃ viddhaṃsetvā kilesacore ghātento khemena yogāvacaro nibbānaṃ pāpuṇāti. Tena vuttaṃ ‘‘nibbānādhigamāya paṭipannassa yogino bahūpakārattā paṭhamaṃ sammādiṭṭhi desitā’’ti.
सम्मासङ्कप्पो पन तस्सा बहूपकारो, तस्मा तदनन्तरं वुत्तो। यथा हि हेरञ्ञिको हत्थेन परिवत्तेत्वा परिवत्तेत्वा चक्खुना कहापणं ओलोकेन्तो ‘अयं कूटो, अयं छेको’ति जानाति, एवं योगावचरोपि पुब्बभागे वितक्केन वितक्केत्वा विपस्सनापञ्ञाय ओलोकयमानो ‘इमे धम्मा कामावचरा, इमे धम्मा रूपावचरादयो’ति जानाति। यथा वा पन पुरिसेन कोटियं गहेत्वा परिवत्तेत्वा परिवत्तेत्वा दिन्नं महारुक्खं तच्छको वासिया तच्छेत्वा कम्मे उपनेति, एवं वितक्केन वितक्केत्वा वितक्कत्वा दिन्नधम्मे योगावचरो पञ्ञाय ‘इमे धम्मा कामावचरा, इमे धम्मा रूपावचरा’तिआदिना नयेन परिच्छिन्दित्वा कम्मे उपनेति। तेन वुत्तं ‘सम्मासङ्कप्पो पन तस्सा बहूपकारो, तस्मा तदनन्तरं वुत्तो’’ति।
Sammāsaṅkappo pana tassā bahūpakāro, tasmā tadanantaraṃ vutto. Yathā hi heraññiko hatthena parivattetvā parivattetvā cakkhunā kahāpaṇaṃ olokento ‘ayaṃ kūṭo, ayaṃ cheko’ti jānāti, evaṃ yogāvacaropi pubbabhāge vitakkena vitakketvā vipassanāpaññāya olokayamāno ‘ime dhammā kāmāvacarā, ime dhammā rūpāvacarādayo’ti jānāti. Yathā vā pana purisena koṭiyaṃ gahetvā parivattetvā parivattetvā dinnaṃ mahārukkhaṃ tacchako vāsiyā tacchetvā kamme upaneti, evaṃ vitakkena vitakketvā vitakkatvā dinnadhamme yogāvacaro paññāya ‘ime dhammā kāmāvacarā, ime dhammā rūpāvacarā’tiādinā nayena paricchinditvā kamme upaneti. Tena vuttaṃ ‘sammāsaṅkappo pana tassā bahūpakāro, tasmā tadanantaraṃ vutto’’ti.
स्वायं यथा सम्मादिट्ठिया, एवं सम्मावाचायपि उपकारको। यथाह – ‘‘पुब्बे खो, गहपति, वितक्केत्वा विचारेत्वा पच्छा वाचं भिन्दती’’ति (म॰ नि॰ १.४६३)। तस्मा तदनन्तरं सम्मावाचा वुत्ता।
Svāyaṃ yathā sammādiṭṭhiyā, evaṃ sammāvācāyapi upakārako. Yathāha – ‘‘pubbe kho, gahapati, vitakketvā vicāretvā pacchā vācaṃ bhindatī’’ti (ma. ni. 1.463). Tasmā tadanantaraṃ sammāvācā vuttā.
यस्मा पन ‘इदञ्चिदञ्च करिस्सामा’ति पठमं वाचाय संविदहित्वा लोके कम्मन्ते पयोजेन्ति, तस्मा वाचा कायकम्मस्स उपकारिकाति सम्मावाचाय अनन्तरं सम्माकम्मन्तो वुत्तो।
Yasmā pana ‘idañcidañca karissāmā’ti paṭhamaṃ vācāya saṃvidahitvā loke kammante payojenti, tasmā vācā kāyakammassa upakārikāti sammāvācāya anantaraṃ sammākammanto vutto.
चतुब्बिधं पन वचीदुच्चरितं, तिविधं कायदुच्चरितं पहाय उभयं सुचरितं पूरेन्तस्सेव यस्मा आजीवट्ठमकसीलं पूरति, न इतरस्स, तस्मा तदुभयानन्तरं सम्माआजीवो वुत्तो।
Catubbidhaṃ pana vacīduccaritaṃ, tividhaṃ kāyaduccaritaṃ pahāya ubhayaṃ sucaritaṃ pūrentasseva yasmā ājīvaṭṭhamakasīlaṃ pūrati, na itarassa, tasmā tadubhayānantaraṃ sammāājīvo vutto.
एवं सुद्धाजीवेन ‘परिसुद्धो मे आजीवो’ति एत्तावता परितोसं अकत्वा सुत्तप्पमत्तेन विहरितुं न युत्तं, अथ खो सब्बइरियापथेसु इदं वीरियमारभितब्बन्ति दस्सेतुं तदनन्तरं सम्मावायामो वुत्तो।
Evaṃ suddhājīvena ‘parisuddho me ājīvo’ti ettāvatā paritosaṃ akatvā suttappamattena viharituṃ na yuttaṃ, atha kho sabbairiyāpathesu idaṃ vīriyamārabhitabbanti dassetuṃ tadanantaraṃ sammāvāyāmo vutto.
ततो आरद्धवीरियेनापि कायादीसु चतूसु वत्थूसु सति सुप्पतिट्ठिता कातब्बाति दस्सनत्थं तदनन्तरं सम्मासति देसिता।
Tato āraddhavīriyenāpi kāyādīsu catūsu vatthūsu sati suppatiṭṭhitā kātabbāti dassanatthaṃ tadanantaraṃ sammāsati desitā.
यस्मा पन एवं सुप्पतिट्ठिता सति समाधिस्स उपकारानुपकारानं धम्मानं गतियो समन्वेसित्वा पहोति एकत्तारम्मणे चित्तं समाधातुं, तस्मा सम्मासतिअनन्तरं सम्मासमाधि देसितोति वेदितब्बो।
Yasmā pana evaṃ suppatiṭṭhitā sati samādhissa upakārānupakārānaṃ dhammānaṃ gatiyo samanvesitvā pahoti ekattārammaṇe cittaṃ samādhātuṃ, tasmā sammāsatianantaraṃ sammāsamādhi desitoti veditabbo.
सम्मादिट्ठिनिद्देसे ‘‘दुक्खे ञाण’’न्तिआदिना चतुसच्चकम्मट्ठानं दस्सितं। तत्थ पुरिमानि द्वे सच्चानि वट्टं, पच्छिमानि विवट्टं। तेसु भिक्खुनो वट्टे कम्मट्ठानाभिनिवेसो होति, विवट्टे नत्थि अभिनिवेसो। पुरिमानि हि द्वे सच्चानि ‘‘पञ्चक्खन्धा दुक्खं, तण्हा समुदयो’’ति एवं सङ्खेपेन च ‘‘कतमे पञ्चक्खन्धा? रूपक्खन्धो’’तिआदिना नयेन वित्थारेन च आचरियस्स सन्तिके उग्गण्हित्वा वाचाय पुनप्पुनं परिवत्तेन्तो योगावचरो कम्मं करोति; इतरेसु पन द्वीसु सच्चेसु ‘‘निरोधसच्चं इट्ठं कन्तं मनापं, मग्गसच्चं इट्ठं कन्तं मनाप’’न्ति एवं सवनेनेव कम्मं करोति। सो एवं कम्मं करोन्तो चत्तारि सच्चानि एकेन पटिवेधेन पटिविज्झति, एकाभिसमयेन अभिसमेति; दुक्खं परिञ्ञापटिवेधेन पटिविज्झति, समुदयं पहानपटिवेधेन, निरोधं सच्छिकिरियपटिवेधेन, मग्गं भावनापटिवेधेन पटिविज्झति; दुक्खं परिञ्ञाभिसमयेन…पे॰… मग्गं भावनाभिसमयेन अभिसमेति।
Sammādiṭṭhiniddese ‘‘dukkhe ñāṇa’’ntiādinā catusaccakammaṭṭhānaṃ dassitaṃ. Tattha purimāni dve saccāni vaṭṭaṃ, pacchimāni vivaṭṭaṃ. Tesu bhikkhuno vaṭṭe kammaṭṭhānābhiniveso hoti, vivaṭṭe natthi abhiniveso. Purimāni hi dve saccāni ‘‘pañcakkhandhā dukkhaṃ, taṇhā samudayo’’ti evaṃ saṅkhepena ca ‘‘katame pañcakkhandhā? Rūpakkhandho’’tiādinā nayena vitthārena ca ācariyassa santike uggaṇhitvā vācāya punappunaṃ parivattento yogāvacaro kammaṃ karoti; itaresu pana dvīsu saccesu ‘‘nirodhasaccaṃ iṭṭhaṃ kantaṃ manāpaṃ, maggasaccaṃ iṭṭhaṃ kantaṃ manāpa’’nti evaṃ savaneneva kammaṃ karoti. So evaṃ kammaṃ karonto cattāri saccāni ekena paṭivedhena paṭivijjhati, ekābhisamayena abhisameti; dukkhaṃ pariññāpaṭivedhena paṭivijjhati, samudayaṃ pahānapaṭivedhena, nirodhaṃ sacchikiriyapaṭivedhena, maggaṃ bhāvanāpaṭivedhena paṭivijjhati; dukkhaṃ pariññābhisamayena…pe… maggaṃ bhāvanābhisamayena abhisameti.
एवमस्स पुब्बभागे द्वीसु सच्चेसु उग्गहपरिपुच्छासवनधारणसम्मसनपटिवेधो होति, द्वीसु सवनपटिवेधोयेव; अपरभागे तीसु किच्चतो पटिवेधो होति, निरोधे आरम्मणपटिवेधो। तत्थ सब्बम्पि पटिवेधञाणं लोकुत्तरं, सवनधारणसम्मसनञाणं लोकियं कामावचरं, पच्चवेक्खणा पन पत्तसच्चस्स होति। अयञ्च आदिकम्मिको। तस्मा सा इध न वुत्ता। इमस्स च भिक्खुनो पुब्बे परिग्गहतो ‘दुक्खं परिजानामि , समुदयं पजहामि, निरोधं सच्छिकरोमि, मग्गं भावेमी’ति आभोगसमन्नाहारमनसिकारपच्चवेक्खणा नत्थि, परिग्गहतो पट्ठाय होति; अपरभागे पन दुक्खं परिञ्ञातमेव होति…पे॰… मग्गो भावितोव होति।
Evamassa pubbabhāge dvīsu saccesu uggahaparipucchāsavanadhāraṇasammasanapaṭivedho hoti, dvīsu savanapaṭivedhoyeva; aparabhāge tīsu kiccato paṭivedho hoti, nirodhe ārammaṇapaṭivedho. Tattha sabbampi paṭivedhañāṇaṃ lokuttaraṃ, savanadhāraṇasammasanañāṇaṃ lokiyaṃ kāmāvacaraṃ, paccavekkhaṇā pana pattasaccassa hoti. Ayañca ādikammiko. Tasmā sā idha na vuttā. Imassa ca bhikkhuno pubbe pariggahato ‘dukkhaṃ parijānāmi , samudayaṃ pajahāmi, nirodhaṃ sacchikaromi, maggaṃ bhāvemī’ti ābhogasamannāhāramanasikārapaccavekkhaṇā natthi, pariggahato paṭṭhāya hoti; aparabhāge pana dukkhaṃ pariññātameva hoti…pe… maggo bhāvitova hoti.
तत्थ द्वे सच्चानि दुद्दसत्ता गम्भीरानि, द्वे गम्भीरत्ता दुद्दसानि। दुक्खसच्चञ्हि उप्पत्तितो पाकटं; खाणुकण्टकप्पहारादीसु ‘अहो दुक्ख’न्ति वत्तब्बतम्पि आपज्जति। समुदयम्पि खादितुकामताभुञ्जितुकामतादिवसेन उप्पत्तितो पाकटं। लक्खणपटिवेधतो पन उभयम्पि गम्भीरं। इति तानि दुद्दसत्ता गम्भीरानि। इतरेसं पन द्विन्नं दस्सनत्थाय पयोगो भवग्गगहणत्थं हत्थप्पसारणं विय, अवीचिफुसनत्थं पादप्पसारणं विय, सतधा भिन्नवालस्स कोटिया कोटिं पटिपादनं विय च होति। इति तानि गम्भीरत्ता दुद्दसानि। एवं दुद्दसत्ता गम्भीरेसु गम्भीरत्ता च दुद्दसेसु चतूसु सच्चेसु उग्गहादिवसेन पुब्बभागञाणुप्पत्तिं सन्धाय इदं ‘‘दुक्खे ञाण’’न्तिआदि वुत्तं। पटिवेधक्खणे पन एकमेव ञाणं होति।
Tattha dve saccāni duddasattā gambhīrāni, dve gambhīrattā duddasāni. Dukkhasaccañhi uppattito pākaṭaṃ; khāṇukaṇṭakappahārādīsu ‘aho dukkha’nti vattabbatampi āpajjati. Samudayampi khāditukāmatābhuñjitukāmatādivasena uppattito pākaṭaṃ. Lakkhaṇapaṭivedhato pana ubhayampi gambhīraṃ. Iti tāni duddasattā gambhīrāni. Itaresaṃ pana dvinnaṃ dassanatthāya payogo bhavaggagahaṇatthaṃ hatthappasāraṇaṃ viya, avīciphusanatthaṃ pādappasāraṇaṃ viya, satadhā bhinnavālassa koṭiyā koṭiṃ paṭipādanaṃ viya ca hoti. Iti tāni gambhīrattā duddasāni. Evaṃ duddasattā gambhīresu gambhīrattā ca duddasesu catūsu saccesu uggahādivasena pubbabhāgañāṇuppattiṃ sandhāya idaṃ ‘‘dukkhe ñāṇa’’ntiādi vuttaṃ. Paṭivedhakkhaṇe pana ekameva ñāṇaṃ hoti.
सम्मासङ्कप्पनिद्देसे कामतो निस्सटोति नेक्खम्मसङ्कप्पो। ब्यापादतो निस्सटोति अब्यापादसङ्कप्पो। विहिंसाय निस्सटोति अविहिंसासङ्कप्पो। तत्थ नेक्खम्मवितक्को कामवितक्कस्स पदघातं पदच्छेदं करोन्तो उप्पज्जति, अब्यापादवितक्को ब्यापादवितक्कस्स, अविहिंसावितक्को विहिंसावितक्कस्स। नेक्खम्मवितक्को च कामवितक्कस्स पच्चनीको हुत्वा उप्पज्जति, अब्यापादअविहिंसावितक्का ब्यापादविहिंसावितक्कानं।
Sammāsaṅkappaniddese kāmato nissaṭoti nekkhammasaṅkappo. Byāpādato nissaṭoti abyāpādasaṅkappo. Vihiṃsāya nissaṭoti avihiṃsāsaṅkappo. Tattha nekkhammavitakko kāmavitakkassa padaghātaṃ padacchedaṃ karonto uppajjati, abyāpādavitakko byāpādavitakkassa, avihiṃsāvitakko vihiṃsāvitakkassa. Nekkhammavitakko ca kāmavitakkassa paccanīko hutvā uppajjati, abyāpādaavihiṃsāvitakkā byāpādavihiṃsāvitakkānaṃ.
तत्थ योगावचरो कामवितक्कस्स पदघातनत्थं कामवितक्कं वा सम्मसति अञ्ञं वा पन किञ्चि सङ्खारं। अथस्स विपस्सनाक्खणे विपस्सनासम्पयुत्तो सङ्कप्पो तदङ्गवसेन कामवितक्कस्स पदघातं पदच्छेदं करोन्तो उप्पज्जति, विपस्सनं उस्सुक्कापेत्वा मग्गं पापेति। अथस्स मग्गक्खणे मग्गसम्पयुत्तो सङ्कप्पो समुच्छेदवसेन कामवितक्कस्स पदघातं पदच्छेदं करोन्तो उप्पज्जति; ब्यापादवितक्कस्सापि पदघातनत्थं ब्यापादवितक्कं वा अञ्ञं वा सङ्खारं सम्मसति; विहिंसावितक्कस्स पदघातनत्थं विहिंसावितक्कं वा अञ्ञं वा सङ्खारं सम्मसति। अथस्स विपस्सनाक्खणेति सब्बं पुरिमनयेनेव योजेतब्बं।
Tattha yogāvacaro kāmavitakkassa padaghātanatthaṃ kāmavitakkaṃ vā sammasati aññaṃ vā pana kiñci saṅkhāraṃ. Athassa vipassanākkhaṇe vipassanāsampayutto saṅkappo tadaṅgavasena kāmavitakkassa padaghātaṃ padacchedaṃ karonto uppajjati, vipassanaṃ ussukkāpetvā maggaṃ pāpeti. Athassa maggakkhaṇe maggasampayutto saṅkappo samucchedavasena kāmavitakkassa padaghātaṃ padacchedaṃ karonto uppajjati; byāpādavitakkassāpi padaghātanatthaṃ byāpādavitakkaṃ vā aññaṃ vā saṅkhāraṃ sammasati; vihiṃsāvitakkassa padaghātanatthaṃ vihiṃsāvitakkaṃ vā aññaṃ vā saṅkhāraṃ sammasati. Athassa vipassanākkhaṇeti sabbaṃ purimanayeneva yojetabbaṃ.
कामवितक्कादीनं पन तिण्णं पाळियं विभत्तेसु अट्ठतिंसारम्मणेसु एककम्मट्ठानम्पि अपच्चनीकं नाम नत्थि। एकन्ततो पन कामवितक्कस्स ताव असुभेसु पठमज्झानमेव पच्चनीकं, ब्यापादवितक्कस्स मेत्ताय तिकचतुक्कज्झानानि, विहिंसावितक्कस्स करुणाय तिकचतुक्कज्झानानि। तस्मा असुभे परिकम्मं कत्वा झानं समापन्नस्स समापत्तिक्खणे झानसम्पयुत्तो सङ्कप्पो विक्खम्भनवसेन कामवितक्कस्स पच्चनीको हुत्वा उप्पज्जति। झानं पादकं कत्वा विपस्सनं पट्ठपेन्तस्स विपस्सनाक्खणे विपस्सनासम्पयुत्तो सङ्कप्पो तदङ्गवसेन कामवितक्कस्स पच्चनीको हुत्वा उप्पज्जति। विपस्सनं उस्सुक्कापेत्वा मग्गं पापेन्तस्स मग्गक्खणे मग्गसम्पयुत्तो सङ्कप्पो समुच्छेदवसेन कामवितक्कस्स पच्चनीको हुत्वा उप्पज्जति। एवं उप्पन्नो नेक्खम्मसङ्कप्पोति वुच्चतीति वेदितब्बो।
Kāmavitakkādīnaṃ pana tiṇṇaṃ pāḷiyaṃ vibhattesu aṭṭhatiṃsārammaṇesu ekakammaṭṭhānampi apaccanīkaṃ nāma natthi. Ekantato pana kāmavitakkassa tāva asubhesu paṭhamajjhānameva paccanīkaṃ, byāpādavitakkassa mettāya tikacatukkajjhānāni, vihiṃsāvitakkassa karuṇāya tikacatukkajjhānāni. Tasmā asubhe parikammaṃ katvā jhānaṃ samāpannassa samāpattikkhaṇe jhānasampayutto saṅkappo vikkhambhanavasena kāmavitakkassa paccanīko hutvā uppajjati. Jhānaṃ pādakaṃ katvā vipassanaṃ paṭṭhapentassa vipassanākkhaṇe vipassanāsampayutto saṅkappo tadaṅgavasena kāmavitakkassa paccanīko hutvā uppajjati. Vipassanaṃ ussukkāpetvā maggaṃ pāpentassa maggakkhaṇe maggasampayutto saṅkappo samucchedavasena kāmavitakkassa paccanīko hutvā uppajjati. Evaṃ uppanno nekkhammasaṅkappoti vuccatīti veditabbo.
मेत्ताय पन परिकम्मं कत्वा, करुणाय परिकम्मं कत्वा झानं समापज्जतीति सब्बं पुरिमनयेनेव योजेतब्बं। एवं उप्पन्नो अब्यापादसङ्कप्पोति वुच्चति, अविहिंसासङ्कप्पोति च वुच्चतीति वेदितब्बो। एवमेते नेक्खम्मसङ्कप्पादयो विपस्सनाझानवसेन उप्पत्तीनं नानत्ता पुब्बभागे नाना; मग्गक्खणे पन इमेसु तीसु ठानेसु उप्पन्नस्स अकुसलसङ्कप्पस्स पदच्छेदतो अनुप्पत्तिसाधनवसेन मग्गङ्गं पूरयमानो एकोव कुसलसङ्कप्पो उप्पज्जति। अयं सम्मासङ्कप्पो नाम।
Mettāya pana parikammaṃ katvā, karuṇāya parikammaṃ katvā jhānaṃ samāpajjatīti sabbaṃ purimanayeneva yojetabbaṃ. Evaṃ uppanno abyāpādasaṅkappoti vuccati, avihiṃsāsaṅkappoti ca vuccatīti veditabbo. Evamete nekkhammasaṅkappādayo vipassanājhānavasena uppattīnaṃ nānattā pubbabhāge nānā; maggakkhaṇe pana imesu tīsu ṭhānesu uppannassa akusalasaṅkappassa padacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamāno ekova kusalasaṅkappo uppajjati. Ayaṃ sammāsaṅkappo nāma.
सम्मावाचानिद्देसेपि यस्मा अञ्ञेनेव चित्तेन मुसावादा विरमति, अञ्ञेनञ्ञेन पिसुणवाचादीहि, तस्मा चतस्सोपेता वेरमणियो पुब्बभागे नाना; मग्गक्खणे पन मिच्छावाचासङ्खाताय चतुब्बिधाय अकुसलदुस्सील्यचेतनाय पदच्छेदतो अनुप्पत्तिसाधनवसेन मग्गङ्गं पूरयमाना एकाव सम्मावाचासङ्खाता कुसलवेरमणी उप्पज्जति। अयं सम्मावाचा नाम।
Sammāvācāniddesepi yasmā aññeneva cittena musāvādā viramati, aññenaññena pisuṇavācādīhi, tasmā catassopetā veramaṇiyo pubbabhāge nānā; maggakkhaṇe pana micchāvācāsaṅkhātāya catubbidhāya akusaladussīlyacetanāya padacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva sammāvācāsaṅkhātā kusalaveramaṇī uppajjati. Ayaṃ sammāvācā nāma.
सम्माकम्मन्तनिद्देसेपि यस्मा अञ्ञेनेव चित्तेन पाणातिपाता विरमति, अञ्ञेन अदिन्नादाना, अञ्ञेन कामेसुमिच्छाचारा, तस्मा तिस्सोपेता वेरमणियो पुब्बभागे नाना; मग्गक्खणे पन मिच्छाकम्मन्तसङ्खाताय तिविधाय अकुसलदुस्सील्यचेतनाय पदच्छेदतो अनुप्पत्तिसाधनवसेन मग्गङ्गं पूरयमाना एकाव सम्माकम्मन्तसङ्खाता अकुसलवेरमणी उप्पज्जति। अयं सम्माकम्मन्तो नाम।
Sammākammantaniddesepi yasmā aññeneva cittena pāṇātipātā viramati, aññena adinnādānā, aññena kāmesumicchācārā, tasmā tissopetā veramaṇiyo pubbabhāge nānā; maggakkhaṇe pana micchākammantasaṅkhātāya tividhāya akusaladussīlyacetanāya padacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva sammākammantasaṅkhātā akusalaveramaṇī uppajjati. Ayaṃ sammākammanto nāma.
सम्माआजीवनिद्देसे इधाति इमस्मिं सासने। अरियसावकोति अरियस्स बुद्धस्स सावको। मिच्छाआजीवं पहायाति पापकं आजीवं पजहित्वा। सम्माआजीवेनाति बुद्धपसत्थेन कुसलआजीवेन। जीविकं कप्पेतीति जीवितप्पवत्तिं पवत्तेति। इधापि यस्मा अञ्ञेनेव चित्तेन कायद्वारवीतिक्कमा विरमति; अञ्ञेन वचीद्वारवीतिक्कमा, तस्मा पुब्बभागे नानाक्खणेसु उप्पज्जति; मग्गक्खणे पन द्वीसु द्वारेसु सत्तन्नं कम्मपथानं वसेन उप्पन्नाय मिच्छाआजीवदुस्सील्यचेतनाय पदच्छेदतो अनुप्पत्तिसाधनवसेन मग्गङ्गं पूरयमाना एकाव सम्माआजीवसङ्खाता कुसलवेरमणी उप्पज्जति। अयं सम्माआजीवो नाम।
Sammāājīvaniddese idhāti imasmiṃ sāsane. Ariyasāvakoti ariyassa buddhassa sāvako. Micchāājīvaṃ pahāyāti pāpakaṃ ājīvaṃ pajahitvā. Sammāājīvenāti buddhapasatthena kusalaājīvena. Jīvikaṃ kappetīti jīvitappavattiṃ pavatteti. Idhāpi yasmā aññeneva cittena kāyadvāravītikkamā viramati; aññena vacīdvāravītikkamā, tasmā pubbabhāge nānākkhaṇesu uppajjati; maggakkhaṇe pana dvīsu dvāresu sattannaṃ kammapathānaṃ vasena uppannāya micchāājīvadussīlyacetanāya padacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva sammāājīvasaṅkhātā kusalaveramaṇī uppajjati. Ayaṃ sammāājīvo nāma.
सम्मावायामनिद्देसो सम्मप्पधानविभङ्गे अनुपदवण्णनावसेन आविभविस्सति। अयं पन पुब्बभागे नानाचित्तेसु लभति। अञ्ञेनेव हि चित्तेन अनुप्पन्नानं पापकानं अकुसलानं धम्मानं अनुप्पादाय वायामं करोति, अञ्ञेन उप्पन्नानं पहानाय; अञ्ञेनेव च अनुप्पन्नानं कुसलानं धम्मानं उप्पादाय, अञ्ञेन उप्पन्नानं ठितिया; मग्गक्खणे पन एकचित्तेयेव लब्भति। एकमेव हि मग्गसम्पयुत्तं वीरियं चतुकिच्चसाधनट्ठेन चत्तारि नामानि लब्भति।
Sammāvāyāmaniddeso sammappadhānavibhaṅge anupadavaṇṇanāvasena āvibhavissati. Ayaṃ pana pubbabhāge nānācittesu labhati. Aññeneva hi cittena anuppannānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ anuppādāya vāyāmaṃ karoti, aññena uppannānaṃ pahānāya; aññeneva ca anuppannānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ uppādāya, aññena uppannānaṃ ṭhitiyā; maggakkhaṇe pana ekacitteyeva labbhati. Ekameva hi maggasampayuttaṃ vīriyaṃ catukiccasādhanaṭṭhena cattāri nāmāni labbhati.
सम्मासतिनिद्देसोपि सतिपट्ठानविभङ्गे अनुपदवण्णनावसेन आविभविस्सति। अयम्पि च पुब्बभागे नानाचित्तेसु लब्भति। अञ्ञेनेव हि चित्तेन कायं परिग्गण्हाति, अञ्ञेनञ्ञेन वेदनादीनि; मग्गक्खणे पन एकचित्तेयेव लब्भति। एकायेव हि मग्गसम्पयुत्ता सति चतुकिच्चसाधनट्ठेन चत्तारि नामानि लभति।
Sammāsatiniddesopi satipaṭṭhānavibhaṅge anupadavaṇṇanāvasena āvibhavissati. Ayampi ca pubbabhāge nānācittesu labbhati. Aññeneva hi cittena kāyaṃ pariggaṇhāti, aññenaññena vedanādīni; maggakkhaṇe pana ekacitteyeva labbhati. Ekāyeva hi maggasampayuttā sati catukiccasādhanaṭṭhena cattāri nāmāni labhati.
सम्मासमाधिनिद्देसे चत्तारि झानानि पुब्बभागेपि नाना, मग्गक्खणेपि। पुब्बभागे समापत्तिवसेन नाना, मग्गक्खणे नानामग्गवसेन। एकस्स हि पठममग्गो पठमज्झानिको होति, दुतियमग्गादयोपि पठमज्झानिका, दुतियादीसु अञ्ञतरज्झानिका वा। एकस्स पठममग्गो दुतियादीनं अञ्ञतरज्झानिको होति, दुतियादयोपि दुतियादीनं अञ्ञतरज्झानिका वा पठमज्झानिका वा। एवं चत्तारोपि मग्गा झानवसेन सदिसा वा असदिसा वा एकच्चसदिसा वा होन्ति।
Sammāsamādhiniddese cattāri jhānāni pubbabhāgepi nānā, maggakkhaṇepi. Pubbabhāge samāpattivasena nānā, maggakkhaṇe nānāmaggavasena. Ekassa hi paṭhamamaggo paṭhamajjhāniko hoti, dutiyamaggādayopi paṭhamajjhānikā, dutiyādīsu aññatarajjhānikā vā. Ekassa paṭhamamaggo dutiyādīnaṃ aññatarajjhāniko hoti, dutiyādayopi dutiyādīnaṃ aññatarajjhānikā vā paṭhamajjhānikā vā. Evaṃ cattāropi maggā jhānavasena sadisā vā asadisā vā ekaccasadisā vā honti.
अयं पनस्स विसेसो पादकज्झाननियामेन होति। पादकज्झाननियामेन ताव पठमज्झानलाभिनो पठमज्झाना वुट्ठाय विपस्सन्तस्स उप्पन्नमग्गो पठमज्झानिको होति; मग्गङ्गबोज्झङ्गानि पनेत्थ परिपुण्णानेव होन्ति। दुतियज्झानतो उट्ठाय विपस्सन्तस्स उप्पन्नो मग्गो दुतियज्झानिको होति; मग्गङ्गानि पनेत्थ सत्त होन्ति। ततियज्झानतो उट्ठाय विपस्सन्तस्स उप्पन्नो मग्गो ततियज्झानिको होति; मग्गङ्गानि पनेत्थ सत्त, बोज्झङ्गानि छ होन्ति। एस नयो चतुत्थज्झानतो पट्ठाय याव नेवसञ्ञानासञ्ञायतना।
Ayaṃ panassa viseso pādakajjhānaniyāmena hoti. Pādakajjhānaniyāmena tāva paṭhamajjhānalābhino paṭhamajjhānā vuṭṭhāya vipassantassa uppannamaggo paṭhamajjhāniko hoti; maggaṅgabojjhaṅgāni panettha paripuṇṇāneva honti. Dutiyajjhānato uṭṭhāya vipassantassa uppanno maggo dutiyajjhāniko hoti; maggaṅgāni panettha satta honti. Tatiyajjhānato uṭṭhāya vipassantassa uppanno maggo tatiyajjhāniko hoti; maggaṅgāni panettha satta, bojjhaṅgāni cha honti. Esa nayo catutthajjhānato paṭṭhāya yāva nevasaññānāsaññāyatanā.
आरुप्पे चतुक्कपञ्चकज्झानं उप्पज्जति। तञ्च खो लोकुत्तरं नो लोकियन्ति वुत्तं। एत्थ कथन्ति? एत्थापि पठमज्झानादीसु यतो उट्ठाय सोतापत्तिमग्गं पटिलभित्वा आरुप्पसमापत्तिं भावेत्वा यो आरुप्पे उप्पन्नो, तंझानिकाव तस्स तत्थ तयो मग्गा उप्पज्जन्ति । एवं पादकज्झानमेव नियामेति। केचि पन थेरा ‘‘विपस्सनाय आरम्मणभूता खन्धा नियामेन्ती’’ति वदन्ति। केचि ‘‘पुग्गलज्झासयो नियामेती’’ति वदन्ति। केचि ‘‘वुट्ठानगामिनीविपस्सना नियामेती’’ति वदन्ति। तेसं वादविनिच्छयो हेट्ठा चित्तुप्पादकण्डे लोकुत्तरपदभाजनीयवण्णनायं (ध॰ स॰ अट्ठ॰ ३५०) वुत्तनयेनेव वेदितब्बो। अयं वुच्चति सम्मासमाधीति या इमेसु चतूसु झानेसु एकग्गता, अयं पुब्बभागे लोकियो, अपरभागे लोकुत्तरो सम्मासमाधि नाम वुच्चतीति। एवं लोकियलोकुत्तरवसेन भगवा मग्गसच्चं देसेसि।
Āruppe catukkapañcakajjhānaṃ uppajjati. Tañca kho lokuttaraṃ no lokiyanti vuttaṃ. Ettha kathanti? Etthāpi paṭhamajjhānādīsu yato uṭṭhāya sotāpattimaggaṃ paṭilabhitvā āruppasamāpattiṃ bhāvetvā yo āruppe uppanno, taṃjhānikāva tassa tattha tayo maggā uppajjanti . Evaṃ pādakajjhānameva niyāmeti. Keci pana therā ‘‘vipassanāya ārammaṇabhūtā khandhā niyāmentī’’ti vadanti. Keci ‘‘puggalajjhāsayo niyāmetī’’ti vadanti. Keci ‘‘vuṭṭhānagāminīvipassanā niyāmetī’’ti vadanti. Tesaṃ vādavinicchayo heṭṭhā cittuppādakaṇḍe lokuttarapadabhājanīyavaṇṇanāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 350) vuttanayeneva veditabbo. Ayaṃ vuccati sammāsamādhīti yā imesu catūsu jhānesu ekaggatā, ayaṃ pubbabhāge lokiyo, aparabhāge lokuttaro sammāsamādhi nāma vuccatīti. Evaṃ lokiyalokuttaravasena bhagavā maggasaccaṃ desesi.
तत्थ लोकियमग्गे सब्बानेव मग्गङ्गानि यथानुरूपं छसु आरम्मणेसु अञ्ञतरारम्मणानि होन्ति। लोकुत्तरमग्गे पन चतुसच्चपटिवेधाय पवत्तस्स अरियस्स निब्बानारम्मणं अविज्जानुसयसमुग्घातकं पञ्ञाचक्खु सम्मादिट्ठि। तथा सम्पन्नदिट्ठिस्स तंसम्पयुत्तं तिविधमिच्छासङ्कप्पसमुग्घातकं चेतसो निब्बानपदाभिनिरोपनं सम्मासङ्कप्पो। तथा पस्सन्तस्स वितक्केन्तस्स च तंसम्पयुत्ताव चतुब्बिधवचीदुच्चरितसमुग्घातिकाय मिच्छावाचाय विरति सम्मावाचा। तथा विरमन्तस्स तंसम्पयुत्ताव मिच्छाकम्मन्तसमुच्छेदिका तिविधकायदुच्चरितविरति सम्माकम्मन्तो। तेसंयेव सम्मावाचाकम्मन्तानं वोदानभूता तंसम्पयुत्ताव कुहनादिसमुच्छेदिका मिच्छाआजीवविरति सम्माआजीवो। इमिस्सा सम्मावाचाकम्मन्ताजीवसंखाताय सीलभूमियं पतिट्ठमानस्स तदनुरूपो तंसम्पयुत्तोव कोसज्जसमुच्छेदको अनुप्पन्नुप्पन्नानं अकुसलकुसलानं अनुप्पादपहानुप्पादट्ठितिसाधको च वीरियारम्भो सम्मावायामो। एवं वायमन्तस्स तंसम्पयुत्तोव मिच्छासतिविनिद्धुननको कायादीसु कायानुपस्सनादिसाधको च चेतसो असम्मोसो सम्मासति। इति अनुत्तराय सतिया सुविहितचित्तारक्खस्स तंसम्पयुत्ताव मिच्छासमाधिसमुग्घातिका चित्तेकग्गता सम्मासमाधीति। एस लोकुत्तरो अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो यो सह लोकियेन मग्गेन दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदाति सङ्खं गतो।
Tattha lokiyamagge sabbāneva maggaṅgāni yathānurūpaṃ chasu ārammaṇesu aññatarārammaṇāni honti. Lokuttaramagge pana catusaccapaṭivedhāya pavattassa ariyassa nibbānārammaṇaṃ avijjānusayasamugghātakaṃ paññācakkhu sammādiṭṭhi. Tathā sampannadiṭṭhissa taṃsampayuttaṃ tividhamicchāsaṅkappasamugghātakaṃ cetaso nibbānapadābhiniropanaṃ sammāsaṅkappo. Tathā passantassa vitakkentassa ca taṃsampayuttāva catubbidhavacīduccaritasamugghātikāya micchāvācāya virati sammāvācā. Tathā viramantassa taṃsampayuttāva micchākammantasamucchedikā tividhakāyaduccaritavirati sammākammanto. Tesaṃyeva sammāvācākammantānaṃ vodānabhūtā taṃsampayuttāva kuhanādisamucchedikā micchāājīvavirati sammāājīvo. Imissā sammāvācākammantājīvasaṃkhātāya sīlabhūmiyaṃ patiṭṭhamānassa tadanurūpo taṃsampayuttova kosajjasamucchedako anuppannuppannānaṃ akusalakusalānaṃ anuppādapahānuppādaṭṭhitisādhako ca vīriyārambho sammāvāyāmo. Evaṃ vāyamantassa taṃsampayuttova micchāsativiniddhunanako kāyādīsu kāyānupassanādisādhako ca cetaso asammoso sammāsati. Iti anuttarāya satiyā suvihitacittārakkhassa taṃsampayuttāva micchāsamādhisamugghātikā cittekaggatā sammāsamādhīti. Esa lokuttaro ariyo aṭṭhaṅgiko maggo yo saha lokiyena maggena dukkhanirodhagāminī paṭipadāti saṅkhaṃ gato.
सो खो पनेस मग्गो सम्मादिट्ठिसङ्कप्पानं विज्जाय, सेसधम्मानं चरणेन सङ्गहितत्ता विज्जा चेव चरणञ्च। तथा तेसं द्विन्नं विपस्सनायानेन, इतरेसं समथयानेन सङ्गहितत्ता समथो चेव विपस्सना च। तेसं वा द्विन्नं पञ्ञाक्खन्धेन, तदनन्तरानं तिण्णं सीलक्खन्धेन, अवसेसानं समाधिक्खन्धेन अधिपञ्ञाअधिसीलअधिचित्तसिक्खाहि च सङ्गहितत्ता खन्धत्तयञ्चेव सिक्खात्तयञ्च होति; येन समन्नागतो अरियसावको दस्सनसमत्थेहि चक्खूहि गमनसमत्थेहि च पादेहि समन्नागतो अद्धिको विय विज्जाचरणसम्पन्नो हुत्वा विपस्सनायानेन कामसुखल्लिकानुयोगं, समथयानेन अत्तकिलमथानुयोगन्ति अन्तद्वयं परिवज्जेत्वा मज्झिमपटिपदं पटिपन्नो पञ्ञाक्खन्धेन मोहक्खन्धं, सीलक्खन्धेन दोसक्खन्धं, समाधिक्खन्धेन च लोभक्खन्धं पदालेन्तो अधिपञ्ञासिक्खाय पञ्ञासम्पदं, अधिसीलसिक्खाय सीलसम्पदं, अधिचित्तसिक्खाय समाधिसम्पदन्ति तिस्सो सम्पत्तियो पत्वा अमतं निब्बानं सच्छिकरोति, आदिमज्झपरियोसानकल्याणं सत्ततिंसबोधिपक्खियधम्मरतनविचित्तं सम्मत्तनियामसङ्खातं अरियभूमिञ्च ओक्कन्तो होतीति।
So kho panesa maggo sammādiṭṭhisaṅkappānaṃ vijjāya, sesadhammānaṃ caraṇena saṅgahitattā vijjā ceva caraṇañca. Tathā tesaṃ dvinnaṃ vipassanāyānena, itaresaṃ samathayānena saṅgahitattā samatho ceva vipassanā ca. Tesaṃ vā dvinnaṃ paññākkhandhena, tadanantarānaṃ tiṇṇaṃ sīlakkhandhena, avasesānaṃ samādhikkhandhena adhipaññāadhisīlaadhicittasikkhāhi ca saṅgahitattā khandhattayañceva sikkhāttayañca hoti; yena samannāgato ariyasāvako dassanasamatthehi cakkhūhi gamanasamatthehi ca pādehi samannāgato addhiko viya vijjācaraṇasampanno hutvā vipassanāyānena kāmasukhallikānuyogaṃ, samathayānena attakilamathānuyoganti antadvayaṃ parivajjetvā majjhimapaṭipadaṃ paṭipanno paññākkhandhena mohakkhandhaṃ, sīlakkhandhena dosakkhandhaṃ, samādhikkhandhena ca lobhakkhandhaṃ padālento adhipaññāsikkhāya paññāsampadaṃ, adhisīlasikkhāya sīlasampadaṃ, adhicittasikkhāya samādhisampadanti tisso sampattiyo patvā amataṃ nibbānaṃ sacchikaroti, ādimajjhapariyosānakalyāṇaṃ sattatiṃsabodhipakkhiyadhammaratanavicittaṃ sammattaniyāmasaṅkhātaṃ ariyabhūmiñca okkanto hotīti.
सुत्तन्तभाजनीयवण्णना।
Suttantabhājanīyavaṇṇanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / विभङ्गपाळि • Vibhaṅgapāḷi / ४. सच्चविभङ्गो • 4. Saccavibhaṅgo
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-मूलटीका • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / ४. सच्चविभङ्गो • 4. Saccavibhaṅgo
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-अनुटीका • Vibhaṅga-anuṭīkā / ४. सच्चविभङ्गो • 4. Saccavibhaṅgo
