| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सम्मोहविनोदनी-अट्ठकथा • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā |
८. सम्मप्पधानविभङ्गो
8. Sammappadhānavibhaṅgo
१. सुत्तन्तभाजनीयवण्णना
1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
३९०. इदानि तदनन्तरे सम्मप्पधानविभङ्गे चत्तारोति गणनपरिच्छेदो। तेन न ततो हेट्ठा न उद्धन्ति सम्मप्पधानपरिच्छेदं दीपेति। सम्मप्पधानाति कारणप्पधाना उपायप्पधाना योनिसोपधाना। इध भिक्खूति इमस्मिं सासने पटिपन्नको भिक्खु। अनुप्पन्नानन्ति अनिब्बत्तानं। पापकानन्ति लामकानं। अकुसलानं धम्मानन्ति अकोसल्लसम्भूतानं धम्मानं। अनुप्पादायाति न उप्पादनत्थाय। छन्दं जनेतीति कत्तुकम्यतासङ्खातं कुसलच्छन्दं जनेति उप्पादेति। वायमतीति पयोगं परक्कमं करोति। वीरियं आरभतीति कायिकचेतसिकं वीरियं करोति। चित्तं पग्गण्हातीति तेनेव सहजातवीरियेन चित्तं उक्खिपति। पदहतीति पधानवीरियं करोति। पटिपाटिया पनेतानि चत्तारिपि पदानि आसेवनाभावनाबहुलीकम्मसातच्चकिरियाहि योजेतब्बानि।
390. Idāni tadanantare sammappadhānavibhaṅge cattāroti gaṇanaparicchedo. Tena na tato heṭṭhā na uddhanti sammappadhānaparicchedaṃ dīpeti. Sammappadhānāti kāraṇappadhānā upāyappadhānā yonisopadhānā. Idha bhikkhūti imasmiṃ sāsane paṭipannako bhikkhu. Anuppannānanti anibbattānaṃ. Pāpakānanti lāmakānaṃ. Akusalānaṃ dhammānanti akosallasambhūtānaṃ dhammānaṃ. Anuppādāyāti na uppādanatthāya. Chandaṃ janetīti kattukamyatāsaṅkhātaṃ kusalacchandaṃ janeti uppādeti. Vāyamatīti payogaṃ parakkamaṃ karoti. Vīriyaṃ ārabhatīti kāyikacetasikaṃ vīriyaṃ karoti. Cittaṃ paggaṇhātīti teneva sahajātavīriyena cittaṃ ukkhipati. Padahatīti padhānavīriyaṃ karoti. Paṭipāṭiyā panetāni cattāripi padāni āsevanābhāvanābahulīkammasātaccakiriyāhi yojetabbāni.
उप्पन्नानं पापकानन्ति अनुप्पन्नन्ति अवत्तब्बतं आपन्नानं पापधम्मानं। पहानायाति पजहनत्थाय। अनुप्पन्नानं कुसलानं धम्मानन्ति अनिब्बत्तानं कोसल्लसम्भूतानं धम्मानं। उप्पादायाति उप्पादनत्थाय। उप्पन्नानन्ति निब्बत्तानं। ठितियाति ठितत्थाय। असम्मोसायाति अनस्सनत्थं। भिय्योभावायाति पुनप्पुनं भावाय। वेपुल्लायाति विपुलभावाय। भावनायाति वड्ढिया। पारिपूरियाति परिपूरणत्थाय। अयं ताव चतुन्नं सम्मप्पधानानं उद्देसवारवसेन एकपदिको अत्थुद्धारो।
Uppannānaṃ pāpakānanti anuppannanti avattabbataṃ āpannānaṃ pāpadhammānaṃ. Pahānāyāti pajahanatthāya. Anuppannānaṃ kusalānaṃ dhammānanti anibbattānaṃ kosallasambhūtānaṃ dhammānaṃ. Uppādāyāti uppādanatthāya. Uppannānanti nibbattānaṃ. Ṭhitiyāti ṭhitatthāya. Asammosāyāti anassanatthaṃ. Bhiyyobhāvāyāti punappunaṃ bhāvāya. Vepullāyāti vipulabhāvāya. Bhāvanāyāti vaḍḍhiyā. Pāripūriyāti paripūraṇatthāya. Ayaṃ tāva catunnaṃ sammappadhānānaṃ uddesavāravasena ekapadiko atthuddhāro.
३९१. इदानि पटिपाटिया तानि पदानि भाजेत्वा दस्सेतुं कथञ्च भिक्खु अनुप्पन्नानन्तिआदिना नयेन निद्देसवारो आरद्धो। तत्थ यं हेट्ठा धम्मसङ्गहे आगतसदिसं, तं तस्स वण्णनायं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। यं पन तस्मिं अनागतं, तत्थ छन्दनिद्देसे ताव यो छन्दोति यो छन्दनियवसेन छन्दो। छन्दिकताति छन्दिकभावो, छन्दकरणाकारो वा। कत्तुकम्यताति कत्तुकामता। कुसलोति छेको। धम्मच्छन्दोति सभावच्छन्दो। अयञ्हि छन्दो नाम तण्हाछन्दो, दिट्ठिछन्दो, वीरियछन्दो, धम्मच्छन्दोति बहुविधो नानप्पकारको। तेसु धम्मच्छन्दोति इमस्मिं ठाने कत्तुकम्यताकुसलधम्मच्छन्दो अधिप्पेतो।
391. Idāni paṭipāṭiyā tāni padāni bhājetvā dassetuṃ kathañca bhikkhu anuppannānantiādinā nayena niddesavāro āraddho. Tattha yaṃ heṭṭhā dhammasaṅgahe āgatasadisaṃ, taṃ tassa vaṇṇanāyaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Yaṃ pana tasmiṃ anāgataṃ, tattha chandaniddese tāva yo chandoti yo chandaniyavasena chando. Chandikatāti chandikabhāvo, chandakaraṇākāro vā. Kattukamyatāti kattukāmatā. Kusaloti cheko. Dhammacchandoti sabhāvacchando. Ayañhi chando nāma taṇhāchando, diṭṭhichando, vīriyachando, dhammacchandoti bahuvidho nānappakārako. Tesu dhammacchandoti imasmiṃ ṭhāne kattukamyatākusaladhammacchando adhippeto.
इमं छन्दं जनेतीति छन्दं कुरुमानोव छन्दं जनेति नाम। सञ्जनेतीति उपसग्गेन पदं वड्ढितं। उट्ठपेतीति छन्दं कुरुमानोव तं उट्ठपेति नाम। समुट्ठपेतीति उपसग्गेन पदं वड्ढितं। निब्बत्तेतीति छन्दं कुरुमानोव तं निब्बत्तेति नाम। अभिनिब्बत्तेतीति उपसग्गेन पदं वड्ढितं। अपिच छन्दं करोन्तोव छन्दं जनेति नाम। तमेव सततं करोन्तो सञ्जनेति नाम। केनचिदेव अन्तरायेन पतितं पुन उक्खिपन्तो उट्ठपेति नाम। पबन्धट्ठितिं पापेन्तो समुट्ठपेति नाम। तं पाकटं करोन्तो निब्बत्तेति नाम। अनोसक्कनताय अलीनवुत्तिताय अनोलीनवुत्तिताय अभिमुखभावेन निब्बत्तेन्तो अभिनिब्बत्तेति नाम।
Imaṃ chandaṃ janetīti chandaṃ kurumānova chandaṃ janeti nāma. Sañjanetīti upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ. Uṭṭhapetīti chandaṃ kurumānova taṃ uṭṭhapeti nāma. Samuṭṭhapetīti upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ. Nibbattetīti chandaṃ kurumānova taṃ nibbatteti nāma. Abhinibbattetīti upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ. Apica chandaṃ karontova chandaṃ janeti nāma. Tameva satataṃ karonto sañjaneti nāma. Kenacideva antarāyena patitaṃ puna ukkhipanto uṭṭhapeti nāma. Pabandhaṭṭhitiṃ pāpento samuṭṭhapeti nāma. Taṃ pākaṭaṃ karonto nibbatteti nāma. Anosakkanatāya alīnavuttitāya anolīnavuttitāya abhimukhabhāvena nibbattento abhinibbatteti nāma.
३९४. वीरियनिद्देसे वीरियं करोन्तोव वीरियं आरभति नाम। दुतियपदं उपसग्गेन वड्ढितं। वीरियं करोन्तोयेव च आसेवति भावेति नाम। पुनप्पुनं करोन्तो वहुलीकरोति। आदितोव करोन्तो आरभति। पुनप्पुनं करोन्तो समारभति। भावनावसेन भजन्तो आसेवति। वड्ढेन्तो भावेति। सब्बकिच्चेसु तदेव बहुलीकरोन्तो बहुलीकरोतीति वेदितब्बो।
394. Vīriyaniddese vīriyaṃ karontova vīriyaṃ ārabhati nāma. Dutiyapadaṃ upasaggena vaḍḍhitaṃ. Vīriyaṃ karontoyeva ca āsevati bhāveti nāma. Punappunaṃ karonto vahulīkaroti. Āditova karonto ārabhati. Punappunaṃ karonto samārabhati. Bhāvanāvasena bhajanto āsevati. Vaḍḍhento bhāveti. Sabbakiccesu tadeva bahulīkaronto bahulīkarotīti veditabbo.
३९५. चित्तपग्गहनिद्देसे वीरियपग्गहेन योजेन्तो चित्तं पग्गण्हाति, उक्खिपतीति अत्थो। पुनप्पुनं पग्गण्हन्तो सम्पग्गण्हाति। एवं सम्पग्गहितं यथा न पतति तथा नं वीरियुपत्थम्भेन उपत्थम्भेन्तो उपत्थम्भेति। उपत्थम्भितम्पि थिरभावत्थाय पुनप्पुनं उपत्थम्भेन्तो पच्चुपत्थम्भेति नाम।
395. Cittapaggahaniddese vīriyapaggahena yojento cittaṃ paggaṇhāti, ukkhipatīti attho. Punappunaṃ paggaṇhanto sampaggaṇhāti. Evaṃ sampaggahitaṃ yathā na patati tathā naṃ vīriyupatthambhena upatthambhento upatthambheti. Upatthambhitampi thirabhāvatthāya punappunaṃ upatthambhento paccupatthambheti nāma.
४०६. ठितियातिपदस्स निद्देसे सब्बेसम्पि असम्मोसादीनं ठितिवेवचनभावं दस्सेतुं या ठिति सो असम्मोसोतिआदि वुत्तं। एत्थ हि हेट्ठिमं हेट्ठिमं पदं उपरिमस्स उपरिमस्स पदस्स अत्थो, उपरिमं उपरिमं पदं हेट्ठिमस्स हेट्ठिमस्स अत्थोतिपि वत्तुं वट्टति। सेसं सब्बत्थ उत्तानत्थमेवाति। अयं ताव पाळिवण्णना।
406. Ṭhitiyātipadassa niddese sabbesampi asammosādīnaṃ ṭhitivevacanabhāvaṃ dassetuṃ yā ṭhiti so asammosotiādi vuttaṃ. Ettha hi heṭṭhimaṃ heṭṭhimaṃ padaṃ uparimassa uparimassa padassa attho, uparimaṃ uparimaṃ padaṃ heṭṭhimassa heṭṭhimassa atthotipi vattuṃ vaṭṭati. Sesaṃ sabbattha uttānatthamevāti. Ayaṃ tāva pāḷivaṇṇanā.
अयं पनेत्थ विनिच्छयकथा। अयञ्हि सम्मप्पधानकथा नाम दुविधा – लोकिया लोकुत्तरा च। तत्थ लोकिया सब्बपुब्बभागे होति। सा कस्सपसंयुत्तपरियायेन लोकियमग्गक्खणे वेदितब्बा। वुत्तञ्हि तत्थ –
Ayaṃ panettha vinicchayakathā. Ayañhi sammappadhānakathā nāma duvidhā – lokiyā lokuttarā ca. Tattha lokiyā sabbapubbabhāge hoti. Sā kassapasaṃyuttapariyāyena lokiyamaggakkhaṇe veditabbā. Vuttañhi tattha –
‘‘चत्तारो मे, आवुसो, सम्मप्पधाना। कतमे चत्तारो?
‘‘Cattāro me, āvuso, sammappadhānā. Katame cattāro?
इधावुसो, भिक्खु ‘अनुप्पन्ना मे पापका अकुसला धम्मा उप्पज्जमाना अनत्थाय संवत्तेय्यु’न्ति आतप्पं करोति; ‘उप्पन्ना मे पापका अकुसला धम्मा अप्पहीयमाना अनत्थाय संवत्तेय्यु’न्ति आतप्पं करोति; ‘अनुप्पन्ना मे कुसला धम्मा अनुप्पज्जमाना अनत्थाय संवत्तेय्यु’न्ति आतप्पं करोति। ‘उप्पन्ना मे कुसला धम्मा निरुज्झमाना अनत्थाय संवत्तेय्यु’न्ति आतप्पं करोती’’ति (सं॰ नि॰ २.१४५)।
Idhāvuso, bhikkhu ‘anuppannā me pāpakā akusalā dhammā uppajjamānā anatthāya saṃvatteyyu’nti ātappaṃ karoti; ‘uppannā me pāpakā akusalā dhammā appahīyamānā anatthāya saṃvatteyyu’nti ātappaṃ karoti; ‘anuppannā me kusalā dhammā anuppajjamānā anatthāya saṃvatteyyu’nti ātappaṃ karoti. ‘Uppannā me kusalā dhammā nirujjhamānā anatthāya saṃvatteyyu’nti ātappaṃ karotī’’ti (saṃ. ni. 2.145).
एत्थ च ‘अनुप्पन्ना मे कुसला धम्मा’ति समथविपस्सना चेव मग्गो च। उप्पन्ना कुसला नाम समथविपस्सनाव। मग्गो पन सकिं उप्पज्जित्वा निरुज्झमानो अनत्थाय संवत्तनको नाम नत्थि। सो हि फलस्स पच्चयं दत्वाव निरुज्झति। पुरिमस्मिं वा समथविपस्सनाव गहेतब्बाति वुत्तं, तं पन न युत्तं।
Ettha ca ‘anuppannā me kusalā dhammā’ti samathavipassanā ceva maggo ca. Uppannākusalā nāma samathavipassanāva. Maggo pana sakiṃ uppajjitvā nirujjhamāno anatthāya saṃvattanako nāma natthi. So hi phalassa paccayaṃ datvāva nirujjhati. Purimasmiṃ vā samathavipassanāva gahetabbāti vuttaṃ, taṃ pana na yuttaṃ.
तत्थ ‘‘उप्पन्ना समथविपस्सना निरुज्झमाना अनत्थाय संवत्तन्ती’’ति अत्थस्स आविभावत्थं इदं वत्थु – एको किर खीणासवत्थेरो ‘महाचेतियञ्च महाबोधिञ्च वन्दिस्सामी’ति समापत्तिलाभिना भण्डगाहकसामणेरेन सद्धिं जनपदतो महाविहारं आगन्त्वा विहारपरिवेणं पाविसि; सायन्हसमये महाभिक्खुसङ्घे चेतियं वन्दमाने चेतियं वन्दनत्थाय न निक्खमि। कस्मा? खीणासवानञ्हि तीसु रतनेसु महन्तं गारवं होति। तस्मा भिक्खुसङ्घे वन्दित्वा पटिक्कन्ते मनुस्सानं सायमासभुत्तवेलाय सामणेरम्पि अजानापेत्वा ‘चेतियं वन्दिस्सामी’ति एककोव निक्खमि। सामणेरो ‘किं नु खो थेरो अवेलाय एककोव गच्छति, जानिस्सामी’ति उपज्झायस्स पदानुपदिकोव निक्खमि। थेरो अनावज्जनेन तस्स आगमनं अजानन्तो दक्खिणद्वारेन महाचेतियङ्गणं आरुळ्हो। सामणेरोपि अनुपदंयेव आरुळ्हो।
Tattha ‘‘uppannā samathavipassanā nirujjhamānā anatthāya saṃvattantī’’ti atthassa āvibhāvatthaṃ idaṃ vatthu – eko kira khīṇāsavatthero ‘mahācetiyañca mahābodhiñca vandissāmī’ti samāpattilābhinā bhaṇḍagāhakasāmaṇerena saddhiṃ janapadato mahāvihāraṃ āgantvā vihārapariveṇaṃ pāvisi; sāyanhasamaye mahābhikkhusaṅghe cetiyaṃ vandamāne cetiyaṃ vandanatthāya na nikkhami. Kasmā? Khīṇāsavānañhi tīsu ratanesu mahantaṃ gāravaṃ hoti. Tasmā bhikkhusaṅghe vanditvā paṭikkante manussānaṃ sāyamāsabhuttavelāya sāmaṇerampi ajānāpetvā ‘cetiyaṃ vandissāmī’ti ekakova nikkhami. Sāmaṇero ‘kiṃ nu kho thero avelāya ekakova gacchati, jānissāmī’ti upajjhāyassa padānupadikova nikkhami. Thero anāvajjanena tassa āgamanaṃ ajānanto dakkhiṇadvārena mahācetiyaṅgaṇaṃ āruḷho. Sāmaṇeropi anupadaṃyeva āruḷho.
महाथेरो महाचेतियं उल्लोकेत्वा बुद्धारम्मणं पीतिं गहेत्वा सब्बं चेतसो समन्नाहरित्वा हट्ठपहट्ठो महाचेतियं वन्दति। सामणेरो थेरस्स वन्दनाकारं दिस्वा ‘उपज्झायो मे अतिविय पसन्नचित्तो वन्दति; किं नु खो पुप्फानि लभित्वा पूजं करेय्या’ति चिन्तेसि। थेरे वन्दित्वा उट्ठाय सिरसि अञ्जलिं ठपेत्वा महाचेतियं उल्लोकेत्वा ठिते सामणेरो उक्कासित्वा अत्तनो आगतभावं जानापेसि। थेरो परिवत्तेत्वा ओलोकेन्तो ‘‘कदा आगतोसी’’ति पुच्छि। ‘‘तुम्हाकं चेतियं वन्दनकाले, भन्ते; अतिविय पसन्ना चेतियं वन्दित्थ; किन्नु खो पुप्फानि लभित्वा पूजेय्याथा’’ति? ‘‘आम, सामणेर, इमस्मिं चेतिये विय अञ्ञत्र एत्तकं धातुनिधानं नाम नत्थि। एवरूपं असदिसं महाथूपं पुप्फानि लभित्वा को न पूजेय्या’’ति? ‘‘तेन हि, भन्ते, अधिवासेथ, आहरिस्सामी’’ति तावदेव झानं समापज्जित्वा इद्धिया हिमवन्तं गन्त्वा वण्णगन्धसम्पन्नानि पुप्फानि गहेत्वा परिस्सावनं पूरेत्वा महाथेरे दक्खिणमुखतो पच्छिममुखे असम्पत्तेयेव आगन्त्वा पुप्फपरिस्सावनं हत्थे ठपेत्वा ‘‘पूजेथ भन्ते’’ति आह। थेरो ‘‘अतिमन्दानि नो, सामणेर, पुप्फानी’’ति आह। ‘‘गच्छथ, भन्ते, भगवतो गुणे आवज्जेत्वा पूजेथा’’ति।
Mahāthero mahācetiyaṃ ulloketvā buddhārammaṇaṃ pītiṃ gahetvā sabbaṃ cetaso samannāharitvā haṭṭhapahaṭṭho mahācetiyaṃ vandati. Sāmaṇero therassa vandanākāraṃ disvā ‘upajjhāyo me ativiya pasannacitto vandati; kiṃ nu kho pupphāni labhitvā pūjaṃ kareyyā’ti cintesi. There vanditvā uṭṭhāya sirasi añjaliṃ ṭhapetvā mahācetiyaṃ ulloketvā ṭhite sāmaṇero ukkāsitvā attano āgatabhāvaṃ jānāpesi. Thero parivattetvā olokento ‘‘kadā āgatosī’’ti pucchi. ‘‘Tumhākaṃ cetiyaṃ vandanakāle, bhante; ativiya pasannā cetiyaṃ vandittha; kinnu kho pupphāni labhitvā pūjeyyāthā’’ti? ‘‘Āma, sāmaṇera, imasmiṃ cetiye viya aññatra ettakaṃ dhātunidhānaṃ nāma natthi. Evarūpaṃ asadisaṃ mahāthūpaṃ pupphāni labhitvā ko na pūjeyyā’’ti? ‘‘Tena hi, bhante, adhivāsetha, āharissāmī’’ti tāvadeva jhānaṃ samāpajjitvā iddhiyā himavantaṃ gantvā vaṇṇagandhasampannāni pupphāni gahetvā parissāvanaṃ pūretvā mahāthere dakkhiṇamukhato pacchimamukhe asampatteyeva āgantvā pupphaparissāvanaṃ hatthe ṭhapetvā ‘‘pūjetha bhante’’ti āha. Thero ‘‘atimandāni no, sāmaṇera, pupphānī’’ti āha. ‘‘Gacchatha, bhante, bhagavato guṇe āvajjetvā pūjethā’’ti.
थेरो पच्छिममुखनिस्सितेन सोपानेन आरुय्ह कुच्छिवेदिकाभूमियं पुप्फपूजं कातुं आरद्धो। वेदिकाभूमि परिपुण्णा; पुप्फानि पतित्वा दुतियभूमियं जण्णुप्पमाणेन ओधिना पूरयिंसु। ततो ओतरित्वा पादपिट्ठिकपन्तिं पूजेसि; सापि परिपूरि; परिपुण्णभावं ञत्वा हेट्ठिमतले विकिरन्तो अगमासि; सब्बं चेतियङ्गणं परिपूरि; तस्मिं परिपुण्णे ‘‘सामणेर, पुप्फानि न खीयन्ती’’ति आह। ‘‘परिस्सावनं, भन्ते, अधोमुखं करोथा’’ति। अधोमुखं कत्वा चालेसि। तदा पुप्फानि खीणानि। थेरो परिस्सावनं सामणेरस्स दत्वा सद्धिं हत्थिपाकारेन चेतियं तिक्खत्तुं पदक्खिणं कत्वा चतूसु ठानेसु वन्दित्वा परिवेणं गच्छन्तो चिन्तेसि – ‘याव महिद्धिको वतायं सामणेरो; सक्खिस्सति नु खो इमं इद्धानुभावं रक्खितुन्ति? ततो ‘न सक्खिस्सती’ति दिस्वा सामणेरं आह – ‘‘सामणेर, त्वं इदानि महिद्धिको; एवरूपं पन इद्धिं नासेत्वा पच्छिमकाले काणपेसकारिया हत्थेन मद्दितंकञ्जियं पिविस्ससी’’ति। दहरकभावस्स नामेस दोसो यं सो उपज्झायस्स कथाय संवेजेत्वा ‘कम्मट्ठानं मे, भन्ते, आचिक्खथा’ति न याचि; ‘अम्हाकं उपज्झायो किं वदती’ति तं पन असुणन्तो विय अगमासि।
Thero pacchimamukhanissitena sopānena āruyha kucchivedikābhūmiyaṃ pupphapūjaṃ kātuṃ āraddho. Vedikābhūmi paripuṇṇā; pupphāni patitvā dutiyabhūmiyaṃ jaṇṇuppamāṇena odhinā pūrayiṃsu. Tato otaritvā pādapiṭṭhikapantiṃ pūjesi; sāpi paripūri; paripuṇṇabhāvaṃ ñatvā heṭṭhimatale vikiranto agamāsi; sabbaṃ cetiyaṅgaṇaṃ paripūri; tasmiṃ paripuṇṇe ‘‘sāmaṇera, pupphāni na khīyantī’’ti āha. ‘‘Parissāvanaṃ, bhante, adhomukhaṃ karothā’’ti. Adhomukhaṃ katvā cālesi. Tadā pupphāni khīṇāni. Thero parissāvanaṃ sāmaṇerassa datvā saddhiṃ hatthipākārena cetiyaṃ tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā catūsu ṭhānesu vanditvā pariveṇaṃ gacchanto cintesi – ‘yāva mahiddhiko vatāyaṃ sāmaṇero; sakkhissati nu kho imaṃ iddhānubhāvaṃ rakkhitunti? Tato ‘na sakkhissatī’ti disvā sāmaṇeraṃ āha – ‘‘sāmaṇera, tvaṃ idāni mahiddhiko; evarūpaṃ pana iddhiṃ nāsetvā pacchimakāle kāṇapesakāriyā hatthena madditaṃkañjiyaṃ pivissasī’’ti. Daharakabhāvassa nāmesa doso yaṃ so upajjhāyassa kathāya saṃvejetvā ‘kammaṭṭhānaṃ me, bhante, ācikkhathā’ti na yāci; ‘amhākaṃ upajjhāyo kiṃ vadatī’ti taṃ pana asuṇanto viya agamāsi.
थेरो महाचेतियञ्च महाबोधिञ्च वन्दित्वा सामणेरं पत्तचीवरं गाहापेत्वा अनुपुब्बेन कुटेळितिस्समहाविहारं अगमासि। सामणेरो उपज्झायस्स पदानुपदिको हुत्वा भिक्खाचारं न गच्छति। ‘‘कतरं गामं पविसथ, भन्ते’’ति पुच्छित्वा पन ‘इदानि मे उपज्झायो गामद्वारं सम्पत्तो भविस्सती’ति ञत्वा अत्तनो च उपज्झायस्स च पत्तचीवरं गहेत्वा आकासेनागन्त्वा थेरस्स पत्तचीवरं दत्वा पिण्डाय पविसति। थेरो सब्बकालं ओवदति – ‘‘सामणेर, मा एवमकासि; पुथुज्जनिद्धि नाम चला अनिबद्धा; असप्पायं रूपादिआरम्मणं लभित्वा अप्पमत्तकेनेव भिज्जति; सन्ताय समापत्तिया परिहीना ब्रह्मचरियवासे सन्थम्भितुं न सक्कोन्ती’’ति। सामणेरो ‘किं कथेति मय्हं उपज्झायो’ति सोतुं न इच्छति, तथेव करोति। थेरो अनुपुब्बेन चेतियवन्दनं करोन्तो कम्मुपेन्दविहारं नाम गतो। तत्थ वसन्तेपि थेरे सामणेरो तथेव करोति।
Thero mahācetiyañca mahābodhiñca vanditvā sāmaṇeraṃ pattacīvaraṃ gāhāpetvā anupubbena kuṭeḷitissamahāvihāraṃ agamāsi. Sāmaṇero upajjhāyassa padānupadiko hutvā bhikkhācāraṃ na gacchati. ‘‘Kataraṃ gāmaṃ pavisatha, bhante’’ti pucchitvā pana ‘idāni me upajjhāyo gāmadvāraṃ sampatto bhavissatī’ti ñatvā attano ca upajjhāyassa ca pattacīvaraṃ gahetvā ākāsenāgantvā therassa pattacīvaraṃ datvā piṇḍāya pavisati. Thero sabbakālaṃ ovadati – ‘‘sāmaṇera, mā evamakāsi; puthujjaniddhi nāma calā anibaddhā; asappāyaṃ rūpādiārammaṇaṃ labhitvā appamattakeneva bhijjati; santāya samāpattiyā parihīnā brahmacariyavāse santhambhituṃ na sakkontī’’ti. Sāmaṇero ‘kiṃ katheti mayhaṃ upajjhāyo’ti sotuṃ na icchati, tatheva karoti. Thero anupubbena cetiyavandanaṃ karonto kammupendavihāraṃ nāma gato. Tattha vasantepi there sāmaṇero tatheva karoti.
अथेकदिवसं एका पेसकारधीता अभिरूपा पठमवये ठिता कम्मुपेन्दगामतो निक्खमित्वा पदुमस्सरं ओरुय्ह गायमाना पुप्फानि भञ्जति। तस्मिं समये सामणेरो पदुमस्सरमत्थकेन गच्छति गच्छन्तो पन, सक्करलसिकाय काणमक्खिका विय, तस्सा गीतसद्दे बज्झि; तावदेव इद्धि अन्तरहिता, छिन्नपक्खो काको विय अहोसि। सन्तसमापत्तिबलेन पन तत्थेव उदकपिट्ठे अपतित्वा सिम्बलितूलं विय पतमानं अनुपुब्बेन पदुमस्सरतीरे अट्ठासि। सो वेगेन गन्त्वा उपज्झायस्स पत्तचीवरं दत्वा निवत्ति। महाथेरो ‘पगेवेतं मया दिट्ठं, निवारियमानोपि न निवत्तिस्सती’ति किञ्चि अवत्वा पिण्डाय पाविसि।
Athekadivasaṃ ekā pesakāradhītā abhirūpā paṭhamavaye ṭhitā kammupendagāmato nikkhamitvā padumassaraṃ oruyha gāyamānā pupphāni bhañjati. Tasmiṃ samaye sāmaṇero padumassaramatthakena gacchati gacchanto pana, sakkaralasikāya kāṇamakkhikā viya, tassā gītasadde bajjhi; tāvadeva iddhi antarahitā, chinnapakkho kāko viya ahosi. Santasamāpattibalena pana tattheva udakapiṭṭhe apatitvā simbalitūlaṃ viya patamānaṃ anupubbena padumassaratīre aṭṭhāsi. So vegena gantvā upajjhāyassa pattacīvaraṃ datvā nivatti. Mahāthero ‘pagevetaṃ mayā diṭṭhaṃ, nivāriyamānopi na nivattissatī’ti kiñci avatvā piṇḍāya pāvisi.
सामणेरो गन्त्वा पदुमस्सरतीरे अट्ठासि तस्सा पच्चुत्तरणं आगमयमानो। सापि सामणेरं आकासेन गच्छन्तञ्च पुनागन्त्वा ठितञ्च दिस्वा ‘अद्धा एस मं निस्साय उक्कण्ठितो’ति ञत्वा ‘पटिक्कम सामणेरा’ति आह। सोपि पटिपक्कमि। इतरा पच्चुत्तरित्वा साटकं निवासेत्वा तं उपसङ्कमित्वा ‘किं, भन्ते’ति पुच्छि। सो तमत्थं आरोचेसि। सा बहूहि कारणेहि घरावासे आदीनवं ब्रह्मचरियवासे आनिसंसञ्च दस्सेत्वा ओवदमानापि तस्स उक्कण्ठं विनोदेतुं असक्कोन्ती ‘अयं मम कारणा एवरूपाय इद्धिया परिहीनो; न दानि युत्तं परिच्चजितु’न्ति। ‘इधेव तिट्ठा’ति वत्वा घरं गन्त्वा मातापितूनं तं पवत्तिं आरोचेसि। तेपि आगन्त्वा नानप्पकारं ओवदमाना वचनं अग्गण्हन्तं आहंसु – ‘‘त्वं अम्हे उच्चाकुलाति मा सल्लक्खेसि। मयं पेसकारा। सक्खिस्ससि पेसकारकम्मं कातु’’न्ति? सामणेरो आह – ‘‘उपासक, गिहीभूतो नाम पेसकारकम्मं वा करेय्य नळकारकम्मं वा, किं इमिना, मा साटकमत्ते लोभं करोथा’’ति । पेसकारको उदरे बद्धसाटकं दत्वा घरं नेत्वा धीतरं अदासि।
Sāmaṇero gantvā padumassaratīre aṭṭhāsi tassā paccuttaraṇaṃ āgamayamāno. Sāpi sāmaṇeraṃ ākāsena gacchantañca punāgantvā ṭhitañca disvā ‘addhā esa maṃ nissāya ukkaṇṭhito’ti ñatvā ‘paṭikkama sāmaṇerā’ti āha. Sopi paṭipakkami. Itarā paccuttaritvā sāṭakaṃ nivāsetvā taṃ upasaṅkamitvā ‘kiṃ, bhante’ti pucchi. So tamatthaṃ ārocesi. Sā bahūhi kāraṇehi gharāvāse ādīnavaṃ brahmacariyavāse ānisaṃsañca dassetvā ovadamānāpi tassa ukkaṇṭhaṃ vinodetuṃ asakkontī ‘ayaṃ mama kāraṇā evarūpāya iddhiyā parihīno; na dāni yuttaṃ pariccajitu’nti. ‘Idheva tiṭṭhā’ti vatvā gharaṃ gantvā mātāpitūnaṃ taṃ pavattiṃ ārocesi. Tepi āgantvā nānappakāraṃ ovadamānā vacanaṃ aggaṇhantaṃ āhaṃsu – ‘‘tvaṃ amhe uccākulāti mā sallakkhesi. Mayaṃ pesakārā. Sakkhissasi pesakārakammaṃ kātu’’nti? Sāmaṇero āha – ‘‘upāsaka, gihībhūto nāma pesakārakammaṃ vā kareyya naḷakārakammaṃ vā, kiṃ iminā, mā sāṭakamatte lobhaṃ karothā’’ti . Pesakārako udare baddhasāṭakaṃ datvā gharaṃ netvā dhītaraṃ adāsi.
सो पेसकारकम्मं उग्गण्हित्वा पेसकारेहि सद्धिं सालाय कम्मं करोति। अञ्ञेसं इत्थियो पातोव भत्तं सम्पादेत्वा आहरिंसु। तस्स भरिया न ताव आगच्छति। सो इतरेसु कम्मं विस्सज्जेत्वा भुञ्जमानेसु तसरं वट्टेन्तो निसीदि। सा पच्छा आगमासि। अथ नं सो ‘अतिचिरेन आगतासी’ति तज्जेसि। मातुगामो च नाम अपि चक्कवत्तिराजानं अत्तनि पटिबद्धचित्तं ञत्वा दासं विय सल्लक्खेति। तस्मा सा एवमाह – ‘‘अञ्ञेसं घरे दारुपण्णलोणादीनि सन्निहितानि; बाहिरतो आहरित्वा दायका पेसकारकापि अत्थि। अहं पन एकिका; त्वम्पि ‘मय्हं घरे इदं अत्थि, इदं नत्थी’ति न जानासि। सचे इच्छसि भुञ्ज, नो चे इच्छसि मा भुञ्जा’’ति। सो ‘न केवलं उस्सूरे भत्तं आहरसि, वाचायपि मं घट्टेसी’ति कुज्झित्वा अञ्ञं पहरणं अपस्सन्तो तमेव तसरदण्डकं तसरतो लुञ्चित्वा खिपि। सा तं आगच्छन्तं दिस्वा ईसकं परिवत्ति। तसरदण्डकस्स च कोटि नाम तिखिणा होति। सा तस्सा परिवत्तमानाय अक्खिकोटियं पविसित्वा अट्ठासि। सा उभोहि हत्थेहि वेगेन अक्खिं अग्गहेसि। भिन्नट्ठानतो लोहितं पग्घरति।
So pesakārakammaṃ uggaṇhitvā pesakārehi saddhiṃ sālāya kammaṃ karoti. Aññesaṃ itthiyo pātova bhattaṃ sampādetvā āhariṃsu. Tassa bhariyā na tāva āgacchati. So itaresu kammaṃ vissajjetvā bhuñjamānesu tasaraṃ vaṭṭento nisīdi. Sā pacchā āgamāsi. Atha naṃ so ‘aticirena āgatāsī’ti tajjesi. Mātugāmo ca nāma api cakkavattirājānaṃ attani paṭibaddhacittaṃ ñatvā dāsaṃ viya sallakkheti. Tasmā sā evamāha – ‘‘aññesaṃ ghare dārupaṇṇaloṇādīni sannihitāni; bāhirato āharitvā dāyakā pesakārakāpi atthi. Ahaṃ pana ekikā; tvampi ‘mayhaṃ ghare idaṃ atthi, idaṃ natthī’ti na jānāsi. Sace icchasi bhuñja, no ce icchasi mā bhuñjā’’ti. So ‘na kevalaṃ ussūre bhattaṃ āharasi, vācāyapi maṃ ghaṭṭesī’ti kujjhitvā aññaṃ paharaṇaṃ apassanto tameva tasaradaṇḍakaṃ tasarato luñcitvā khipi. Sā taṃ āgacchantaṃ disvā īsakaṃ parivatti. Tasaradaṇḍakassa ca koṭi nāma tikhiṇā hoti. Sā tassā parivattamānāya akkhikoṭiyaṃ pavisitvā aṭṭhāsi. Sā ubhohi hatthehi vegena akkhiṃ aggahesi. Bhinnaṭṭhānato lohitaṃ paggharati.
सो तस्मिं काले उपज्झायस्स वचनं अनुस्सरि ‘इदं सन्धाय मं उपज्झायो ‘‘अनागते काले काणपेसकारिया हत्थेन मद्दितं कञ्जियं पिविस्ससी’’ति आह। इदं थेरेन दिट्ठं भविस्सति। अहो दीघदस्सी अय्यो’ति महासद्देन रोदितुं आरभि। तमेनं अञ्ञे ‘‘अलं, आवुसो, मा रोदि; अक्खि नाम भिन्नं न सक्का रोदनेन पटिपाकतिकं कातु’’न्ति आहंसु। सो ‘‘नाहं एतमत्थं रोदामि; अपिच खो इदं सन्धाय रोदामी’’ति सब्बं पवत्तिं पटिपाटिया कथेसि। एवं उप्पन्ना समथविपस्सना निरुज्झमाना अनत्थाय संवत्तन्ति।
So tasmiṃ kāle upajjhāyassa vacanaṃ anussari ‘idaṃ sandhāya maṃ upajjhāyo ‘‘anāgate kāle kāṇapesakāriyā hatthena madditaṃ kañjiyaṃ pivissasī’’ti āha. Idaṃ therena diṭṭhaṃ bhavissati. Aho dīghadassī ayyo’ti mahāsaddena rodituṃ ārabhi. Tamenaṃ aññe ‘‘alaṃ, āvuso, mā rodi; akkhi nāma bhinnaṃ na sakkā rodanena paṭipākatikaṃ kātu’’nti āhaṃsu. So ‘‘nāhaṃ etamatthaṃ rodāmi; apica kho idaṃ sandhāya rodāmī’’ti sabbaṃ pavattiṃ paṭipāṭiyā kathesi. Evaṃ uppannā samathavipassanā nirujjhamānā anatthāya saṃvattanti.
अपरम्पि वत्थु – तिंसमत्ता भिक्खू कल्याणियं महाचेतियं वन्दित्वा अटविमग्गेन महामग्गं ओतरमाना अन्तरामग्गे झामक्खेत्ते कम्मं कत्वा आगच्छन्तं एकं मनुस्सं अद्दसंसु। तस्स सरीरं मसिमक्खितं होति, मसिमक्खितमेव च एकं कासावं कच्छं पीळेत्वा निवत्थं। ओलोकियमानो झामखाणुको विय खायति। सो दिवसभागे कम्मं कत्वा उपड्ढझायमानानं दारूनं कलापं उक्खिपित्वा पिट्ठियं विप्पकिण्णेहि केसेहि कुम्मग्गेन आगन्त्वा भिक्खूनं सम्मुखे अट्ठासि। सामणेरा दिस्वा अञ्ञमञ्ञं ओलोकयमाना ‘‘आवुसो, तुय्हं पिता, तुय्हं महापिता, तुय्हं मातुलो’’ति हसमाना गन्त्वा ‘‘को नामोसि त्वं, उपासका’’ति नामं पुच्छिंसु। सो नामं पुच्छितो विप्पटिसारी हुत्वा दारुकलापं छड्डेत्वा वत्थं संविधाय निवासेत्वा महाथेरे वन्दित्वा ‘‘तिट्ठथ ताव, भन्ते’’ति आह। महाथेरा अट्ठंसु।
Aparampi vatthu – tiṃsamattā bhikkhū kalyāṇiyaṃ mahācetiyaṃ vanditvā aṭavimaggena mahāmaggaṃ otaramānā antarāmagge jhāmakkhette kammaṃ katvā āgacchantaṃ ekaṃ manussaṃ addasaṃsu. Tassa sarīraṃ masimakkhitaṃ hoti, masimakkhitameva ca ekaṃ kāsāvaṃ kacchaṃ pīḷetvā nivatthaṃ. Olokiyamāno jhāmakhāṇuko viya khāyati. So divasabhāge kammaṃ katvā upaḍḍhajhāyamānānaṃ dārūnaṃ kalāpaṃ ukkhipitvā piṭṭhiyaṃ vippakiṇṇehi kesehi kummaggena āgantvā bhikkhūnaṃ sammukhe aṭṭhāsi. Sāmaṇerā disvā aññamaññaṃ olokayamānā ‘‘āvuso, tuyhaṃ pitā, tuyhaṃ mahāpitā, tuyhaṃ mātulo’’ti hasamānā gantvā ‘‘ko nāmosi tvaṃ, upāsakā’’ti nāmaṃ pucchiṃsu. So nāmaṃ pucchito vippaṭisārī hutvā dārukalāpaṃ chaḍḍetvā vatthaṃ saṃvidhāya nivāsetvā mahāthere vanditvā ‘‘tiṭṭhatha tāva, bhante’’ti āha. Mahātherā aṭṭhaṃsu.
दहरसामणेरा आगन्त्वा महाथेरानं सम्मुखापि परिहासं करोन्ति। उपासको आह – ‘‘भन्ते, तुम्हे मं पस्सित्वा परिहसथ; एत्तकेनेव मत्थकं पत्तम्हाति सल्लक्खेथ। अहम्पि पुब्बे तुम्हादिसोव समणो अहोसिं। तुम्हाकं पन चित्तेकग्गतामत्तम्पि नत्थि। अहं इमस्मिं सासने महिद्धिको महानुभावो अहोसिं; आकासं गहेत्वा पथविं करोमि, पथविं आकासं; दूरं गण्हित्वा सन्तिकं करोमि, सन्तिकं दूरं; चक्कवाळसहस्सं खणेन विनिविज्झामि। हत्थे मे पस्सथ; इदानि पन मक्कटहत्थसदिसा। अहं इमेहेव हत्थेहि इध निसिन्नोव चन्दिमसूरिये परामसिं। इमेसंयेव पादानं चन्दिमसूरिये पादकथलिकं कत्वा निसीदिं। एवरूपा मे इद्धि पमादेन अन्तरहिता। तुम्हे मा पमज्जित्थ। पमादेन हि एवरूपं ब्यसनं पापुणन्ति। अप्पमत्ता विहरन्ता जातिजरामरणस्स अन्तं करोन्ति। तस्मा तुम्हे मञ्ञेव आरम्मणं करित्वा अप्पमत्ता होथ, भन्ते’’ति तज्जेत्वा ओवादमदासि। ते तस्स कथेन्तस्सेव संवेगं आपज्जित्वा विपस्समाना तिंस जना तत्थेव अरहत्तं पापुणिंसूति। एवम्पि उप्पन्ना समथविपस्सना निरुज्झमाना अनत्थाय संवत्तन्तीति वेदितब्बा। अयं ताव लोकियसम्मप्पधानकथाय विनिच्छयो।
Daharasāmaṇerā āgantvā mahātherānaṃ sammukhāpi parihāsaṃ karonti. Upāsako āha – ‘‘bhante, tumhe maṃ passitvā parihasatha; ettakeneva matthakaṃ pattamhāti sallakkhetha. Ahampi pubbe tumhādisova samaṇo ahosiṃ. Tumhākaṃ pana cittekaggatāmattampi natthi. Ahaṃ imasmiṃ sāsane mahiddhiko mahānubhāvo ahosiṃ; ākāsaṃ gahetvā pathaviṃ karomi, pathaviṃ ākāsaṃ; dūraṃ gaṇhitvā santikaṃ karomi, santikaṃ dūraṃ; cakkavāḷasahassaṃ khaṇena vinivijjhāmi. Hatthe me passatha; idāni pana makkaṭahatthasadisā. Ahaṃ imeheva hatthehi idha nisinnova candimasūriye parāmasiṃ. Imesaṃyeva pādānaṃ candimasūriye pādakathalikaṃ katvā nisīdiṃ. Evarūpā me iddhi pamādena antarahitā. Tumhe mā pamajjittha. Pamādena hi evarūpaṃ byasanaṃ pāpuṇanti. Appamattā viharantā jātijarāmaraṇassa antaṃ karonti. Tasmā tumhe maññeva ārammaṇaṃ karitvā appamattā hotha, bhante’’ti tajjetvā ovādamadāsi. Te tassa kathentasseva saṃvegaṃ āpajjitvā vipassamānā tiṃsa janā tattheva arahattaṃ pāpuṇiṃsūti. Evampi uppannā samathavipassanā nirujjhamānā anatthāya saṃvattantīti veditabbā. Ayaṃ tāva lokiyasammappadhānakathāya vinicchayo.
लोकुत्तरमग्गक्खणे पनेतं एकमेव वीरियं चतुकिच्चसाधनवसेन चत्तारि नामानि लभति। तत्थ अनुप्पन्नानन्ति असमुदाचारवसेन वा अननुभूतारम्मणवसेन वा अनुप्पन्नानं; अञ्ञथा हि अनमतग्गे संसारे अनुप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा नाम नत्थि। अनुप्पन्ना पन उप्पज्जमानापि एतेयेव उप्पज्जन्ति , पहीयमानापि एतेयेव पहीयन्ति।
Lokuttaramaggakkhaṇe panetaṃ ekameva vīriyaṃ catukiccasādhanavasena cattāri nāmāni labhati. Tattha anuppannānanti asamudācāravasena vā ananubhūtārammaṇavasena vā anuppannānaṃ; aññathā hi anamatagge saṃsāre anuppannā pāpakā akusalā dhammā nāma natthi. Anuppannā pana uppajjamānāpi eteyeva uppajjanti , pahīyamānāpi eteyeva pahīyanti.
तत्थ एकच्चस्स वत्तवसेन किलेसा न समुदाचरन्ति। एकच्चस्स गन्थधुतङ्गसमाधिविपस्सना नवकम्मिकानं अञ्ञतरवसेन। कथं? एकच्चो हि वत्तसम्पन्नो होति। तस्स द्वासीतिखुद्दकवत्तानि (चूळव॰ २४३ आदयो), चुद्दस महावत्तानि (चूळव॰ ३५६ आदयो), चेतियङ्गणबोधियङ्गणपानीयमाळउपोसथागारआगन्तुकगमिकवत्तानि च करोन्तस्सेव किलेसा ओकासं न लभन्ति; अपरभागे पनस्स वत्तं विस्सज्जेत्वा भिन्नवत्तस्स विचरतो अयोनिसोमनसिकारञ्चेव सतिवोस्सग्गञ्च आगम्म उप्पज्जन्ति। एवं असमुदाचारवसेन अनुप्पन्ना उप्पज्जन्ति नाम।
Tattha ekaccassa vattavasena kilesā na samudācaranti. Ekaccassa ganthadhutaṅgasamādhivipassanā navakammikānaṃ aññataravasena. Kathaṃ? Ekacco hi vattasampanno hoti. Tassa dvāsītikhuddakavattāni (cūḷava. 243 ādayo), cuddasa mahāvattāni (cūḷava. 356 ādayo), cetiyaṅgaṇabodhiyaṅgaṇapānīyamāḷauposathāgāraāgantukagamikavattāni ca karontasseva kilesā okāsaṃ na labhanti; aparabhāge panassa vattaṃ vissajjetvā bhinnavattassa vicarato ayonisomanasikārañceva sativossaggañca āgamma uppajjanti. Evaṃ asamudācāravasena anuppannā uppajjanti nāma.
एकच्चो गन्थयुत्तो होति; एकम्पि निकायं गण्हाति, द्वेपि, तयोपि, चत्तारोपि, पञ्चपि। तस्सेव तेपिटकं बुद्धवचनं अत्थवसेन पाळिवसेन अनुसन्धिवसेन पुब्बापरवसेन गण्हन्तस्स सज्झायन्तस्स चिन्तेन्तस्स वाचेन्तस्स देसेन्तस्स पकासेन्तस्स किलेसा ओकासं न लभन्ति; अपरभागे पनस्स गन्थकम्मं पहाय कुसीतस्स विचरतो अयोनिसोमनसिकारसतिवोस्सग्गे आगम्म उप्पज्जन्ति। एवम्पि असमुदाचारवसेन अनुप्पन्ना उप्पज्जन्ति नाम।
Ekacco ganthayutto hoti; ekampi nikāyaṃ gaṇhāti, dvepi, tayopi, cattāropi, pañcapi. Tasseva tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ atthavasena pāḷivasena anusandhivasena pubbāparavasena gaṇhantassa sajjhāyantassa cintentassa vācentassa desentassa pakāsentassa kilesā okāsaṃ na labhanti; aparabhāge panassa ganthakammaṃ pahāya kusītassa vicarato ayonisomanasikārasativossagge āgamma uppajjanti. Evampi asamudācāravasena anuppannā uppajjanti nāma.
एकच्चो पन धुतङ्गधरो होति, तेरस धुतङ्गगुणे समादाय वत्तति। तस्स धुतङ्गगुणे परिहरन्तस्स किलेसा ओकासं न लभन्ति; अपरभागे पनस्स धुतङ्गानि विस्सज्जेत्वा बाहुल्लाय आवट्टस्स विचरतो अयोनिसोमनसिकारसतिवोस्सग्गे आगम्म उप्पज्जन्ति। एवम्पि असमुदाचारवसेन अनुप्पन्ना उप्पज्जन्ति नाम।
Ekacco pana dhutaṅgadharo hoti, terasa dhutaṅgaguṇe samādāya vattati. Tassa dhutaṅgaguṇe pariharantassa kilesā okāsaṃ na labhanti; aparabhāge panassa dhutaṅgāni vissajjetvā bāhullāya āvaṭṭassa vicarato ayonisomanasikārasativossagge āgamma uppajjanti. Evampi asamudācāravasena anuppannā uppajjanti nāma.
एकच्चो पन अट्ठसु समापत्तीसु चिण्णवसी होति। तस्स पठमज्झानादीसु आवज्जनवसीआदीनं वसेन विहरन्तस्स किलेसा ओकासं न लभन्ति; अपरभागे पनस्स परिहीनज्झानस्स वा विस्सट्ठज्झानस्स वा भस्सादीसु अनुयुत्तस्स विहरतो अयोनिसोमनसिकारसतिवोस्सग्गे आगम्म उप्पज्जन्ति। एवम्पि असमुदाचारवसेन अनुप्पन्ना किलेसा उप्पज्जन्ति नाम।
Ekacco pana aṭṭhasu samāpattīsu ciṇṇavasī hoti. Tassa paṭhamajjhānādīsu āvajjanavasīādīnaṃ vasena viharantassa kilesā okāsaṃ na labhanti; aparabhāge panassa parihīnajjhānassa vā vissaṭṭhajjhānassa vā bhassādīsu anuyuttassa viharato ayonisomanasikārasativossagge āgamma uppajjanti. Evampi asamudācāravasena anuppannā kilesā uppajjanti nāma.
एकच्चो पन विपस्सको होति; सत्तसु वा विपस्सनासु अट्ठारससु वा महाविपस्सनासु कम्मं करोन्तो विहरति। तस्सेवं विहरतो किलेसा ओकासं न लभन्ति; अपरभागे पनस्स विपस्सनाकम्मं पहाय कायदळ्हीबहुलस्स विहरतो अयोनिसोमनसिकारसतिवोस्सग्गे आगम्म उप्पज्जन्ति। एवम्पि असमुदाचारवसेन अनुप्पन्ना किलेसा उप्पज्जन्ति नाम।
Ekacco pana vipassako hoti; sattasu vā vipassanāsu aṭṭhārasasu vā mahāvipassanāsu kammaṃ karonto viharati. Tassevaṃ viharato kilesā okāsaṃ na labhanti; aparabhāge panassa vipassanākammaṃ pahāya kāyadaḷhībahulassa viharato ayonisomanasikārasativossagge āgamma uppajjanti. Evampi asamudācāravasena anuppannā kilesā uppajjanti nāma.
एकच्चो पन नवकम्मिको होति, उपोसथागारभोजनसालादीनि करोति। तस्स तेसं उपकरणानि चिन्तेन्तस्स किलेसा ओकासं न लभन्ति; अपरभागे पनस्स नवकम्मे निट्ठिते वा विस्सट्ठे वा अयोनिसोमनसिकारसतिवोस्सग्गे आगम्म उप्पज्जन्ति। एवम्पि असमुदाचारवसेन अनुप्पन्ना किलेसा उप्पज्जन्ति नाम।
Ekacco pana navakammiko hoti, uposathāgārabhojanasālādīni karoti. Tassa tesaṃ upakaraṇāni cintentassa kilesā okāsaṃ na labhanti; aparabhāge panassa navakamme niṭṭhite vā vissaṭṭhe vā ayonisomanasikārasativossagge āgamma uppajjanti. Evampi asamudācāravasena anuppannā kilesā uppajjanti nāma.
एकच्चो पन ब्रह्मलोका आगतो सुद्धसत्तो होति। तस्स अनासेवनाय किलेसा ओकासं न लभन्ति; अपरभागे पनस्स लद्धासेवनस्स अयोनिसोमनसिकारसतिवोस्सग्गे आगम्म उप्पज्जन्ति। एवम्पि असमुदाचारवसेन अनुप्पन्ना किलेसा उप्पज्जन्ति नाम। एवं ताव असमुचारवसेन अनुप्पन्नता वेदितब्बा।
Ekacco pana brahmalokā āgato suddhasatto hoti. Tassa anāsevanāya kilesā okāsaṃ na labhanti; aparabhāge panassa laddhāsevanassa ayonisomanasikārasativossagge āgamma uppajjanti. Evampi asamudācāravasena anuppannā kilesā uppajjanti nāma. Evaṃ tāva asamucāravasena anuppannatā veditabbā.
कथं अननुभूतारम्मणवसेन? इधेकच्चो अननुभूतपुब्बं मनापियादिभेदं आरम्मणं लभति। तस्स तत्थ अयोनिसोमनसिकारसतिवोस्सग्गे आगम्म रागादयो किलेसा उप्पज्जन्ति। एवं अननुभूतारम्मणवसेन अनुप्पन्ना उप्पज्जन्ति नाम। लोकुत्तरमग्गक्खणे पन एकमेव वीरियं।
Kathaṃ ananubhūtārammaṇavasena? Idhekacco ananubhūtapubbaṃ manāpiyādibhedaṃ ārammaṇaṃ labhati. Tassa tattha ayonisomanasikārasativossagge āgamma rāgādayo kilesā uppajjanti. Evaṃ ananubhūtārammaṇavasena anuppannā uppajjanti nāma. Lokuttaramaggakkhaṇe pana ekameva vīriyaṃ.
ये च एवं अनुप्पन्ना उप्पज्जेय्युं, ते यथा नेव उप्पज्जन्ति, एवं नेसं अनुप्पादकिच्चं उप्पन्नानञ्च पहानकिच्चं साधेति। तस्मा उप्पन्नानं पापकानन्ति एत्थ पन चतुब्बिधं उप्पन्नं – वत्तमानुप्पन्नं, भुत्वा विगतुप्पन्नं, ओकासकतुप्पन्नं, भूमिलद्धुप्पन्नन्ति। तत्थ ये किलेसा विज्जमाना उप्पादादिसमङ्गिनो – इदं वत्तमानुप्पन्नं नाम। कम्मे पन जविते आरम्मणरसं अनुभवित्वा निरुद्धविपाको भुत्वा विगतं नाम। कम्मं उप्पज्जित्वा निरुद्धं भुत्वा विगतं नाम। तदुभयम्पि भुत्वा विगतुप्पन्नन्ति सङ्खं गच्छति। कुसलाकुसलकम्मं अञ्ञस्स कम्मस्स विपाकं पटिबाहित्वा अत्तनो विपाकस्स ओकासं करोति। एवं कते ओकासे विपाको उप्पज्जमानो ओकासकरणतो पट्ठाय उप्पन्नोति वुच्चति। इदं ओकासकतुप्पन्नं नाम।
Ye ca evaṃ anuppannā uppajjeyyuṃ, te yathā neva uppajjanti, evaṃ nesaṃ anuppādakiccaṃ uppannānañca pahānakiccaṃ sādheti. Tasmā uppannānaṃ pāpakānanti ettha pana catubbidhaṃ uppannaṃ – vattamānuppannaṃ, bhutvā vigatuppannaṃ, okāsakatuppannaṃ, bhūmiladdhuppannanti. Tattha ye kilesā vijjamānā uppādādisamaṅgino – idaṃ vattamānuppannaṃ nāma. Kamme pana javite ārammaṇarasaṃ anubhavitvā niruddhavipāko bhutvā vigataṃ nāma. Kammaṃ uppajjitvā niruddhaṃ bhutvā vigataṃ nāma. Tadubhayampi bhutvā vigatuppannanti saṅkhaṃ gacchati. Kusalākusalakammaṃ aññassa kammassa vipākaṃ paṭibāhitvā attano vipākassa okāsaṃ karoti. Evaṃ kate okāse vipāko uppajjamāno okāsakaraṇato paṭṭhāya uppannoti vuccati. Idaṃ okāsakatuppannaṃ nāma.
पञ्चक्खन्धा पन विपस्सनाय भूमि नाम। ते अतीतादिभेदा होन्ति। तेसु अनुसयितकिलेसा पन अतीता वा अनागता वा पच्चुप्पन्ना वाति न वत्तब्बा। अतीतक्खन्धेसु अनुसयितापि हि अप्पहीनाव होन्ति। अनागतक्खन्धेसु, पच्चुप्पन्नक्खन्धेसु अनुसयितापि अप्पहीनाव होन्ति। इदं भूमिलद्धुप्पन्नं नाम। तेनाहु पोराणा – ‘‘तासु तासु भूमीसु असमुग्घातिता किलेसा भूमिलद्धुप्पन्नाति सङ्खं गच्छन्ती’’ति।
Pañcakkhandhā pana vipassanāya bhūmi nāma. Te atītādibhedā honti. Tesu anusayitakilesā pana atītā vā anāgatā vā paccuppannā vāti na vattabbā. Atītakkhandhesu anusayitāpi hi appahīnāva honti. Anāgatakkhandhesu, paccuppannakkhandhesu anusayitāpi appahīnāva honti. Idaṃ bhūmiladdhuppannaṃ nāma. Tenāhu porāṇā – ‘‘tāsu tāsu bhūmīsu asamugghātitā kilesā bhūmiladdhuppannāti saṅkhaṃ gacchantī’’ti.
अपरम्पि चतुब्बिधं उप्पन्नं – समुदाचारुप्पन्नं, आरम्मणाधिगहितुप्पन्नं, अविक्खम्भितुप्पन्नं, असमुग्धातितुप्पन्नन्ति। तत्थ सम्पति वत्तमानंयेव ‘समुदाचारुप्पन्नं’ नाम। सकिं चक्खूनि उम्मीलेत्वा आरम्मणे निमित्ते गहिते अनुस्सरितानुस्सरितक्खणे किलेसा नुप्पज्जिस्सन्तीति न वत्तब्बा। कस्मा? आरम्मणस्स अधिगहितत्ता। यथा किं? यथा खीररुक्खस्स कुठारिया आहताहतट्ठाने खीरं न निक्खमिस्सतीति न वत्तब्बं, एवं। इदं ‘आरम्मणाधिगहितुप्पन्नं’ नाम। समापत्तिया अविक्खम्भितकिलेसा पन इमस्मिं नाम ठाने नुप्पज्जिस्सन्तीति न वत्तब्बा। कस्मा? अविक्खम्भितत्ता। यथा किं? यथा सचे खीररुक्खं कुठारिया आहनेय्युं, ‘इमस्मिं नाम ठाने खीरं न निक्खमेय्या’ति न वत्तब्बं, एवं। इदं ‘अविक्खम्भितुप्पन्नं’ नाम। मग्गेन असमुग्घातितकिलेसा पन भवग्गे निब्बत्तस्सापि नुप्पज्जिस्सन्तीति पुरिमनयेनेव वित्थारेतब्बं। इदं ‘असमुग्घातितुप्पन्नं’ नाम।
Aparampi catubbidhaṃ uppannaṃ – samudācāruppannaṃ, ārammaṇādhigahituppannaṃ, avikkhambhituppannaṃ, asamugdhātituppannanti. Tattha sampati vattamānaṃyeva ‘samudācāruppannaṃ’ nāma. Sakiṃ cakkhūni ummīletvā ārammaṇe nimitte gahite anussaritānussaritakkhaṇe kilesā nuppajjissantīti na vattabbā. Kasmā? Ārammaṇassa adhigahitattā. Yathā kiṃ? Yathā khīrarukkhassa kuṭhāriyā āhatāhataṭṭhāne khīraṃ na nikkhamissatīti na vattabbaṃ, evaṃ. Idaṃ ‘ārammaṇādhigahituppannaṃ’ nāma. Samāpattiyā avikkhambhitakilesā pana imasmiṃ nāma ṭhāne nuppajjissantīti na vattabbā. Kasmā? Avikkhambhitattā. Yathā kiṃ? Yathā sace khīrarukkhaṃ kuṭhāriyā āhaneyyuṃ, ‘imasmiṃ nāma ṭhāne khīraṃ na nikkhameyyā’ti na vattabbaṃ, evaṃ. Idaṃ ‘avikkhambhituppannaṃ’ nāma. Maggena asamugghātitakilesā pana bhavagge nibbattassāpi nuppajjissantīti purimanayeneva vitthāretabbaṃ. Idaṃ ‘asamugghātituppannaṃ’ nāma.
इमेसु उप्पन्नेसु वत्तमानुप्पन्नं, भुत्वाविगतुप्पन्नं, ओकासकतुप्पन्नं, समुदाचारुप्पन्नन्ति चतुब्बिधं उप्पन्नं न मग्गवज्झं; भूमिलद्धुप्पन्नं, आरम्मणाधिग्गहितुप्पन्नं, अविक्खम्भितुप्पन्नं, असमुग्घातितुप्पन्नन्ति चतुब्बिधं मग्गवज्झं। मग्गो हि उप्पज्जमानो एते किलेसे पजहति। सो ये किलेसे पजहति, ते अतीता वा अनागता वा पच्चुप्पन्ना वाति न वत्तब्बा। वुत्तम्पि चेतं –
Imesu uppannesu vattamānuppannaṃ, bhutvāvigatuppannaṃ, okāsakatuppannaṃ, samudācāruppannanti catubbidhaṃ uppannaṃ na maggavajjhaṃ; bhūmiladdhuppannaṃ, ārammaṇādhiggahituppannaṃ, avikkhambhituppannaṃ, asamugghātituppannanti catubbidhaṃ maggavajjhaṃ. Maggo hi uppajjamāno ete kilese pajahati. So ye kilese pajahati, te atītā vā anāgatā vā paccuppannā vāti na vattabbā. Vuttampi cetaṃ –
‘‘हञ्चि अतीते किलेसे पजहति, तेन हि खीणं खेपेति, निरुद्धं निरोधेति, विगतं विगमेति, अत्थङ्गतं अत्थं गमेति, अतीतं यं नत्थि तं पजहति। हञ्चि अनागते किलेसे पजहति, तेन हि अजातं पजहति, अनिब्बत्तं अनुप्पन्नं अपातुभूतं पजहति, अनागतं यं नत्थि तं पजहति। हञ्चि पच्चुप्पन्ने किलेसे पजहति, तेन हि रत्तो रागं पजहति, दुट्ठो दोसं, मूळ्हो मोहं, विनिबद्धो मानं, परामट्ठो दिट्ठिं, विक्खेपगतो उद्धच्चं, अनिट्ठङ्गतो विचिकिच्छं, थामगतो अनुसयं पजहति; कण्हसुक्कधम्मा युगनद्धा सममेव वत्तन्ति; संकिलेसिका मग्गभावना होति…पे॰… तेन हि नत्थि मग्गभावना, नत्थि फलसच्छिकिरिया, नत्थि किलेसप्पहानं, नत्थि धम्माभिसमयो’ति। ‘अत्थि मग्गभावना…पे॰… अत्थि धम्माभिसमयो’ति। यथा कथं विय? सेय्यथापि तरुणो रुक्खो…पे॰… अपातुभूतानेव न पातुभवन्ति’’ति (पटि॰ म॰ ३.२१)।
‘‘Hañci atīte kilese pajahati, tena hi khīṇaṃ khepeti, niruddhaṃ nirodheti, vigataṃ vigameti, atthaṅgataṃ atthaṃ gameti, atītaṃ yaṃ natthi taṃ pajahati. Hañci anāgate kilese pajahati, tena hi ajātaṃ pajahati, anibbattaṃ anuppannaṃ apātubhūtaṃ pajahati, anāgataṃ yaṃ natthi taṃ pajahati. Hañci paccuppanne kilese pajahati, tena hi ratto rāgaṃ pajahati, duṭṭho dosaṃ, mūḷho mohaṃ, vinibaddho mānaṃ, parāmaṭṭho diṭṭhiṃ, vikkhepagato uddhaccaṃ, aniṭṭhaṅgato vicikicchaṃ, thāmagato anusayaṃ pajahati; kaṇhasukkadhammā yuganaddhā samameva vattanti; saṃkilesikā maggabhāvanā hoti…pe… tena hi natthi maggabhāvanā, natthi phalasacchikiriyā, natthi kilesappahānaṃ, natthi dhammābhisamayo’ti. ‘Atthi maggabhāvanā…pe… atthi dhammābhisamayo’ti. Yathā kathaṃ viya? Seyyathāpi taruṇo rukkho…pe… apātubhūtāneva na pātubhavanti’’ti (paṭi. ma. 3.21).
इति पाळियं अजातफलरुक्खो आगतो; जातफलरुक्खेन पन दीपेतब्बं। यथा हि सफलो तरुणअम्बरुक्खो। तस्स फलानि मनुस्सा परिभुञ्जेय्युं, सेसानि पातेत्वा पच्छियो पूरेय्युं। अथञ्ञो पुरिसो तं फरसुना छिन्देय्य। तेनस्स नेव अतीतानि फलानि नासितानि होन्ति, न अनागतपच्चुप्पन्नानि च नासितानि; अतीतानि हि मनुस्सेहि परिभुत्तानि, अनागतानि अनिब्बत्तानि न सक्का नासेतुं । यस्मिं पन समये सो छिन्नो तदा फलानियेव नत्थीति पच्चुप्पन्नानिपि अनासितानि। सचे पन रुक्खो अच्छिन्नो अस्स, अथस्स पथवीरसञ्च आपोरसञ्च आगम्म यानि फलानि निब्बत्तेय्युं, तानि नासितानि होन्ति। तानि हि अजातानेव न जायन्ति, अनिब्बत्तानेव न निब्बत्तन्ति, अपातुभूतानेव न पातुभवन्ति। एवमेव मग्गो नापि अतीतादिभेदे किलेसे पजहति, नापि न पजहति। येसञ्हि किलेसानं मग्गेन खन्धेसु अपरिञ्ञातेसु उप्पत्ति सिया, मग्गेन उप्पज्जित्वा खन्धानं परिञ्ञातत्ता ते किलेसा अजाताव न जायन्ति, अनिब्बत्ताव न निब्बत्तन्ति, अपातुभूताव न पातुभवन्ति। तरुणपुत्ताय इत्थिया पुन अविजायनत्थं ब्याधितानं रोगवूपसमत्थं पीतभेसज्जेहि चापि अयमत्थो विभावेतब्बो। एवं मग्गो ये किलेसे पजहति, ते अतीता वा अनागता वा पच्चुप्पन्ना वाति न वत्तब्बा। न च मग्गो किलेसे न पजहति। ये पन मग्गो किलेसे पजहति, ते सन्धाय ‘उप्पन्नानं पापकान’न्तिआदि वुत्तं।
Iti pāḷiyaṃ ajātaphalarukkho āgato; jātaphalarukkhena pana dīpetabbaṃ. Yathā hi saphalo taruṇaambarukkho. Tassa phalāni manussā paribhuñjeyyuṃ, sesāni pātetvā pacchiyo pūreyyuṃ. Athañño puriso taṃ pharasunā chindeyya. Tenassa neva atītāni phalāni nāsitāni honti, na anāgatapaccuppannāni ca nāsitāni; atītāni hi manussehi paribhuttāni, anāgatāni anibbattāni na sakkā nāsetuṃ . Yasmiṃ pana samaye so chinno tadā phalāniyeva natthīti paccuppannānipi anāsitāni. Sace pana rukkho acchinno assa, athassa pathavīrasañca āporasañca āgamma yāni phalāni nibbatteyyuṃ, tāni nāsitāni honti. Tāni hi ajātāneva na jāyanti, anibbattāneva na nibbattanti, apātubhūtāneva na pātubhavanti. Evameva maggo nāpi atītādibhede kilese pajahati, nāpi na pajahati. Yesañhi kilesānaṃ maggena khandhesu apariññātesu uppatti siyā, maggena uppajjitvā khandhānaṃ pariññātattā te kilesā ajātāva na jāyanti, anibbattāva na nibbattanti, apātubhūtāva na pātubhavanti. Taruṇaputtāya itthiyā puna avijāyanatthaṃ byādhitānaṃ rogavūpasamatthaṃ pītabhesajjehi cāpi ayamattho vibhāvetabbo. Evaṃ maggo ye kilese pajahati, te atītā vā anāgatā vā paccuppannā vāti na vattabbā. Na ca maggo kilese na pajahati. Ye pana maggo kilese pajahati, te sandhāya ‘uppannānaṃ pāpakāna’ntiādi vuttaṃ.
न केवलञ्च मग्गो किलेसेयेव पजहति, किलेसानं पन अप्पहीनत्ता ये उप्पज्जेय्युं उपादिन्नक्खन्धा, तेपि पजहतियेव। वुत्तम्पि चेतं ‘‘सोतापत्तिमग्गञाणेन अभिसङ्खारविञ्ञाणस्स निरोधेन सत्त भवे ठपेत्वा अनमतग्गे संसारे ये उप्पज्जेय्युं नामञ्च रूपञ्च एत्थेते निरुज्झन्ती’’ति (चूळनि॰ अजितमाणवपुच्छानिद्देस ६) वित्थारो। इति मग्गो उपादिन्नतो अनुपादिन्नतो च वुट्ठाति। भववसेन पन सोतापत्तिमग्गो अपायभवतो वुट्ठाति । सकदागामिमग्गो सुगतिभवेकदेसतो; अनागामिमग्गो सुगतिकामभवतो; वुट्ठाति अरहत्तमग्गो रूपारूपभवतो वुट्ठाति, सब्बभवेहि वुट्ठातियेवातिपि वदन्ति।
Na kevalañca maggo kileseyeva pajahati, kilesānaṃ pana appahīnattā ye uppajjeyyuṃ upādinnakkhandhā, tepi pajahatiyeva. Vuttampi cetaṃ ‘‘sotāpattimaggañāṇena abhisaṅkhāraviññāṇassa nirodhena satta bhave ṭhapetvā anamatagge saṃsāre ye uppajjeyyuṃ nāmañca rūpañca etthete nirujjhantī’’ti (cūḷani. ajitamāṇavapucchāniddesa 6) vitthāro. Iti maggo upādinnato anupādinnato ca vuṭṭhāti. Bhavavasena pana sotāpattimaggo apāyabhavato vuṭṭhāti . Sakadāgāmimaggo sugatibhavekadesato; anāgāmimaggo sugatikāmabhavato; vuṭṭhāti arahattamaggo rūpārūpabhavato vuṭṭhāti, sabbabhavehi vuṭṭhātiyevātipi vadanti.
अथ मग्गक्खणे कथं अनुप्पन्नानं उप्पादाय भावना होति? कथं वा उप्पन्नानं ठितियाति? मग्गप्पवत्तिया एव। मग्गो हि पवत्तमानो पुब्बे अनुप्पन्नपुब्बत्ता अनुप्पन्नो नाम वुच्चति। अनागतपुब्बञ्हि ठानं गन्त्वा अननुभूतपुब्बं वा आरम्मणं अनुभवित्वा वत्तारो भवन्ति – ‘अनागतट्ठानं आगतम्ह, अननुभूतं आरम्मणं अनुभवामा’ति। या चस्स पवत्ति, अयमेव ठिति नामाति ठितिया भावेतीति वत्तुं वट्टति। एवमेतस्स भिक्खुनो इदं लोकुत्तरमग्गक्खणे वीरियं ‘‘अनुप्पन्नानं पापकानं अकुसलानं धम्मानं अनुप्पादाया’’तिआदीनि चत्तारि नामानि लभति। अयं लोकुत्तरमग्गक्खणे सम्मप्पधानकथा। एवमेत्थ लोकियलोकुत्तरमिस्सका सम्मप्पधाना निद्दिट्ठाति।
Atha maggakkhaṇe kathaṃ anuppannānaṃ uppādāya bhāvanā hoti? Kathaṃ vā uppannānaṃ ṭhitiyāti? Maggappavattiyā eva. Maggo hi pavattamāno pubbe anuppannapubbattā anuppanno nāma vuccati. Anāgatapubbañhi ṭhānaṃ gantvā ananubhūtapubbaṃ vā ārammaṇaṃ anubhavitvā vattāro bhavanti – ‘anāgataṭṭhānaṃ āgatamha, ananubhūtaṃ ārammaṇaṃ anubhavāmā’ti. Yā cassa pavatti, ayameva ṭhiti nāmāti ṭhitiyā bhāvetīti vattuṃ vaṭṭati. Evametassa bhikkhuno idaṃ lokuttaramaggakkhaṇe vīriyaṃ ‘‘anuppannānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ anuppādāyā’’tiādīni cattāri nāmāni labhati. Ayaṃ lokuttaramaggakkhaṇe sammappadhānakathā. Evamettha lokiyalokuttaramissakā sammappadhānā niddiṭṭhāti.
सुत्तन्तभाजनीयवण्णना।
Suttantabhājanīyavaṇṇanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / विभङ्गपाळि • Vibhaṅgapāḷi / ८. सम्मप्पधानविभङ्गो • 8. Sammappadhānavibhaṅgo
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-मूलटीका • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / ८. सम्मप्पधानविभङ्गो • 8. Sammappadhānavibhaṅgo
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-अनुटीका • Vibhaṅga-anuṭīkā / ८. सम्मप्पधानविभङ्गो • 8. Sammappadhānavibhaṅgo
