| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सम्मोहविनोदनी-अट्ठकथा • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā |
१०. बोज्झङ्गविभङ्गो
10. Bojjhaṅgavibhaṅgo
१. सुत्तन्तभाजनीयवण्णना
1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
४६६. इदानि तदनन्तरे बोज्झङ्गविभङ्गे सत्ताति गणनपरिच्छेदो। बोज्झङ्गाति बोधिया बोधिस्स वा अङ्गाति बोज्झङ्गा। इदं वुत्तं होति – या एसा धम्मसामग्गी याय लोकुत्तरमग्गक्खणे उप्पज्जमानाय लीनुद्धच्चपतिट्ठानायूहनकामसुखत्तकिलमथानुयोगउच्छेदसस्सताभिनिवेसादीनं अनेकेसं उपद्दवानं पटिपक्खभूताय सतिधम्मविचयवीरियपीतिपस्सद्धिसमाधिउपेक्खासङ्खाताय धम्मसामग्गिया अरियसावको बुज्झतीति कत्वा बोधीति वुच्चति, बुज्झति किलेससन्ताननिद्दाय उट्ठहति, चत्तारि वा अरियसच्चानि पटिविज्झति, निब्बानमेव वा सच्छिकरोति, तस्सा धम्मसामग्गीसङ्खाताय बोधिया अङ्गातिपि बोज्झङ्गा, झानङ्गमग्गङ्गादीनि विय। यो पनेस यथावुत्तप्पकाराय एताय धम्मसामग्गिया बुज्झतीति कत्वा अरियसावको बोधीति वुच्चति, तस्स बोधिस्स अङ्गातिपि बोज्झङ्गा, सेनङ्गरथङ्गादयो विय। तेनाहु अट्ठकथाचरिया – ‘‘बुज्झनकस्स पुग्गलस्स अङ्गाति वा बोज्झङ्गा’’ति।
466. Idāni tadanantare bojjhaṅgavibhaṅge sattāti gaṇanaparicchedo. Bojjhaṅgāti bodhiyā bodhissa vā aṅgāti bojjhaṅgā. Idaṃ vuttaṃ hoti – yā esā dhammasāmaggī yāya lokuttaramaggakkhaṇe uppajjamānāya līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhattakilamathānuyogaucchedasassatābhinivesādīnaṃ anekesaṃ upaddavānaṃ paṭipakkhabhūtāya satidhammavicayavīriyapītipassaddhisamādhiupekkhāsaṅkhātāya dhammasāmaggiyā ariyasāvako bujjhatīti katvā bodhīti vuccati, bujjhati kilesasantānaniddāya uṭṭhahati, cattāri vā ariyasaccāni paṭivijjhati, nibbānameva vā sacchikaroti, tassā dhammasāmaggīsaṅkhātāya bodhiyā aṅgātipi bojjhaṅgā, jhānaṅgamaggaṅgādīni viya. Yo panesa yathāvuttappakārāya etāya dhammasāmaggiyā bujjhatīti katvā ariyasāvako bodhīti vuccati, tassa bodhissa aṅgātipi bojjhaṅgā, senaṅgarathaṅgādayo viya. Tenāhu aṭṭhakathācariyā – ‘‘bujjhanakassa puggalassa aṅgāti vā bojjhaṅgā’’ti.
अपिच ‘‘बोज्झङ्गाति केनट्ठेन बोज्झङ्गा? बोधाय संवत्तन्तीति बोज्झङ्गा, बुज्झन्तीति बोज्झङ्गा, अनुबुज्झन्तीति बोज्झङ्गा, पटिबुज्झन्तीति बोज्झङ्गा, सम्बुज्झन्तीति बोज्झङ्गा’’ति इमिना पटिसम्भिदानयेनापि बोज्झङ्गत्थो वेदितब्बो।
Apica ‘‘bojjhaṅgāti kenaṭṭhena bojjhaṅgā? Bodhāya saṃvattantīti bojjhaṅgā, bujjhantīti bojjhaṅgā, anubujjhantīti bojjhaṅgā, paṭibujjhantīti bojjhaṅgā, sambujjhantīti bojjhaṅgā’’ti iminā paṭisambhidānayenāpi bojjhaṅgattho veditabbo.
सतिसम्बोज्झङ्गोतिआदीसु पसत्थो सुन्दरो च बोज्झङ्गो सम्बोज्झङ्गो, सतियेव सम्बोज्झङ्गो सतिसम्बोज्झङ्गो। तत्थ उपट्ठानलक्खणो सतिसम्बोज्झङ्गो, पविचयलक्खणो धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो, पग्गहलक्खणो वीरियसम्बोज्झङ्गो, फरणलक्खणो पीतिसम्बोज्झङ्गो, उपसमलक्खणो पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गो, अविक्खेपलक्खणो समाधिसम्बोज्झङ्गो, पटिसङ्खानलक्खणो उपेक्खासम्बोज्झङ्गो। तेसु ‘‘सतिञ्च ख्वाहं, भिक्खवे, सब्बत्थिकं वदामी’’ति (सं॰ नि॰ ५.२३४) वचनतो सब्बेसं बोज्झङ्गानं उपकारकत्ता सतिसम्बोज्झङ्गो पठमं वुत्तो। ततो परं ‘‘सो तथा सतो विहरन्तो तं धम्मं पञ्ञाय पविचिनती’’तिआदिना (म॰ नि॰ १५०) नयेन एवं अनुक्कमेनेव निक्खेपपयोजनं पाळियं आगतमेव।
Satisambojjhaṅgotiādīsu pasattho sundaro ca bojjhaṅgo sambojjhaṅgo, satiyeva sambojjhaṅgo satisambojjhaṅgo. Tattha upaṭṭhānalakkhaṇo satisambojjhaṅgo, pavicayalakkhaṇo dhammavicayasambojjhaṅgo, paggahalakkhaṇo vīriyasambojjhaṅgo, pharaṇalakkhaṇo pītisambojjhaṅgo, upasamalakkhaṇo passaddhisambojjhaṅgo, avikkhepalakkhaṇo samādhisambojjhaṅgo, paṭisaṅkhānalakkhaṇo upekkhāsambojjhaṅgo. Tesu ‘‘satiñca khvāhaṃ, bhikkhave, sabbatthikaṃ vadāmī’’ti (saṃ. ni. 5.234) vacanato sabbesaṃ bojjhaṅgānaṃ upakārakattā satisambojjhaṅgo paṭhamaṃ vutto. Tato paraṃ ‘‘so tathā sato viharanto taṃ dhammaṃ paññāya pavicinatī’’tiādinā (ma. ni. 150) nayena evaṃ anukkameneva nikkhepapayojanaṃ pāḷiyaṃ āgatameva.
कस्मा पनेते सत्तेव वुत्ता, अनूना अनधिकाति? लीनुद्धच्चपटिपक्खतो सब्बत्थिकतो च। एत्थ हि तयो बोज्झङ्गा लीनस्स पटिपक्खा, यथाह – ‘‘यस्मिञ्च खो, भिक्खवे, समये लीनं चित्तं होति, कालो तस्मिं समये धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो वीरियसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो पीतिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाया’’ति (सं॰ नि॰ ५.२३४)। तयो उद्धच्चस्स पटिपक्खा, यथाह – ‘‘यस्मिञ्च खो, भिक्खवे, समये उद्धतं चित्तं होति, कालो तस्मिं समये पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो समाधिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय, कालो उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स भावनाया’’ति (सं॰ नि॰ ५.२३४)। एको पनेत्थ लोणधूपनं विय सब्बब्यञ्जनेसु, सब्बकम्मिकअमच्चो विय च सब्बेसु राजकिच्चेसु, सब्बबोज्झङ्गेसु इच्छितब्बतो सब्बत्थिको, यथाह – ‘‘सतिञ्च ख्वाहं, भिक्खवे, सब्बत्थिकं वदामी’’ति। ‘‘सब्बत्थक’’न्तिपि पाळि। द्विन्नम्पि सब्बत्थ इच्छितब्बन्ति अत्थो। एवं लीनुद्धच्चपटिपक्खतो सब्बत्थिकतो च सत्तेव वुत्ताति वेदितब्बा।
Kasmā panete satteva vuttā, anūnā anadhikāti? Līnuddhaccapaṭipakkhato sabbatthikato ca. Ettha hi tayo bojjhaṅgā līnassa paṭipakkhā, yathāha – ‘‘yasmiñca kho, bhikkhave, samaye līnaṃ cittaṃ hoti, kālo tasmiṃ samaye dhammavicayasambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo vīriyasambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo pītisambojjhaṅgassa bhāvanāyā’’ti (saṃ. ni. 5.234). Tayo uddhaccassa paṭipakkhā, yathāha – ‘‘yasmiñca kho, bhikkhave, samaye uddhataṃ cittaṃ hoti, kālo tasmiṃ samaye passaddhisambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo samādhisambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo upekkhāsambojjhaṅgassa bhāvanāyā’’ti (saṃ. ni. 5.234). Eko panettha loṇadhūpanaṃ viya sabbabyañjanesu, sabbakammikaamacco viya ca sabbesu rājakiccesu, sabbabojjhaṅgesu icchitabbato sabbatthiko, yathāha – ‘‘satiñca khvāhaṃ, bhikkhave, sabbatthikaṃ vadāmī’’ti. ‘‘Sabbatthaka’’ntipi pāḷi. Dvinnampi sabbattha icchitabbanti attho. Evaṃ līnuddhaccapaṭipakkhato sabbatthikato ca satteva vuttāti veditabbā.
४६७. इदानि नेसं एकस्मिंयेवारम्मणे अत्तनो अत्तनो किच्चवसेन नानाकरणं दस्सेतुं तत्थ कतमो सतिसम्बोज्झङ्गोतिआदि आरद्धं। तत्थ इध भिक्खूति इमस्मिं सासने भिक्खु। सतिमा होतीति पञ्ञाय पञ्ञवा, यसेन यसवा, धनेन धनवा विय सतिया सतिमा होति, सतिसम्पन्नोति अत्थो। परमेनाति उत्तमेन; तञ्हि परमत्थसच्चस्स निब्बानस्स चेव मग्गस्स च अनुलोमतो परमं नाम होति उत्तमं सेट्ठं। सतिनेपक्केनाति नेपक्कं वुच्चति पञ्ञा; सतिया चेव नेपक्केन चाति अत्थो।
467. Idāni nesaṃ ekasmiṃyevārammaṇe attano attano kiccavasena nānākaraṇaṃ dassetuṃ tattha katamo satisambojjhaṅgotiādi āraddhaṃ. Tattha idha bhikkhūti imasmiṃ sāsane bhikkhu. Satimā hotīti paññāya paññavā, yasena yasavā, dhanena dhanavā viya satiyā satimā hoti, satisampannoti attho. Paramenāti uttamena; tañhi paramatthasaccassa nibbānassa ceva maggassa ca anulomato paramaṃ nāma hoti uttamaṃ seṭṭhaṃ. Satinepakkenāti nepakkaṃ vuccati paññā; satiyā ceva nepakkena cāti attho.
कस्मा पन इमस्मिं सतिभाजनीये पञ्ञा सङ्गहिताति? सतिया बलवभावदीपनत्थं। सति हि पञ्ञाय सद्धिम्पि उप्पज्जति विनापि, पञ्ञाय सद्धिं उप्पज्जमाना बलवती होति, विना उप्पज्जमाना दुब्बला। तेनस्सा बलवभावदीपनत्थं पञ्ञा सङ्गहिता। यथा हि द्वीसु दिसासु द्वे राजमहामत्ता तिट्ठेय्युं; तेसु एको राजपुत्तं गहेत्वा तिट्ठेय्य, एको अत्तनो धम्मताय एककोव तेसु राजपुत्तं गहेत्वा ठितो अत्तनोपि तेजेन राजपुत्तस्सपि तेजेन तेजवा होति; अत्तनो धम्मताय ठितो न तेन समतेजो होति; एवमेव राजपुत्तं गहेत्वा ठितमहामत्तो विय पञ्ञाय सद्धिं उप्पन्ना सति, अत्तनो धम्मताय ठितो विय विना पञ्ञाय उप्पन्ना। तत्थ यथा राजपुत्तं गहेत्वा ठितो अत्तनोपि तेजेन राजपुत्तस्सपि तेजेन तेजवा होति, एवं पञ्ञाय सद्धिं उप्पन्ना सति बलवती होति; यथा अत्तनो धम्मताय ठितो न तेन समतेजो होति, एवं विना पञ्ञाय उप्पन्ना दुब्बला होतीति बलवभावदीपनत्थं पञ्ञा गहिताति।
Kasmā pana imasmiṃ satibhājanīye paññā saṅgahitāti? Satiyā balavabhāvadīpanatthaṃ. Sati hi paññāya saddhimpi uppajjati vināpi, paññāya saddhiṃ uppajjamānā balavatī hoti, vinā uppajjamānā dubbalā. Tenassā balavabhāvadīpanatthaṃ paññā saṅgahitā. Yathā hi dvīsu disāsu dve rājamahāmattā tiṭṭheyyuṃ; tesu eko rājaputtaṃ gahetvā tiṭṭheyya, eko attano dhammatāya ekakova tesu rājaputtaṃ gahetvā ṭhito attanopi tejena rājaputtassapi tejena tejavā hoti; attano dhammatāya ṭhito na tena samatejo hoti; evameva rājaputtaṃ gahetvā ṭhitamahāmatto viya paññāya saddhiṃ uppannā sati, attano dhammatāya ṭhito viya vinā paññāya uppannā. Tattha yathā rājaputtaṃ gahetvā ṭhito attanopi tejena rājaputtassapi tejena tejavā hoti, evaṃ paññāya saddhiṃ uppannā sati balavatī hoti; yathā attano dhammatāya ṭhito na tena samatejo hoti, evaṃ vinā paññāya uppannā dubbalā hotīti balavabhāvadīpanatthaṃ paññā gahitāti.
चिरकतम्पीति अत्तनो वा परस्स वा कायेन चिरकतं वत्तं वा कसिणमण्डलं वा कसिणपरिकम्मं वा। चिरभासितम्पीति अत्तना वा परेन वा वाचाय चिरभासितं बहुकम्पि, वत्तसीसे ठत्वा धम्मकथं वा कम्मट्ठानविनिच्छयं वा, विमुत्तायतनसीसे वा ठत्वा धम्मकथमेव। सरिता होतीति तं कायविञ्ञत्तिं वचीविञ्ञत्तिञ्च समुट्ठापेत्वा पवत्तं अरूपधम्मकोट्ठासं ‘एवं उप्पज्जित्वा एवं निरुद्धो’ति सरिता होति। अनुस्सरिताति पुनप्पुनं सरिता। अयं वुच्चति सतिसम्बोज्झङ्गोति अयं एवं उप्पन्ना सेसबोज्झङ्गसमुट्ठापिका विपस्सनासम्पयुत्ता सति सतिसम्बोज्झङ्गो नाम कथीयति।
Cirakatampīti attano vā parassa vā kāyena cirakataṃ vattaṃ vā kasiṇamaṇḍalaṃ vā kasiṇaparikammaṃ vā. Cirabhāsitampīti attanā vā parena vā vācāya cirabhāsitaṃ bahukampi, vattasīse ṭhatvā dhammakathaṃ vā kammaṭṭhānavinicchayaṃ vā, vimuttāyatanasīse vā ṭhatvā dhammakathameva. Saritā hotīti taṃ kāyaviññattiṃ vacīviññattiñca samuṭṭhāpetvā pavattaṃ arūpadhammakoṭṭhāsaṃ ‘evaṃ uppajjitvā evaṃ niruddho’ti saritā hoti. Anussaritāti punappunaṃ saritā. Ayaṃ vuccati satisambojjhaṅgoti ayaṃ evaṃ uppannā sesabojjhaṅgasamuṭṭhāpikā vipassanāsampayuttā sati satisambojjhaṅgo nāma kathīyati.
सो तथा सतो विहरन्तोति सो भिक्खु तेनाकारेन उप्पन्नाय सतिया सतो हुत्वा विहरन्तो। तं धम्मन्ति तं चिरकतं चिरभासितं हेट्ठा वुत्तप्पकारं धम्मं। पञ्ञाय पविचिनतीति पञ्ञाय ‘अनिच्चं दुक्खं अनत्ता’ति पविचिनति। पविचरतीति ‘अनिच्चं दुक्खं अनत्ता’ति तत्थ पञ्ञं चरापेन्तो पविचरति। परिवीमंसं आपज्जतीति ओलोकनं गवेसनं आपज्जति। अयं वुच्चतीति इदं वुत्तप्पकारं बोज्झङ्गसमुट्ठापकं विपस्सनाञाणं धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो नाम वुच्चति।
So tathā sato viharantoti so bhikkhu tenākārena uppannāya satiyā sato hutvā viharanto. Taṃ dhammanti taṃ cirakataṃ cirabhāsitaṃ heṭṭhā vuttappakāraṃ dhammaṃ. Paññāya pavicinatīti paññāya ‘aniccaṃ dukkhaṃ anattā’ti pavicinati. Pavicaratīti ‘aniccaṃ dukkhaṃ anattā’ti tattha paññaṃ carāpento pavicarati. Parivīmaṃsaṃ āpajjatīti olokanaṃ gavesanaṃ āpajjati. Ayaṃ vuccatīti idaṃ vuttappakāraṃ bojjhaṅgasamuṭṭhāpakaṃ vipassanāñāṇaṃ dhammavicayasambojjhaṅgo nāma vuccati.
तस्स तं धम्मन्ति तस्स भिक्खुनो तं हेट्ठा वुत्तप्पकारं धम्मं। आरद्धं होतीति परिपुण्णं होति पग्गहितं। असल्लीनन्ति आरद्धत्तायेव असल्लीनं। अयं वुच्चतीति इदं बोज्झङ्गसमुट्ठापकं विपस्सनासम्पयुत्तं वीरियं वीरियसम्बोज्झङ्गो नाम वुच्चति।
Tassa taṃ dhammanti tassa bhikkhuno taṃ heṭṭhā vuttappakāraṃ dhammaṃ. Āraddhaṃ hotīti paripuṇṇaṃ hoti paggahitaṃ. Asallīnanti āraddhattāyeva asallīnaṃ. Ayaṃ vuccatīti idaṃ bojjhaṅgasamuṭṭhāpakaṃ vipassanāsampayuttaṃ vīriyaṃ vīriyasambojjhaṅgo nāma vuccati.
निरामिसाति कामामिसलोकामिसवट्टामिसानं अभावेन निरामिसा परिसुद्धा। अयं वुच्चतीति अयं बोज्झङ्गसमुट्ठापिका विपस्सनासम्पयुत्ता पीति पीतिसम्बोज्झङ्गो नाम वुच्चति।
Nirāmisāti kāmāmisalokāmisavaṭṭāmisānaṃ abhāvena nirāmisā parisuddhā. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ bojjhaṅgasamuṭṭhāpikā vipassanāsampayuttā pīti pītisambojjhaṅgo nāma vuccati.
पीतिमनस्साति पीतिसम्पयुत्तचित्तस्स। कायोपि पस्सम्भतीति खन्धत्तयसङ्खातो नामकायो किलेसदरथपटिप्पस्सद्धिया पस्सम्भति। चित्तम्पीति विञ्ञाणक्खन्धोपि तथेव पस्सम्भति। अयं वुच्चतीति अयं बोज्झङ्गसमुट्ठापिका विपस्सनासम्पयुत्ता पस्सद्धि पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गो नाम वुच्चति।
Pītimanassāti pītisampayuttacittassa. Kāyopi passambhatīti khandhattayasaṅkhāto nāmakāyo kilesadarathapaṭippassaddhiyā passambhati. Cittampīti viññāṇakkhandhopi tatheva passambhati. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ bojjhaṅgasamuṭṭhāpikā vipassanāsampayuttā passaddhi passaddhisambojjhaṅgo nāma vuccati.
पस्सद्धकायस्स सुखिनोति पस्सद्धकायताय उप्पन्नसुखेन सुखितस्स। समाधियतीति सम्मा आधियति, निच्चलं हुत्वा आरम्मणे ठपीयति, अप्पनाप्पत्तं विय होति। अयं वुच्चतीति अयं बोज्झङ्गसमुट्ठापिका विपस्सनासम्पयुत्ता चित्तेकग्गता समाधिसम्बोज्झङ्गो नाम वुच्चति।
Passaddhakāyassa sukhinoti passaddhakāyatāya uppannasukhena sukhitassa. Samādhiyatīti sammā ādhiyati, niccalaṃ hutvā ārammaṇe ṭhapīyati, appanāppattaṃ viya hoti. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ bojjhaṅgasamuṭṭhāpikā vipassanāsampayuttā cittekaggatā samādhisambojjhaṅgo nāma vuccati.
तथा समाहितन्ति तेन अप्पनाप्पत्तेन विय समाधिना समाहितं। साधुकं अज्झुपेक्खिता होतीति सुट्ठु अज्झुपेक्खिता होति; तेसं धम्मानं पहानवड्ढने अब्यावटो हुत्वा अज्झुपेक्खति। अयं वुच्चतीति अयं छन्नं बोज्झङ्गानं अनोसक्कनअनतिवत्तनभावसाधको मज्झत्ताकारो उपेक्खासम्बोज्झङ्गो नाम वुच्चति।
Tathā samāhitanti tena appanāppattena viya samādhinā samāhitaṃ. Sādhukaṃ ajjhupekkhitā hotīti suṭṭhu ajjhupekkhitā hoti; tesaṃ dhammānaṃ pahānavaḍḍhane abyāvaṭo hutvā ajjhupekkhati. Ayaṃvuccatīti ayaṃ channaṃ bojjhaṅgānaṃ anosakkanaanativattanabhāvasādhako majjhattākāro upekkhāsambojjhaṅgo nāma vuccati.
एत्तावता किं कथितं नाम होति? अपुब्बं अचरिमं एकचित्तक्खणे नानारसलक्खणा पुब्बभागविपस्सना बोज्झङ्गा कथिता होन्तीति।
Ettāvatā kiṃ kathitaṃ nāma hoti? Apubbaṃ acarimaṃ ekacittakkhaṇe nānārasalakkhaṇā pubbabhāgavipassanā bojjhaṅgā kathitā hontīti.
पठमो नयो।
Paṭhamo nayo.
४६८-४६९. इदानि येन परियायेन सत्त बोज्झङ्गा चुद्दस होन्ति, तस्स पकासनत्थं दुतियनयं दस्सेन्तो पुन सत्त बोज्झङ्गातिआदिमाह। तत्रायं अनुपुब्बपदवण्णना – अज्झत्तं धम्मेसु सतीति अज्झत्तिकसङ्खारे परिग्गण्हन्तस्स उप्पन्ना सति। बहिद्धा धम्मेसु सतीति बहिद्धासङ्खारे परिग्गण्हन्तस्स उप्पन्ना सति। यदपीति यापि। तदपीति सापि। अभिञ्ञायाति अभिञ्ञेय्यधम्मे अभिजाननत्थाय। सम्बोधायाति सम्बोधि वुच्चति मग्गो, मग्गत्थायाति अत्थो। निब्बानायाति वानं वुच्चति तण्हा; सा तत्थ नत्थीति निब्बानं, तदत्थाय, असङ्खताय अमतधातुया सच्छिकिरियत्थाय संवत्ततीति अत्थो। धम्मविचयसम्बोज्झङ्गेपि एसेव नयो।
468-469. Idāni yena pariyāyena satta bojjhaṅgā cuddasa honti, tassa pakāsanatthaṃ dutiyanayaṃ dassento puna satta bojjhaṅgātiādimāha. Tatrāyaṃ anupubbapadavaṇṇanā – ajjhattaṃ dhammesu satīti ajjhattikasaṅkhāre pariggaṇhantassa uppannā sati. Bahiddhā dhammesu satīti bahiddhāsaṅkhāre pariggaṇhantassa uppannā sati. Yadapīti yāpi. Tadapīti sāpi. Abhiññāyāti abhiññeyyadhamme abhijānanatthāya. Sambodhāyāti sambodhi vuccati maggo, maggatthāyāti attho. Nibbānāyāti vānaṃ vuccati taṇhā; sā tattha natthīti nibbānaṃ, tadatthāya, asaṅkhatāya amatadhātuyā sacchikiriyatthāya saṃvattatīti attho. Dhammavicayasambojjhaṅgepi eseva nayo.
कायिकं वीरियन्ति चङ्कमं अधिट्ठहन्तस्स उप्पन्नवीरियं। चेतसिकं वीरियन्ति ‘‘न तावाहं इमं पल्लङ्कं भिन्दिस्सामि याव मे न अनुपादाय आसवेहि चित्तं विमुच्चिस्सती’’ति एवं कायपयोगं विना उप्पन्नवीरियं। कायपस्सद्धीति तिण्णं खन्धानं दरथपस्सद्धि। चित्तपस्सद्धीति विञ्ञाणक्खन्धस्स दरथपस्सद्धि। उपेक्खासम्बोज्झङ्गे सतिसम्बोज्झङ्गसदिसोव विनिच्छयो। इमस्मिं नये सत्त बोज्झङ्गा लोकियलोकुत्तरमिस्सका कथिता।
Kāyikaṃ vīriyanti caṅkamaṃ adhiṭṭhahantassa uppannavīriyaṃ. Cetasikaṃ vīriyanti ‘‘na tāvāhaṃ imaṃ pallaṅkaṃ bhindissāmi yāva me na anupādāya āsavehi cittaṃ vimuccissatī’’ti evaṃ kāyapayogaṃ vinā uppannavīriyaṃ. Kāyapassaddhīti tiṇṇaṃ khandhānaṃ darathapassaddhi. Cittapassaddhīti viññāṇakkhandhassa darathapassaddhi. Upekkhāsambojjhaṅge satisambojjhaṅgasadisova vinicchayo. Imasmiṃ naye satta bojjhaṅgā lokiyalokuttaramissakā kathitā.
पोराणकत्थेरा पन ‘एत्तकेन पाकटं न होती’ति विभजित्वा दस्सेसुं। एतेसु हि अज्झत्तधम्मेसु सति पविचयो उपेक्खाति इमे तयो अत्तनो खन्धारम्मणत्ता लोकियाव होन्ति। तथा मग्गं अप्पत्तं कायिकवीरियं। अवितक्कअविचारा पन पीतिसमाधियो लोकुत्तरा होन्ति। सेसा लोकियलोकुत्तरमिस्सकाति।
Porāṇakattherā pana ‘ettakena pākaṭaṃ na hotī’ti vibhajitvā dassesuṃ. Etesu hi ajjhattadhammesu sati pavicayo upekkhāti ime tayo attano khandhārammaṇattā lokiyāva honti. Tathā maggaṃ appattaṃ kāyikavīriyaṃ. Avitakkaavicārā pana pītisamādhiyo lokuttarā honti. Sesā lokiyalokuttaramissakāti.
तत्थ अज्झत्तं ताव धम्मेसु सतिपविचयउपेक्खा अज्झत्तारम्मणा, लोकुत्तरा पन बहिद्धारम्मणाति तेसं लोकुत्तरभावो मा युज्जित्थ। चङ्कमप्पयोगेन निब्बत्तवीरियम्पि लोकियन्ति वदन्तो न किलमति। अवितक्कअविचारा पन पीतिसमाधियो कदा लोकुत्तरा होन्तीति? कामावचरे ताव पीतिसम्बोज्झङ्गो लब्भति, अवितक्कअविचारा पीति न लब्भति। रूपावचरे अवितक्कअविचारा पीति लब्भति, पीतिसम्बोज्झङ्गो पन न लब्भति। अरूपावचरे सब्बेन सब्बं न लब्भति। एत्थ पन अलब्भमानकं उपादाय लब्भमानकापि पटिक्खित्ता। एवमयं अवितक्कअविचारो पीतिसम्बोज्झङ्गो कामावचरतोपि निक्खन्तो रूपावचरतोपि अरूपावचरतोपीति निब्बत्तितलोकुत्तरो येवाति कथितो।
Tattha ajjhattaṃ tāva dhammesu satipavicayaupekkhā ajjhattārammaṇā, lokuttarā pana bahiddhārammaṇāti tesaṃ lokuttarabhāvo mā yujjittha. Caṅkamappayogena nibbattavīriyampi lokiyanti vadanto na kilamati. Avitakkaavicārā pana pītisamādhiyo kadā lokuttarā hontīti? Kāmāvacare tāva pītisambojjhaṅgo labbhati, avitakkaavicārā pīti na labbhati. Rūpāvacare avitakkaavicārā pīti labbhati, pītisambojjhaṅgo pana na labbhati. Arūpāvacare sabbena sabbaṃ na labbhati. Ettha pana alabbhamānakaṃ upādāya labbhamānakāpi paṭikkhittā. Evamayaṃ avitakkaavicāro pītisambojjhaṅgo kāmāvacaratopi nikkhanto rūpāvacaratopi arūpāvacaratopīti nibbattitalokuttaro yevāti kathito.
तथा कामावचरे समाधिसम्बोज्झङ्गो लब्भति, अवितक्कअविचारो पन समाधि न लब्भति। रूपावचरअरूपावचरेसु अवितक्कअविचारो समाधि लब्भति, समाधिसम्बोज्झङ्गो पन न लब्भति। एत्थ पन अलब्भमानकं उपादाय लब्भमानकोपि पटिक्खित्तो। एवमयं अवितक्कअविचारो समाधि कामावचरतोपि निक्खन्तो रूपावचरतोपि अरूपावचरतोपीति निब्बत्तितलोकुत्तरो येवाति कथितो।
Tathā kāmāvacare samādhisambojjhaṅgo labbhati, avitakkaavicāro pana samādhi na labbhati. Rūpāvacaraarūpāvacaresu avitakkaavicāro samādhi labbhati, samādhisambojjhaṅgo pana na labbhati. Ettha pana alabbhamānakaṃ upādāya labbhamānakopi paṭikkhitto. Evamayaṃ avitakkaavicāro samādhi kāmāvacaratopi nikkhanto rūpāvacaratopi arūpāvacaratopīti nibbattitalokuttaro yevāti kathito.
अपिच लोकियं गहेत्वा लोकुत्तरो कातब्बो; लोकुत्तरं गहेत्वा लोकियो कातब्बो। अज्झत्तधम्मेसु हि सतिपविचयउपेक्खानं लोकुत्तरभावनाकालोपि अत्थि। तत्रिदं सुत्तं – ‘‘अज्झत्तविमोक्खं ख्वाहं, आवुसो, सब्बुपादानक्खयं वदामि; एवमस्सिमे आसवा नानुसेन्ती’’ति (सं॰ नि॰ २.३२ थोकं विसदिसं) इमिना सुत्तेन लोकुत्तरा होन्ति। यदा पन चङ्कमपयोगेन निब्बत्ते कायिकवीरिये अनुपसन्तेयेव विपस्सना मग्गेन घटीयति, तदा तं लोकुत्तरं होति। ये पन थेरा ‘‘कसिणज्झाने, आनापानज्झाने, ब्रह्मविहारज्झाने च बोज्झङ्गो उद्धरन्तो न वारेतब्बो’’ति वदन्ति, तेसं वादे अवितक्कअविचारा पीतिसमाधिसम्बोज्झङ्गा लोकिया होन्तीति।
Apica lokiyaṃ gahetvā lokuttaro kātabbo; lokuttaraṃ gahetvā lokiyo kātabbo. Ajjhattadhammesu hi satipavicayaupekkhānaṃ lokuttarabhāvanākālopi atthi. Tatridaṃ suttaṃ – ‘‘ajjhattavimokkhaṃ khvāhaṃ, āvuso, sabbupādānakkhayaṃ vadāmi; evamassime āsavā nānusentī’’ti (saṃ. ni. 2.32 thokaṃ visadisaṃ) iminā suttena lokuttarā honti. Yadā pana caṅkamapayogena nibbatte kāyikavīriye anupasanteyeva vipassanā maggena ghaṭīyati, tadā taṃ lokuttaraṃ hoti. Ye pana therā ‘‘kasiṇajjhāne, ānāpānajjhāne, brahmavihārajjhāne ca bojjhaṅgo uddharanto na vāretabbo’’ti vadanti, tesaṃ vāde avitakkaavicārā pītisamādhisambojjhaṅgā lokiyā hontīti.
दुतियो नयो।
Dutiyo nayo.
४७०-४७१. इदानि बोज्झङ्गानं भावनावसेन पवत्तं ततियनयं दस्सेन्तो पुन सत्त बोज्झङ्गातिआदिमाह। तत्थापि अयं अनुपुब्बपदवण्णना – भावेतीति वड्ढेति; अत्तनो सन्ताने पुनप्पुनं जनेति अभिनिब्बत्तेति। विवेकनिस्सितन्ति विवेके निस्सितं। विवेकोति विवित्तता। सो चायं तदङ्गविवेको, विक्खम्भनसमुच्छेदपटिप्पस्सद्धिनिस्सरणविवेकोति पञ्चविधो। तत्थ तदङ्गविवेको नाम विपस्सना। विक्खम्भनविवेको नाम अट्ठ समापत्तियो। समुच्छेदविवेको नाम मग्गो। पटिप्पस्सद्धिविवेको नाम फलं। निस्सरणविवेको नाम सब्बनिमित्तनिस्सटं निब्बानं। एवमेतस्मिं पञ्चविधे विवेके निस्सितं विवेकनिस्सितन्ति तदङ्गविवेकनिस्सितं समुच्छेदविवेकनिस्सितं निस्सरणविवेकनिस्सितञ्च सतिसम्बोज्झङ्गं भावेतीति अयमत्थो वेदितब्बो।
470-471. Idāni bojjhaṅgānaṃ bhāvanāvasena pavattaṃ tatiyanayaṃ dassento puna satta bojjhaṅgātiādimāha. Tatthāpi ayaṃ anupubbapadavaṇṇanā – bhāvetīti vaḍḍheti; attano santāne punappunaṃ janeti abhinibbatteti. Vivekanissitanti viveke nissitaṃ. Vivekoti vivittatā. So cāyaṃ tadaṅgaviveko, vikkhambhanasamucchedapaṭippassaddhinissaraṇavivekoti pañcavidho. Tattha tadaṅgaviveko nāma vipassanā. Vikkhambhanaviveko nāma aṭṭha samāpattiyo. Samucchedaviveko nāma maggo. Paṭippassaddhiviveko nāma phalaṃ. Nissaraṇaviveko nāma sabbanimittanissaṭaṃ nibbānaṃ. Evametasmiṃ pañcavidhe viveke nissitaṃ vivekanissitanti tadaṅgavivekanissitaṃ samucchedavivekanissitaṃ nissaraṇavivekanissitañca satisambojjhaṅgaṃ bhāvetīti ayamattho veditabbo.
तथा हि अयं सतिसम्बोज्झङ्गभावनानुयोगमनुयुत्तो योगी विपस्सनाक्खणे किच्चतो तदङ्गविवेकनिस्सितं, अज्झासयतो निस्सरणविवेकनिस्सितं, मग्गकाले पन किच्चतो समुच्छेदविवेकनिस्सितं, आरम्मणतो निस्सरणविवेकनिस्सितं, सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति। पञ्चविवेकनिस्सितम्पीति एके। ते हि न केवलं बलवविपस्सनामग्गफलक्खणेसु एव बोज्झङ्गं उद्धरन्ति, विपस्सनापादककसिणज्झानआनापानासुभब्रह्मविहारज्झानेसुपि उद्धरन्ति, न च पटिसिद्धा अट्ठकथाचरियेहि । तस्मा तेसं मतेन एतेसं झानानं पवत्तिक्खणे किच्चतो एव विक्खम्भनविवेकनिस्सितं। यथा च विपस्सनाक्खणे ‘‘अज्झासयतो निस्सरणविवेकनिस्सित’’न्ति वुत्तं, एवं ‘‘पटिप्पस्सद्धिविवेकनिस्सितम्पि भावेती’’ति वत्तुं वट्टति। एस नयो विरागनिस्सितादीसु। विवेकत्था एव हि विरागादयो।
Tathā hi ayaṃ satisambojjhaṅgabhāvanānuyogamanuyutto yogī vipassanākkhaṇe kiccato tadaṅgavivekanissitaṃ, ajjhāsayato nissaraṇavivekanissitaṃ, maggakāle pana kiccato samucchedavivekanissitaṃ, ārammaṇato nissaraṇavivekanissitaṃ, satisambojjhaṅgaṃ bhāveti. Pañcavivekanissitampīti eke. Te hi na kevalaṃ balavavipassanāmaggaphalakkhaṇesu eva bojjhaṅgaṃ uddharanti, vipassanāpādakakasiṇajjhānaānāpānāsubhabrahmavihārajjhānesupi uddharanti, na ca paṭisiddhā aṭṭhakathācariyehi . Tasmā tesaṃ matena etesaṃ jhānānaṃ pavattikkhaṇe kiccato eva vikkhambhanavivekanissitaṃ. Yathā ca vipassanākkhaṇe ‘‘ajjhāsayato nissaraṇavivekanissita’’nti vuttaṃ, evaṃ ‘‘paṭippassaddhivivekanissitampi bhāvetī’’ti vattuṃ vaṭṭati. Esa nayo virāganissitādīsu. Vivekatthā eva hi virāgādayo.
केवलञ्चेत्थ वोस्सग्गो दुविधो – परिच्चागवोस्सग्गो च पक्खन्दनवोस्सग्गो चाति। तत्थ ‘परिच्चागवोस्सग्गो’ति विपस्सनाक्खणे च तदङ्गवसेन मग्गक्खणे च समुच्छेदवसेन किलेसप्पहानं। ‘पक्खन्दनवोस्सग्गो’ति विपस्सनाक्खणे तन्निन्नभावेन, मग्गक्खणे पन आरम्मणकरणेन निब्बानपक्खन्दनं। तदुभयम्पि इमस्मिं लोकियलोकुत्तरमिस्सके अत्थवण्णनानये वट्टति। तथा हि अयं सति सम्बोज्झङ्गो यथावुत्तेन पकारेन किलेसे परिच्चजति, निब्बानञ्च पक्खन्दति।
Kevalañcettha vossaggo duvidho – pariccāgavossaggo ca pakkhandanavossaggo cāti. Tattha ‘pariccāgavossaggo’ti vipassanākkhaṇe ca tadaṅgavasena maggakkhaṇe ca samucchedavasena kilesappahānaṃ. ‘Pakkhandanavossaggo’ti vipassanākkhaṇe tanninnabhāvena, maggakkhaṇe pana ārammaṇakaraṇena nibbānapakkhandanaṃ. Tadubhayampi imasmiṃ lokiyalokuttaramissake atthavaṇṇanānaye vaṭṭati. Tathā hi ayaṃ sati sambojjhaṅgo yathāvuttena pakārena kilese pariccajati, nibbānañca pakkhandati.
वोस्सग्गपरिणामिन्ति इमिना पन सकलेन वचनेन वोस्सग्गत्थं परिणमन्तं परिणतञ्च, परिपच्चन्तं परिपक्कञ्चाति इदं वुत्तं होति। अयञ्हि बोज्झङ्गभावनमनुयुत्तो भिक्खु यथा सतिसम्बोज्झङ्गो किलेसपरिच्चागवोस्सग्गत्थं निब्बानपक्खन्दनवोस्सग्गत्थञ्च परिपच्चति, यथा च परिपक्को होति, तथा नं भावेतीति। एस नयो सेसबोज्झङ्गेसुपि। इमस्मिम्पि नये लोकियलोकुत्तरमिस्सका बोज्झङ्गा कथिताति।
Vossaggapariṇāminti iminā pana sakalena vacanena vossaggatthaṃ pariṇamantaṃ pariṇatañca, paripaccantaṃ paripakkañcāti idaṃ vuttaṃ hoti. Ayañhi bojjhaṅgabhāvanamanuyutto bhikkhu yathā satisambojjhaṅgo kilesapariccāgavossaggatthaṃ nibbānapakkhandanavossaggatthañca paripaccati, yathā ca paripakko hoti, tathā naṃ bhāvetīti. Esa nayo sesabojjhaṅgesupi. Imasmimpi naye lokiyalokuttaramissakā bojjhaṅgā kathitāti.
सुत्तन्तभाजनीयवण्णना।
Suttantabhājanīyavaṇṇanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / विभङ्गपाळि • Vibhaṅgapāḷi / १०. बोज्झङ्गविभङ्गो • 10. Bojjhaṅgavibhaṅgo
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-मूलटीका • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / १०. बोज्झङ्गविभङ्गो • 10. Bojjhaṅgavibhaṅgo
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-अनुटीका • Vibhaṅga-anuṭīkā / १०. बोज्झङ्गविभङ्गो • 10. Bojjhaṅgavibhaṅgo
