Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / సమ్మోహవినోదనీ-అట్ఠకథా • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā

    ౪. సచ్చవిభఙ్గో

    4. Saccavibhaṅgo

    ౧. సుత్తన్తభాజనీయవణ్ణనా

    1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā

    ౧౮౯. ఇదాని తదనన్తరే సచ్చవిభఙ్గే చత్తారీతి గణనపరిచ్ఛేదో. అరియసచ్చానీతి పరిచ్ఛిన్నధమ్మనిదస్సనం. దుక్ఖం అరియసచ్చన్తిఆదిమ్హి పన ఉద్దేసవారే –

    189. Idāni tadanantare saccavibhaṅge cattārīti gaṇanaparicchedo. Ariyasaccānīti paricchinnadhammanidassanaṃ. Dukkhaṃ ariyasaccantiādimhi pana uddesavāre –

    విభాగతో నిబ్బచన-లక్ఖణాదిప్పభేదతో;

    Vibhāgato nibbacana-lakkhaṇādippabhedato;

    అత్థత్థుద్ధారతో చేవ, అనూనాధికతో తథా.

    Atthatthuddhārato ceva, anūnādhikato tathā.

    కమతో అరియసచ్చేసు, యం ఞాణం తస్స కిచ్చతో;

    Kamato ariyasaccesu, yaṃ ñāṇaṃ tassa kiccato;

    అన్తోగధానం పభేదో, ఉపమాతో చతుక్కతో.

    Antogadhānaṃ pabhedo, upamāto catukkato.

    సుఞ్ఞతేకవిధాదీహి, సభాగవిసభాగతో;

    Suññatekavidhādīhi, sabhāgavisabhāgato;

    వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో, విఞ్ఞునా సాసనక్కమే.

    Vinicchayo veditabbo, viññunā sāsanakkame.

    తత్థ ‘విభాగతో’తి దుక్ఖాదీనఞ్హి చత్తారో చత్తారో అత్థా విభత్తా తథా అవితథా అనఞ్ఞథా, యే దుక్ఖాదీని అభిసమేన్తేహి అభిసమేతబ్బా. యథాహ, ‘‘దుక్ఖస్స పీళనట్ఠో, సఙ్ఖతట్ఠో, సన్తాపట్ఠో, విపరిణామట్ఠో – ఇమే చత్తారో దుక్ఖస్స దుక్ఖట్ఠా తథా అవితథా అనఞ్ఞథా. సముదయస్స ఆయూహనట్ఠో, నిదానట్ఠో, సంయోగట్ఠో, పలిబోధట్ఠో…పే॰… నిరోధస్స నిస్సరణట్ఠో, వివేకట్ఠో, అసఙ్ఖతట్ఠో, అమతట్ఠో…పే॰… మగ్గస్స నియ్యానట్ఠో, హేత్వట్ఠో, దస్సనట్ఠో, ఆధిపతేయ్యట్ఠో – ఇమే చత్తారో మగ్గస్స మగ్గట్ఠా తథా అవితథా అనఞ్ఞథా’’తి (పటి॰ మ॰ ౨.౮). తథా ‘‘దుక్ఖస్స పీళనట్ఠో, సఙ్ఖతట్ఠో, సన్తాపట్ఠో, విపరినామట్ఠో, అభిసమయట్ఠో’’తి (పటి॰ మ॰ ౨.౧౧) ఏవమాది. ఇతి ఏవం విభత్తానం చతున్నం చతున్నం అత్థానం వసేన దుక్ఖాదీని వేదితబ్బానీతి. అయం తావేత్థ విభాగతో వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

    Tattha ‘vibhāgato’ti dukkhādīnañhi cattāro cattāro atthā vibhattā tathā avitathā anaññathā, ye dukkhādīni abhisamentehi abhisametabbā. Yathāha, ‘‘dukkhassa pīḷanaṭṭho, saṅkhataṭṭho, santāpaṭṭho, vipariṇāmaṭṭho – ime cattāro dukkhassa dukkhaṭṭhā tathā avitathā anaññathā. Samudayassa āyūhanaṭṭho, nidānaṭṭho, saṃyogaṭṭho, palibodhaṭṭho…pe… nirodhassa nissaraṇaṭṭho, vivekaṭṭho, asaṅkhataṭṭho, amataṭṭho…pe… maggassa niyyānaṭṭho, hetvaṭṭho, dassanaṭṭho, ādhipateyyaṭṭho – ime cattāro maggassa maggaṭṭhā tathā avitathā anaññathā’’ti (paṭi. ma. 2.8). Tathā ‘‘dukkhassa pīḷanaṭṭho, saṅkhataṭṭho, santāpaṭṭho, viparināmaṭṭho, abhisamayaṭṭho’’ti (paṭi. ma. 2.11) evamādi. Iti evaṃ vibhattānaṃ catunnaṃ catunnaṃ atthānaṃ vasena dukkhādīni veditabbānīti. Ayaṃ tāvettha vibhāgato vinicchayo veditabbo.

    ‘నిబ్బచనలక్ఖణాదిప్పభేదతో’తి ఏత్థ పన ‘నిబ్బచనతో’ తావ ఇధ ‘దు’ఇతి అయం సద్దో కుచ్ఛితే దిస్సతి; కుచ్ఛితఞ్హి పుత్తం దుపుత్తోతి వదన్తి. ‘ఖం’సద్దో పన తుచ్ఛే; తుచ్ఛఞ్హి ఆకాసం న్తి వుచ్చతి. ఇదఞ్చ పఠమసచ్చం కుచ్ఛితం అనేకఉపద్దవాధిట్ఠానతో, తుచ్ఛం బాలజనపరికప్పితధువసుభసుఖత్తభావవిరహితతో. తస్మా కుచ్ఛితత్తా తుచ్ఛత్తా చ దుక్ఖన్తి వుచ్చతి. ‘సం’ఇతి చ అయం సద్దో ‘‘సమాగమో సమేత’’న్తిఆదీసు (విభ॰ ౧౯౯; దీ॰ ని॰ ౨.౩౯౬) సంయోగం దీపేతి; ‘ఉ’ఇతి అయం సద్దో ‘‘ఉప్పన్నం ఉదిత’’న్తిఆదీసు (పారా॰ ౧౭౨; చూళని॰ ఖగ్గవిసాణసుత్తనిద్దేస ౧౪౧) ఉప్పత్తిం. ‘అయ’సద్దో పన కారణం దీపేతి. ఇదఞ్చాపి దుతియసచ్చం అవసేసపచ్చయసమాయోగే సతి దుక్ఖస్సుప్పత్తికారణం. ఇతి దుక్ఖస్స సంయోగే ఉప్పత్తికారణత్తా దుక్ఖసముదయన్తి వుచ్చతి.

    ‘Nibbacanalakkhaṇādippabhedato’ti ettha pana ‘nibbacanato’ tāva idha ‘du’iti ayaṃ saddo kucchite dissati; kucchitañhi puttaṃ duputtoti vadanti. ‘Khaṃ’saddo pana tucche; tucchañhi ākāsaṃ khanti vuccati. Idañca paṭhamasaccaṃ kucchitaṃ anekaupaddavādhiṭṭhānato, tucchaṃ bālajanaparikappitadhuvasubhasukhattabhāvavirahitato. Tasmā kucchitattā tucchattā ca dukkhanti vuccati. ‘Saṃ’iti ca ayaṃ saddo ‘‘samāgamo sameta’’ntiādīsu (vibha. 199; dī. ni. 2.396) saṃyogaṃ dīpeti; ‘u’iti ayaṃ saddo ‘‘uppannaṃ udita’’ntiādīsu (pārā. 172; cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 141) uppattiṃ. ‘Aya’saddo pana kāraṇaṃ dīpeti. Idañcāpi dutiyasaccaṃ avasesapaccayasamāyoge sati dukkhassuppattikāraṇaṃ. Iti dukkhassa saṃyoge uppattikāraṇattā dukkhasamudayanti vuccati.

    తతియసచ్చం పన యస్మా ‘ని’సద్దో అభావం ‘రోధ’సద్దో చ చారకం దీపేతి, తస్మా అభావో ఏత్థ సంసారచారకసఙ్ఖాతస్స దుక్ఖరోధస్స సబ్బగతిసుఞ్ఞత్తా, సమధిగతే వా తస్మిం సంసారచారకసఙ్ఖాతస్స దుక్ఖరోధస్స అభావో హోతి తప్పటిపక్ఖత్తాతిపి దుక్ఖనిరోధన్తి వుచ్చతి, దుక్ఖస్స వా అనుప్పాదనిరోధపచ్చయత్తా దుక్ఖనిరోధన్తి. చతుత్థసచ్చం పన యస్మా ఏతం దుక్ఖనిరోధం గచ్ఛతి ఆరమ్మణవసేన తదభిముఖీభూతత్తా, పటిపదా చ హోతి దుక్ఖనిరోధప్పత్తియా, తస్మా దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదాతి వుచ్చతి.

    Tatiyasaccaṃ pana yasmā ‘ni’saddo abhāvaṃ ‘rodha’saddo ca cārakaṃ dīpeti, tasmā abhāvo ettha saṃsāracārakasaṅkhātassa dukkharodhassa sabbagatisuññattā, samadhigate vā tasmiṃ saṃsāracārakasaṅkhātassa dukkharodhassa abhāvo hoti tappaṭipakkhattātipi dukkhanirodhanti vuccati, dukkhassa vā anuppādanirodhapaccayattā dukkhanirodhanti. Catutthasaccaṃ pana yasmā etaṃ dukkhanirodhaṃ gacchati ārammaṇavasena tadabhimukhībhūtattā, paṭipadā ca hoti dukkhanirodhappattiyā, tasmā dukkhanirodhagāminī paṭipadāti vuccati.

    యస్మా పనేతాని బుద్ధాదయో అరియా పటివిజ్ఝన్తి, తస్మా అరియసచ్చానీతి వుచ్చన్తి. యథాహ – ‘‘చతారిమాని, భిక్ఖవే, అరియసచ్చాని (సం॰ ని॰ ౫.౧౦౯౭). కతమాని…పే॰… ఇమాని ఖో, భిక్ఖవే, చత్తారి అరియసచ్చాని. అరియా ఇమాని పటివిజ్ఝన్తి, తస్మా అరియసచ్చానీతి వుచ్చన్తీ’’తి. అపిచ అరియస్స సచ్చానీతిపి అరియసచ్చాని. యథాహ – ‘‘సదేవకే, భిక్ఖవే, లోకే…పే॰… సదేవమనుస్సాయ తథాగతో అరియో, తస్మా అరియసచ్చానీతి వుచ్చన్తీ’’తి. అథ వా ఏతేసం అభిసమ్బుద్ధత్తా అరియభావసిద్ధితోపి అరియసచ్చాని. యథాహ – ‘‘ఇమేసం ఖో, భిక్ఖవే, చతున్నం అరియసచ్చానం యథాభూతం అభిసమ్బుద్ధత్తా తథాగతో అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో ‘అరియో’తి వుచ్చతీ’’తి. అపిచ ఖో పన అరియాని సచ్చానీతిపి అరియసచ్చాని; అరియానీతి తథాని అవితథాని అవిసంవాదకానీతి అత్థో. యథాహ – ‘‘ఇమాని ఖో, భిక్ఖవే, చత్తారి అరియసచ్చాని తథాని అవితథాని అనఞ్ఞథాని, తస్మా అరియసచ్చానీతి వుచ్చన్తీ’’తి. ఏవమేత్థ నిబ్బచనతో వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

    Yasmā panetāni buddhādayo ariyā paṭivijjhanti, tasmā ariyasaccānīti vuccanti. Yathāha – ‘‘catārimāni, bhikkhave, ariyasaccāni (saṃ. ni. 5.1097). Katamāni…pe… imāni kho, bhikkhave, cattāri ariyasaccāni. Ariyā imāni paṭivijjhanti, tasmā ariyasaccānīti vuccantī’’ti. Apica ariyassa saccānītipi ariyasaccāni. Yathāha – ‘‘sadevake, bhikkhave, loke…pe… sadevamanussāya tathāgato ariyo, tasmā ariyasaccānīti vuccantī’’ti. Atha vā etesaṃ abhisambuddhattā ariyabhāvasiddhitopi ariyasaccāni. Yathāha – ‘‘imesaṃ kho, bhikkhave, catunnaṃ ariyasaccānaṃ yathābhūtaṃ abhisambuddhattā tathāgato arahaṃ sammāsambuddho ‘ariyo’ti vuccatī’’ti. Apica kho pana ariyāni saccānītipi ariyasaccāni; ariyānīti tathāni avitathāni avisaṃvādakānīti attho. Yathāha – ‘‘imāni kho, bhikkhave, cattāri ariyasaccāni tathāni avitathāni anaññathāni, tasmā ariyasaccānīti vuccantī’’ti. Evamettha nibbacanato vinicchayo veditabbo.

    కథం ‘లక్ఖణాదిప్పభేదతో’? ఏత్థ హి బాధనలక్ఖణం దుక్ఖసచ్చం, సన్తాపనరసం, పవత్తిపచ్చుపట్ఠానం. పభవలక్ఖణం సముదయసచ్చం, అనుపచ్ఛేదకరణరసం, పలిబోధపచ్చుపట్ఠానం. సన్తిలక్ఖణం నిరోధసచ్చం, అచ్చుతిరసం, అనిమిత్తపచ్చుపట్ఠానం . నియ్యానలక్ఖణం మగ్గసచ్చం, కిలేసప్పహానకరణరసం, వుట్ఠానపచ్చుపట్ఠానం. అపిచ పవత్తిపవత్తకనివత్తినివత్తకలక్ఖణాని పటిపాటియా. తథా సఙ్ఖతతణ్హాఅసఙ్ఖతదస్సనలక్ఖణాని చాతి ఏవమేత్థ ‘లక్ఖణాదిప్పభేదతో’ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

    Kathaṃ ‘lakkhaṇādippabhedato’? Ettha hi bādhanalakkhaṇaṃ dukkhasaccaṃ, santāpanarasaṃ, pavattipaccupaṭṭhānaṃ. Pabhavalakkhaṇaṃ samudayasaccaṃ, anupacchedakaraṇarasaṃ, palibodhapaccupaṭṭhānaṃ. Santilakkhaṇaṃ nirodhasaccaṃ, accutirasaṃ, animittapaccupaṭṭhānaṃ . Niyyānalakkhaṇaṃ maggasaccaṃ, kilesappahānakaraṇarasaṃ, vuṭṭhānapaccupaṭṭhānaṃ. Apica pavattipavattakanivattinivattakalakkhaṇāni paṭipāṭiyā. Tathā saṅkhatataṇhāasaṅkhatadassanalakkhaṇāni cāti evamettha ‘lakkhaṇādippabhedato’ vinicchayo veditabbo.

    ‘అత్థత్థుద్ధారతో చేవా’తి ఏత్థ పన అత్థతో తావ కో సచ్చట్ఠోతి చే? యో పఞ్ఞాచక్ఖునా ఉపపరిక్ఖమానానం మాయావ విపరీతకో, మరీచీవ విసంవాదకో, తిత్థియానం అత్తావ అనుపలబ్భసభావో చ న హోతి; అథ ఖో బాధనపభవసన్తినియ్యానప్పకారేన తచ్ఛావిపరీతభూతభావేన అరియఞాణస్స గోచరో హోతియేవ; ఏస అగ్గిలక్ఖణం వియ, లోకపకతి వియ చ తచ్ఛావిపరీతభూతభావో సచ్చట్ఠోతి వేదితబ్బో. యథాహ – ‘‘ఇదం దుక్ఖన్తి ఖో, భిక్ఖవే, తథమేతం అవితథమేతం అనఞ్ఞథమేత’’న్తి (సం॰ ని॰ ౫.౧౦౯౦) విత్థారో. అపిచ –

    ‘Atthatthuddhārato cevā’ti ettha pana atthato tāva ko saccaṭṭhoti ce? Yo paññācakkhunā upaparikkhamānānaṃ māyāva viparītako, marīcīva visaṃvādako, titthiyānaṃ attāva anupalabbhasabhāvo ca na hoti; atha kho bādhanapabhavasantiniyyānappakārena tacchāviparītabhūtabhāvena ariyañāṇassa gocaro hotiyeva; esa aggilakkhaṇaṃ viya, lokapakati viya ca tacchāviparītabhūtabhāvo saccaṭṭhoti veditabbo. Yathāha – ‘‘idaṃ dukkhanti kho, bhikkhave, tathametaṃ avitathametaṃ anaññathameta’’nti (saṃ. ni. 5.1090) vitthāro. Apica –

    నాబాధకం యతో దుక్ఖం, దుక్ఖా అఞ్ఞం న బాధకం;

    Nābādhakaṃ yato dukkhaṃ, dukkhā aññaṃ na bādhakaṃ;

    బాధకత్తనియామేన, తతో సచ్చమిదం మతం.

    Bādhakattaniyāmena, tato saccamidaṃ mataṃ.

    తం వినా నాఞ్ఞతో దుక్ఖం, న హోతి న చ తం తతో;

    Taṃ vinā nāññato dukkhaṃ, na hoti na ca taṃ tato;

    దుక్ఖహేతునియామేన, ఇతి సచ్చం విసత్తికా.

    Dukkhahetuniyāmena, iti saccaṃ visattikā.

    నాఞ్ఞా నిబ్బానతో సన్తి, సన్తం న చ న తం యతో;

    Nāññā nibbānato santi, santaṃ na ca na taṃ yato;

    సన్తభావనియామేన, తతో సచ్చమిదం మతం.

    Santabhāvaniyāmena, tato saccamidaṃ mataṃ.

    మగ్గా అఞ్ఞం న నియ్యానం, అనియ్యానో న చాపి సో;

    Maggā aññaṃ na niyyānaṃ, aniyyāno na cāpi so;

    తచ్ఛనియ్యానభావత్తా, ఇతి సో సచ్చసమ్మతో.

    Tacchaniyyānabhāvattā, iti so saccasammato.

    ఇతి తచ్ఛావిపల్లాస-భూతభావం చతూసుపి;

    Iti tacchāvipallāsa-bhūtabhāvaṃ catūsupi;

    దుక్ఖాదీస్వవిసేసేన, సచ్చట్ఠం ఆహు పణ్డితాతి.

    Dukkhādīsvavisesena, saccaṭṭhaṃ āhu paṇḍitāti.

    ఏవం ‘అత్థతో’ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

    Evaṃ ‘atthato’ vinicchayo veditabbo.

    కథం ‘అత్థుద్ధారతో’? ఇధాయం ‘సచ్చ’సద్దో అనేకేసు అత్థేసు దిస్సతి, సేయ్యథిదం – ‘‘సచ్చం భణే, న కుజ్ఝేయ్యా’’తిఆదీసు (ధ॰ ప॰ ౨౨౪) వాచాసచ్చే. ‘‘సచ్చే ఠితా సమణబ్రాహ్మణా చా’’తిఆదీసు (జా॰ ౨.౨౧.౪౩౩) విరతిసచ్చే. ‘‘కస్మా ను సచ్చాని వదన్తి నానా, పవాదియాసే కుసలావదానా’’తిఆదీసు (సు॰ ని॰ ౮౯౧) దిట్ఠిసచ్చే. ‘‘ఏకఞ్హి సచ్చం న దుతియమత్థీ’’తిఆదీసు (సు॰ ని॰ ౮౯౦) పరమత్థసచ్చే నిబ్బానే చేవ మగ్గే చ. ‘‘చతున్నం అరియసచ్చానం కతి కుసలా’’తిఆదీసు (విభ॰ ౨౧౬) అరియసచ్చే. స్వాయమిధాపి అరియసచ్చే వత్తతీతి ఏవమేత్థ ‘అత్థుద్ధారతో’పి వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

    Kathaṃ ‘atthuddhārato’? Idhāyaṃ ‘sacca’saddo anekesu atthesu dissati, seyyathidaṃ – ‘‘saccaṃ bhaṇe, na kujjheyyā’’tiādīsu (dha. pa. 224) vācāsacce. ‘‘Sacce ṭhitā samaṇabrāhmaṇā cā’’tiādīsu (jā. 2.21.433) viratisacce. ‘‘Kasmā nu saccāni vadanti nānā, pavādiyāse kusalāvadānā’’tiādīsu (su. ni. 891) diṭṭhisacce. ‘‘Ekañhi saccaṃ na dutiyamatthī’’tiādīsu (su. ni. 890) paramatthasacce nibbāne ceva magge ca. ‘‘Catunnaṃ ariyasaccānaṃ kati kusalā’’tiādīsu (vibha. 216) ariyasacce. Svāyamidhāpi ariyasacce vattatīti evamettha ‘atthuddhārato’pi vinicchayo veditabbo.

    ‘అనూనాధికతో’తి కస్మా పన చత్తారేవ అరియసచ్చాని వుత్తాని, అనూనాని అనధికానీతి చే? అఞ్ఞస్సాసమ్భవతో, అఞ్ఞతరస్స చ అనపనేయ్యభావతో; న హి ఏతేహి అఞ్ఞం అధికం వా ఏతేసం వా ఏకమ్పి అపనేతబ్బం సమ్భోతి. యథాహ – ‘‘ఇధ, భిక్ఖవే, ఆగచ్ఛేయ్య సమణో వా బ్రాహ్మణో వా ‘నేతం దుక్ఖం అరియసచ్చం, అఞ్ఞం దుక్ఖం అరియసచ్చం యం సమణేన గోతమేన దేసితం. అహమేతం దుక్ఖం అరియసచ్చం ఠపేత్వా అఞ్ఞం దుక్ఖం అరియసచ్చం పఞ్ఞపేస్సామీ’తి నేతం ఠానం విజ్జతీ’’తిఆది. యథా చాహ – ‘‘యో హి కోచి, భిక్ఖవే, సమణో వా బ్రాహ్మణో వా ఏవం వదేయ్య ‘నేతం దుక్ఖం పఠమం అరియసచ్చం, యం సమణేన గోతమేన దేసితం. అహమేతం దుక్ఖం పఠమం అరియసచ్చం పచ్చక్ఖాయ అఞ్ఞం దుక్ఖం పఠమం అరియసచ్చం పఞ్ఞపేస్సామీ’తి నేతం ఠానం విజ్జతీ’’తిఆది (సం॰ ని॰ ౫.౧౦౮౬).

    ‘Anūnādhikato’ti kasmā pana cattāreva ariyasaccāni vuttāni, anūnāni anadhikānīti ce? Aññassāsambhavato, aññatarassa ca anapaneyyabhāvato; na hi etehi aññaṃ adhikaṃ vā etesaṃ vā ekampi apanetabbaṃ sambhoti. Yathāha – ‘‘idha, bhikkhave, āgaccheyya samaṇo vā brāhmaṇo vā ‘netaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ, aññaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ yaṃ samaṇena gotamena desitaṃ. Ahametaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ ṭhapetvā aññaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ paññapessāmī’ti netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’tiādi. Yathā cāha – ‘‘yo hi koci, bhikkhave, samaṇo vā brāhmaṇo vā evaṃ vadeyya ‘netaṃ dukkhaṃ paṭhamaṃ ariyasaccaṃ, yaṃ samaṇena gotamena desitaṃ. Ahametaṃ dukkhaṃ paṭhamaṃ ariyasaccaṃ paccakkhāya aññaṃ dukkhaṃ paṭhamaṃ ariyasaccaṃ paññapessāmī’ti netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’tiādi (saṃ. ni. 5.1086).

    అపిచ పవత్తిమాచిక్ఖన్తో భగవా సహేతుకం ఆచిక్ఖి, నివత్తిఞ్చ సఉపాయం. ఇతి పవత్తినివత్తితదుభయహేతూనం ఏతప్పరమతో చత్తారేవ వుత్తాని. తథా పరిఞ్ఞేయ్య పహాతబ్బ సచ్ఛికాతబ్బ భావేతబ్బానం, తణ్హావత్థుతణ్హాతణ్హానిరోధతణ్హానిరోధుపాయానం, ఆలయాలయరామతాఆలయసముగ్ఘాతఆలయసముగ్ఘాతూపాయానఞ్చ వసేనాపి చత్తారేవ వుత్తానీతి. ఏవమేత్థ ‘అనూనాధికతో’ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

    Apica pavattimācikkhanto bhagavā sahetukaṃ ācikkhi, nivattiñca saupāyaṃ. Iti pavattinivattitadubhayahetūnaṃ etapparamato cattāreva vuttāni. Tathā pariññeyya pahātabba sacchikātabba bhāvetabbānaṃ, taṇhāvatthutaṇhātaṇhānirodhataṇhānirodhupāyānaṃ, ālayālayarāmatāālayasamugghātaālayasamugghātūpāyānañca vasenāpi cattāreva vuttānīti. Evamettha ‘anūnādhikato’ vinicchayo veditabbo.

    ‘కమతో’తి అయమ్పి దేసనాక్కమోవ. ఏత్థ చ ఓళారికత్తా సబ్బసత్తసాధారణత్తా చ సువిఞ్ఞేయ్యన్తి దుక్ఖసచ్చం పఠమం వుత్తం, తస్సేవ హేతుదస్సనత్థం తదనన్తరం సముదయసచ్చం, హేతునిరోధా ఫలనిరోధోతి ఞాపనత్థం తతో నిరోధసచ్చం, తదధిగముపాయదస్సనత్థం అన్తే మగ్గసచ్చం. భవసుఖస్సాదగధితానం వా సత్తానం సంవేగజననత్థం పఠమం దుక్ఖమాహ. తం నేవ అకతం ఆగచ్ఛతి, న ఇస్సరనిమ్మానాదితో హోతి, ఇతో పన హోతీతి ఞాపనత్థం తదనన్తరం సముదయం. తతో సహేతుకేన దుక్ఖేన అభిభూతత్తా సంవిగ్గమానసానం దుక్ఖనిస్సరణగవేసీనం నిస్సరణదస్సనేన అస్సాసజననత్థం నిరోధం. తతో నిరోధాధిగమత్థం నిరోధసమ్పాపకం మగ్గన్తి ఏవమేత్థ ‘కమతో’ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

    ‘Kamato’ti ayampi desanākkamova. Ettha ca oḷārikattā sabbasattasādhāraṇattā ca suviññeyyanti dukkhasaccaṃ paṭhamaṃ vuttaṃ, tasseva hetudassanatthaṃ tadanantaraṃ samudayasaccaṃ, hetunirodhā phalanirodhoti ñāpanatthaṃ tato nirodhasaccaṃ, tadadhigamupāyadassanatthaṃ ante maggasaccaṃ. Bhavasukhassādagadhitānaṃ vā sattānaṃ saṃvegajananatthaṃ paṭhamaṃ dukkhamāha. Taṃ neva akataṃ āgacchati, na issaranimmānādito hoti, ito pana hotīti ñāpanatthaṃ tadanantaraṃ samudayaṃ. Tato sahetukena dukkhena abhibhūtattā saṃviggamānasānaṃ dukkhanissaraṇagavesīnaṃ nissaraṇadassanena assāsajananatthaṃ nirodhaṃ. Tato nirodhādhigamatthaṃ nirodhasampāpakaṃ magganti evamettha ‘kamato’ vinicchayo veditabbo.

    ‘అరియసచ్చేసు యం ఞాణం తస్స కిచ్చతో’తి సచ్చఞాణకిచ్చతోపి వినిచ్ఛయో వేదితబ్బోతి అత్థో. దువిధఞ్హి సచ్చఞాణం – అనుబోధఞాణఞ్చ పటివేధఞాణఞ్చ. తత్థ అనుబోధఞాణం లోకియం అనుస్సవాదివసేన నిరోధే మగ్గే చ పవత్తతి. పటివేధఞాణం లోకుత్తరం నిరోధారమ్మణం కత్వా కిచ్చతో చత్తారిపి సచ్చాని పటివిజ్ఝతి. యథాహ – ‘‘యో, భిక్ఖవే, దుక్ఖం పస్సతి దుక్ఖసముదయమ్పి సో పస్సతి, దుక్ఖనిరోధమ్పి పస్సతి, దుక్ఖనిరోధగామినిం పటిపదమ్పి పస్సతీ’’తి (సం॰ ని॰ ౫.౧౧౦౦) సబ్బం వత్తబ్బం. యం పనేతం లోకియం, తత్థ దుక్ఖఞాణం పరియుట్ఠానాభిభవనవసేన పవత్తమానం సక్కాయదిట్ఠిం నివత్తేతి, సముదయఞాణం ఉచ్ఛేదదిట్ఠిం, నిరోధఞాణం సస్సతదిట్ఠిం, మగ్గఞాణం అకిరియదిట్ఠిం; దుక్ఖఞాణం వా ధువసుభసుఖత్తభావరహితేసు ఖన్ధేసు ధువసుభసుఖత్తభావసఞ్ఞాసఙ్ఖాతం ఫలే విప్పటిపత్తిం, సముదయఞాణం ఇస్సరప్పధానకాలసభావాదీహి లోకో పవత్తతీతి అకారణే కారణాభిమానప్పవత్తం హేతుమ్హి విప్పటిపత్తిం, నిరోధఞాణం అరూపలోకలోకథూపికాదీసు అపవగ్గగ్గాహభూతం నిరోధే విప్పటిపత్తిం, మగ్గఞాణం కామసుఖల్లికఅత్తకిలమథానుయోగప్పభేదే అవిసుద్ధిమగ్గే విసుద్ధిమగ్గగ్గాహవసేన పవత్తం ఉపాయే విప్పటిపత్తిం నివత్తేతి. తేనేతం వుచ్చతి –

    ‘Ariyasaccesu yaṃ ñāṇaṃ tassa kiccato’ti saccañāṇakiccatopi vinicchayo veditabboti attho. Duvidhañhi saccañāṇaṃ – anubodhañāṇañca paṭivedhañāṇañca. Tattha anubodhañāṇaṃ lokiyaṃ anussavādivasena nirodhe magge ca pavattati. Paṭivedhañāṇaṃ lokuttaraṃ nirodhārammaṇaṃ katvā kiccato cattāripi saccāni paṭivijjhati. Yathāha – ‘‘yo, bhikkhave, dukkhaṃ passati dukkhasamudayampi so passati, dukkhanirodhampi passati, dukkhanirodhagāminiṃ paṭipadampi passatī’’ti (saṃ. ni. 5.1100) sabbaṃ vattabbaṃ. Yaṃ panetaṃ lokiyaṃ, tattha dukkhañāṇaṃ pariyuṭṭhānābhibhavanavasena pavattamānaṃ sakkāyadiṭṭhiṃ nivatteti, samudayañāṇaṃ ucchedadiṭṭhiṃ, nirodhañāṇaṃ sassatadiṭṭhiṃ, maggañāṇaṃ akiriyadiṭṭhiṃ; dukkhañāṇaṃ vā dhuvasubhasukhattabhāvarahitesu khandhesu dhuvasubhasukhattabhāvasaññāsaṅkhātaṃ phale vippaṭipattiṃ, samudayañāṇaṃ issarappadhānakālasabhāvādīhi loko pavattatīti akāraṇe kāraṇābhimānappavattaṃ hetumhi vippaṭipattiṃ, nirodhañāṇaṃ arūpalokalokathūpikādīsu apavaggaggāhabhūtaṃ nirodhe vippaṭipattiṃ, maggañāṇaṃ kāmasukhallikaattakilamathānuyogappabhede avisuddhimagge visuddhimaggaggāhavasena pavattaṃ upāye vippaṭipattiṃ nivatteti. Tenetaṃ vuccati –

    లోకే లోకప్పభవే, లోకత్థగమే సివే చ తదుపాయే;

    Loke lokappabhave, lokatthagame sive ca tadupāye;

    సమ్ముయ్హతి తావ నరో, న విజానాతి యావ సచ్చానీతి.

    Sammuyhati tāva naro, na vijānāti yāva saccānīti.

    ఏవమేత్థ ‘ఞాణకిచ్చతో’పి వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

    Evamettha ‘ñāṇakiccato’pi vinicchayo veditabbo.

    ‘అన్తోగధానం పభేదా’తి దుక్ఖసచ్చస్మిఞ్హి, ఠపేత్వా తణ్హఞ్చేవ అనాసవధమ్మే చ, సేసా సబ్బధమ్మా అన్తోగధా; సముదయసచ్చే ఛత్తింస తణ్హావిచరితాని; నిరోధసచ్చం అసమ్మిస్సం; మగ్గసచ్చే సమ్మాదిట్ఠిముఖేన వీమంసిద్ధిపాదపఞ్ఞిన్ద్రియపఞ్ఞాబలధమ్మవిచయసమ్బోజ్ఝఙ్గాని. సమ్మాసఙ్కప్పాపదేసేన తయో నేక్ఖమ్మవితక్కాదయో, సమ్మావాచాపదేసేన చత్తారి వచీసుచరితాని, సమ్మాకమ్మన్తాపదేసేన తీణి కాయసుచరితాని, సమ్మాఆజీవముఖేన అప్పిచ్ఛతా సన్తుట్ఠితా చ, సబ్బేసంయేవ వా ఏతేసం సమ్మావాచాకమ్మన్తాజీవానం అరియకన్తసీలత్తా సీలస్స చ సద్ధాహత్థేన పటిగ్గహేతబ్బత్తా తేసం అత్థితాయ చ అత్థిభావతో సద్ధిన్ద్రియసద్ధాబలఛన్దిద్ధిపాదా, సమ్మావాయామాపదేసేన చతుబ్బిధసమ్మప్పధానవీరియిన్ద్రియవీరియబలవీరియసమ్బోజ్ఝఙ్గాని, సమ్మాసతిఅపదేసేన చతుబ్బిధసతిపట్ఠానసతిన్ద్రియసతిబలసతిసమ్బోజ్ఝఙ్గాని, సమ్మాసమాధిఅపదేసేన సవితక్కసవిచారాదయో తయో తయో సమాధీ, చిత్తసమాధిసమాధిన్ద్రియసమాధిబలపీతిపస్సద్ధిసమాధిఉపేక్ఖాసమ్బోజ్ఝఙ్గాని అన్తోగధానీతి. ఏవమేత్థ ‘అన్తోగధానం పభేదా’పి వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

    ‘Antogadhānaṃ pabhedā’ti dukkhasaccasmiñhi, ṭhapetvā taṇhañceva anāsavadhamme ca, sesā sabbadhammā antogadhā; samudayasacce chattiṃsa taṇhāvicaritāni; nirodhasaccaṃ asammissaṃ; maggasacce sammādiṭṭhimukhena vīmaṃsiddhipādapaññindriyapaññābaladhammavicayasambojjhaṅgāni. Sammāsaṅkappāpadesena tayo nekkhammavitakkādayo, sammāvācāpadesena cattāri vacīsucaritāni, sammākammantāpadesena tīṇi kāyasucaritāni, sammāājīvamukhena appicchatā santuṭṭhitā ca, sabbesaṃyeva vā etesaṃ sammāvācākammantājīvānaṃ ariyakantasīlattā sīlassa ca saddhāhatthena paṭiggahetabbattā tesaṃ atthitāya ca atthibhāvato saddhindriyasaddhābalachandiddhipādā, sammāvāyāmāpadesena catubbidhasammappadhānavīriyindriyavīriyabalavīriyasambojjhaṅgāni, sammāsatiapadesena catubbidhasatipaṭṭhānasatindriyasatibalasatisambojjhaṅgāni, sammāsamādhiapadesena savitakkasavicārādayo tayo tayo samādhī, cittasamādhisamādhindriyasamādhibalapītipassaddhisamādhiupekkhāsambojjhaṅgāni antogadhānīti. Evamettha ‘antogadhānaṃ pabhedā’pi vinicchayo veditabbo.

    ‘ఉపమాతో’తి భారో వియ హి దుక్ఖసచ్చం దట్ఠబ్బం, భారాదానమివ సముదయసచ్చం, భారనిక్ఖేపనమివ నిరోధసచ్చం, భారనిక్ఖేపనూపాయో వియ మగ్గసచ్చం; రోగో వియ చ దుక్ఖసచ్చం, రోగనిదానమివ సముదయసచ్చం, రోగవూపసమో వియ నిరోధసచ్చం, భేసజ్జమివ మగ్గసచ్చం; దుబ్భిక్ఖమివ వా దుక్ఖసచ్చం, దుబ్బుట్ఠి వియ సముదయసచ్చం, సుభిక్ఖమివ నిరోధసచ్చం , సువుట్ఠి వియ మగ్గసచ్చం. అపిచ వేరీవేరమూలవేరసముగ్ఘాతవేరసముగ్ఘాతుపాయేహి, విసరుక్ఖరుక్ఖమూలమూలుపచ్ఛేదతదుపచ్ఛేదుపాయేహి, భయభయమూలనిబ్భయతదధిగముపాయేహి, ఓరిమతీరమహోఘపారిమతీరతంసమ్పాపకవాయామేహి చ యోజేత్వాపేతాని ఉపమాతో వేదితబ్బానీతి. ఏవమేత్థ ‘ఉపమాతో’ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

    ‘Upamāto’ti bhāro viya hi dukkhasaccaṃ daṭṭhabbaṃ, bhārādānamiva samudayasaccaṃ, bhāranikkhepanamiva nirodhasaccaṃ, bhāranikkhepanūpāyo viya maggasaccaṃ; rogo viya ca dukkhasaccaṃ, roganidānamiva samudayasaccaṃ, rogavūpasamo viya nirodhasaccaṃ, bhesajjamiva maggasaccaṃ; dubbhikkhamiva vā dukkhasaccaṃ, dubbuṭṭhi viya samudayasaccaṃ, subhikkhamiva nirodhasaccaṃ , suvuṭṭhi viya maggasaccaṃ. Apica verīveramūlaverasamugghātaverasamugghātupāyehi, visarukkharukkhamūlamūlupacchedatadupacchedupāyehi, bhayabhayamūlanibbhayatadadhigamupāyehi, orimatīramahoghapārimatīrataṃsampāpakavāyāmehi ca yojetvāpetāni upamāto veditabbānīti. Evamettha ‘upamāto’ vinicchayo veditabbo.

    ‘చతుక్కతో’తి అత్థి చేత్థ దుక్ఖం న అరియసచ్చం, అత్థి అరియసచ్చం న దుక్ఖం, అత్థి దుక్ఖఞ్చేవ అరియసచ్చఞ్చ, అత్థి నేవ దుక్ఖం న అరియసచ్చం. ఏస నయో సముదయాదీసు. తత్థ మగ్గసమ్పయుత్తా ధమ్మా సామఞ్ఞఫలాని చ ‘‘యదనిచ్చం తం దుక్ఖ’’న్తి (సం॰ ని॰ ౩.౧౫) వచనతో సఙ్ఖారదుక్ఖతాయ దుక్ఖం న అరియసచ్చం. నిరోధో అరియసచ్చం న దుక్ఖం. ఇతరం పన అరియసచ్చద్వయం సియా దుక్ఖం అనిచ్చతో, న పన యస్స పరిఞ్ఞాయ భగవతి బ్రహ్మచరియం వుస్సతి తథత్థేన. సబ్బాకారేన పన ఉపాదానక్ఖన్ధపఞ్చకం దుక్ఖఞ్చేవ అరియసచ్చఞ్చ అఞ్ఞత్ర తణ్హాయ. మగ్గసమ్పయుత్తా ధమ్మా సామఞ్ఞఫలాని చ యస్స పరిఞ్ఞత్థం భగవతి బ్రహ్మచరియం వుస్సతి తథత్థేన నేవ దుక్ఖం న అరియసచ్చం. ఏవం సముదయాదీసుపి యథాయోగం యోజేత్వా ‘చతుక్కతో’పేత్థ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

    ‘Catukkato’ti atthi cettha dukkhaṃ na ariyasaccaṃ, atthi ariyasaccaṃ na dukkhaṃ, atthi dukkhañceva ariyasaccañca, atthi neva dukkhaṃ na ariyasaccaṃ. Esa nayo samudayādīsu. Tattha maggasampayuttā dhammā sāmaññaphalāni ca ‘‘yadaniccaṃ taṃ dukkha’’nti (saṃ. ni. 3.15) vacanato saṅkhāradukkhatāya dukkhaṃ na ariyasaccaṃ. Nirodho ariyasaccaṃ na dukkhaṃ. Itaraṃ pana ariyasaccadvayaṃ siyā dukkhaṃ aniccato, na pana yassa pariññāya bhagavati brahmacariyaṃ vussati tathatthena. Sabbākārena pana upādānakkhandhapañcakaṃ dukkhañceva ariyasaccañca aññatra taṇhāya. Maggasampayuttā dhammā sāmaññaphalāni ca yassa pariññatthaṃ bhagavati brahmacariyaṃ vussati tathatthena neva dukkhaṃ na ariyasaccaṃ. Evaṃ samudayādīsupi yathāyogaṃ yojetvā ‘catukkato’pettha vinicchayo veditabbo.

    ‘సుఞ్ఞతేకవిధాదీహీ’తి ఏత్థ సుఞ్ఞతో తావ పరమత్థేన హి సబ్బానేవ సచ్చాని వేదకకారకనిబ్బుతగమకాభావతో సుఞ్ఞానీతి వేదితబ్బాని. తేనేతం వుచ్చతి –

    ‘Suññatekavidhādīhī’ti ettha suññato tāva paramatthena hi sabbāneva saccāni vedakakārakanibbutagamakābhāvato suññānīti veditabbāni. Tenetaṃ vuccati –

    దుక్ఖమేవ హి న కోచి దుక్ఖితో, కారకో న కిరియావ విజ్జతి;

    Dukkhameva hi na koci dukkhito, kārako na kiriyāva vijjati;

    అత్థి నిబ్బుతి న నిబ్బుతో పుమా, మగ్గమత్థి గమకో న విజ్జతీతి.

    Atthi nibbuti na nibbuto pumā, maggamatthi gamako na vijjatīti.

    అథ వా –

    Atha vā –

    ధువసుభసుఖత్తసుఞ్ఞం, పురిమద్వయమత్తసుఞ్ఞమమతపదం;

    Dhuvasubhasukhattasuññaṃ, purimadvayamattasuññamamatapadaṃ;

    ధువసుఖఅత్తవిరహితో, మగ్గో ఇతి సుఞ్ఞతో తేసు.

    Dhuvasukhaattavirahito, maggo iti suññato tesu.

    నిరోధసుఞ్ఞాని వా తీణి, నిరోధో చ సేసత్తయసుఞ్ఞో. ఫలసుఞ్ఞో వా ఏత్థ హేతు సముదయే దుక్ఖస్సాభావతో మగ్గే చ నిరోధస్స, న ఫలేన సగబ్భో పకతివాదీనం పకతి వియ. హేతుసుఞ్ఞఞ్చ ఫలం దుక్ఖసముదయానం నిరోధమగ్గానఞ్చ అసమవాయా, న హేతుసమవేతం హేతుఫలం హేతుఫలసమవాయవాదీనం ద్విఅణుకాదీని వియ. తేనేతం వుచ్చతి –

    Nirodhasuññāni vā tīṇi, nirodho ca sesattayasuñño. Phalasuñño vā ettha hetu samudaye dukkhassābhāvato magge ca nirodhassa, na phalena sagabbho pakativādīnaṃ pakati viya. Hetusuññañca phalaṃ dukkhasamudayānaṃ nirodhamaggānañca asamavāyā, na hetusamavetaṃ hetuphalaṃ hetuphalasamavāyavādīnaṃ dviaṇukādīni viya. Tenetaṃ vuccati –

    తయమిధ నిరోధసుఞ్ఞం, తయేన తేనాపి నిబ్బుతి సుఞ్ఞా;

    Tayamidha nirodhasuññaṃ, tayena tenāpi nibbuti suññā;

    సుఞ్ఞో ఫలేన హేతు, ఫలమ్పి తం హేతునా సుఞ్ఞన్తి.

    Suñño phalena hetu, phalampi taṃ hetunā suññanti.

    ఏవం తావ ‘సుఞ్ఞతో’ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

    Evaṃ tāva ‘suññato’ vinicchayo veditabbo.

    ‘ఏకవిధాదీహీ’తి సబ్బమేవ చేత్థ దుక్ఖం ఏకవిధం పవత్తిభావతో, దువిధం నామరూపతో, తివిధం కామరూపారూపూపపతిభవభేదతో, చతుబ్బిధం చతుఆహారభేదతో, పఞ్చవిధం పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధభేదతో. సముదయోపి ఏకవిధో పవత్తకభావతో, దువిధో దిట్ఠిసమ్పయుత్తాసమ్పయుత్తతో, తివిధో కామభవవిభవతణ్హాభేదతో, చతుబ్బిధో చతుమగ్గప్పహేయ్యతో, పఞ్చవిధో రూపాభినన్దనాదిభేదతో, ఛబ్బిధో ఛతణ్హాకాయభేదతో. నిరోధోపి ఏకవిధో అసఙ్ఖతధాతుభావతో, పరియాయేన పన దువిధో సఉపాదిసేసఅనుపాదిసేసతో, తివిధో భవత్తయవూపసమతో, చతుబ్బిధో చతుమగ్గాధిగమనీయతో, పఞ్చవిధో పఞ్చాభినన్దనవూపసమతో, ఛబ్బిధో ఛతణ్హాకాయక్ఖయభేదతో. మగ్గోపి ఏకవిధో భావేతబ్బతో, దువిధో సమథవిపస్సనాభేదతో దస్సనభావనాభేదతో వా , తివిధో ఖన్ధత్తయభేదతో. అయఞ్హి సప్పదేసత్తా నగరం వియ రజ్జేన నిప్పదేసేహి తీహి ఖన్ధేహి సఙ్గహితో. యథాహ –

    ‘Ekavidhādīhī’ti sabbameva cettha dukkhaṃ ekavidhaṃ pavattibhāvato, duvidhaṃ nāmarūpato, tividhaṃ kāmarūpārūpūpapatibhavabhedato, catubbidhaṃ catuāhārabhedato, pañcavidhaṃ pañcupādānakkhandhabhedato. Samudayopi ekavidho pavattakabhāvato, duvidho diṭṭhisampayuttāsampayuttato, tividho kāmabhavavibhavataṇhābhedato, catubbidho catumaggappaheyyato, pañcavidho rūpābhinandanādibhedato, chabbidho chataṇhākāyabhedato. Nirodhopi ekavidho asaṅkhatadhātubhāvato, pariyāyena pana duvidho saupādisesaanupādisesato, tividho bhavattayavūpasamato, catubbidho catumaggādhigamanīyato, pañcavidho pañcābhinandanavūpasamato, chabbidho chataṇhākāyakkhayabhedato. Maggopi ekavidho bhāvetabbato, duvidho samathavipassanābhedato dassanabhāvanābhedato vā , tividho khandhattayabhedato. Ayañhi sappadesattā nagaraṃ viya rajjena nippadesehi tīhi khandhehi saṅgahito. Yathāha –

    ‘‘న ఖో, ఆవుసో విసాఖ, అరియేన అట్ఠఙ్గికేన మగ్గేన తయో ఖన్ధా సఙ్గహితా. తీహి చ ఖో, ఆవుసో విసాఖ, ఖన్ధేహి అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో సఙ్గహితో. యా చావుసో విసాఖ, సమ్మావాచా, యో చ సమ్మాకమ్మన్తో, యో చ సమ్మాఆజీవో – ఇమే ధమ్మా సీలక్ఖన్ధే సఙ్గహితా; యో చ సమ్మావాయామో, యా చ సమ్మాసతి, యో చ సమ్మాసమాధి – ఇమే ధమ్మా సమాధిక్ఖన్ధే సఙ్గహితా; యా చ సమ్మాదిట్ఠి, యో చ సమ్మాసఙ్కప్పో – ఇమే ధమ్మా పఞ్ఞాక్ఖన్ధే సఙ్గహితా’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౪౬౨).

    ‘‘Na kho, āvuso visākha, ariyena aṭṭhaṅgikena maggena tayo khandhā saṅgahitā. Tīhi ca kho, āvuso visākha, khandhehi ariyo aṭṭhaṅgiko maggo saṅgahito. Yā cāvuso visākha, sammāvācā, yo ca sammākammanto, yo ca sammāājīvo – ime dhammā sīlakkhandhe saṅgahitā; yo ca sammāvāyāmo, yā ca sammāsati, yo ca sammāsamādhi – ime dhammā samādhikkhandhe saṅgahitā; yā ca sammādiṭṭhi, yo ca sammāsaṅkappo – ime dhammā paññākkhandhe saṅgahitā’’ti (ma. ni. 1.462).

    ఏత్థ హి సమ్మావాచాదయో తయో సీలమేవ. తస్మా తే సజాతితో సీలక్ఖన్ధేన సఙ్గహితా. కిఞ్చాపి హి పాళియం సీలక్ఖన్ధేతి భుమ్మేన నిద్దేసో కతో, అత్థో పన కరణవసేనేవ వేదితబ్బో. సమ్మావాయామాదీసు పన తీసు సమాధి అత్తనో ధమ్మతాయ ఆరమ్మణే ఏకగ్గభావేన అప్పేతుం న సక్కోతి, వీరియే పన పగ్గహకిచ్చం సాధేన్తే సతియా చ అపిలాపనకిచ్చం సాధేన్తియా లద్ధూపకారో హుత్వా సక్కోతి.

    Ettha hi sammāvācādayo tayo sīlameva. Tasmā te sajātito sīlakkhandhena saṅgahitā. Kiñcāpi hi pāḷiyaṃ sīlakkhandheti bhummena niddeso kato, attho pana karaṇavaseneva veditabbo. Sammāvāyāmādīsu pana tīsu samādhi attano dhammatāya ārammaṇe ekaggabhāvena appetuṃ na sakkoti, vīriye pana paggahakiccaṃ sādhente satiyā ca apilāpanakiccaṃ sādhentiyā laddhūpakāro hutvā sakkoti.

    తత్రాయం ఉపమా – యథా హి నక్ఖత్తం కీళిస్సామాతి ఉయ్యానం పవిట్ఠేసు తీసు సహాయేసు ఏకో సుపుప్ఫితం చమ్పకరుక్ఖం దిస్వా హత్థం ఉక్ఖిపిత్వాపి గహేతుం న సక్కుణేయ్య. అథస్స దుతియో ఓనమిత్వా పిట్ఠిం దదేయ్య. సో తస్స పిట్ఠియం ఠత్వాపి కమ్పమానో గహేతుం న సక్కుణేయ్య. అథస్స ఇతరో అంసకూటం ఉపనామేయ్య. సో ఏకస్స పిట్ఠియం ఠత్వా ఏకస్స అంసకూటం ఓలుబ్భ యథారుచి పుప్ఫాని ఓచినిత్వా పిళన్ధిత్వా నక్ఖత్తం కీళేయ్య. ఏవంసమ్పదమిదం దట్ఠబ్బం.

    Tatrāyaṃ upamā – yathā hi nakkhattaṃ kīḷissāmāti uyyānaṃ paviṭṭhesu tīsu sahāyesu eko supupphitaṃ campakarukkhaṃ disvā hatthaṃ ukkhipitvāpi gahetuṃ na sakkuṇeyya. Athassa dutiyo onamitvā piṭṭhiṃ dadeyya. So tassa piṭṭhiyaṃ ṭhatvāpi kampamāno gahetuṃ na sakkuṇeyya. Athassa itaro aṃsakūṭaṃ upanāmeyya. So ekassa piṭṭhiyaṃ ṭhatvā ekassa aṃsakūṭaṃ olubbha yathāruci pupphāni ocinitvā piḷandhitvā nakkhattaṃ kīḷeyya. Evaṃsampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ.

    ఏకతో ఉయ్యానం పవిట్ఠా తయో సహాయా వియ హి ఏకతో జాతా సమ్మావాయామాదయో తయో ధమ్మా, సుపుప్ఫితచమ్పకరుక్ఖో వియ ఆరమ్మణం, హత్థం ఉక్ఖిపిత్వాపి గహేతుం అసక్కోన్తో వియ అత్తనో ధమ్మతాయ ఆరమ్మణే ఏకగ్గభావేన అప్పేతుం అసక్కోన్తో సమాధి, పిట్ఠిం దత్వా ఓనతసహాయో వియ వాయామో, అంసకూటం దత్వా ఠితసహాయో వియ సతి. యథా తేసు ఏకస్స పిట్ఠియం ఠత్వా ఏకస్స అంసకూటం ఓలుబ్భ ఇతరో యథారుచి పుప్ఫం గహేతుం సక్కోతి, ఏవమేవ వీరియే పగ్గహకిచ్చం సాధేన్తే సతియా చ అపిలాపనకిచ్చం సాధేన్తియా లద్ధూపకారో సమాధి సక్కోతి ఆరమ్మణే ఏకగ్గభావేన అప్పేతుం. తస్మా సమాధియేవేత్థ సజాతితో సమాధిక్ఖన్ధేన సఙ్గహితో. వాయామసతియో పన కిరియతో సఙ్గహితా హోన్తి.

    Ekato uyyānaṃ paviṭṭhā tayo sahāyā viya hi ekato jātā sammāvāyāmādayo tayo dhammā, supupphitacampakarukkho viya ārammaṇaṃ, hatthaṃ ukkhipitvāpi gahetuṃ asakkonto viya attano dhammatāya ārammaṇe ekaggabhāvena appetuṃ asakkonto samādhi, piṭṭhiṃ datvā onatasahāyo viya vāyāmo, aṃsakūṭaṃ datvā ṭhitasahāyo viya sati. Yathā tesu ekassa piṭṭhiyaṃ ṭhatvā ekassa aṃsakūṭaṃ olubbha itaro yathāruci pupphaṃ gahetuṃ sakkoti, evameva vīriye paggahakiccaṃ sādhente satiyā ca apilāpanakiccaṃ sādhentiyā laddhūpakāro samādhi sakkoti ārammaṇe ekaggabhāvena appetuṃ. Tasmā samādhiyevettha sajātito samādhikkhandhena saṅgahito. Vāyāmasatiyo pana kiriyato saṅgahitā honti.

    సమ్మాదిట్ఠిసమ్మాసఙ్కప్పేసుపి పఞ్ఞా అత్తనో ధమ్మతాయ ‘అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తా’తి ఆరమ్మణం నిచ్ఛేతుం న సక్కోతి, వితక్కే పన ఆకోటేత్వా ఆకోటేత్వా దేన్తే సక్కోతి. కథం? యథా హి హేరఞ్ఞికో కహాపణం హత్థే ఠపేత్వా సబ్బభాగేసు ఓలోకేతుకామో సమానోపి న చక్ఖుతలేనేవ పరివత్తేతుం సక్కోతి, అఙ్గులిపబ్బేహి పన పరివత్తేత్వా పరివత్తేత్వా ఇతో చితో చ ఓలోకేతుం సక్కోతి; ఏవమేవ న పఞ్ఞా అత్తనో ధమ్మతాయ అనిచ్చాదివసేన ఆరమ్మణం నిచ్ఛేతుం సక్కోతి, అభినిరోపనలక్ఖణేన పన ఆహననపరియాహననరసేన వితక్కేన ఆకోటేన్తేన వియ పరివత్తేన్తేన వియ చ ఆదాయ ఆదాయ దిన్నమేవ నిచ్ఛేతుం సక్కోతి. తస్మా ఇధాపి సమ్మాదిట్ఠియేవ సజాతితో పఞ్ఞాక్ఖన్ధేన సఙ్గహితా, సమ్మాసఙ్కప్పో పన కిరియతో సఙ్గహితో హోతి. ఇతి ఇమేహి తీహి ఖన్ధేహి మగ్గో సఙ్గహం గచ్ఛతి. తేన వుత్తం – ‘‘తివిధో ఖన్ధత్తయభేదతో’’తి. చతుబ్బిధో సోతాపత్తిమగ్గాదివసేన.

    Sammādiṭṭhisammāsaṅkappesupi paññā attano dhammatāya ‘aniccaṃ dukkhaṃ anattā’ti ārammaṇaṃ nicchetuṃ na sakkoti, vitakke pana ākoṭetvā ākoṭetvā dente sakkoti. Kathaṃ? Yathā hi heraññiko kahāpaṇaṃ hatthe ṭhapetvā sabbabhāgesu oloketukāmo samānopi na cakkhutaleneva parivattetuṃ sakkoti, aṅgulipabbehi pana parivattetvā parivattetvā ito cito ca oloketuṃ sakkoti; evameva na paññā attano dhammatāya aniccādivasena ārammaṇaṃ nicchetuṃ sakkoti, abhiniropanalakkhaṇena pana āhananapariyāhananarasena vitakkena ākoṭentena viya parivattentena viya ca ādāya ādāya dinnameva nicchetuṃ sakkoti. Tasmā idhāpi sammādiṭṭhiyeva sajātito paññākkhandhena saṅgahitā, sammāsaṅkappo pana kiriyato saṅgahito hoti. Iti imehi tīhi khandhehi maggo saṅgahaṃ gacchati. Tena vuttaṃ – ‘‘tividho khandhattayabhedato’’ti. Catubbidho sotāpattimaggādivasena.

    అపిచ సబ్బానేవ సచ్చాని ఏకవిధాని అవితథత్తా అభిఞ్ఞేయ్యత్తా వా, దువిధాని లోకియలోకుత్తరతో సఙ్ఖతాసఙ్ఖతతో చ, తివిధాని దస్సనభావనాహి పహాతబ్బతో అప్పహాతబ్బతో నేవపహాతబ్బనాపహాతబ్బతో చ, చతుబ్బిధాని పరిఞ్ఞేయ్యాదిభేదతోతి. ఏవమేత్థ ‘ఏకవిధాదీహి’ వినిచ్ఛయో వేదితబ్బో.

    Apica sabbāneva saccāni ekavidhāni avitathattā abhiññeyyattā vā, duvidhāni lokiyalokuttarato saṅkhatāsaṅkhatato ca, tividhāni dassanabhāvanāhi pahātabbato appahātabbato nevapahātabbanāpahātabbato ca, catubbidhāni pariññeyyādibhedatoti. Evamettha ‘ekavidhādīhi’ vinicchayo veditabbo.

    ‘సభాగవిసభాగతో’తి సబ్బానేవ చ సచ్చాని అఞ్ఞమఞ్ఞం సభాగాని అవితథతో అత్తసుఞ్ఞతో దుక్కరపటివేధతో చ. యథాహ –

    ‘Sabhāgavisabhāgato’ti sabbāneva ca saccāni aññamaññaṃ sabhāgāni avitathato attasuññato dukkarapaṭivedhato ca. Yathāha –

    ‘‘తం కిం మఞ్ఞసి, ఆనన్ద, కతమం ను ఖో దుక్కరతరం వా దురభిసమ్భవతరం వా – యో దూరతోవ సుఖుమేన తాలచ్ఛిగ్గళేన అసనం అతిపాతేయ్య పోఙ్ఖానుపోఙ్ఖం అవిరాధితం, యో వా సత్తధా భిన్నస్స వాలస్స కోటియా కోటిం పటివిజ్ఝేయ్యా’’తి? ‘‘ఏతదేవ, భన్తే, దుక్కరతరఞ్చేవ దురభిసమ్భవతరఞ్చ – యో సత్తధా భిన్నస్స వాలస్స కోటియా కోటిం పటివిజ్ఝేయ్యా’’తి. ‘‘తతో ఖో తే, ఆనన్ద, దుప్పటివిజ్ఝతరం పటివిజ్ఝన్తి యే ఇదం దుక్ఖన్తి యథాభూతం పటివిజ్ఝన్తి…పే॰… అయం దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదాతి యథాభూతం పటివిజ్ఝన్తీ’’తి (సం॰ ని॰ ౫.౧౧౧౫).

    ‘‘Taṃ kiṃ maññasi, ānanda, katamaṃ nu kho dukkarataraṃ vā durabhisambhavataraṃ vā – yo dūratova sukhumena tālacchiggaḷena asanaṃ atipāteyya poṅkhānupoṅkhaṃ avirādhitaṃ, yo vā sattadhā bhinnassa vālassa koṭiyā koṭiṃ paṭivijjheyyā’’ti? ‘‘Etadeva, bhante, dukkaratarañceva durabhisambhavatarañca – yo sattadhā bhinnassa vālassa koṭiyā koṭiṃ paṭivijjheyyā’’ti. ‘‘Tato kho te, ānanda, duppaṭivijjhataraṃ paṭivijjhanti ye idaṃ dukkhanti yathābhūtaṃ paṭivijjhanti…pe… ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadāti yathābhūtaṃ paṭivijjhantī’’ti (saṃ. ni. 5.1115).

    విసభాగాని సలక్ఖణవవత్థానతో. పురిమాని చ ద్వే సభాగాని దురవగాహత్థేన గమ్భీరత్తా లోకియత్తా సాసవత్తా చ, విసభాగాని ఫలహేతుభేదతో పరిఞ్ఞేయ్యప్పహాతబ్బతో చ. పచ్ఛిమానిపి ద్వే సభాగాని గమ్భీరత్థేన దురవగాహత్తా లోకుత్తరత్తా అనాసవత్తా చ, విసభాగాని విసయవిసయీభేదతో సచ్ఛికాతబ్బభావేతబ్బతో చ. పఠమతతియాని చాపి సభాగాని ఫలాపదేసతో, విసభాగాని సఙ్ఖతాసఙ్ఖతతో. దుతియచతుత్థాని చాపి సభాగాని హేతుఅపదేసతో, విసభాగాని ఏకన్తకుసలాకుసలతో. పఠమచతుత్థాని చాపి సభాగాని సఙ్ఖతతో, విసభాగాని లోకియలోకుత్తరతో. దుతియతతియాని చాపి సభాగాని నేవసేక్ఖానాసేక్ఖభావతో, విసభాగాని సారమ్మణానారమ్మణతో.

    Visabhāgāni salakkhaṇavavatthānato. Purimāni ca dve sabhāgāni duravagāhatthena gambhīrattā lokiyattā sāsavattā ca, visabhāgāni phalahetubhedato pariññeyyappahātabbato ca. Pacchimānipi dve sabhāgāni gambhīratthena duravagāhattā lokuttarattā anāsavattā ca, visabhāgāni visayavisayībhedato sacchikātabbabhāvetabbato ca. Paṭhamatatiyāni cāpi sabhāgāni phalāpadesato, visabhāgāni saṅkhatāsaṅkhatato. Dutiyacatutthāni cāpi sabhāgāni hetuapadesato, visabhāgāni ekantakusalākusalato. Paṭhamacatutthāni cāpi sabhāgāni saṅkhatato, visabhāgāni lokiyalokuttarato. Dutiyatatiyāni cāpi sabhāgāni nevasekkhānāsekkhabhāvato, visabhāgāni sārammaṇānārammaṇato.

    ఇతి ఏవం పకారేహి, నయేహి చ విచక్ఖణో;

    Iti evaṃ pakārehi, nayehi ca vicakkhaṇo;

    విజఞ్ఞా అరియసచ్చానం, సభాగవిసభాగతన్తి.

    Vijaññā ariyasaccānaṃ, sabhāgavisabhāgatanti.

    సుత్తన్తభాజనీయఉద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

    Suttantabhājanīyauddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ౧. దుక్ఖసచ్చనిద్దేసవణ్ణనా

    1. Dukkhasaccaniddesavaṇṇanā

    జాతినిద్దేసో

    Jātiniddeso

    ౧౯౦. ఇదాని సఙ్ఖేపతో ఉద్దిట్ఠాని దుక్ఖాదీని విభజిత్వా దస్సేతుం అయం తత్థ కతమం దుక్ఖం అరియసచ్చం జాతిపి దుక్ఖాతి నిద్దేసవారో ఆరద్ధో. తత్థ జాతి వేదితబ్బా, జాతియా దుక్ఖట్ఠో వేదితబ్బో; జరా, మరణం, సోకో , పరిదేవో, దుక్ఖం, దోమనస్సం, ఉపాయాసో, అప్పియసమ్పయోగో, పియవిప్పయోగో వేదితబ్బో; అప్పియసమ్పయోగస్స పియవిప్పయోగస్స దుక్ఖట్ఠో వేదితబ్బో; ఇచ్ఛా వేదితబ్బా, ఇచ్ఛాయ దుక్ఖట్ఠో వేదితబ్బో; ఖన్ధా వేదితబ్బా, ఖన్ధానం దుక్ఖట్ఠో వేదితబ్బో.

    190. Idāni saṅkhepato uddiṭṭhāni dukkhādīni vibhajitvā dassetuṃ ayaṃ tattha katamaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ jātipi dukkhāti niddesavāro āraddho. Tattha jāti veditabbā, jātiyā dukkhaṭṭho veditabbo; jarā, maraṇaṃ, soko , paridevo, dukkhaṃ, domanassaṃ, upāyāso, appiyasampayogo, piyavippayogo veditabbo; appiyasampayogassa piyavippayogassa dukkhaṭṭho veditabbo; icchā veditabbā, icchāya dukkhaṭṭho veditabbo; khandhā veditabbā, khandhānaṃ dukkhaṭṭho veditabbo.

    తత్థ దుక్ఖస్స అరియసచ్చస్స కథనత్థాయ అయం మాతికా – ఇదఞ్హి దుక్ఖం నామ అనేకం నానప్పకారం, సేయ్యథిదం – దుక్ఖదుక్ఖం, విపరిణామదుక్ఖం, సఙ్ఖారదుక్ఖం, పటిచ్ఛన్నదుక్ఖం, అప్పటిచ్ఛన్నదుక్ఖం, పరియాయదుక్ఖం, నిప్పరియాయదుక్ఖన్తి.

    Tattha dukkhassa ariyasaccassa kathanatthāya ayaṃ mātikā – idañhi dukkhaṃ nāma anekaṃ nānappakāraṃ, seyyathidaṃ – dukkhadukkhaṃ, vipariṇāmadukkhaṃ, saṅkhāradukkhaṃ, paṭicchannadukkhaṃ, appaṭicchannadukkhaṃ, pariyāyadukkhaṃ, nippariyāyadukkhanti.

    తత్థ కాయికచేతసికా దుక్ఖవేదనా సభావతో చ నామతో చ దుక్ఖత్తా ‘దుక్ఖదుక్ఖం’ నామ. సుఖవేదనా విపరిణామేన దుక్ఖుప్పత్తిహేతుతో ‘విపరిణామదుక్ఖం’ నామ. ఉపేక్ఖావేదనా చేవ అవసేసా చ తేభూమకా సఙ్ఖారా ఉదయబ్బయపీళితత్తా ‘సఙ్ఖారదుక్ఖం’ నామ. తథా పీళనం పన మగ్గఫలానమ్పి అత్థి. తస్మా ఏతే ధమ్మా దుక్ఖసచ్చపరియాపన్నత్తేన సఙ్ఖారదుక్ఖం నామాతి వేదితబ్బా. కణ్ణసూలదన్తసూలరాగజపరిళాహదోసజపరిళాహాది కాయికచేతసికో ఆబాధో పుచ్ఛిత్వా జానితబ్బతో ఉపక్కమస్స చ అపాకటభావతో ‘పటిచ్ఛన్నదుక్ఖం’ నామ, అపాకటదుక్ఖన్తిపి వుచ్చతి. ద్వత్తింసకమ్మకారణాదిసముట్ఠానో ఆబాధో అపుచ్ఛిత్వావ జానితబ్బతో ఉపక్కమస్స చ పాకటభావతో ‘అప్పటిచ్ఛన్నదుక్ఖం’ నామ, పాకటదుక్ఖన్తిపి వుచ్చతి. ఠపేత్వా దుక్ఖదుక్ఖం సేసం దుక్ఖసచ్చవిభఙ్గే ఆగతం జాతిఆది సబ్బమ్పి తస్స తస్స దుక్ఖస్స వత్థుభావతో ‘పరియాయదుక్ఖం’ నామ. దుక్ఖదుక్ఖం ‘నిప్పరియాయదుక్ఖం’ నామ.

    Tattha kāyikacetasikā dukkhavedanā sabhāvato ca nāmato ca dukkhattā ‘dukkhadukkhaṃ’ nāma. Sukhavedanā vipariṇāmena dukkhuppattihetuto ‘vipariṇāmadukkhaṃ’ nāma. Upekkhāvedanā ceva avasesā ca tebhūmakā saṅkhārā udayabbayapīḷitattā ‘saṅkhāradukkhaṃ’ nāma. Tathā pīḷanaṃ pana maggaphalānampi atthi. Tasmā ete dhammā dukkhasaccapariyāpannattena saṅkhāradukkhaṃ nāmāti veditabbā. Kaṇṇasūladantasūlarāgajapariḷāhadosajapariḷāhādi kāyikacetasiko ābādho pucchitvā jānitabbato upakkamassa ca apākaṭabhāvato ‘paṭicchannadukkhaṃ’ nāma, apākaṭadukkhantipi vuccati. Dvattiṃsakammakāraṇādisamuṭṭhāno ābādho apucchitvāva jānitabbato upakkamassa ca pākaṭabhāvato ‘appaṭicchannadukkhaṃ’ nāma, pākaṭadukkhantipi vuccati. Ṭhapetvā dukkhadukkhaṃ sesaṃ dukkhasaccavibhaṅge āgataṃ jātiādi sabbampi tassa tassa dukkhassa vatthubhāvato ‘pariyāyadukkhaṃ’ nāma. Dukkhadukkhaṃ ‘nippariyāyadukkhaṃ’ nāma.

    తత్థ పరియాయదుక్ఖం నిప్పరియాయదుక్ఖన్తి ఇమస్మిం పదద్వయే ఠత్వా దుక్ఖం అరియసచ్చం కథేతబ్బం. అరియసచ్చఞ్చ నామేతం పాళియం సఙ్ఖేపతోపి ఆగచ్ఛతి విత్థారతోపి. సఙ్ఖేపతో ఆగతట్ఠానే సఙ్ఖేపేనపి విత్థారేనపి కథేతుం వట్టతి . విత్థారతో ఆగతట్ఠానే పన విత్థారేనేవ కథేతుం వట్టతి, న సఙ్ఖేపేన. తం ఇదం ఇమస్మిం ఠానే విత్థారేన ఆగతన్తి విత్థారేనేవ కథేతబ్బం. తస్మా యం తం నిద్దేసవారే ‘‘తత్థ కతమం దుక్ఖం అరియసచ్చం? జాతిపి దుక్ఖా’’తిఆదీని పదాని గహేత్వా ‘‘జాతి వేదితబ్బా, జాతియా దుక్ఖట్ఠో వేదితబ్బో’’తిఆది వుత్తం. తత్థ జాతిఆదీని తావ ‘‘తత్థ కతమా జాతి? యా తేసం తేసం సత్తానం తమ్హి తమ్హి సత్తనికాయే జాతి సఞ్జాతీ’’తి ఇమస్స పన పదభాజనీయస్స వసేన వేదితబ్బాని.

    Tattha pariyāyadukkhaṃ nippariyāyadukkhanti imasmiṃ padadvaye ṭhatvā dukkhaṃ ariyasaccaṃ kathetabbaṃ. Ariyasaccañca nāmetaṃ pāḷiyaṃ saṅkhepatopi āgacchati vitthāratopi. Saṅkhepato āgataṭṭhāne saṅkhepenapi vitthārenapi kathetuṃ vaṭṭati . Vitthārato āgataṭṭhāne pana vitthāreneva kathetuṃ vaṭṭati, na saṅkhepena. Taṃ idaṃ imasmiṃ ṭhāne vitthārena āgatanti vitthāreneva kathetabbaṃ. Tasmā yaṃ taṃ niddesavāre ‘‘tattha katamaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ? Jātipi dukkhā’’tiādīni padāni gahetvā ‘‘jāti veditabbā, jātiyā dukkhaṭṭho veditabbo’’tiādi vuttaṃ. Tattha jātiādīni tāva ‘‘tattha katamā jāti? Yā tesaṃ tesaṃ sattānaṃ tamhi tamhi sattanikāye jāti sañjātī’’ti imassa pana padabhājanīyassa vasena veditabbāni.

    ౧౯౧. తత్రాయం అత్థవణ్ణనా – తేసం తేసం సత్తానన్తి అయం సఙ్ఖేపతో అనేకేసం సత్తానం సాధారణనిద్దేసో. యా దేవదత్తస్స జాతి, యా సోమదత్తస్స జాతీతి ఏవఞ్హి దివసమ్పి కథియమానే నేవ సత్తా పరియాదానం గచ్ఛన్తి, న సబ్బం అపరత్థదీపనం సిజ్ఝతి. ఇమేహి పన ద్వీహి పదేహి న కోచి సత్తో అపరియాదిన్నో హోతి, న కిఞ్చి అపరత్థదీపనం న సిజ్ఝతి. తేన వుత్తం – ‘‘యా తేసం తేసం సత్తాన’’న్తి. తమ్హి తమ్హీతి అయం జాతిగతివసేన అనేకేసం సత్తనికాయానం సాధారణనిద్దేసో. సత్తనికాయేతి సత్తానం నికాయే, సత్తఘటాయం సత్తసమూహేతి అత్థో.

    191. Tatrāyaṃ atthavaṇṇanā – tesaṃ tesaṃ sattānanti ayaṃ saṅkhepato anekesaṃ sattānaṃ sādhāraṇaniddeso. Yā devadattassa jāti, yā somadattassa jātīti evañhi divasampi kathiyamāne neva sattā pariyādānaṃ gacchanti, na sabbaṃ aparatthadīpanaṃ sijjhati. Imehi pana dvīhi padehi na koci satto apariyādinno hoti, na kiñci aparatthadīpanaṃ na sijjhati. Tena vuttaṃ – ‘‘yā tesaṃ tesaṃ sattāna’’nti. Tamhi tamhīti ayaṃ jātigativasena anekesaṃ sattanikāyānaṃ sādhāraṇaniddeso. Sattanikāyeti sattānaṃ nikāye, sattaghaṭāyaṃ sattasamūheti attho.

    జాతీతి అయం జాతిసద్దో అనేకత్థో. తథా హేస ‘‘ఏకమ్పి జాతిం, ద్వేపి జాతియో’’తి (పారా॰ ౧౨; మ॰ ని॰ ౨.౨౫౭) ఏత్థ భవే ఆగతో. ‘‘అత్థి విసాఖే , నిగణ్ఠా నామ సమణజాతికా’’తి (అ॰ ని॰ ౩.౭౧) ఏత్థ నికాయే. ‘‘తిరియా నామ తిణజాతి నాభియా ఉగ్గన్త్వా నభం ఆహచ్చ ఠితా అహోసీ’’తి (అ॰ ని॰ ౫.౧౯౬) ఏత్థ పఞ్ఞత్తియం. ‘‘జాతి ద్వీహి ఖన్ధేహి సఙ్గహితా’’తి (ధాతు॰ ౭౧) ఏత్థ సఙ్ఖతలక్ఖణే. ‘‘యం, భిక్ఖవే, మాతుకుచ్ఛిమ్హి పఠమం చిత్తం ఉప్పన్నం, పఠమం విఞ్ఞాణం పాతుభూతం, తదుపాదాయ సావస్స జాతీ’’తి (మహావ॰ ౧౨౪) ఏత్థ పటిసన్ధియం. ‘‘సమ్పతిజాతో, ఆనన్ద, బోధిసత్తో’’తి (మ॰ ని॰ ౩.౨౦౭) ఏత్థ పసూతియం. ‘‘అనుపక్కుట్ఠో జాతివాదేనా’’తి (దీ॰ ని॰ ౧.౩౩౧) ఏత్థ కులే. ‘‘యతోహం, భగిని, అరియాయ జాతియా జాతో’’తి (మ॰ ని॰ ౨.౩౫౧) ఏత్థ అరియసీలే. ఇధ పనాయం సవికారేసు పఠమాభినిబ్బత్తక్ఖన్ధేసు వత్తతి. తస్మా జాయమానకవసేన జాతీతి ఇదమేత్థ సభావపచ్చత్తం. సఞ్జాయనవసేన సఞ్జాతీతి ఉపసగ్గేన పదం వడ్ఢితం. ఓక్కమనవసేన ఓక్కన్తి. జాయనట్ఠేన వా జాతి, సా అపరిపుణ్ణాయతనవసేన యుత్తా. సఞ్జాయనట్ఠేన సఞ్జాతి, సా పరిపుణ్ణాయతనవసేన యుత్తా. ఓక్కమనట్ఠేన ఓక్కన్తి, సా అణ్డజజలాబుజవసేన యుత్తా. తే హి అణ్డకోసఞ్చ వత్థికోసఞ్చ ఓక్కమన్తి, ఓక్కమన్తాపి పవిసన్తా వియ పటిసన్ధిం గణ్హన్తి. అభినిబ్బత్తనట్ఠేన అభినిబ్బత్తి. సా సంసేదజఓపపాతికవసేన యుత్తా. తే హి పాకటా ఏవ హుత్వా నిబ్బత్తన్తి. అయం తావ సమ్ముతికథా.

    Jātīti ayaṃ jātisaddo anekattho. Tathā hesa ‘‘ekampi jātiṃ, dvepi jātiyo’’ti (pārā. 12; ma. ni. 2.257) ettha bhave āgato. ‘‘Atthi visākhe , nigaṇṭhā nāma samaṇajātikā’’ti (a. ni. 3.71) ettha nikāye. ‘‘Tiriyā nāma tiṇajāti nābhiyā uggantvā nabhaṃ āhacca ṭhitā ahosī’’ti (a. ni. 5.196) ettha paññattiyaṃ. ‘‘Jāti dvīhi khandhehi saṅgahitā’’ti (dhātu. 71) ettha saṅkhatalakkhaṇe. ‘‘Yaṃ, bhikkhave, mātukucchimhi paṭhamaṃ cittaṃ uppannaṃ, paṭhamaṃ viññāṇaṃ pātubhūtaṃ, tadupādāya sāvassa jātī’’ti (mahāva. 124) ettha paṭisandhiyaṃ. ‘‘Sampatijāto, ānanda, bodhisatto’’ti (ma. ni. 3.207) ettha pasūtiyaṃ. ‘‘Anupakkuṭṭho jātivādenā’’ti (dī. ni. 1.331) ettha kule. ‘‘Yatohaṃ, bhagini, ariyāya jātiyā jāto’’ti (ma. ni. 2.351) ettha ariyasīle. Idha panāyaṃ savikāresu paṭhamābhinibbattakkhandhesu vattati. Tasmā jāyamānakavasena jātīti idamettha sabhāvapaccattaṃ. Sañjāyanavasena sañjātīti upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ. Okkamanavasena okkanti. Jāyanaṭṭhena vā jāti, sā aparipuṇṇāyatanavasena yuttā. Sañjāyanaṭṭhena sañjāti, sā paripuṇṇāyatanavasena yuttā. Okkamanaṭṭhena okkanti, sā aṇḍajajalābujavasena yuttā. Te hi aṇḍakosañca vatthikosañca okkamanti, okkamantāpi pavisantā viya paṭisandhiṃ gaṇhanti. Abhinibbattanaṭṭhena abhinibbatti. Sā saṃsedajaopapātikavasena yuttā. Te hi pākaṭā eva hutvā nibbattanti. Ayaṃ tāva sammutikathā.

    ఇదాని పరమత్థకథా హోతి. ఖన్ధా ఏవ హి పరమత్థతో పాతుభవన్తి, న సత్తా. తత్థ చ ఖన్ధానన్తి ఏకవోకారభవే ఏకస్స, చతువోకారభవే చతున్నం, పఞ్చవోకారభవే పఞ్చన్నం గహణం వేదితబ్బం. పాతుభావోతి ఉప్పత్తి. ఆయతనానన్తి ఏత్థ తత్ర తత్ర ఉప్పజ్జమానాయతనవసేన సఙ్గహో వేదితబ్బో. పటిలాభోతి సన్తతియం పాతుభావోయేవ; పాతుభవన్తానేవ హి తాని పటిలద్ధాని నామ హోన్తి. అయం వుచ్చతి జాతీతి అయం జాతి నామ కథియతి. సా పనేసా తత్థ తత్థ భవే పఠమాభినిబ్బత్తిలక్ఖణా, నీయ్యాతనరసా, అతీతభవతో ఇధ ఉమ్ముజ్జనపచ్చుపట్ఠానా, ఫలవసేన దుక్ఖవిచిత్తతాపచ్చుపట్ఠానా వా.

    Idāni paramatthakathā hoti. Khandhā eva hi paramatthato pātubhavanti, na sattā. Tattha ca khandhānanti ekavokārabhave ekassa, catuvokārabhave catunnaṃ, pañcavokārabhave pañcannaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ. Pātubhāvoti uppatti. Āyatanānanti ettha tatra tatra uppajjamānāyatanavasena saṅgaho veditabbo. Paṭilābhoti santatiyaṃ pātubhāvoyeva; pātubhavantāneva hi tāni paṭiladdhāni nāma honti. Ayaṃ vuccati jātīti ayaṃ jāti nāma kathiyati. Sā panesā tattha tattha bhave paṭhamābhinibbattilakkhaṇā, nīyyātanarasā, atītabhavato idha ummujjanapaccupaṭṭhānā, phalavasena dukkhavicittatāpaccupaṭṭhānā vā.

    ఇదాని ‘జాతియా దుక్ఖట్ఠో వేదితబ్బో’తి అయఞ్హి జాతి సయం న దుక్ఖా, దుక్ఖుప్పత్తియా పన వత్థుభావేన దుక్ఖాతి వుత్తా. కతరదుక్ఖస్స పనాయం వత్థూతి? యం తం బాలపణ్డితసుత్తాదీసు (మ॰ ని॰ ౩.౨౪౬ ఆదయో) భగవతాపి ఉపమావసేన పకాసితం ఆపాయికందుక్ఖం, యఞ్చ సుగతియం మనుస్సలోకే గబ్భోక్కన్తిమూలకాదిభేదం దుక్ఖం ఉప్పజ్జతి, తస్స సబ్బస్సాపి ఏసా వత్థు. తత్రిదం గబ్భోక్కన్తిమూలకాదిభేదం దుక్ఖం – అయఞ్హి సత్తో మాతుకుచ్ఛిమ్హి నిబ్బత్తమానో న ఉప్పలపదుమపుణ్డరీకాదీసు నిబ్బత్తతి. అథ ఖో హేట్ఠా ఆమాసయస్స ఉపరి పక్కాసయస్స ఉదరపటలపిట్ఠికణ్డకానం వేమజ్ఝే పరమసమ్బాధే తిబ్బన్ధకారే నానాకుణపగన్ధపరిభావితే అసుచిపరమదుగ్గన్ధపవనవిచరితే అధిమత్తజేగుచ్ఛే కుచ్ఛిప్పదేసే పూతిమచ్ఛపూతికుమ్మాసచన్దనికాదీసు కిమి వియ నిబ్బత్తతి. సో తత్థ నిబ్బత్తో దస మాసే మాతుకుచ్ఛిసమ్భవేన ఉస్మనా పుటపాకం వియ పచ్చమానో పిట్ఠపిణ్డి వియ సేదియమానో సమిఞ్జనపసారణాదిరహితో అధిమత్తం దుక్ఖం పచ్చనుభోతీతి. ఇదం తావ ‘గబ్భోక్కన్తిమూలకం’ దుక్ఖం.

    Idāni ‘jātiyā dukkhaṭṭho veditabbo’ti ayañhi jāti sayaṃ na dukkhā, dukkhuppattiyā pana vatthubhāvena dukkhāti vuttā. Kataradukkhassa panāyaṃ vatthūti? Yaṃ taṃ bālapaṇḍitasuttādīsu (ma. ni. 3.246 ādayo) bhagavatāpi upamāvasena pakāsitaṃ āpāyikaṃdukkhaṃ, yañca sugatiyaṃ manussaloke gabbhokkantimūlakādibhedaṃ dukkhaṃ uppajjati, tassa sabbassāpi esā vatthu. Tatridaṃ gabbhokkantimūlakādibhedaṃ dukkhaṃ – ayañhi satto mātukucchimhi nibbattamāno na uppalapadumapuṇḍarīkādīsu nibbattati. Atha kho heṭṭhā āmāsayassa upari pakkāsayassa udarapaṭalapiṭṭhikaṇḍakānaṃ vemajjhe paramasambādhe tibbandhakāre nānākuṇapagandhaparibhāvite asuciparamaduggandhapavanavicarite adhimattajegucche kucchippadese pūtimacchapūtikummāsacandanikādīsu kimi viya nibbattati. So tattha nibbatto dasa māse mātukucchisambhavena usmanā puṭapākaṃ viya paccamāno piṭṭhapiṇḍi viya sediyamāno samiñjanapasāraṇādirahito adhimattaṃ dukkhaṃ paccanubhotīti. Idaṃ tāva ‘gabbhokkantimūlakaṃ’ dukkhaṃ.

    యం పన సో మాతు సహసా ఉపక్ఖలనగమననిసీదనఉట్ఠానపరివత్తనాదీసు సురాధుత్తహత్థగతో ఏళకో వియ అహిగుణ్ఠికహత్థగతో సప్పపోతకో వియ చ ఆకడ్ఢనపరికడ్ఢనఓధునననిద్ధుననాదినా ఉపక్కమేన అధిమత్తం దుక్ఖమనుభవతి, యఞ్చ మాతు సీతుదకపానకాలే సీతనరకూపపన్నో వియ, ఉణ్హయాగుభత్తాదిఅజ్ఝోహరణకాలే అఙ్గారవుట్ఠిసమ్పరికిణ్ణో వియ, లోణమ్బిలాదిఅజ్ఝోహరణకాలే ఖారాపటిచ్ఛకాదికమ్మకారణప్పత్తో వియ తిబ్బం దుక్ఖమనుభోతి – ఇదం ‘గబ్భపరిహరణమూలకం’ దుక్ఖం.

    Yaṃ pana so mātu sahasā upakkhalanagamananisīdanauṭṭhānaparivattanādīsu surādhuttahatthagato eḷako viya ahiguṇṭhikahatthagato sappapotako viya ca ākaḍḍhanaparikaḍḍhanaodhunananiddhunanādinā upakkamena adhimattaṃ dukkhamanubhavati, yañca mātu sītudakapānakāle sītanarakūpapanno viya, uṇhayāgubhattādiajjhoharaṇakāle aṅgāravuṭṭhisamparikiṇṇo viya, loṇambilādiajjhoharaṇakāle khārāpaṭicchakādikammakāraṇappatto viya tibbaṃ dukkhamanubhoti – idaṃ ‘gabbhapariharaṇamūlakaṃ’ dukkhaṃ.

    యం పనస్స మూళ్హగబ్భాయ మాతుయా మిత్తామచ్చసుహజ్జాదీహిపి అదస్సనారహే దుక్ఖుప్పత్తిట్ఠానే ఛేదనఫాలనాదీహి దుక్ఖం ఉప్పజ్జతి – ఇదం ‘గబ్భవిపత్తిమూలకం’ దుక్ఖం. యం విజాయమానాయ మాతుయా కమ్మజేహి వాతేహి పరివత్తేత్వా నరకపపాతం వియ అతిభయానకం యోనిమగ్గం పటిపాతియమానస్స పరమసమ్బాధేన యోనిముఖేన తాళచ్ఛిగ్గళేన వియ నిక్కడ్ఢియమానస్స మహానాగస్స నరకసత్తస్స వియ చ సఙ్ఘాటపబ్బతేహి విచుణ్ణియమానస్స దుక్ఖం ఉప్పజ్జతి – ఇదం ‘విజాయనమూలకం’ దుక్ఖం. యం పన జాతస్స తరుణవణసదిసస్స సుకుమారసరీరస్స హత్థగ్గహణన్హాపనధోవనచోళపరిమజ్జనాదికాలే సూచిముఖఖురధారవిజ్ఝనఫాలనసదిసం దుక్ఖం ఉప్పజ్జతి – ఇదం మాతుకుచ్ఛితో ‘బహి నిక్ఖమనమూలకం’ దుక్ఖం. యం తతో పరం పవత్తియం అత్తనావ అత్తానం వధన్తస్స, అచేలకవతాదివసేన ఆతాపనపరితాపనానుయోగమనుయుత్తస్స, కోధవసేన అభుఞ్జన్తస్స, ఉబ్బన్ధన్తస్స చ దుక్ఖం హోతి – ఇదం ‘అత్తూపక్కమమూలకం’ దుక్ఖం.

    Yaṃ panassa mūḷhagabbhāya mātuyā mittāmaccasuhajjādīhipi adassanārahe dukkhuppattiṭṭhāne chedanaphālanādīhi dukkhaṃ uppajjati – idaṃ ‘gabbhavipattimūlakaṃ’ dukkhaṃ. Yaṃ vijāyamānāya mātuyā kammajehi vātehi parivattetvā narakapapātaṃ viya atibhayānakaṃ yonimaggaṃ paṭipātiyamānassa paramasambādhena yonimukhena tāḷacchiggaḷena viya nikkaḍḍhiyamānassa mahānāgassa narakasattassa viya ca saṅghāṭapabbatehi vicuṇṇiyamānassa dukkhaṃ uppajjati – idaṃ ‘vijāyanamūlakaṃ’ dukkhaṃ. Yaṃ pana jātassa taruṇavaṇasadisassa sukumārasarīrassa hatthaggahaṇanhāpanadhovanacoḷaparimajjanādikāle sūcimukhakhuradhāravijjhanaphālanasadisaṃ dukkhaṃ uppajjati – idaṃ mātukucchito ‘bahi nikkhamanamūlakaṃ’ dukkhaṃ. Yaṃ tato paraṃ pavattiyaṃ attanāva attānaṃ vadhantassa, acelakavatādivasena ātāpanaparitāpanānuyogamanuyuttassa, kodhavasena abhuñjantassa, ubbandhantassa ca dukkhaṃ hoti – idaṃ ‘attūpakkamamūlakaṃ’ dukkhaṃ.

    యం పన పరతో వధబన్ధనాదీని అనుభవన్తస్స దుక్ఖం ఉప్పజ్జతి – ఇదం ‘పరూపక్కమమూలకం’ దుక్ఖన్తి. ఇతి ఇమస్స సబ్బస్సాపి దుక్ఖస్స అయం జాతి వత్థుమేవ హోతీతి. తేనేతం వుచ్చతి –

    Yaṃ pana parato vadhabandhanādīni anubhavantassa dukkhaṃ uppajjati – idaṃ ‘parūpakkamamūlakaṃ’ dukkhanti. Iti imassa sabbassāpi dukkhassa ayaṃ jāti vatthumeva hotīti. Tenetaṃ vuccati –

    జాయేథ నో చే నరకేసు సత్తో,

    Jāyetha no ce narakesu satto,

    తత్థగ్గిదాహాదికమప్పసయ్హం;

    Tatthaggidāhādikamappasayhaṃ;

    లభేథ దుక్ఖం ను కుహిం పతిట్ఠం,

    Labhetha dukkhaṃ nu kuhiṃ patiṭṭhaṃ,

    ఇచ్చాహ దుక్ఖాతి మునీధ జాతి.

    Iccāha dukkhāti munīdha jāti.

    దుక్ఖం తిరచ్ఛేసు కసాపతోద-

    Dukkhaṃ tiracchesu kasāpatoda-

    దణ్డాభిఘాతాదిభవం అనేకం;

    Daṇḍābhighātādibhavaṃ anekaṃ;

    యం తం కథం తత్థ భవేయ్య జాతిం,

    Yaṃ taṃ kathaṃ tattha bhaveyya jātiṃ,

    వినా తహిం జాతి తతోపి దుక్ఖా.

    Vinā tahiṃ jāti tatopi dukkhā.

    పేతేసు దుక్ఖం పన ఖుప్పిపాసా-

    Petesu dukkhaṃ pana khuppipāsā-

    వాతాతపాదిప్పభవం విచిత్తం;

    Vātātapādippabhavaṃ vicittaṃ;

    యస్మా అజాతస్స న తత్థ అత్థి,

    Yasmā ajātassa na tattha atthi,

    తస్మాపి దుక్ఖం ముని జాతిమాహ.

    Tasmāpi dukkhaṃ muni jātimāha.

    తిబ్బన్ధకారే చ అసయ్హసీతే,

    Tibbandhakāre ca asayhasīte,

    లోకన్తరే యం అసురేసు దుక్ఖం;

    Lokantare yaṃ asuresu dukkhaṃ;

    న తం భవే తత్థ న చస్స జాతి,

    Na taṃ bhave tattha na cassa jāti,

    యతో అయం జాతి తతోపి దుక్ఖా.

    Yato ayaṃ jāti tatopi dukkhā.

    యఞ్చాపి గూథనరకే వియ మాతుగబ్భే,

    Yañcāpi gūthanarake viya mātugabbhe,

    సత్తో వసం చిరమతో బహి నిక్ఖమనఞ్చ;

    Satto vasaṃ ciramato bahi nikkhamanañca;

    పప్పోతి దుక్ఖమతిఘోరమిదమ్పి నత్థి,

    Pappoti dukkhamatighoramidampi natthi,

    జాతిం వినా ఇతిపి జాతిరయఞ్హి దుక్ఖా.

    Jātiṃ vinā itipi jātirayañhi dukkhā.

    కిం భాసితేన బహునా నను యం కుహిఞ్చి,

    Kiṃ bhāsitena bahunā nanu yaṃ kuhiñci,

    అత్థీధ కిఞ్చిదపి దుక్ఖమిదం కదాచి;

    Atthīdha kiñcidapi dukkhamidaṃ kadāci;

    నేవత్థి జాతివిరహే యదతో మహేసీ,

    Nevatthi jātivirahe yadato mahesī,

    దుక్ఖాతి సబ్బపఠమం ఇమమాహ జాతిన్తి.

    Dukkhāti sabbapaṭhamaṃ imamāha jātinti.

    జరానిద్దేసో

    Jarāniddeso

    ౧౯౨. జరానిద్దేసే జరాతి సభావపచ్చత్తం. జీరణతాతి ఆకారనిద్దేసో. ఖణ్డిచ్చన్తిఆదయో తయో కాలాతిక్కమే కిచ్చనిద్దేసా. పచ్ఛిమా ద్వే పకతినిద్దేసా. అయఞ్హి జరాతి ఇమినా పదేన సభావతో దీపితా, తేనస్సా ఇదం సభావపచ్చత్తం. జీరణతాతి ఇమినా ఆకారతో , తేనస్సాయం ఆకారనిద్దేసో. ఖణ్డిచ్చన్తి ఇమినా కాలాతిక్కమే దన్తనఖానం ఖణ్డితభావకరణకిచ్చతో. పాలిచ్చన్తి ఇమినా కేసలోమానం పలితభావకరణకిచ్చతో. వలిత్తచతాతి ఇమినా మంసం మిలాపేత్వా తచే వలిత్తభావకరణకిచ్చతో దీపితా. తేనస్సా ఇమే ఖణ్డిచ్చన్తి ఆదయో తయో కాలాతిక్కమే కిచ్చనిద్దేసా. తేహి ఇమేసం వికారానం దస్సనవసేన పాకటీభూతాతి పాకటజరా దస్సితా. యథేవ హి ఉదకస్స వా వాతస్స వా అగ్గినో వా తిణరుక్ఖాదీనం సంసగ్గపలిభగ్గతాయ వా ఝామతాయ వా గతమగ్గో పాకటో హోతి, న చ సో గతమగ్గో తానేవ ఉదకాదీని, ఏవమేవ జరాయ దన్తాదీసు ఖణ్డిచ్చాదివసేన గతమగ్గో పాకటో, చక్ఖుం ఉమ్మీలేత్వాపి గయ్హతి. న చ ఖణ్డిచ్చాదీనేవ జరా; న హి జరా చక్ఖువిఞ్ఞేయ్యా హోతి.

    192. Jarāniddese jarāti sabhāvapaccattaṃ. Jīraṇatāti ākāraniddeso. Khaṇḍiccantiādayo tayo kālātikkame kiccaniddesā. Pacchimā dve pakatiniddesā. Ayañhi jarāti iminā padena sabhāvato dīpitā, tenassā idaṃ sabhāvapaccattaṃ. Jīraṇatāti iminā ākārato , tenassāyaṃ ākāraniddeso. Khaṇḍiccanti iminā kālātikkame dantanakhānaṃ khaṇḍitabhāvakaraṇakiccato. Pāliccanti iminā kesalomānaṃ palitabhāvakaraṇakiccato. Valittacatāti iminā maṃsaṃ milāpetvā tace valittabhāvakaraṇakiccato dīpitā. Tenassā ime khaṇḍiccanti ādayo tayo kālātikkame kiccaniddesā. Tehi imesaṃ vikārānaṃ dassanavasena pākaṭībhūtāti pākaṭajarā dassitā. Yatheva hi udakassa vā vātassa vā aggino vā tiṇarukkhādīnaṃ saṃsaggapalibhaggatāya vā jhāmatāya vā gatamaggo pākaṭo hoti, na ca so gatamaggo tāneva udakādīni, evameva jarāya dantādīsu khaṇḍiccādivasena gatamaggo pākaṭo, cakkhuṃ ummīletvāpi gayhati. Na ca khaṇḍiccādīneva jarā; na hi jarā cakkhuviññeyyā hoti.

    ఆయునో సంహాని ఇన్ద్రియానం పరిపాకోతి ఇమేహి పన పదేహి కాలాతిక్కమేయేవ అభిబ్యత్తాయ ఆయుక్ఖయచక్ఖాదిఇన్ద్రియపరిపాకసఙ్ఖాతాయ పకతియా దీపితా. తేనస్సిమే పచ్ఛిమా ద్వే పకతినిద్దేసాతి వేదితబ్బా. తత్థ యస్మా జరం పత్తస్స ఆయు హాయతి తస్మా జరా ‘‘ఆయునో సంహానీ’’తి ఫలూపచారేన వుత్తా. యస్మా దహరకాలే సుప్పసన్నాని సుఖుమమ్పి అత్తనో విసయం సుఖేనేవ గణ్హనసమత్థాని చక్ఖాదీని ఇన్ద్రియాని జరం పత్తస్స పరిపక్కాని ఆలుళితాని అవిసదాని ఓళారికమ్పి అత్తనో విసయం గహేతుం అసమత్థాని హోన్తి, తస్మా ‘‘ఇన్ద్రియానం పరిపాకో’’తి ఫలూపచారేనేవ వుత్తా.

    Āyunosaṃhāni indriyānaṃ paripākoti imehi pana padehi kālātikkameyeva abhibyattāya āyukkhayacakkhādiindriyaparipākasaṅkhātāya pakatiyā dīpitā. Tenassime pacchimā dve pakatiniddesāti veditabbā. Tattha yasmā jaraṃ pattassa āyu hāyati tasmā jarā ‘‘āyuno saṃhānī’’ti phalūpacārena vuttā. Yasmā daharakāle suppasannāni sukhumampi attano visayaṃ sukheneva gaṇhanasamatthāni cakkhādīni indriyāni jaraṃ pattassa paripakkāni āluḷitāni avisadāni oḷārikampi attano visayaṃ gahetuṃ asamatthāni honti, tasmā ‘‘indriyānaṃ paripāko’’ti phalūpacāreneva vuttā.

    సా పనేసా ఏవం నిద్దిట్ఠా సబ్బాపి జరా పాకటా పటిచ్ఛన్నాతి దువిధా హోతి. తత్థ దన్తాదీసు ఖణ్డాదిభావదస్సనతో రూపధమ్మేసు జరా ‘పాకటజరా’ నామ. అరూపధమ్మేసు పన జరా తాదిసస్స వికారస్స అదస్సనతో ‘పటిచ్ఛన్నజరా’ నామ. తత్థ య్వాయం ఖణ్డాదిభావో దిస్సతి, సో తాదిసానం దన్తాదీనం సువిఞ్ఞేయ్యత్తా వణ్ణోయేవ. తం చక్ఖునా దిస్వా మనోద్వారేన చిన్తేత్వా ‘‘ఇమే దన్తా జరాయ పహటా’’తి జరం జానాతి, ఉదకట్ఠానే బద్ధాని గోసిఙ్గాదీని ఓలోకేత్వా హేట్ఠా ఉదకస్స అత్థిభావం జాననం వియ. పున అవీచి సవీచీతి ఏవమ్పి అయం జరా దువిధా హోతి. తత్థ మణికనకరజతపవాళచన్దసూరియాదీనం మన్దదసకాదీసు పాణీనం వియ చ పుప్ఫఫలపల్లవాదీసు అపాణీనం వియ చ అన్తరన్తరా వణ్ణవిసేసాదీనం దుబ్బిఞ్ఞేయ్యత్తా జరా ‘అవీచిజరా’ నామ, నిరన్తరజరాతి అత్థో. తతో అఞ్ఞేసు పన యథావుత్తేసు అన్తరన్తరా వణ్ణవిసేసాదీనం సువిఞ్ఞేయ్యత్తా జరా ‘సవీచిజరా’ నామ.

    Sā panesā evaṃ niddiṭṭhā sabbāpi jarā pākaṭā paṭicchannāti duvidhā hoti. Tattha dantādīsu khaṇḍādibhāvadassanato rūpadhammesu jarā ‘pākaṭajarā’ nāma. Arūpadhammesu pana jarā tādisassa vikārassa adassanato ‘paṭicchannajarā’ nāma. Tattha yvāyaṃ khaṇḍādibhāvo dissati, so tādisānaṃ dantādīnaṃ suviññeyyattā vaṇṇoyeva. Taṃ cakkhunā disvā manodvārena cintetvā ‘‘ime dantā jarāya pahaṭā’’ti jaraṃ jānāti, udakaṭṭhāne baddhāni gosiṅgādīni oloketvā heṭṭhā udakassa atthibhāvaṃ jānanaṃ viya. Puna avīci savīcīti evampi ayaṃ jarā duvidhā hoti. Tattha maṇikanakarajatapavāḷacandasūriyādīnaṃ mandadasakādīsu pāṇīnaṃ viya ca pupphaphalapallavādīsu apāṇīnaṃ viya ca antarantarā vaṇṇavisesādīnaṃ dubbiññeyyattā jarā ‘avīcijarā’ nāma, nirantarajarāti attho. Tato aññesu pana yathāvuttesu antarantarā vaṇṇavisesādīnaṃ suviññeyyattā jarā ‘savīcijarā’ nāma.

    తత్థ సవీచిజరా ఉపాదిన్నానుపాదిన్నకవసేన ఏవం దీపేతబ్బా – దహరకుమారకానఞ్హి పఠమమేవ ఖీరదన్తా నామ ఉట్ఠహన్తి, న తే థిరా. తేసు పన పతితేసు పున దన్తా ఉట్ఠహన్తి. తే పఠమమేవ సేతా హోన్తి, జరావాతేన పన పహటకాలే కాళకా హోన్తి. కేసా పన పఠమమేవ తమ్బాపి హోన్తి కాళకాపి సేతాపి. ఛవి పన సలోహితికా హోతి. వడ్ఢన్తానం వడ్ఢన్తానం ఓదాతానం ఓదాతభావో, కాళకానం కాళకభావో పఞ్ఞాయతి, జరావాతేన పన పహటకాలే వళిం గణ్హాతి. సబ్బమ్పి సస్సం వపితకాలే సేతం హోతి, పచ్ఛా నీలం, జరావాతేన పన పహటకాలే పణ్డుకం హోతి. అమ్బఙ్కురేనాపి దీపేతుం వట్టతి ఏవ. అయం వుచ్చతి జరాతి అయం జరా నామ కథియతి. సా పనేసా ఖన్ధపరిపాకలక్ఖణా, మరణూపనయనరసా, యోబ్బనవినాసపచ్చుపట్ఠానా.

    Tattha savīcijarā upādinnānupādinnakavasena evaṃ dīpetabbā – daharakumārakānañhi paṭhamameva khīradantā nāma uṭṭhahanti, na te thirā. Tesu pana patitesu puna dantā uṭṭhahanti. Te paṭhamameva setā honti, jarāvātena pana pahaṭakāle kāḷakā honti. Kesā pana paṭhamameva tambāpi honti kāḷakāpi setāpi. Chavi pana salohitikā hoti. Vaḍḍhantānaṃ vaḍḍhantānaṃ odātānaṃ odātabhāvo, kāḷakānaṃ kāḷakabhāvo paññāyati, jarāvātena pana pahaṭakāle vaḷiṃ gaṇhāti. Sabbampi sassaṃ vapitakāle setaṃ hoti, pacchā nīlaṃ, jarāvātena pana pahaṭakāle paṇḍukaṃ hoti. Ambaṅkurenāpi dīpetuṃ vaṭṭati eva. Ayaṃ vuccati jarāti ayaṃ jarā nāma kathiyati. Sā panesā khandhaparipākalakkhaṇā, maraṇūpanayanarasā, yobbanavināsapaccupaṭṭhānā.

    ‘జరాయ దుక్ఖట్ఠో వేదితబ్బో’తి ఏత్థ పన అయమ్పి సయం న దుక్ఖా, దుక్ఖస్స పన వత్థుభావేన దుక్ఖాతి వుత్తా. కతరస్స దుక్ఖస్స? కాయదుక్ఖస్స చేవ దోమనస్సదుక్ఖస్స చ. జిణ్ణస్స హి అత్తభావో జరసకటం వియ దుబ్బలో హోతి, ఠాతుం వా గన్తుం వా నిసీదితుం వా వాయమన్తస్స బలవం కాయదుక్ఖం ఉప్పజ్జతి; పుత్తదారే యథాపురే అసల్లక్ఖేన్తే దోమనస్సం ఉప్పజ్జతి. ఇతి ఇమేసం ద్విన్నమ్పి దుక్ఖానం వత్థుభావేన దుక్ఖాతి వేదితబ్బా. అపిచ –

    ‘Jarāya dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana ayampi sayaṃ na dukkhā, dukkhassa pana vatthubhāvena dukkhāti vuttā. Katarassa dukkhassa? Kāyadukkhassa ceva domanassadukkhassa ca. Jiṇṇassa hi attabhāvo jarasakaṭaṃ viya dubbalo hoti, ṭhātuṃ vā gantuṃ vā nisīdituṃ vā vāyamantassa balavaṃ kāyadukkhaṃ uppajjati; puttadāre yathāpure asallakkhente domanassaṃ uppajjati. Iti imesaṃ dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhāti veditabbā. Apica –

    అఙ్గానం సిథిలభావా, ఇన్ద్రియానం వికారతో;

    Aṅgānaṃ sithilabhāvā, indriyānaṃ vikārato;

    యోబ్బనస్స వినాసేన, బలస్స ఉపఘాతతో.

    Yobbanassa vināsena, balassa upaghātato.

    విప్పవాసా సతాదీనం, పుత్తదారేహి అత్తనో;

    Vippavāsā satādīnaṃ, puttadārehi attano;

    అపసాదనీయతో చేవ, భీయ్యో బాలత్తపత్తియా.

    Apasādanīyato ceva, bhīyyo bālattapattiyā.

    పప్పోతి దుక్ఖం యం మచ్చో, కాయికం మానసం తథా;

    Pappoti dukkhaṃ yaṃ macco, kāyikaṃ mānasaṃ tathā;

    సబ్బమేతం జరాహేతు, యస్మా తస్మా జరా దుఖాతి.

    Sabbametaṃ jarāhetu, yasmā tasmā jarā dukhāti.

    మరణనిద్దేసో

    Maraṇaniddeso

    ౧౯౩. మరణనిద్దేసే చవనకవసేన చుతి; ఏకచతుపఞ్చక్ఖన్ధాయ చుతియా సామఞ్ఞవచనమేతం. చవనతాతి భావవచనేన లక్ఖణనిదస్సనం. భేదోతి చుతిఖన్ధానం భఙ్గుప్పత్తిపరిదీపనం . అన్తరధానన్తి ఘటస్స వియ భిన్నస్స భిన్నానం చుతిఖన్ధానం యేన కేనచి పరియాయేన ఠానాభావపరిదీపనం. మచ్చు మరణన్తి మచ్చుసఙ్ఖాతం మరణం. కాలో నామ అన్తకో, తస్స కిరియా కాలకిరియా. ఏత్తావతా సమ్ముతియా మరణం దీపితం హోతి.

    193. Maraṇaniddese cavanakavasena cuti; ekacatupañcakkhandhāya cutiyā sāmaññavacanametaṃ. Cavanatāti bhāvavacanena lakkhaṇanidassanaṃ. Bhedoti cutikhandhānaṃ bhaṅguppattiparidīpanaṃ . Antaradhānanti ghaṭassa viya bhinnassa bhinnānaṃ cutikhandhānaṃ yena kenaci pariyāyena ṭhānābhāvaparidīpanaṃ. Maccu maraṇanti maccusaṅkhātaṃ maraṇaṃ. Kālo nāma antako, tassa kiriyā kālakiriyā. Ettāvatā sammutiyā maraṇaṃ dīpitaṃ hoti.

    ఇదాని పరమత్థేన దీపేతుం ఖన్ధానం భేదోతిఆదిమాహ. పరమత్థేన హి ఖన్ధాయేవ భిజ్జన్తి, న సత్తో నామ కోచి మరతి. ఖన్ధేసు పన భిజ్జమానేసు సత్తో మరతి భిన్నేసు మతోతి వోహారో హోతి. ఏత్థ చ చతుపఞ్చవోకారవసేన ఖన్ధానం భేదో, ఏకవోకారవసేన కళేవరస్స నిక్ఖేపో; చతువోకారవసేన వా ఖన్ధానం భేదో, సేసద్వయవసేన కళేవరస్స నిక్ఖేపో వేదితబ్బో. కస్మా? భవద్వయేపి రూపకాయసఙ్ఖాతస్స కళేవరస్స సమ్భవతో. యస్మా వా చాతుమహారాజికాదీసు ఖన్ధా భిజ్జన్తేవ, న కిఞ్చి నిక్ఖిపతి, తస్మా తేసం వసేన ఖన్ధానం భేదో. మనుస్సాదీసు కళేవరస్స నిక్ఖేపో. ఏత్థ చ కళేవరస్స నిక్ఖేపకరణతో మరణం ‘‘కళేవరస్స నిక్ఖేపో’’తి వుత్తం.

    Idāni paramatthena dīpetuṃ khandhānaṃ bhedotiādimāha. Paramatthena hi khandhāyeva bhijjanti, na satto nāma koci marati. Khandhesu pana bhijjamānesu satto marati bhinnesu matoti vohāro hoti. Ettha ca catupañcavokāravasena khandhānaṃ bhedo, ekavokāravasena kaḷevarassa nikkhepo; catuvokāravasena vā khandhānaṃ bhedo, sesadvayavasena kaḷevarassa nikkhepo veditabbo. Kasmā? Bhavadvayepi rūpakāyasaṅkhātassa kaḷevarassa sambhavato. Yasmā vā cātumahārājikādīsu khandhā bhijjanteva, na kiñci nikkhipati, tasmā tesaṃ vasena khandhānaṃ bhedo. Manussādīsu kaḷevarassa nikkhepo. Ettha ca kaḷevarassa nikkhepakaraṇato maraṇaṃ ‘‘kaḷevarassa nikkhepo’’ti vuttaṃ.

    జీవితిన్ద్రియస్స ఉపచ్ఛేదోతి ఇమినా ఇన్ద్రియబద్ధస్సేవ మరణం నామ హోతి, అనిన్ద్రియబద్ధస్స మరణం నామ నత్థీతి దస్సేతి. ‘సస్సం మతం, రుక్ఖో మతో’తి ఇదం పన వోహారమత్తమేవ. అత్థతో పన ఏవరూపాని వచనాని సస్సాదీనం ఖయవయభావమేవ దీపేన్తి. ఇదం వుచ్చతి మరణన్తి ఇదం సబ్బమ్పి మరణం నామ కథియతి.

    Jīvitindriyassa upacchedoti iminā indriyabaddhasseva maraṇaṃ nāma hoti, anindriyabaddhassa maraṇaṃ nāma natthīti dasseti. ‘Sassaṃ mataṃ, rukkho mato’ti idaṃ pana vohāramattameva. Atthato pana evarūpāni vacanāni sassādīnaṃ khayavayabhāvameva dīpenti. Idaṃ vuccati maraṇanti idaṃ sabbampi maraṇaṃ nāma kathiyati.

    అపిచేత్థ ఖణికమరణం, సమ్ముతిమరణం, సముచ్ఛేదమరణన్తి అయమ్పి భేదో వేదితబ్బో. తత్థ ‘ఖణికమరణం’ నామ పవత్తే రూపారూపధమ్మానం భేదో. ‘తిస్సో మతో, ఫుస్సో మతో’తి ఇదం ‘సమ్ముతిమరణం’ నామ. ఖీణాసవస్స అప్పటిసన్ధికా కాలకిరియా ‘సముచ్ఛేదమరణం’ నామ. ఇమస్మిం పనత్థే సమ్ముతిమరణం అధిప్పేతం. జాతిక్ఖయమరణం, ఉపక్కమమరణం, సరసమరణం, ఆయుక్ఖయమరణం, పుఞ్ఞక్ఖయమరణన్తిపి తస్సేవ నామం. తయిదం చుతిలక్ఖణం, వియోగరసం, విప్పవాసపచ్చుపట్ఠానం.

    Apicettha khaṇikamaraṇaṃ, sammutimaraṇaṃ, samucchedamaraṇanti ayampi bhedo veditabbo. Tattha ‘khaṇikamaraṇaṃ’ nāma pavatte rūpārūpadhammānaṃ bhedo. ‘Tisso mato, phusso mato’ti idaṃ ‘sammutimaraṇaṃ’ nāma. Khīṇāsavassa appaṭisandhikā kālakiriyā ‘samucchedamaraṇaṃ’ nāma. Imasmiṃ panatthe sammutimaraṇaṃ adhippetaṃ. Jātikkhayamaraṇaṃ, upakkamamaraṇaṃ, sarasamaraṇaṃ, āyukkhayamaraṇaṃ, puññakkhayamaraṇantipi tasseva nāmaṃ. Tayidaṃ cutilakkhaṇaṃ, viyogarasaṃ, vippavāsapaccupaṭṭhānaṃ.

    ‘మరణస్స దుక్ఖట్ఠో వేదితబ్బో’తి ఏత్థ పన ఇదమ్పి సయం న దుక్ఖం, దుక్ఖస్స పన వత్థుభావేన దుక్ఖన్తి వుత్తం. మరణన్తికాపి హి సారీరికా వేదనా, పటివాతే గహితా ఆదిత్తతిణుక్కా వియ, సరీరం నిదహన్తి. నరకనిమిత్తాదీనం ఉపట్ఠానకాలే బలవదోమనస్సం ఉప్పజ్జతి. ఇతి ఇమేసం ద్విన్నమ్పి దుక్ఖానం వత్థుభావేన దుక్ఖన్తి వేదితబ్బం. అపి చ –

    ‘Maraṇassa dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana idampi sayaṃ na dukkhaṃ, dukkhassa pana vatthubhāvena dukkhanti vuttaṃ. Maraṇantikāpi hi sārīrikā vedanā, paṭivāte gahitā ādittatiṇukkā viya, sarīraṃ nidahanti. Narakanimittādīnaṃ upaṭṭhānakāle balavadomanassaṃ uppajjati. Iti imesaṃ dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhanti veditabbaṃ. Api ca –

    పాపస్స పాపకమ్మాది, నిమిత్తమనుపస్సతో;

    Pāpassa pāpakammādi, nimittamanupassato;

    భద్దస్సాపసహన్తస్స, వియోగం పియవత్థుకం.

    Bhaddassāpasahantassa, viyogaṃ piyavatthukaṃ.

    మీయమానస్స యం దుక్ఖం, మానసం అవిసేసతో;

    Mīyamānassa yaṃ dukkhaṃ, mānasaṃ avisesato;

    సబ్బేసఞ్చాపి యం సన్ధి-బన్ధనచ్ఛేదనాదికం.

    Sabbesañcāpi yaṃ sandhi-bandhanacchedanādikaṃ.

    వితుజ్జమానమమ్మానం, హోతి దుక్ఖం సరీరజం;

    Vitujjamānamammānaṃ, hoti dukkhaṃ sarīrajaṃ;

    అసయ్హమప్పటికారం, దుక్ఖస్సేతస్సిదం యతో;

    Asayhamappaṭikāraṃ, dukkhassetassidaṃ yato;

    మరణం వత్థు తేనేతం, దుక్ఖమిచ్చేవ భాసితన్తి.

    Maraṇaṃ vatthu tenetaṃ, dukkhamicceva bhāsitanti.

    అపిచ ఇమాని జాతిజరామరణాని నామ ఇమేసం సత్తానం వధకపచ్చామిత్తా వియ ఓతారం గవేసన్తాని విచరన్తి. యథా హి పురిసస్స తీసు పచ్చామిత్తేసు ఓతారాపేక్ఖేసు విచరన్తేసు ఏకో వదేయ్య – ‘‘అహం అసుకఅరఞ్ఞస్స నామ వణ్ణం కథేత్వా ఏతం ఆదాయ తత్థ గమిస్సామి, ఏత్థ మయ్హం దుక్కరం నత్థీ’’తి. దుతియో వదేయ్య ‘‘అహం తవ ఏతం గహేత్వా గతకాలే పోథేత్వా దుబ్బలం కరిస్సామి, ఏత్థ మయ్హం దుక్కరం నత్థీ’’తి. తతియో వదేయ్య – ‘‘తయా ఏతస్మిం పోథేత్వా దుబ్బలే కతే తిణ్హేన అసినా సీసచ్ఛేదనం నామ మయ్హం భారో హోతూ’’తి. తే ఏవం వత్వా తథా కరేయ్యుం.

    Apica imāni jātijarāmaraṇāni nāma imesaṃ sattānaṃ vadhakapaccāmittā viya otāraṃ gavesantāni vicaranti. Yathā hi purisassa tīsu paccāmittesu otārāpekkhesu vicarantesu eko vadeyya – ‘‘ahaṃ asukaaraññassa nāma vaṇṇaṃ kathetvā etaṃ ādāya tattha gamissāmi, ettha mayhaṃ dukkaraṃ natthī’’ti. Dutiyo vadeyya ‘‘ahaṃ tava etaṃ gahetvā gatakāle pothetvā dubbalaṃ karissāmi, ettha mayhaṃ dukkaraṃ natthī’’ti. Tatiyo vadeyya – ‘‘tayā etasmiṃ pothetvā dubbale kate tiṇhena asinā sīsacchedanaṃ nāma mayhaṃ bhāro hotū’’ti. Te evaṃ vatvā tathā kareyyuṃ.

    తత్థ పఠమపచ్చామిత్తస్స అరఞ్ఞస్స వణ్ణం కథేత్వా తం ఆదాయ తత్థ గతకాలో వియ సుహజ్జఞాతిమణ్డలతో నిక్కడ్ఢిత్వా యత్థ కత్థచి నిబ్బత్తాపనం నామ జాతియా కిచ్చం. దుతియస్స పోథేత్వా దుబ్బలకరణం వియ నిబ్బత్తక్ఖన్ధేసు నిపతిత్వా పరాధీనమఞ్చపరాయణభావకరణం జరాయ కిచ్చం. తతియస్స తిణ్హేన అసినా సీసచ్ఛేదనం వియ జీవితక్ఖయపాపనం మరణస్స కిచ్చన్తి వేదితబ్బం.

    Tattha paṭhamapaccāmittassa araññassa vaṇṇaṃ kathetvā taṃ ādāya tattha gatakālo viya suhajjañātimaṇḍalato nikkaḍḍhitvā yattha katthaci nibbattāpanaṃ nāma jātiyā kiccaṃ. Dutiyassa pothetvā dubbalakaraṇaṃ viya nibbattakkhandhesu nipatitvā parādhīnamañcaparāyaṇabhāvakaraṇaṃ jarāya kiccaṃ. Tatiyassa tiṇhena asinā sīsacchedanaṃ viya jīvitakkhayapāpanaṃ maraṇassa kiccanti veditabbaṃ.

    అపిచేత్థ జాతిదుక్ఖం సాదీనవమహాకన్తారప్పవేసో వియ దట్ఠబ్బం. జరాదుక్ఖం తత్థ అన్నపానరహితస్స దుబ్బల్యం వియ దట్ఠబ్బం. మరణదుక్ఖం దుబ్బలస్స ఇరియాపథపవత్తనే విహతపరక్కమస్స వాళాదీహి అనయబ్యసనాపాదనం వియ దట్ఠబ్బన్తి.

    Apicettha jātidukkhaṃ sādīnavamahākantārappaveso viya daṭṭhabbaṃ. Jarādukkhaṃ tattha annapānarahitassa dubbalyaṃ viya daṭṭhabbaṃ. Maraṇadukkhaṃ dubbalassa iriyāpathapavattane vihataparakkamassa vāḷādīhi anayabyasanāpādanaṃ viya daṭṭhabbanti.

    సోకనిద్దేసో

    Sokaniddeso

    ౧౯౪. సోకనిద్దేసే బ్యసతీతి బ్యసనం; హితసుఖం ఖిపతి విద్ధంసేతీతి అత్థో. ఞాతీనం బ్యసనం ఞాతిబ్యసనం; చోరరోగభయాదీహి ఞాతిక్ఖయో ఞాతివినాసోతి అత్థో. తేన ఞాతిబ్యసనేన ఫుట్ఠస్సాతి అజ్ఝోత్థటస్స అభిభూతస్స సమన్నాగతస్సాతి అత్థో. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. అయం పన విసేసో – భోగానం బ్యసనం భోగబ్యసనం; రాజచోరాదివసేన భోగక్ఖయో భోగవినాసోతి అత్థో. రోగోయేవ బ్యసనం రోగబ్యసనం; రోగో హి ఆరోగ్యం బ్యసతి వినాసేతీతి బ్యసనం. సీలస్స బ్యసనం సీలబ్యసనం; దుస్సీల్యస్సేతం నామం. సమ్మాదిట్ఠిం వినాసయమానా ఉప్పన్నా దిట్ఠియేవ బ్యసనం దిట్ఠిబ్యసనం. ఏత్థ చ పురిమాని ద్వే అనిప్ఫన్నాని, పచ్ఛిమాని తీణి నిప్ఫన్నాని తిలక్ఖణబ్భాహతాని. పురిమాని చ తీణి నేవ కుసలాని న అకుసలాని. సీలదిట్ఠిబ్యసనద్వయం అకుసలం.

    194. Sokaniddese byasatīti byasanaṃ; hitasukhaṃ khipati viddhaṃsetīti attho. Ñātīnaṃ byasanaṃ ñātibyasanaṃ; corarogabhayādīhi ñātikkhayo ñātivināsoti attho. Tena ñātibyasanena phuṭṭhassāti ajjhotthaṭassa abhibhūtassa samannāgatassāti attho. Sesesupi eseva nayo. Ayaṃ pana viseso – bhogānaṃ byasanaṃ bhogabyasanaṃ; rājacorādivasena bhogakkhayo bhogavināsoti attho. Rogoyeva byasanaṃ rogabyasanaṃ; rogo hi ārogyaṃ byasati vināsetīti byasanaṃ. Sīlassa byasanaṃ sīlabyasanaṃ; dussīlyassetaṃ nāmaṃ. Sammādiṭṭhiṃ vināsayamānā uppannā diṭṭhiyeva byasanaṃ diṭṭhibyasanaṃ. Ettha ca purimāni dve anipphannāni, pacchimāni tīṇi nipphannāni tilakkhaṇabbhāhatāni. Purimāni ca tīṇi neva kusalāni na akusalāni. Sīladiṭṭhibyasanadvayaṃ akusalaṃ.

    అఞ్ఞతరఞ్ఞతరేనాతి గహితేసు వా యేన కేనచి అగ్గహితేసు వా మిత్తామచ్చబ్యసనాదీసు యేన కేనచి. సమన్నాగతస్సాతి సమనుబన్ధస్స అపరిముచ్చమానస్స. అఞ్ఞతరఞ్ఞతరేన దుక్ఖధమ్మేనాతి యేన కేనచి సోకదుక్ఖస్స ఉప్పత్తిహేతునా. సోకోతి సోచనకవసేన సోకో; ఇదం తేహి కారణేహి ఉపజ్జనకసోకస్స సభావపచ్చత్తం. సోచనాతి సోచనాకరో. సోచితత్తన్తి సోచితభావో. అన్తోసోకోతి అబ్భన్తరే సోకో. దుతియపదం ఉపసగ్గవసేన వడ్ఢితం. సో హి అబ్భన్తరే సుక్ఖాపేన్తో వియ పరిసుక్ఖాపేన్తో వియ ఉప్పజ్జతీతి ‘‘అన్తోసోకో అన్తోపరిసోకో’’తి వుచ్చతి.

    Aññataraññatarenāti gahitesu vā yena kenaci aggahitesu vā mittāmaccabyasanādīsu yena kenaci. Samannāgatassāti samanubandhassa aparimuccamānassa. Aññataraññatarena dukkhadhammenāti yena kenaci sokadukkhassa uppattihetunā. Sokoti socanakavasena soko; idaṃ tehi kāraṇehi upajjanakasokassa sabhāvapaccattaṃ. Socanāti socanākaro. Socitattanti socitabhāvo. Antosokoti abbhantare soko. Dutiyapadaṃ upasaggavasena vaḍḍhitaṃ. So hi abbhantare sukkhāpento viya parisukkhāpento viya uppajjatīti ‘‘antosoko antoparisoko’’ti vuccati.

    చేతసో పరిజ్ఝాయనాతి చిత్తస్స ఝాయనాకారో. సోకో హి ఉప్పజ్జమానో అగ్గి వియ చిత్తం ఝాపేతి పరిదహతి, ‘‘చిత్తం మే ఝామం, న మే కిఞ్చి పటిభాతీ’’తి వదాపేతి. దుక్ఖితో మనో దుమ్మనో, తస్స భావో దోమనస్సం. అనుపవిట్ఠట్ఠేన సోకోవ సల్లన్తి సోకసల్లం. అయం వుచ్చతి సోకోతి అయం సోకో నామ కథియతి. సో పనాయం కిఞ్చాపి అత్థతో దోమనస్సవేదనావ హోతి, ఏవం సన్తేపి అన్తోనిజ్ఝానలక్ఖణో, చేతసో పరినిజ్ఝాయనరసో, అనుసోచనపచ్చుపట్ఠానో.

    Cetaso parijjhāyanāti cittassa jhāyanākāro. Soko hi uppajjamāno aggi viya cittaṃ jhāpeti paridahati, ‘‘cittaṃ me jhāmaṃ, na me kiñci paṭibhātī’’ti vadāpeti. Dukkhito mano dummano, tassa bhāvo domanassaṃ. Anupaviṭṭhaṭṭhena sokova sallanti sokasallaṃ. Ayaṃ vuccati sokoti ayaṃ soko nāma kathiyati. So panāyaṃ kiñcāpi atthato domanassavedanāva hoti, evaṃ santepi antonijjhānalakkhaṇo, cetaso parinijjhāyanaraso, anusocanapaccupaṭṭhāno.

    ‘సోకస్స దుక్ఖట్ఠో వేదితబ్బో’తి ఏత్థ పన అయం సభావదుక్ఖత్తా చేవ దుక్ఖస్స చ వత్థుభావేన దుక్ఖోతి వుత్తో. కతరదుక్ఖస్సాతి? కాయికదుక్ఖస్స చేవ జవనక్ఖణే చ దోమనస్సదుక్ఖస్స. సోకవేగేన హి హదయే మహాగణ్డో ఉట్ఠహిత్వా పరిపచ్చిత్వా భిజ్జతి, ముఖతో వా కాళలోహితం నిక్ఖమతి, బలవం కాయదుక్ఖం ఉప్పజ్జతి. ‘‘ఏత్తకా మే ఞాతయో ఖయం గతా, ఏత్తకా మే భోగా’’తి చిన్తేన్తస్స చ బలవం దోమనస్సం ఉప్పజ్జతి. ఇతి ఇమేసం ద్విన్నం దుక్ఖానం వత్థుభావేనపేస దుక్ఖోతి వేదితబ్బో. అపిచ –

    ‘Sokassa dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana ayaṃ sabhāvadukkhattā ceva dukkhassa ca vatthubhāvena dukkhoti vutto. Kataradukkhassāti? Kāyikadukkhassa ceva javanakkhaṇe ca domanassadukkhassa. Sokavegena hi hadaye mahāgaṇḍo uṭṭhahitvā paripaccitvā bhijjati, mukhato vā kāḷalohitaṃ nikkhamati, balavaṃ kāyadukkhaṃ uppajjati. ‘‘Ettakā me ñātayo khayaṃ gatā, ettakā me bhogā’’ti cintentassa ca balavaṃ domanassaṃ uppajjati. Iti imesaṃ dvinnaṃ dukkhānaṃ vatthubhāvenapesa dukkhoti veditabbo. Apica –

    సత్తానం హదయం సోకో, సల్లం వియ వితుజ్జతి;

    Sattānaṃ hadayaṃ soko, sallaṃ viya vitujjati;

    అగ్గితత్తోవ నారాచో, భుసఞ్చ డహతే పున.

    Aggitattova nārāco, bhusañca ḍahate puna.

    సమావహతి చ బ్యాధి-జరామరణభేదనం;

    Samāvahati ca byādhi-jarāmaraṇabhedanaṃ;

    దుక్ఖమ్పి వివిధం యస్మా, తస్మా దుక్ఖోతి వుచ్చతీతి.

    Dukkhampi vividhaṃ yasmā, tasmā dukkhoti vuccatīti.

    పరిదేవనిద్దేసో

    Paridevaniddeso

    ౧౯౫. పరిదేవనిద్దేసే ‘మయ్హం ధీతా, మయ్హం పుత్తో’తి ఏవం ఆదిస్స ఆదిస్స దేవన్తి రోదన్తి ఏతేనాతి ఆదేవో. తం తం వణ్ణం పరికిత్తేత్వా పరికిత్తేత్వా దేవన్తి ఏతేనాతి పరిదేవో. తతో పరాని ద్వే ద్వే పదాని పురిమద్వయస్సేవ ఆకారభావనిద్దేసవసేన వుత్తాని. వాచాతి వచనం. పలాపోతి తుచ్ఛం నిరత్థకవచనం. ఉపడ్ఢభణితఅఞ్ఞభణితాదివసేన విరూపో పలాపో విప్పలాపో. లాలప్పోతి పునప్పునం లపనం. లాలప్పనాకారో లాలప్పనా. లాలప్పితస్స భావో లాలప్పితత్తం. అయం వుచ్చతి పరిదేవోతి అయం పరిదేవో నామ కథియతి. సో లాలప్పనలక్ఖణో, గుణదోసపరికిత్తనరసో, సమ్భమపచ్చుపట్ఠానో.

    195. Paridevaniddese ‘mayhaṃ dhītā, mayhaṃ putto’ti evaṃ ādissa ādissa devanti rodanti etenāti ādevo. Taṃ taṃ vaṇṇaṃ parikittetvā parikittetvā devanti etenāti paridevo. Tato parāni dve dve padāni purimadvayasseva ākārabhāvaniddesavasena vuttāni. Vācāti vacanaṃ. Palāpoti tucchaṃ niratthakavacanaṃ. Upaḍḍhabhaṇitaaññabhaṇitādivasena virūpo palāpo vippalāpo. Lālappoti punappunaṃ lapanaṃ. Lālappanākāro lālappanā. Lālappitassa bhāvo lālappitattaṃ. Ayaṃ vuccati paridevoti ayaṃ paridevo nāma kathiyati. So lālappanalakkhaṇo, guṇadosaparikittanaraso, sambhamapaccupaṭṭhāno.

    ‘పరిదేవస్స దుక్ఖట్ఠో వేదితబ్బో’తి ఏత్థ పన అయమ్పి సయం న దుక్ఖో, కాయదుక్ఖదోమనస్సదుక్ఖానం పన వత్థుభావేన దుక్ఖోతి వుత్తో. పరిదేవన్తో హి అత్తనో ఖన్ధం ముట్ఠీహి పోథేతి, ఉభోహి హత్థేహి ఉరం పహరతి పింసతి, సీసేన భిత్తియా సద్ధిం యుజ్ఝతి. తేనస్స బలవం కాయదుక్ఖం ఉప్పజ్జతి. ‘ఏత్తకా మే ఞాతయో ఖయం వయం అబ్భత్థం గతా’తిఆదీని చిన్తేతి. తేనస్స బలవం దోమనస్సం ఉప్పజ్జతి. ఇతి ఇమేసం ద్విన్నమ్పి దుక్ఖానం వత్థుభావేన దుక్ఖోతి వేదితబ్బో. అపిచ –

    ‘Paridevassa dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana ayampi sayaṃ na dukkho, kāyadukkhadomanassadukkhānaṃ pana vatthubhāvena dukkhoti vutto. Paridevanto hi attano khandhaṃ muṭṭhīhi potheti, ubhohi hatthehi uraṃ paharati piṃsati, sīsena bhittiyā saddhiṃ yujjhati. Tenassa balavaṃ kāyadukkhaṃ uppajjati. ‘Ettakā me ñātayo khayaṃ vayaṃ abbhatthaṃ gatā’tiādīni cinteti. Tenassa balavaṃ domanassaṃ uppajjati. Iti imesaṃ dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhoti veditabbo. Apica –

    యం సోకసల్లవిహతో పరిదేవమానో,

    Yaṃ sokasallavihato paridevamāno,

    కణ్ఠోట్ఠతాలుతలసోసజమప్పసయ్హం;

    Kaṇṭhoṭṭhatālutalasosajamappasayhaṃ;

    భియ్యోధిమత్తమధిగచ్ఛతియేవ దుక్ఖం,

    Bhiyyodhimattamadhigacchatiyeva dukkhaṃ,

    దుక్ఖోతి తేన భగవా పరిదేవమాహాతి.

    Dukkhoti tena bhagavā paridevamāhāti.

    దుక్ఖదోమనస్సనిద్దేసో

    Dukkhadomanassaniddeso

    ౧౯౬-౭. దుక్ఖదోమనస్సనిద్దేసా హేట్ఠా ధమ్మసఙ్గహట్ఠకథాయం వణ్ణితత్తా పాకటా ఏవ. లక్ఖణాదీని పన తేసం తత్థ వుత్తానేవ.

    196-7. Dukkhadomanassaniddesā heṭṭhā dhammasaṅgahaṭṭhakathāyaṃ vaṇṇitattā pākaṭā eva. Lakkhaṇādīni pana tesaṃ tattha vuttāneva.

    ‘దుక్ఖస్స దుక్ఖట్ఠో వేదితబ్బో, దోమనస్సస్స దుక్ఖట్ఠో వేదితబ్బో’తి ఏత్థ పన ఉభయమ్పేతం సయఞ్చ దుక్ఖత్తా కాయికచేతసికదుక్ఖానఞ్చ వత్థుభావేన దుక్ఖన్తి వుత్తం. హత్థపాదానఞ్హి కణ్ణనాసికానఞ్చ ఛేదనదుక్ఖేన దుక్ఖితస్స , అనాథసాలాయం ఉచ్ఛిట్ఠకపాలం పురతో కత్వా నిపన్నస్స, వణముఖేహి పుళువకేసు నిక్ఖమన్తేసు బలవం కాయదుక్ఖం ఉప్పజ్జతి; నానారఙ్గరత్తవత్థమనుఞ్ఞాలఙ్కారం నక్ఖత్తం కీళన్తం మహాజనం దిస్వా బలవదోమనస్సం ఉప్పజ్జతి. ఏవం తావ దుక్ఖస్స ద్విన్నమ్పి దుక్ఖానం వత్థుభావో వేదితబ్బో. అపిచ –

    ‘Dukkhassa dukkhaṭṭho veditabbo, domanassassa dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana ubhayampetaṃ sayañca dukkhattā kāyikacetasikadukkhānañca vatthubhāvena dukkhanti vuttaṃ. Hatthapādānañhi kaṇṇanāsikānañca chedanadukkhena dukkhitassa , anāthasālāyaṃ ucchiṭṭhakapālaṃ purato katvā nipannassa, vaṇamukhehi puḷuvakesu nikkhamantesu balavaṃ kāyadukkhaṃ uppajjati; nānāraṅgarattavatthamanuññālaṅkāraṃ nakkhattaṃ kīḷantaṃ mahājanaṃ disvā balavadomanassaṃ uppajjati. Evaṃ tāva dukkhassa dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvo veditabbo. Apica –

    పీళేతి కాయికమిదం, దుక్ఖం దుక్ఖఞ్చ మానసం భియ్యో;

    Pīḷeti kāyikamidaṃ, dukkhaṃ dukkhañca mānasaṃ bhiyyo;

    జనయతి యస్మా తస్మా, దుక్ఖన్తి విసేసతో వుత్తన్తి.

    Janayati yasmā tasmā, dukkhanti visesato vuttanti.

    చేతోదుక్ఖసమప్పితా పన కేసే పకిరియ ఉరాని పతిపిసేన్తి, ఆవట్టన్తి, వివట్టన్తి, ఛిన్నపపాతం పపతన్తి, సత్థం ఆహరన్తి, విసం ఖాదన్తి, రజ్జుయా ఉబ్బన్ధన్తి, అగ్గిం పవిసన్తి . తం తం విపరీతం వత్థుం తథా తథా విప్పటిసారినో పరిడయ్హమానచిత్తా చిన్తేన్తి. ఏవం దోమనస్సస్స ఉభిన్నమ్పి దుక్ఖానం వత్థుభావో వేదితబ్బో. అపిచ –

    Cetodukkhasamappitā pana kese pakiriya urāni patipisenti, āvaṭṭanti, vivaṭṭanti, chinnapapātaṃ papatanti, satthaṃ āharanti, visaṃ khādanti, rajjuyā ubbandhanti, aggiṃ pavisanti . Taṃ taṃ viparītaṃ vatthuṃ tathā tathā vippaṭisārino pariḍayhamānacittā cintenti. Evaṃ domanassassa ubhinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvo veditabbo. Apica –

    పీళేతి యతో చిత్తం, కాయస్స చ పీళనం సమావహతి;

    Pīḷeti yato cittaṃ, kāyassa ca pīḷanaṃ samāvahati;

    దుక్ఖన్తి దోమనస్సమ్పి, దోమనస్సం తతో అహూతి.

    Dukkhanti domanassampi, domanassaṃ tato ahūti.

    ఉపాయాసనిద్దేసో

    Upāyāsaniddeso

    ౧౯౮. ఉపాయాసనిద్దేసే ఆయాసనట్ఠేన ఆయాసో; సంసీదనవిసీదనాకారప్పవత్తస్స చిత్తకిలమథస్సేతం నామం. బలవం ఆయాసో ఉపాయాసో. ఆయాసితభావో ఆయాసితత్తం. ఉపాయాసితభావో ఉపాయాసితత్తం. అయం వుచ్చతి ఉపాయాసోతి అయం ఉపాయాసో నామ కథియతి. సో పనేస బ్యాసత్తిలక్ఖణో, నిత్థుననరసో, విసాదపచ్చుపట్ఠానో.

    198. Upāyāsaniddese āyāsanaṭṭhena āyāso; saṃsīdanavisīdanākārappavattassa cittakilamathassetaṃ nāmaṃ. Balavaṃ āyāso upāyāso. Āyāsitabhāvo āyāsitattaṃ. Upāyāsitabhāvo upāyāsitattaṃ. Ayaṃ vuccati upāyāsoti ayaṃ upāyāso nāma kathiyati. So panesa byāsattilakkhaṇo, nitthunanaraso, visādapaccupaṭṭhāno.

    ‘ఉపాయాసస్స దుక్ఖట్ఠో వేదితబ్బో’తి ఏత్థ పన అయమ్పి సయం న దుక్ఖో, ఉభిన్నమ్పి దుక్ఖానం వత్థుభావేన దుక్ఖోతి వుత్తో. కుపితేన హి రఞ్ఞా ఇస్సరియం అచ్ఛిన్దిత్వా హతపుత్తభాతికానం ఆణత్తవధానం భయేన అటవిం పవిసిత్వా నిలీనానం మహావిసాదప్పత్తానం దుక్ఖట్ఠానేన దుక్ఖసేయ్యాయ దుక్ఖనిసజ్జాయ బలవం కాయదుక్ఖం ఉప్పజ్జతి. ‘ఏత్తకా నో ఞాతకా, ఏత్తకా భోగా నట్ఠా’తి చిన్తేన్తానం బలవదోమనస్సం ఉప్పజ్జతి. ఇతి ఇమేసం ద్విన్నమ్పి దుక్ఖానం వత్థుభావేన దుక్ఖోతి వేదితబ్బోతి. అపిచ –

    ‘Upāyāsassa dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana ayampi sayaṃ na dukkho, ubhinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhoti vutto. Kupitena hi raññā issariyaṃ acchinditvā hataputtabhātikānaṃ āṇattavadhānaṃ bhayena aṭaviṃ pavisitvā nilīnānaṃ mahāvisādappattānaṃ dukkhaṭṭhānena dukkhaseyyāya dukkhanisajjāya balavaṃ kāyadukkhaṃ uppajjati. ‘Ettakā no ñātakā, ettakā bhogā naṭṭhā’ti cintentānaṃ balavadomanassaṃ uppajjati. Iti imesaṃ dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhoti veditabboti. Apica –

    చిత్తస్స పరిదహనా, కాయస్స విసాదనా చ అధిమత్తం;

    Cittassa paridahanā, kāyassa visādanā ca adhimattaṃ;

    యం దుక్ఖముపాయాసో, జనేతి దుక్ఖో తతో వుత్తో.

    Yaṃ dukkhamupāyāso, janeti dukkho tato vutto.

    ఏత్థ చ మన్దగ్గినా అన్తోభాజనేయేవ తేలాదీనం పాకో వియ సోకో. తిక్ఖగ్గినా పచ్చమానస్స భాజనతో బహినిక్ఖమనం వియ పరిదేవో. బహినిక్ఖన్తావసేసస్స నిక్ఖమితుమ్పి అప్పహోన్తస్స అన్తోభాజనేయేవ యావ పరిక్ఖయా పాకో వియ ఉపాయాసో దట్ఠబ్బో.

    Ettha ca mandagginā antobhājaneyeva telādīnaṃ pāko viya soko. Tikkhagginā paccamānassa bhājanato bahinikkhamanaṃ viya paridevo. Bahinikkhantāvasesassa nikkhamitumpi appahontassa antobhājaneyeva yāva parikkhayā pāko viya upāyāso daṭṭhabbo.

    అప్పియసమ్పయోగనిద్దేసో

    Appiyasampayoganiddeso

    ౧౯౯. అప్పియసమ్పయోగనిద్దేసే యస్సాతి యే అస్స. అనిట్ఠాతి అపరియేసితా. పరియేసితా వా హోన్తు అపరియేసితా వా, నామమేవేతం అమనాపారమ్మణానం. మనస్మిం న కమన్తి, న పవిసన్తీతి అకన్తా. మనస్మిం న అప్పియన్తి, న వా మనం వడ్ఢేన్తీతి అమనాపా. రూపాతిఆది తేసం సభావనిదస్సనం. అనత్థం కామేన్తి ఇచ్ఛన్తీతి అనత్థకామా. అహితం కామేన్తి ఇచ్ఛన్తీతి అహితకామా. అఫాసుకం దుక్ఖవిహారం కామేన్తి ఇచ్ఛన్తీతి అఫాసుకకామా. చతూహి యోగేహి ఖేమం నిబ్భయం వివట్టం న ఇచ్ఛన్తి, సభయం వట్టమేవ నేసం కామేన్తి ఇచ్ఛన్తీతి ఆయోగక్ఖేమకామా.

    199. Appiyasampayoganiddese yassāti ye assa. Aniṭṭhāti apariyesitā. Pariyesitā vā hontu apariyesitā vā, nāmamevetaṃ amanāpārammaṇānaṃ. Manasmiṃ na kamanti, na pavisantīti akantā. Manasmiṃ na appiyanti, na vā manaṃ vaḍḍhentīti amanāpā. Rūpātiādi tesaṃ sabhāvanidassanaṃ. Anatthaṃ kāmenti icchantīti anatthakāmā. Ahitaṃ kāmenti icchantīti ahitakāmā. Aphāsukaṃ dukkhavihāraṃ kāmenti icchantīti aphāsukakāmā. Catūhi yogehi khemaṃ nibbhayaṃ vivaṭṭaṃ na icchanti, sabhayaṃ vaṭṭameva nesaṃ kāmenti icchantīti āyogakkhemakāmā.

    అపిచ సద్ధాదీనం వుద్ధిసఙ్ఖాతస్స అత్థస్స అకామనతో తేసంయేవ హానిసఙ్ఖాతస్స అనత్థస్స చ కామనతో అనత్థకామా. సద్ధాదీనంయేవ ఉపాయభూతస్స హితస్స అకామనతో సద్ధాహానిఆదీనం ఉపాయభూతస్స అహితస్స చ కామనతో అహితకామా. ఫాసుకవిహారస్స అకామనతో అఫాసుకవిహారస్స చ కామనతో అఫాసుకకామా. యస్స కస్సచి నిబ్భయస్స అకామనతో భయస్స చ కామనతో అయోగక్ఖేమకామాతి ఏవమ్పేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో.

    Apica saddhādīnaṃ vuddhisaṅkhātassa atthassa akāmanato tesaṃyeva hānisaṅkhātassa anatthassa ca kāmanato anatthakāmā. Saddhādīnaṃyeva upāyabhūtassa hitassa akāmanato saddhāhāniādīnaṃ upāyabhūtassa ahitassa ca kāmanato ahitakāmā. Phāsukavihārassa akāmanato aphāsukavihārassa ca kāmanato aphāsukakāmā. Yassa kassaci nibbhayassa akāmanato bhayassa ca kāmanato ayogakkhemakāmāti evampettha attho daṭṭhabbo.

    సఙ్గతీతి గన్త్వా సంయోగో. సమాగమోతి ఆగతేహి సంయోగో. సమోధానన్తి ఠాననిసజ్జాదీసు సహభావో. మిస్సీభావోతి సబ్బకిచ్చానం సహకరణం. అయం సత్తవసేన యోజనా. సఙ్ఖారవసేన పన యం లబ్భతి తం గహేతబ్బం. అయం వుచ్చతీతి అయం అప్పియసమ్పయోగో నామ కథియతి. సో అనిట్ఠసమోధానలక్ఖణో, చిత్తవిఘాతకరణరసో, అనత్థభావపచ్చుపట్ఠానో.

    Saṅgatīti gantvā saṃyogo. Samāgamoti āgatehi saṃyogo. Samodhānanti ṭhānanisajjādīsu sahabhāvo. Missībhāvoti sabbakiccānaṃ sahakaraṇaṃ. Ayaṃ sattavasena yojanā. Saṅkhāravasena pana yaṃ labbhati taṃ gahetabbaṃ. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ appiyasampayogo nāma kathiyati. So aniṭṭhasamodhānalakkhaṇo, cittavighātakaraṇaraso, anatthabhāvapaccupaṭṭhāno.

    సో అత్థతో ఏకో ధమ్మో నామ నత్థి. కేవలం అప్పియసమ్పయుత్తానం దువిధస్సాపి దుక్ఖస్స వత్థుభావతో దుక్ఖోతి వుత్తో. అనిట్ఠాని హి వత్థూని సమోధానగతాని విజ్ఝనఛేదనఫాలనాదీహి కాయికమ్పి దుక్ఖం ఉప్పాదేన్తి, ఉబ్బేగజననతో మానసమ్పి. తేనేతం వుచ్చతి –

    So atthato eko dhammo nāma natthi. Kevalaṃ appiyasampayuttānaṃ duvidhassāpi dukkhassa vatthubhāvato dukkhoti vutto. Aniṭṭhāni hi vatthūni samodhānagatāni vijjhanachedanaphālanādīhi kāyikampi dukkhaṃ uppādenti, ubbegajananato mānasampi. Tenetaṃ vuccati –

    దిస్వావ అప్పియే దుక్ఖం, పఠమం హోతి చేతసి;

    Disvāva appiye dukkhaṃ, paṭhamaṃ hoti cetasi;

    తదుపక్కమసమ్భూత-మథ కాయే యతో ఇధ.

    Tadupakkamasambhūta-matha kāye yato idha.

    తతో దుక్ఖద్వయస్సాపి, వత్థుతో సో మహేసినా;

    Tato dukkhadvayassāpi, vatthuto so mahesinā;

    దుక్ఖో వుత్తోతి విఞ్ఞేయ్యో, అప్పియేహి సమాగమోతి.

    Dukkho vuttoti viññeyyo, appiyehi samāgamoti.

    పియవిప్పయోగనిద్దేసో

    Piyavippayoganiddeso

    ౨౦౦. పియవిప్పయోగనిద్దేసో వుత్తపటిపక్ఖనయేన వేదితబ్బో. మాతా వాతిఆది పనేత్థ అత్థకామే సరూపేన దస్సేతుం వుత్తం. తత్థ మమాయతీతి మాతా. పియాయతీతి పితా. భజతీతి భాతా. తథా భగినీ. మేత్తాయన్తీతి మిత్తా, మినన్తీతి వా మిత్తా; సబ్బగుయ్హేసు అన్తో పక్ఖిపన్తీతి అత్థో. కిచ్చకరణీయేసు సహభావట్ఠేన అమా హోన్తీతి అమచ్చా. అయం అమ్హాకం అజ్ఝత్తికోతి ఏవం జానన్తి ఞాయన్తీతి వా ఞాతీ. లోహితేన సమ్బన్ధాతి సాలోహితా. ఏవమేతాని పదాని అత్థతో వేదితబ్బాని. అయం వుచ్చతీతి అయం పియేహి విప్పయోగో నామ కథియతి. సో ఇట్ఠవత్థువియోగలక్ఖణో, సోకుప్పాదనరసో, బ్యసనపచ్చుపట్ఠానో.

    200. Piyavippayoganiddeso vuttapaṭipakkhanayena veditabbo. Mātā vātiādi panettha atthakāme sarūpena dassetuṃ vuttaṃ. Tattha mamāyatīti mātā. Piyāyatīti pitā. Bhajatīti bhātā. Tathā bhaginī. Mettāyantīti mittā, minantīti vā mittā; sabbaguyhesu anto pakkhipantīti attho. Kiccakaraṇīyesu sahabhāvaṭṭhena amā hontīti amaccā. Ayaṃ amhākaṃ ajjhattikoti evaṃ jānanti ñāyantīti vā ñātī. Lohitena sambandhāti sālohitā. Evametāni padāni atthato veditabbāni. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ piyehi vippayogo nāma kathiyati. So iṭṭhavatthuviyogalakkhaṇo, sokuppādanaraso, byasanapaccupaṭṭhāno.

    సో అత్థతో ఏకో ధమ్మో నామ నత్థి. కేవలం పియవిప్పయుత్తానం దువిధస్సాపి దుక్ఖస్స వత్థుభావతో దుక్ఖోతి వుత్తో. ఇట్ఠాని హి వత్థూని వియుజ్జమానాని సరీరస్స సోసనమిలాపనాదిభావేన కాయికమ్పి దుక్ఖం ఉప్పాదేన్తి, ‘యమ్పి నో అహోసి, తమ్పి నో నత్థీ’తి అనుసోచాపనతో మానసమ్పి. తేనేతం వుచ్చతి –

    So atthato eko dhammo nāma natthi. Kevalaṃ piyavippayuttānaṃ duvidhassāpi dukkhassa vatthubhāvato dukkhoti vutto. Iṭṭhāni hi vatthūni viyujjamānāni sarīrassa sosanamilāpanādibhāvena kāyikampi dukkhaṃ uppādenti, ‘yampi no ahosi, tampi no natthī’ti anusocāpanato mānasampi. Tenetaṃ vuccati –

    ఞాతిధనాదివియోగా, సోకసరసమప్పితా వితుజ్జన్తి;

    Ñātidhanādiviyogā, sokasarasamappitā vitujjanti;

    బాలా యతో తతో యం, దుక్ఖోతి మతో పియవియోగోతి.

    Bālā yato tato yaṃ, dukkhoti mato piyaviyogoti.

    ఇచ్ఛానిద్దేసో

    Icchāniddeso

    ౨౦౧. ఇచ్ఛానిద్దేసే జాతిధమ్మానన్తి జాతిసభావానం జాతిపకతికానం. ఇచ్ఛా ఉప్పజ్జతీతి తణ్హా ఉప్పజ్జతి. అహో వతాతి పత్థనా. ఖో పనేతం ఇచ్ఛాయ పత్తబ్బన్తి యం ఏతం ‘‘అహో వత మయం న జాతిధమ్మా అస్సామ, న చ వత నో జాతి ఆగచ్ఛేయ్యా’’తి ఏవం పహీనసముదయేసు సాధూసు విజ్జమానం అజాతిధమ్మత్తం, పరినిబ్బుతేసు చ విజ్జమానం జాతియా అనాగమనం ఇచ్ఛితం, తం ఇచ్ఛన్తస్సాపి మగ్గభావనాయ వినా అపత్తబ్బతో అనిచ్ఛన్తస్స చ భావనాయ పత్తబ్బతో న ఇచ్ఛాయ పత్తబ్బం నామ హోతి. ఇదమ్పీతి ఏతమ్పి; ఉపరి సేసాని ఉపాదాయ పికారో. యమ్పిచ్ఛన్తి యేనపి ధమ్మేన అలబ్భనేయ్యం వత్థుం ఇచ్ఛన్తో న లభతి, తం అలబ్భనేయ్యవత్థుఇచ్ఛనం దుక్ఖన్తి వేదితబ్బం. జరాధమ్మానన్తిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. ఏవమేత్థ అలబ్భనేయ్యవత్థూసు ఇచ్ఛావ ‘‘యమ్పిచ్ఛం న లభతి తమ్పి దుక్ఖ’’న్తి వుత్తా. సా అలబ్భనేయ్యవత్థుఇచ్ఛనలక్ఖణా, తప్పరియేసనరసా, తేసం అప్పత్తిపచ్చుపట్ఠానా.

    201. Icchāniddese jātidhammānanti jātisabhāvānaṃ jātipakatikānaṃ. Icchā uppajjatīti taṇhā uppajjati. Aho vatāti patthanā. Nakho panetaṃ icchāya pattabbanti yaṃ etaṃ ‘‘aho vata mayaṃ na jātidhammā assāma, na ca vata no jāti āgaccheyyā’’ti evaṃ pahīnasamudayesu sādhūsu vijjamānaṃ ajātidhammattaṃ, parinibbutesu ca vijjamānaṃ jātiyā anāgamanaṃ icchitaṃ, taṃ icchantassāpi maggabhāvanāya vinā apattabbato anicchantassa ca bhāvanāya pattabbato na icchāya pattabbaṃ nāma hoti. Idampīti etampi; upari sesāni upādāya pikāro. Yampicchanti yenapi dhammena alabbhaneyyaṃ vatthuṃ icchanto na labhati, taṃ alabbhaneyyavatthuicchanaṃ dukkhanti veditabbaṃ. Jarādhammānantiādīsupi eseva nayo. Evamettha alabbhaneyyavatthūsu icchāva ‘‘yampicchaṃ na labhati tampi dukkha’’nti vuttā. Sā alabbhaneyyavatthuicchanalakkhaṇā, tappariyesanarasā, tesaṃ appattipaccupaṭṭhānā.

    ద్విన్నం పన దుక్ఖానం వత్థుభావతో దుక్ఖాతి వుత్తా. ఏకచ్చో హి రాజా భవిస్సతీతి సమ్భావితో హోతి. సో ఛిన్నభిన్నగణేన పరివారితో పబ్బతవిసమం వా వనగహనం వా పవిసతి. అథ రాజా తం పవత్తిం ఞత్వా బలకాయం పేసేతి. సో రాజపురిసేహి నిహతపరివారో సయమ్పి లద్ధప్పహారో పలాయమానో రుక్ఖన్తరం వా పాసాణన్తరం వా పవిసతి. తస్మిం సమయే మహామేఘో ఉట్ఠహతి, తిబ్బన్ధకారా కాళవద్దలికా హోతి. అథ నం సమన్తతో కాళకిపిల్లికాదయో పాణా పరివారేత్వా గణ్హన్తి. తేనస్స బలవకాయదుక్ఖం ఉప్పజ్జతి. ‘మం ఏకం నిస్సాయ ఏత్తకా ఞాతీ చ భోగా చ వినట్ఠా’తి చిన్తేన్తస్స బలవదోమనస్సం ఉప్పజ్జతి. ఇతి అయం ఇచ్ఛా ఇమేసం ద్విన్నమ్పి దుక్ఖానం వత్థుభావేన దుక్ఖాతి వేదితబ్బా. అపిచ –

    Dvinnaṃ pana dukkhānaṃ vatthubhāvato dukkhāti vuttā. Ekacco hi rājā bhavissatīti sambhāvito hoti. So chinnabhinnagaṇena parivārito pabbatavisamaṃ vā vanagahanaṃ vā pavisati. Atha rājā taṃ pavattiṃ ñatvā balakāyaṃ peseti. So rājapurisehi nihataparivāro sayampi laddhappahāro palāyamāno rukkhantaraṃ vā pāsāṇantaraṃ vā pavisati. Tasmiṃ samaye mahāmegho uṭṭhahati, tibbandhakārā kāḷavaddalikā hoti. Atha naṃ samantato kāḷakipillikādayo pāṇā parivāretvā gaṇhanti. Tenassa balavakāyadukkhaṃ uppajjati. ‘Maṃ ekaṃ nissāya ettakā ñātī ca bhogā ca vinaṭṭhā’ti cintentassa balavadomanassaṃ uppajjati. Iti ayaṃ icchā imesaṃ dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhāti veditabbā. Apica –

    తం తం పత్థయమానానం, తస్స తస్స అలాభతో;

    Taṃ taṃ patthayamānānaṃ, tassa tassa alābhato;

    యం విఘాతమయం దుక్ఖం, సత్తానం ఇధ జాయతి.

    Yaṃ vighātamayaṃ dukkhaṃ, sattānaṃ idha jāyati.

    అలబ్భనేయ్యవత్థూనం, పత్థనా తస్స కారణం;

    Alabbhaneyyavatthūnaṃ, patthanā tassa kāraṇaṃ;

    యస్మా తస్మా జినో దుక్ఖం, ఇచ్ఛితాలాభమబ్రవీతి.

    Yasmā tasmā jino dukkhaṃ, icchitālābhamabravīti.

    ఉపాదానక్ఖన్ధనిద్దేసో

    Upādānakkhandhaniddeso

    ౨౦౨. ఉపాదానక్ఖన్ధనిద్దేసే సంఖిత్తేనాతి దేసనం సన్ధాయ వుత్తం. దుక్ఖఞ్హి ఏత్తకాని దుక్ఖసతానీతి వా ఏత్తకాని దుక్ఖసహస్సానీతి వా ఏత్తకాని దుక్ఖసతసహస్సానీతి వా సంఖిపితుం న సక్కా, దేసనా పన సక్కా, తస్మా ‘‘దుక్ఖం నామ అఞ్ఞం కిఞ్చి నత్థి, సంఖిత్తేన పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా దుక్ఖా’’తి దేసనం సఙ్ఖిపేన్తో ఏవమాహ. సేయ్యథిదన్తి నిపాతో; తస్స తే కతమేతి చేతి అత్థో. రూపూపాదానక్ఖన్ధోతిఆదీనం అత్థో ఖన్ధవిభఙ్గే వణ్ణితోయేవ.

    202. Upādānakkhandhaniddese saṃkhittenāti desanaṃ sandhāya vuttaṃ. Dukkhañhi ettakāni dukkhasatānīti vā ettakāni dukkhasahassānīti vā ettakāni dukkhasatasahassānīti vā saṃkhipituṃ na sakkā, desanā pana sakkā, tasmā ‘‘dukkhaṃ nāma aññaṃ kiñci natthi, saṃkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhā’’ti desanaṃ saṅkhipento evamāha. Seyyathidanti nipāto; tassa te katameti ceti attho. Rūpūpādānakkhandhotiādīnaṃ attho khandhavibhaṅge vaṇṇitoyeva.

    ‘ఖన్ధానం దుక్ఖట్ఠో వేదితబ్బో’తి ఏత్థ పన –

    ‘Khandhānaṃdukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana –

    జాతిప్పభుతికం దుక్ఖం, యం వుత్తం ఇధ తాదినా;

    Jātippabhutikaṃ dukkhaṃ, yaṃ vuttaṃ idha tādinā;

    అవుత్తం యఞ్చ తం సబ్బం, వినా ఏతే న విజ్జతి.

    Avuttaṃ yañca taṃ sabbaṃ, vinā ete na vijjati.

    యస్మా తస్మా ఉపాదాన-క్ఖన్ధా సఙ్ఖేపతో ఇమే;

    Yasmā tasmā upādāna-kkhandhā saṅkhepato ime;

    దుక్ఖాతి వుత్తా దుక్ఖన్త-దేసకేన మహేసినా.

    Dukkhāti vuttā dukkhanta-desakena mahesinā.

    తథా హి ఇన్ధనమివ పావకో, లక్ఖమివ పహరణాని, గోరూపమివ డంసమకసాదయో, ఖేత్తమివ లావకా, గామం వియ గామఘాతకా, ఉపాదానక్ఖన్ధపఞ్చకమేవ జాతిఆదయో నానప్పకారేహి బాధయమానా, తిణలతాదీని వియ భూమియం, పుప్ఫఫలపల్లవాదీని వియ రుక్ఖేసు, ఉపాదానక్ఖన్ధేసుయేవ నిబ్బత్తన్తి. ఉపాదానక్ఖన్ధానఞ్చ ఆదిదుక్ఖం జాతి, మజ్ఝేదుక్ఖం జరా, పరియోసానదుక్ఖం మరణం. మారణన్తికదుక్ఖాభిఘాతేన పరిడయ్హమానదుక్ఖం సోకో, తదసహనతో లాలప్పనదుక్ఖం పరిదేవో. తతో ధాతుక్ఖోభసఙ్ఖాతఅనిట్ఠఫోట్ఠబ్బసమాయోగతో కాయస్స ఆబాధనదుక్ఖం దుక్ఖం. తేన బాధియమానానం పుథుజ్జనానం తత్థ పటిఘుప్పత్తితో చేతోబాధనదుక్ఖం దోమనస్సం. సోకాదివుడ్ఢియా జనితవిసాదానం అనుత్థుననదుక్ఖం ఉపాయాసో. మనోరథవిఘాతప్పత్తానం ఇచ్ఛావిఘాతదుక్ఖం ఇచ్ఛితాలాభోతి ఏవం నానప్పకారతో ఉపపరిక్ఖియమానా ఉపాదానక్ఖన్ధావ దుక్ఖాతి యదేతం ఏకమేకం దస్సేత్వా వుచ్చమానం అనేకేహి కప్పేహి న సక్కా అసేసతో వత్తుం, తం సబ్బమ్పి దుక్ఖం ఏకజలబిన్దుమ్హి సకలసముద్దజలరసం వియ యేసు కేసుచి పఞ్చసు ఉపాదానక్ఖన్ధేసు సఙ్ఖిపిత్వా దస్సేతుం ‘‘సంఖిత్తేన పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధా దుక్ఖా’’తి భగవా అవోచాతి.

    Tathā hi indhanamiva pāvako, lakkhamiva paharaṇāni, gorūpamiva ḍaṃsamakasādayo, khettamiva lāvakā, gāmaṃ viya gāmaghātakā, upādānakkhandhapañcakameva jātiādayo nānappakārehi bādhayamānā, tiṇalatādīni viya bhūmiyaṃ, pupphaphalapallavādīni viya rukkhesu, upādānakkhandhesuyeva nibbattanti. Upādānakkhandhānañca ādidukkhaṃ jāti, majjhedukkhaṃ jarā, pariyosānadukkhaṃ maraṇaṃ. Māraṇantikadukkhābhighātena pariḍayhamānadukkhaṃ soko, tadasahanato lālappanadukkhaṃ paridevo. Tato dhātukkhobhasaṅkhātaaniṭṭhaphoṭṭhabbasamāyogato kāyassa ābādhanadukkhaṃ dukkhaṃ. Tena bādhiyamānānaṃ puthujjanānaṃ tattha paṭighuppattito cetobādhanadukkhaṃ domanassaṃ. Sokādivuḍḍhiyā janitavisādānaṃ anutthunanadukkhaṃ upāyāso. Manorathavighātappattānaṃ icchāvighātadukkhaṃ icchitālābhoti evaṃ nānappakārato upaparikkhiyamānā upādānakkhandhāva dukkhāti yadetaṃ ekamekaṃ dassetvā vuccamānaṃ anekehi kappehi na sakkā asesato vattuṃ, taṃ sabbampi dukkhaṃ ekajalabindumhi sakalasamuddajalarasaṃ viya yesu kesuci pañcasu upādānakkhandhesu saṅkhipitvā dassetuṃ ‘‘saṃkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhā’’ti bhagavā avocāti.

    దుక్ఖసచ్చనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

    Dukkhasaccaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ౨. సముదయసచ్చనిద్దేసవణ్ణనా

    2. Samudayasaccaniddesavaṇṇanā

    ౨౦౩. సముదయసచ్చనిద్దేసే యాయం తణ్హాతి యా అయం తణ్హా. పోనోబ్భవికాతి పునబ్భవకరణం పునోబ్భవో, పునోబ్భవో సీలమస్సాతి పోనోబ్భవికా. అపిచ పునబ్భవం దేతి, పునబ్భవాయ సంవత్తతి, పునప్పునం భవే నిబ్బత్తేతీతి పోనోబ్భవికా. సా పనేసా పునబ్భవస్స దాయికాపి అత్థి అదాయికాపి, పునబ్భవాయ సంవత్తనికాపి అత్థి అసంవత్తనికాపి, దిన్నాయ పటిసన్ధియా ఉపధివేపక్కమత్తాపి. సా పునబ్భవం దదమానాపి అదదమానాపి, పునబ్భవాయ సంవత్తమానాపి అసంవత్తమానాపి, దిన్నాయ పటిసన్ధియా ఉపధివేపక్కమత్తాపి పోనోబ్భవికా ఏవాతి నామం లభతి. అభినన్దనసఙ్ఖాతేన నన్దిరాగేన సహగతాతి నన్దిరాగసహగతా, నన్దిరాగేన సద్ధిం అత్థతో ఏకత్తమేవ గతాతి వుత్తం హోతి. తత్రతత్రాభినన్దినీతి యత్ర యత్ర అత్తభావో తత్రతత్రాభినన్దినీ, రూపాదీసు వా ఆరమ్మణేసు తత్రతత్రాభినన్దినీ; రూపాభినన్దినీ సద్దగన్ధరసఫోట్ఠబ్బధమ్మాభినన్దినీతి అత్థో. సేయ్యథిదన్తి నిపాతో; తస్స సా కతమాతి చేతి అత్థో. కామతణ్హాతి కామే తణ్హా కామతణ్హా; పఞ్చకామగుణికరాగస్సేతం అధివచనం. భవే తణ్హా భవతణ్హా; భవపత్థనావసేన ఉప్పన్నస్స సస్సతదిట్ఠిసహగతస్స రూపారూపభవరాగస్స చ ఝాననికన్తియా చేతం అధివచనం. విభవే తణ్హా విభవతణ్హా; ఉచ్ఛేదదిట్ఠిసహగతస్స రాగస్సేతం అధివచనం.

    203. Samudayasaccaniddese yāyaṃ taṇhāti yā ayaṃ taṇhā. Ponobbhavikāti punabbhavakaraṇaṃ punobbhavo, punobbhavo sīlamassāti ponobbhavikā. Apica punabbhavaṃ deti, punabbhavāya saṃvattati, punappunaṃ bhave nibbattetīti ponobbhavikā. Sā panesā punabbhavassa dāyikāpi atthi adāyikāpi, punabbhavāya saṃvattanikāpi atthi asaṃvattanikāpi, dinnāya paṭisandhiyā upadhivepakkamattāpi. Sā punabbhavaṃ dadamānāpi adadamānāpi, punabbhavāya saṃvattamānāpi asaṃvattamānāpi, dinnāya paṭisandhiyā upadhivepakkamattāpi ponobbhavikā evāti nāmaṃ labhati. Abhinandanasaṅkhātena nandirāgena sahagatāti nandirāgasahagatā, nandirāgena saddhiṃ atthato ekattameva gatāti vuttaṃ hoti. Tatratatrābhinandinīti yatra yatra attabhāvo tatratatrābhinandinī, rūpādīsu vā ārammaṇesu tatratatrābhinandinī; rūpābhinandinī saddagandharasaphoṭṭhabbadhammābhinandinīti attho. Seyyathidanti nipāto; tassa sā katamāti ceti attho. Kāmataṇhāti kāme taṇhā kāmataṇhā; pañcakāmaguṇikarāgassetaṃ adhivacanaṃ. Bhave taṇhā bhavataṇhā; bhavapatthanāvasena uppannassa sassatadiṭṭhisahagatassa rūpārūpabhavarāgassa ca jhānanikantiyā cetaṃ adhivacanaṃ. Vibhave taṇhā vibhavataṇhā; ucchedadiṭṭhisahagatassa rāgassetaṃ adhivacanaṃ.

    ఇదాని తస్సా తణ్హాయ వత్థుం విత్థారతో దస్సేతుం సా ఖో పనేసాతిఆదిమాహ. తత్థ ఉప్పజ్జతీతి జాయతి. నివిసతీతి పునప్పునం పవత్తివసేన పతిట్ఠహతి. యం లోకే పియరూపం సాతరూపన్తి యం లోకస్మిం పియసభావఞ్చేవ మధురసభావఞ్చ. చక్ఖుం లోకేతిఆదీసు లోకస్మిఞ్హి చక్ఖాదీసు మమత్తేన అభినివిట్ఠా సత్తా సమ్పత్తియం పతిట్ఠితా అత్తనో చక్ఖుం ఆదాసాదీసు నిమిత్తగ్గహణానుసారేన విప్పసన్నపఞ్చపసాదం సువణ్ణవిమానే ఉగ్ఘాటితమణిసీహపఞ్జరం వియ మఞ్ఞన్తి, సోతం రజతపనాళికం వియ పామఙ్గసుత్తకం వియ చ మఞ్ఞన్తి, తుఙ్గనాసాతి లద్ధవోహారం ఘానం వట్టేత్వా ఠపితహరితాలవట్టిం వియ మఞ్ఞన్తి, జివ్హం రత్తకమ్బలపటలం వియ ముదుసినిద్ధమధురరసదం మఞ్ఞన్తి, కాయం సాలలట్ఠిం వియ సువణ్ణతోరణం వియ చ మఞ్ఞన్తి, మనం అఞ్ఞేసం మనేన అసదిసం ఉళారం మఞ్ఞన్తి, రూపం సువణ్ణకణికారపుప్ఫాదివణ్ణం వియ , సద్దం మత్తకరవీకకోకిలమన్దధమితమణివంసనిగ్ఘోసం వియ, అత్తనా పటిలద్ధాని చతుసముట్ఠానికగన్ధారమ్మణాదీని ‘కస్స అఞ్ఞస్స ఏవరూపాని అత్థీ’తి మఞ్ఞన్తి. తేసం ఏవం మఞ్ఞమానానం తాని చక్ఖాదీని పియరూపాని చేవ హోన్తి సాతరూపాని చ. అథ నేసం తత్థ అనుప్పన్నా చేవ తణ్హా ఉప్పజ్జతి, ఉప్పన్నా చ పునప్పునం పవత్తివసేన నివిసతి. తస్మా భగవా – ‘‘చక్ఖుం లోకే పియరూపం సాతరూపం. ఏత్థేసా తణ్హా ఉప్పజ్జమానా ఉప్పజ్జతీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఉప్పజ్జమానాతి యదా ఉప్పజ్జతి తదా ఏత్థ ఉప్పజ్జతీతి అత్థో. ఏస నయో సబ్బత్థాపీతి.

    Idāni tassā taṇhāya vatthuṃ vitthārato dassetuṃ sā kho panesātiādimāha. Tattha uppajjatīti jāyati. Nivisatīti punappunaṃ pavattivasena patiṭṭhahati. Yaṃ loke piyarūpaṃ sātarūpanti yaṃ lokasmiṃ piyasabhāvañceva madhurasabhāvañca. Cakkhuṃ loketiādīsu lokasmiñhi cakkhādīsu mamattena abhiniviṭṭhā sattā sampattiyaṃ patiṭṭhitā attano cakkhuṃ ādāsādīsu nimittaggahaṇānusārena vippasannapañcapasādaṃ suvaṇṇavimāne ugghāṭitamaṇisīhapañjaraṃ viya maññanti, sotaṃ rajatapanāḷikaṃ viya pāmaṅgasuttakaṃ viya ca maññanti, tuṅganāsāti laddhavohāraṃ ghānaṃ vaṭṭetvā ṭhapitaharitālavaṭṭiṃ viya maññanti, jivhaṃ rattakambalapaṭalaṃ viya mudusiniddhamadhurarasadaṃ maññanti, kāyaṃ sālalaṭṭhiṃ viya suvaṇṇatoraṇaṃ viya ca maññanti, manaṃ aññesaṃ manena asadisaṃ uḷāraṃ maññanti, rūpaṃ suvaṇṇakaṇikārapupphādivaṇṇaṃ viya , saddaṃ mattakaravīkakokilamandadhamitamaṇivaṃsanigghosaṃ viya, attanā paṭiladdhāni catusamuṭṭhānikagandhārammaṇādīni ‘kassa aññassa evarūpāni atthī’ti maññanti. Tesaṃ evaṃ maññamānānaṃ tāni cakkhādīni piyarūpāni ceva honti sātarūpāni ca. Atha nesaṃ tattha anuppannā ceva taṇhā uppajjati, uppannā ca punappunaṃ pavattivasena nivisati. Tasmā bhagavā – ‘‘cakkhuṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ. Etthesā taṇhā uppajjamānā uppajjatī’’tiādimāha. Tattha uppajjamānāti yadā uppajjati tadā ettha uppajjatīti attho. Esa nayo sabbatthāpīti.

    సముదయసచ్చనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

    Samudayasaccaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ౩. నిరోధసచ్చనిద్దేసవణ్ణనా

    3. Nirodhasaccaniddesavaṇṇanā

    ౨౦౪. నిరోధసచ్చనిద్దేసే యో తస్సాయేవ తణ్హాయాతి ఏత్థ ‘యో తస్సేవ దుక్ఖస్సా’తి వత్తబ్బే యస్మా సముదయనిరోధేనేవ దుక్ఖం నిరుజ్ఝతి నో అఞ్ఞథా, యథాహ –

    204. Nirodhasaccaniddese yo tassāyeva taṇhāyāti ettha ‘yo tasseva dukkhassā’ti vattabbe yasmā samudayanirodheneva dukkhaṃ nirujjhati no aññathā, yathāha –

    ‘‘యథాపి మూలే అనుపద్దవే దళ్హే,

    ‘‘Yathāpi mūle anupaddave daḷhe,

    ఛిన్నోపి రుక్ఖో పునరేవ రూహతి;

    Chinnopi rukkho punareva rūhati;

    ఏవమ్పి తణ్హానుసయే అనూహతే,

    Evampi taṇhānusaye anūhate,

    నిబ్బత్తతి దుక్ఖమిదం పునప్పున’’న్తి. (ధ॰ ప॰ ౩౩౮);

    Nibbattati dukkhamidaṃ punappuna’’nti. (dha. pa. 338);

    తస్మా తం దుక్ఖనిరోధం దస్సేన్తో సముదయనిరోధేన దస్సేతుం ఏవమాహ. సీహసమానవుత్తినో హి తథాగతా. తే దుక్ఖం నిరోధేన్తా దుక్ఖనిరోధఞ్చ దస్సేన్తా హేతుమ్హి పటిపజ్జన్తి, న ఫలే. సువానవుత్తినో పన అఞ్ఞతిత్థియా. తే దుక్ఖం నిరోధేన్తా దుక్ఖనిరోధఞ్చ దస్సేన్తా అత్తకిలమథానుయోగేన చేవ తస్సేవ చ దేసనాయ ఫలే పటిపజ్జన్తి, న హేతుమ్హీతి. సీహసమానవుత్తితాయ సత్థా హేతుమ్హి పటిపజ్జన్తో యో తస్సాయేవాతిఆదిమాహ.

    Tasmā taṃ dukkhanirodhaṃ dassento samudayanirodhena dassetuṃ evamāha. Sīhasamānavuttino hi tathāgatā. Te dukkhaṃ nirodhentā dukkhanirodhañca dassentā hetumhi paṭipajjanti, na phale. Suvānavuttino pana aññatitthiyā. Te dukkhaṃ nirodhentā dukkhanirodhañca dassentā attakilamathānuyogena ceva tasseva ca desanāya phale paṭipajjanti, na hetumhīti. Sīhasamānavuttitāya satthā hetumhi paṭipajjanto yo tassāyevātiādimāha.

    తత్థ తస్సాయేవాతి యా సా ఉప్పత్తి నివేసవసేన హేట్ఠా పకాసితా తస్సాయేవ. అసేసవిరాగనిరోధోతిఆదీని సబ్బాని నిబ్బానవేవచనానేవ . నిబ్బానఞ్హి ఆగమ్మ తణ్హా అసేసా విరజ్జతి నిరుజ్ఝతి. తస్మా తం ‘‘తస్సాయేవ తణ్హాయ అసేసవిరాగనిరోధో’’తి వుచ్చతి. నిబ్బానఞ్చ ఆగమ్మ తణ్హా చజియతి, పటినిస్సజ్జియతి, ముచ్చతి, న అల్లియతి. తస్మా నిబ్బానం ‘‘చాగో పటినిస్సగ్గో ముత్తి అనాలయో’’తి వుచ్చతి. ఏకమేవ హి నిబ్బానం. నామాని పనస్స సబ్బసఙ్ఖతానం నామపటిపక్ఖవసేన అనేకాని నిబ్బానవేవచనానేవ హోన్తి, సేయ్యథిదం – అసేసవిరాగనిరోధో, చాగో, పటినిస్సగ్గో, ముత్తి, అనాలయో, రాగక్ఖయో, దోసక్ఖయో, మోహక్ఖయో, తణ్హాక్ఖయో, అనుప్పాదో, అప్పవత్తం, అనిమిత్తం, అప్పణిహితం, అనాయూహనం, అప్పటిసన్ధి, అనుపపత్తి, అగతి, అజాతం, అజరం, అబ్యాధి, అమతం, అసోకం, అపరిదేవం, అనుపాయాసం, అసంకిలిట్ఠన్తిఆదీని.

    Tattha tassāyevāti yā sā uppatti nivesavasena heṭṭhā pakāsitā tassāyeva. Asesavirāganirodhotiādīni sabbāni nibbānavevacanāneva . Nibbānañhi āgamma taṇhā asesā virajjati nirujjhati. Tasmā taṃ ‘‘tassāyeva taṇhāya asesavirāganirodho’’ti vuccati. Nibbānañca āgamma taṇhā cajiyati, paṭinissajjiyati, muccati, na alliyati. Tasmā nibbānaṃ ‘‘cāgo paṭinissaggo mutti anālayo’’ti vuccati. Ekameva hi nibbānaṃ. Nāmāni panassa sabbasaṅkhatānaṃ nāmapaṭipakkhavasena anekāni nibbānavevacanāneva honti, seyyathidaṃ – asesavirāganirodho, cāgo, paṭinissaggo, mutti, anālayo, rāgakkhayo, dosakkhayo, mohakkhayo, taṇhākkhayo, anuppādo, appavattaṃ, animittaṃ, appaṇihitaṃ, anāyūhanaṃ, appaṭisandhi, anupapatti, agati, ajātaṃ, ajaraṃ, abyādhi, amataṃ, asokaṃ, aparidevaṃ, anupāyāsaṃ, asaṃkiliṭṭhantiādīni.

    ఇదాని మగ్గేన ఛిన్నాయ నిబ్బానం ఆగమ్మ అప్పవత్తిపత్తాయపి చ తణ్హాయ యేసు వత్థూసు తస్సా ఉప్పత్తి దస్సితా, తత్థేవ అభావం దస్సేతుం సా ఖో పనేసాతిఆదిమాహ. తత్థ యథా పురిసో ఖేత్తే జాతం తిత్తఅలాబువల్లిం దిస్వా అగ్గతో పట్ఠాయ మూలం పరియేసిత్వా ఛిన్దేయ్య, సా అనుపుబ్బేన మిలాయిత్వా అప్పవత్తిం గచ్ఛేయ్య. తతో తస్మిం ఖేత్తే తిత్తఅలాబు నిరుద్ధా పహీనాతి వుచ్చేయ్య. ఏవమేవ ఖేత్తే తిత్తఅలాబు వియ చక్ఖాదీసు తణ్హా. సా అరియమగ్గేన మూలచ్ఛిన్నా నిబ్బానం ఆగమ్మ అప్పవత్తిం గచ్ఛతి. ఏవం గతా పన తేసు వత్థూసు ఖేత్తే తిత్తఅలాబు వియ న పఞ్ఞాయతి. యథా చ అటవితో చోరే ఆనేత్వా నగరస్స దక్ఖిణద్వారే ఘాతేయ్యుం, తతో అటవియం చోరా మతాతి వా మారితాతి వా వుచ్చేయ్యుం; ఏవమేవ అటవియం చోరా వియ యా చక్ఖాదీసు తణ్హా, సా దక్ఖిణద్వారే చోరా వియ నిబ్బానం ఆగమ్మ నిరుద్ధత్తా నిబ్బానే నిరుద్ధా. ఏవం నిరుద్ధా పన తేసు వత్థూసు అటవియం చోరా వియ న పఞ్ఞాయతి. తేనస్సా తత్థేవ నిరోధం దస్సేన్తో ‘‘చక్ఖుం లోకే పియరూపం సాతరూపం, ఏత్థేసా తణ్హా పహీయమానా పహీయతి, ఏత్థ నిరుజ్ఝమానా నిరుజ్ఝతీ’’తిఆదిమాహ. సేసమేత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.

    Idāni maggena chinnāya nibbānaṃ āgamma appavattipattāyapi ca taṇhāya yesu vatthūsu tassā uppatti dassitā, tattheva abhāvaṃ dassetuṃ sā kho panesātiādimāha. Tattha yathā puriso khette jātaṃ tittaalābuvalliṃ disvā aggato paṭṭhāya mūlaṃ pariyesitvā chindeyya, sā anupubbena milāyitvā appavattiṃ gaccheyya. Tato tasmiṃ khette tittaalābu niruddhā pahīnāti vucceyya. Evameva khette tittaalābu viya cakkhādīsu taṇhā. Sā ariyamaggena mūlacchinnā nibbānaṃ āgamma appavattiṃ gacchati. Evaṃ gatā pana tesu vatthūsu khette tittaalābu viya na paññāyati. Yathā ca aṭavito core ānetvā nagarassa dakkhiṇadvāre ghāteyyuṃ, tato aṭaviyaṃ corā matāti vā māritāti vā vucceyyuṃ; evameva aṭaviyaṃ corā viya yā cakkhādīsu taṇhā, sā dakkhiṇadvāre corā viya nibbānaṃ āgamma niruddhattā nibbāne niruddhā. Evaṃ niruddhā pana tesu vatthūsu aṭaviyaṃ corā viya na paññāyati. Tenassā tattheva nirodhaṃ dassento ‘‘cakkhuṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā pahīyamānā pahīyati, ettha nirujjhamānā nirujjhatī’’tiādimāha. Sesamettha uttānatthamevāti.

    నిరోధసచ్చనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.

    Nirodhasaccaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ౪. మగ్గసచ్చనిద్దేసవణ్ణనా

    4. Maggasaccaniddesavaṇṇanā

    ౨౦౫. మగ్గసచ్చనిద్దేసే అయమేవాతి అఞ్ఞమగ్గపటిక్ఖేపనత్థం నియమనం. అరియోతి తంతంమగ్గవజ్ఝేహి కిలేసేహి ఆరకత్తా అరియభావకరత్తా అరియఫలపటిలాభకరత్తా చ అరియో. అట్ఠఙ్గాని అస్సాతి అట్ఠఙ్గికో. స్వాయం చతురఙ్గికా వియ సేనా, పఞ్చఙ్గికం వియ తూరియం అఙ్గమత్తమేవ హోతి, అఙ్గవినిముత్తో నత్థి. నిబ్బానత్థికేహి మగ్గీయతి, నిబ్బానం వా మగ్గతి, కిలేసే వా మారేన్తో గచ్ఛతీతి మగ్గో. సేయ్యథిదన్తి సో కతమోతి చేతి అత్థో.

    205. Maggasaccaniddese ayamevāti aññamaggapaṭikkhepanatthaṃ niyamanaṃ. Ariyoti taṃtaṃmaggavajjhehi kilesehi ārakattā ariyabhāvakarattā ariyaphalapaṭilābhakarattā ca ariyo. Aṭṭhaṅgāni assāti aṭṭhaṅgiko. Svāyaṃ caturaṅgikā viya senā, pañcaṅgikaṃ viya tūriyaṃ aṅgamattameva hoti, aṅgavinimutto natthi. Nibbānatthikehi maggīyati, nibbānaṃ vā maggati, kilese vā mārento gacchatīti maggo. Seyyathidanti so katamoti ceti attho.

    ఇదాని అఙ్గమత్తమేవ మగ్గో హోతి, అఙ్గవినిమ్ముత్తో నత్థీతి దస్సేన్తో సమ్మాదిట్ఠి…పే॰… సమ్మాసమాధీతి ఆహ. తత్థ సమ్మా దస్సనలక్ఖణా సమ్మాదిట్ఠి. సమ్మా అభినిరోపనలక్ఖణో సమ్మాసఙ్కప్పో. సమ్మా పరిగ్గహలక్ఖణా సమ్మావాచా. సమ్మా సముట్ఠాపనలక్ఖణో సమ్మాకమ్మన్తో. సమ్మా వోదానలక్ఖణో సమ్మాఆజీవో. సమ్మా పగ్గహలక్ఖణో సమ్మావాయామో. సమ్మా ఉపట్ఠానలక్ఖణా సమ్మాసతి. సమ్మా సమాధానలక్ఖణో సమ్మాసమాధి.

    Idāni aṅgamattameva maggo hoti, aṅgavinimmutto natthīti dassento sammādiṭṭhi…pe… sammāsamādhīti āha. Tattha sammā dassanalakkhaṇā sammādiṭṭhi. Sammā abhiniropanalakkhaṇo sammāsaṅkappo. Sammā pariggahalakkhaṇā sammāvācā. Sammā samuṭṭhāpanalakkhaṇo sammākammanto. Sammā vodānalakkhaṇo sammāājīvo. Sammā paggahalakkhaṇo sammāvāyāmo. Sammā upaṭṭhānalakkhaṇā sammāsati. Sammā samādhānalakkhaṇo sammāsamādhi.

    తేసు చ ఏకేకస్స తీణి తీణి కిచ్చాని హోన్తి, సేయ్యథిదం – సమ్మాదిట్ఠి తావ అఞ్ఞేహిపి అత్తనో పచ్చనీకకిలేసేహి సద్ధిం మిచ్ఛాదిట్ఠిం పజహతి, నిరోధం ఆరమ్మణం కరోతి, సమ్పయుత్తధమ్మే చ పస్సతి తప్పటిచ్ఛాదకమోహవిధమనవసేన అసమ్మోహతో. సమ్మాసఙ్కప్పాదయోపి తథేవ మిచ్ఛాసఙ్కప్పాదీని చ పజహన్తి, నిరోధఞ్చ ఆరమ్మణం కరోన్తి. విసేసతో పనేత్థ సమ్మాసఙ్కప్పో సహజాతధమ్మే అభినిరోపేతి, సమ్మావాచా సమ్మా పరిగ్గణ్హాతి, సమ్మాకమ్మన్తో సమ్మా సముట్ఠాపేతి, సమ్మాఆజీవో సమ్మా వోదాపేతి, సమ్మావాయామో సమ్మా పగ్గణ్హాతి, సమ్మాసతి సమ్మా ఉపట్ఠాతి, సమ్మాసమాధి సమ్మా పదహతి.

    Tesu ca ekekassa tīṇi tīṇi kiccāni honti, seyyathidaṃ – sammādiṭṭhi tāva aññehipi attano paccanīkakilesehi saddhiṃ micchādiṭṭhiṃ pajahati, nirodhaṃ ārammaṇaṃ karoti, sampayuttadhamme ca passati tappaṭicchādakamohavidhamanavasena asammohato. Sammāsaṅkappādayopi tatheva micchāsaṅkappādīni ca pajahanti, nirodhañca ārammaṇaṃ karonti. Visesato panettha sammāsaṅkappo sahajātadhamme abhiniropeti, sammāvācā sammā pariggaṇhāti, sammākammanto sammā samuṭṭhāpeti, sammāājīvo sammā vodāpeti, sammāvāyāmo sammā paggaṇhāti, sammāsati sammā upaṭṭhāti, sammāsamādhi sammā padahati.

    అపిచేసా సమ్మాదిట్ఠి నామ పుబ్బభాగే నానాక్ఖణా నానారమ్మణా హోతి, మగ్గకాలే ఏకక్ఖణా ఏకారమ్మణా, కిచ్చతో పన దుక్ఖే ఞాణన్తిఆదీని చత్తారి నామాని లభతి. సమ్మాసఙ్కప్పాదయోపి పుబ్బభాగే నానాక్ఖణా నానారమ్మణా హోన్తి, మగ్గకాలే ఏకక్ఖణా ఏకారమ్మణా. తేసు సమ్మాసఙ్కప్పో కిచ్చతో నేక్ఖమ్మసఙ్కప్పోతిఆదీని తీణి నామాని లభతి. సమ్మావాచాదయో తయో పుబ్బభాగే నానాక్ఖణా నానారమ్మణా విరతియోపి హోన్తి చేతనాయోపి, మగ్గక్ఖణే పన విరతియోవ. సమ్మావాయామో సమ్మాసతీతి ఇదమ్పి ద్వయం కిచ్చతో సమ్మప్పధానసతిపట్ఠానవసేన చత్తారి నామాని లభతి. సమ్మాసమాధి పన పుబ్బభాగేపి మగ్గక్ఖణేపి సమ్మాసమాధియేవ.

    Apicesā sammādiṭṭhi nāma pubbabhāge nānākkhaṇā nānārammaṇā hoti, maggakāle ekakkhaṇā ekārammaṇā, kiccato pana dukkhe ñāṇantiādīni cattāri nāmāni labhati. Sammāsaṅkappādayopi pubbabhāge nānākkhaṇā nānārammaṇā honti, maggakāle ekakkhaṇā ekārammaṇā. Tesu sammāsaṅkappo kiccato nekkhammasaṅkappotiādīni tīṇi nāmāni labhati. Sammāvācādayo tayo pubbabhāge nānākkhaṇā nānārammaṇā viratiyopi honti cetanāyopi, maggakkhaṇe pana viratiyova. Sammāvāyāmo sammāsatīti idampi dvayaṃ kiccato sammappadhānasatipaṭṭhānavasena cattāri nāmāni labhati. Sammāsamādhi pana pubbabhāgepi maggakkhaṇepi sammāsamādhiyeva.

    ఇతి ఇమేసు అట్ఠసు ధమ్మేసు భగవతా నిబ్బానాధిగమాయ పటిపన్నస్స యోగినో బహూపకారత్తా పఠమం సమ్మాదిట్ఠి దేసితా. అయఞ్హి ‘‘పఞ్ఞాపజ్జోతో పఞ్ఞాసత్థ’’న్తి (ధ॰ స॰ ౧౬, ౨౦, ౨౯, ౩౪) చ వుత్తా. తస్మా ఏతాయ పుబ్బభాగే విపస్సనాఞాణసఙ్ఖాతాయ సమ్మాదిట్ఠియా అవిజ్జన్ధకారం విద్ధంసేత్వా కిలేసచోరే ఘాతేన్తో ఖేమేన యోగావచరో నిబ్బానం పాపుణాతి. తేన వుత్తం ‘‘నిబ్బానాధిగమాయ పటిపన్నస్స యోగినో బహూపకారత్తా పఠమం సమ్మాదిట్ఠి దేసితా’’తి.

    Iti imesu aṭṭhasu dhammesu bhagavatā nibbānādhigamāya paṭipannassa yogino bahūpakārattā paṭhamaṃ sammādiṭṭhi desitā. Ayañhi ‘‘paññāpajjoto paññāsattha’’nti (dha. sa. 16, 20, 29, 34) ca vuttā. Tasmā etāya pubbabhāge vipassanāñāṇasaṅkhātāya sammādiṭṭhiyā avijjandhakāraṃ viddhaṃsetvā kilesacore ghātento khemena yogāvacaro nibbānaṃ pāpuṇāti. Tena vuttaṃ ‘‘nibbānādhigamāya paṭipannassa yogino bahūpakārattā paṭhamaṃ sammādiṭṭhi desitā’’ti.

    సమ్మాసఙ్కప్పో పన తస్సా బహూపకారో, తస్మా తదనన్తరం వుత్తో. యథా హి హేరఞ్ఞికో హత్థేన పరివత్తేత్వా పరివత్తేత్వా చక్ఖునా కహాపణం ఓలోకేన్తో ‘అయం కూటో, అయం ఛేకో’తి జానాతి, ఏవం యోగావచరోపి పుబ్బభాగే వితక్కేన వితక్కేత్వా విపస్సనాపఞ్ఞాయ ఓలోకయమానో ‘ఇమే ధమ్మా కామావచరా, ఇమే ధమ్మా రూపావచరాదయో’తి జానాతి. యథా వా పన పురిసేన కోటియం గహేత్వా పరివత్తేత్వా పరివత్తేత్వా దిన్నం మహారుక్ఖం తచ్ఛకో వాసియా తచ్ఛేత్వా కమ్మే ఉపనేతి, ఏవం వితక్కేన వితక్కేత్వా వితక్కత్వా దిన్నధమ్మే యోగావచరో పఞ్ఞాయ ‘ఇమే ధమ్మా కామావచరా, ఇమే ధమ్మా రూపావచరా’తిఆదినా నయేన పరిచ్ఛిన్దిత్వా కమ్మే ఉపనేతి. తేన వుత్తం ‘సమ్మాసఙ్కప్పో పన తస్సా బహూపకారో, తస్మా తదనన్తరం వుత్తో’’తి.

    Sammāsaṅkappo pana tassā bahūpakāro, tasmā tadanantaraṃ vutto. Yathā hi heraññiko hatthena parivattetvā parivattetvā cakkhunā kahāpaṇaṃ olokento ‘ayaṃ kūṭo, ayaṃ cheko’ti jānāti, evaṃ yogāvacaropi pubbabhāge vitakkena vitakketvā vipassanāpaññāya olokayamāno ‘ime dhammā kāmāvacarā, ime dhammā rūpāvacarādayo’ti jānāti. Yathā vā pana purisena koṭiyaṃ gahetvā parivattetvā parivattetvā dinnaṃ mahārukkhaṃ tacchako vāsiyā tacchetvā kamme upaneti, evaṃ vitakkena vitakketvā vitakkatvā dinnadhamme yogāvacaro paññāya ‘ime dhammā kāmāvacarā, ime dhammā rūpāvacarā’tiādinā nayena paricchinditvā kamme upaneti. Tena vuttaṃ ‘sammāsaṅkappo pana tassā bahūpakāro, tasmā tadanantaraṃ vutto’’ti.

    స్వాయం యథా సమ్మాదిట్ఠియా, ఏవం సమ్మావాచాయపి ఉపకారకో. యథాహ – ‘‘పుబ్బే ఖో, గహపతి, వితక్కేత్వా విచారేత్వా పచ్ఛా వాచం భిన్దతీ’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౪౬౩). తస్మా తదనన్తరం సమ్మావాచా వుత్తా.

    Svāyaṃ yathā sammādiṭṭhiyā, evaṃ sammāvācāyapi upakārako. Yathāha – ‘‘pubbe kho, gahapati, vitakketvā vicāretvā pacchā vācaṃ bhindatī’’ti (ma. ni. 1.463). Tasmā tadanantaraṃ sammāvācā vuttā.

    యస్మా పన ‘ఇదఞ్చిదఞ్చ కరిస్సామా’తి పఠమం వాచాయ సంవిదహిత్వా లోకే కమ్మన్తే పయోజేన్తి, తస్మా వాచా కాయకమ్మస్స ఉపకారికాతి సమ్మావాచాయ అనన్తరం సమ్మాకమ్మన్తో వుత్తో.

    Yasmā pana ‘idañcidañca karissāmā’ti paṭhamaṃ vācāya saṃvidahitvā loke kammante payojenti, tasmā vācā kāyakammassa upakārikāti sammāvācāya anantaraṃ sammākammanto vutto.

    చతుబ్బిధం పన వచీదుచ్చరితం, తివిధం కాయదుచ్చరితం పహాయ ఉభయం సుచరితం పూరేన్తస్సేవ యస్మా ఆజీవట్ఠమకసీలం పూరతి, న ఇతరస్స, తస్మా తదుభయానన్తరం సమ్మాఆజీవో వుత్తో.

    Catubbidhaṃ pana vacīduccaritaṃ, tividhaṃ kāyaduccaritaṃ pahāya ubhayaṃ sucaritaṃ pūrentasseva yasmā ājīvaṭṭhamakasīlaṃ pūrati, na itarassa, tasmā tadubhayānantaraṃ sammāājīvo vutto.

    ఏవం సుద్ధాజీవేన ‘పరిసుద్ధో మే ఆజీవో’తి ఏత్తావతా పరితోసం అకత్వా సుత్తప్పమత్తేన విహరితుం న యుత్తం, అథ ఖో సబ్బఇరియాపథేసు ఇదం వీరియమారభితబ్బన్తి దస్సేతుం తదనన్తరం సమ్మావాయామో వుత్తో.

    Evaṃ suddhājīvena ‘parisuddho me ājīvo’ti ettāvatā paritosaṃ akatvā suttappamattena viharituṃ na yuttaṃ, atha kho sabbairiyāpathesu idaṃ vīriyamārabhitabbanti dassetuṃ tadanantaraṃ sammāvāyāmo vutto.

    తతో ఆరద్ధవీరియేనాపి కాయాదీసు చతూసు వత్థూసు సతి సుప్పతిట్ఠితా కాతబ్బాతి దస్సనత్థం తదనన్తరం సమ్మాసతి దేసితా.

    Tato āraddhavīriyenāpi kāyādīsu catūsu vatthūsu sati suppatiṭṭhitā kātabbāti dassanatthaṃ tadanantaraṃ sammāsati desitā.

    యస్మా పన ఏవం సుప్పతిట్ఠితా సతి సమాధిస్స ఉపకారానుపకారానం ధమ్మానం గతియో సమన్వేసిత్వా పహోతి ఏకత్తారమ్మణే చిత్తం సమాధాతుం, తస్మా సమ్మాసతిఅనన్తరం సమ్మాసమాధి దేసితోతి వేదితబ్బో.

    Yasmā pana evaṃ suppatiṭṭhitā sati samādhissa upakārānupakārānaṃ dhammānaṃ gatiyo samanvesitvā pahoti ekattārammaṇe cittaṃ samādhātuṃ, tasmā sammāsatianantaraṃ sammāsamādhi desitoti veditabbo.

    సమ్మాదిట్ఠినిద్దేసే ‘‘దుక్ఖే ఞాణ’’న్తిఆదినా చతుసచ్చకమ్మట్ఠానం దస్సితం. తత్థ పురిమాని ద్వే సచ్చాని వట్టం, పచ్ఛిమాని వివట్టం. తేసు భిక్ఖునో వట్టే కమ్మట్ఠానాభినివేసో హోతి, వివట్టే నత్థి అభినివేసో. పురిమాని హి ద్వే సచ్చాని ‘‘పఞ్చక్ఖన్ధా దుక్ఖం, తణ్హా సముదయో’’తి ఏవం సఙ్ఖేపేన చ ‘‘కతమే పఞ్చక్ఖన్ధా? రూపక్ఖన్ధో’’తిఆదినా నయేన విత్థారేన చ ఆచరియస్స సన్తికే ఉగ్గణ్హిత్వా వాచాయ పునప్పునం పరివత్తేన్తో యోగావచరో కమ్మం కరోతి; ఇతరేసు పన ద్వీసు సచ్చేసు ‘‘నిరోధసచ్చం ఇట్ఠం కన్తం మనాపం, మగ్గసచ్చం ఇట్ఠం కన్తం మనాప’’న్తి ఏవం సవనేనేవ కమ్మం కరోతి. సో ఏవం కమ్మం కరోన్తో చత్తారి సచ్చాని ఏకేన పటివేధేన పటివిజ్ఝతి, ఏకాభిసమయేన అభిసమేతి; దుక్ఖం పరిఞ్ఞాపటివేధేన పటివిజ్ఝతి, సముదయం పహానపటివేధేన, నిరోధం సచ్ఛికిరియపటివేధేన, మగ్గం భావనాపటివేధేన పటివిజ్ఝతి; దుక్ఖం పరిఞ్ఞాభిసమయేన…పే॰… మగ్గం భావనాభిసమయేన అభిసమేతి.

    Sammādiṭṭhiniddese ‘‘dukkhe ñāṇa’’ntiādinā catusaccakammaṭṭhānaṃ dassitaṃ. Tattha purimāni dve saccāni vaṭṭaṃ, pacchimāni vivaṭṭaṃ. Tesu bhikkhuno vaṭṭe kammaṭṭhānābhiniveso hoti, vivaṭṭe natthi abhiniveso. Purimāni hi dve saccāni ‘‘pañcakkhandhā dukkhaṃ, taṇhā samudayo’’ti evaṃ saṅkhepena ca ‘‘katame pañcakkhandhā? Rūpakkhandho’’tiādinā nayena vitthārena ca ācariyassa santike uggaṇhitvā vācāya punappunaṃ parivattento yogāvacaro kammaṃ karoti; itaresu pana dvīsu saccesu ‘‘nirodhasaccaṃ iṭṭhaṃ kantaṃ manāpaṃ, maggasaccaṃ iṭṭhaṃ kantaṃ manāpa’’nti evaṃ savaneneva kammaṃ karoti. So evaṃ kammaṃ karonto cattāri saccāni ekena paṭivedhena paṭivijjhati, ekābhisamayena abhisameti; dukkhaṃ pariññāpaṭivedhena paṭivijjhati, samudayaṃ pahānapaṭivedhena, nirodhaṃ sacchikiriyapaṭivedhena, maggaṃ bhāvanāpaṭivedhena paṭivijjhati; dukkhaṃ pariññābhisamayena…pe… maggaṃ bhāvanābhisamayena abhisameti.

    ఏవమస్స పుబ్బభాగే ద్వీసు సచ్చేసు ఉగ్గహపరిపుచ్ఛాసవనధారణసమ్మసనపటివేధో హోతి, ద్వీసు సవనపటివేధోయేవ; అపరభాగే తీసు కిచ్చతో పటివేధో హోతి, నిరోధే ఆరమ్మణపటివేధో. తత్థ సబ్బమ్పి పటివేధఞాణం లోకుత్తరం, సవనధారణసమ్మసనఞాణం లోకియం కామావచరం, పచ్చవేక్ఖణా పన పత్తసచ్చస్స హోతి. అయఞ్చ ఆదికమ్మికో. తస్మా సా ఇధ న వుత్తా. ఇమస్స చ భిక్ఖునో పుబ్బే పరిగ్గహతో ‘దుక్ఖం పరిజానామి , సముదయం పజహామి, నిరోధం సచ్ఛికరోమి, మగ్గం భావేమీ’తి ఆభోగసమన్నాహారమనసికారపచ్చవేక్ఖణా నత్థి, పరిగ్గహతో పట్ఠాయ హోతి; అపరభాగే పన దుక్ఖం పరిఞ్ఞాతమేవ హోతి…పే॰… మగ్గో భావితోవ హోతి.

    Evamassa pubbabhāge dvīsu saccesu uggahaparipucchāsavanadhāraṇasammasanapaṭivedho hoti, dvīsu savanapaṭivedhoyeva; aparabhāge tīsu kiccato paṭivedho hoti, nirodhe ārammaṇapaṭivedho. Tattha sabbampi paṭivedhañāṇaṃ lokuttaraṃ, savanadhāraṇasammasanañāṇaṃ lokiyaṃ kāmāvacaraṃ, paccavekkhaṇā pana pattasaccassa hoti. Ayañca ādikammiko. Tasmā sā idha na vuttā. Imassa ca bhikkhuno pubbe pariggahato ‘dukkhaṃ parijānāmi , samudayaṃ pajahāmi, nirodhaṃ sacchikaromi, maggaṃ bhāvemī’ti ābhogasamannāhāramanasikārapaccavekkhaṇā natthi, pariggahato paṭṭhāya hoti; aparabhāge pana dukkhaṃ pariññātameva hoti…pe… maggo bhāvitova hoti.

    తత్థ ద్వే సచ్చాని దుద్దసత్తా గమ్భీరాని, ద్వే గమ్భీరత్తా దుద్దసాని. దుక్ఖసచ్చఞ్హి ఉప్పత్తితో పాకటం; ఖాణుకణ్టకప్పహారాదీసు ‘అహో దుక్ఖ’న్తి వత్తబ్బతమ్పి ఆపజ్జతి. సముదయమ్పి ఖాదితుకామతాభుఞ్జితుకామతాదివసేన ఉప్పత్తితో పాకటం. లక్ఖణపటివేధతో పన ఉభయమ్పి గమ్భీరం. ఇతి తాని దుద్దసత్తా గమ్భీరాని. ఇతరేసం పన ద్విన్నం దస్సనత్థాయ పయోగో భవగ్గగహణత్థం హత్థప్పసారణం వియ, అవీచిఫుసనత్థం పాదప్పసారణం వియ, సతధా భిన్నవాలస్స కోటియా కోటిం పటిపాదనం వియ చ హోతి. ఇతి తాని గమ్భీరత్తా దుద్దసాని. ఏవం దుద్దసత్తా గమ్భీరేసు గమ్భీరత్తా చ దుద్దసేసు చతూసు సచ్చేసు ఉగ్గహాదివసేన పుబ్బభాగఞాణుప్పత్తిం సన్ధాయ ఇదం ‘‘దుక్ఖే ఞాణ’’న్తిఆది వుత్తం. పటివేధక్ఖణే పన ఏకమేవ ఞాణం హోతి.

    Tattha dve saccāni duddasattā gambhīrāni, dve gambhīrattā duddasāni. Dukkhasaccañhi uppattito pākaṭaṃ; khāṇukaṇṭakappahārādīsu ‘aho dukkha’nti vattabbatampi āpajjati. Samudayampi khāditukāmatābhuñjitukāmatādivasena uppattito pākaṭaṃ. Lakkhaṇapaṭivedhato pana ubhayampi gambhīraṃ. Iti tāni duddasattā gambhīrāni. Itaresaṃ pana dvinnaṃ dassanatthāya payogo bhavaggagahaṇatthaṃ hatthappasāraṇaṃ viya, avīciphusanatthaṃ pādappasāraṇaṃ viya, satadhā bhinnavālassa koṭiyā koṭiṃ paṭipādanaṃ viya ca hoti. Iti tāni gambhīrattā duddasāni. Evaṃ duddasattā gambhīresu gambhīrattā ca duddasesu catūsu saccesu uggahādivasena pubbabhāgañāṇuppattiṃ sandhāya idaṃ ‘‘dukkhe ñāṇa’’ntiādi vuttaṃ. Paṭivedhakkhaṇe pana ekameva ñāṇaṃ hoti.

    సమ్మాసఙ్కప్పనిద్దేసే కామతో నిస్సటోతి నేక్ఖమ్మసఙ్కప్పో. బ్యాపాదతో నిస్సటోతి అబ్యాపాదసఙ్కప్పో. విహింసాయ నిస్సటోతి అవిహింసాసఙ్కప్పో. తత్థ నేక్ఖమ్మవితక్కో కామవితక్కస్స పదఘాతం పదచ్ఛేదం కరోన్తో ఉప్పజ్జతి, అబ్యాపాదవితక్కో బ్యాపాదవితక్కస్స, అవిహింసావితక్కో విహింసావితక్కస్స. నేక్ఖమ్మవితక్కో చ కామవితక్కస్స పచ్చనీకో హుత్వా ఉప్పజ్జతి, అబ్యాపాదఅవిహింసావితక్కా బ్యాపాదవిహింసావితక్కానం.

    Sammāsaṅkappaniddese kāmato nissaṭoti nekkhammasaṅkappo. Byāpādato nissaṭoti abyāpādasaṅkappo. Vihiṃsāya nissaṭoti avihiṃsāsaṅkappo. Tattha nekkhammavitakko kāmavitakkassa padaghātaṃ padacchedaṃ karonto uppajjati, abyāpādavitakko byāpādavitakkassa, avihiṃsāvitakko vihiṃsāvitakkassa. Nekkhammavitakko ca kāmavitakkassa paccanīko hutvā uppajjati, abyāpādaavihiṃsāvitakkā byāpādavihiṃsāvitakkānaṃ.

    తత్థ యోగావచరో కామవితక్కస్స పదఘాతనత్థం కామవితక్కం వా సమ్మసతి అఞ్ఞం వా పన కిఞ్చి సఙ్ఖారం. అథస్స విపస్సనాక్ఖణే విపస్సనాసమ్పయుత్తో సఙ్కప్పో తదఙ్గవసేన కామవితక్కస్స పదఘాతం పదచ్ఛేదం కరోన్తో ఉప్పజ్జతి, విపస్సనం ఉస్సుక్కాపేత్వా మగ్గం పాపేతి. అథస్స మగ్గక్ఖణే మగ్గసమ్పయుత్తో సఙ్కప్పో సముచ్ఛేదవసేన కామవితక్కస్స పదఘాతం పదచ్ఛేదం కరోన్తో ఉప్పజ్జతి; బ్యాపాదవితక్కస్సాపి పదఘాతనత్థం బ్యాపాదవితక్కం వా అఞ్ఞం వా సఙ్ఖారం సమ్మసతి; విహింసావితక్కస్స పదఘాతనత్థం విహింసావితక్కం వా అఞ్ఞం వా సఙ్ఖారం సమ్మసతి. అథస్స విపస్సనాక్ఖణేతి సబ్బం పురిమనయేనేవ యోజేతబ్బం.

    Tattha yogāvacaro kāmavitakkassa padaghātanatthaṃ kāmavitakkaṃ vā sammasati aññaṃ vā pana kiñci saṅkhāraṃ. Athassa vipassanākkhaṇe vipassanāsampayutto saṅkappo tadaṅgavasena kāmavitakkassa padaghātaṃ padacchedaṃ karonto uppajjati, vipassanaṃ ussukkāpetvā maggaṃ pāpeti. Athassa maggakkhaṇe maggasampayutto saṅkappo samucchedavasena kāmavitakkassa padaghātaṃ padacchedaṃ karonto uppajjati; byāpādavitakkassāpi padaghātanatthaṃ byāpādavitakkaṃ vā aññaṃ vā saṅkhāraṃ sammasati; vihiṃsāvitakkassa padaghātanatthaṃ vihiṃsāvitakkaṃ vā aññaṃ vā saṅkhāraṃ sammasati. Athassa vipassanākkhaṇeti sabbaṃ purimanayeneva yojetabbaṃ.

    కామవితక్కాదీనం పన తిణ్ణం పాళియం విభత్తేసు అట్ఠతింసారమ్మణేసు ఏకకమ్మట్ఠానమ్పి అపచ్చనీకం నామ నత్థి. ఏకన్తతో పన కామవితక్కస్స తావ అసుభేసు పఠమజ్ఝానమేవ పచ్చనీకం, బ్యాపాదవితక్కస్స మేత్తాయ తికచతుక్కజ్ఝానాని, విహింసావితక్కస్స కరుణాయ తికచతుక్కజ్ఝానాని. తస్మా అసుభే పరికమ్మం కత్వా ఝానం సమాపన్నస్స సమాపత్తిక్ఖణే ఝానసమ్పయుత్తో సఙ్కప్పో విక్ఖమ్భనవసేన కామవితక్కస్స పచ్చనీకో హుత్వా ఉప్పజ్జతి. ఝానం పాదకం కత్వా విపస్సనం పట్ఠపేన్తస్స విపస్సనాక్ఖణే విపస్సనాసమ్పయుత్తో సఙ్కప్పో తదఙ్గవసేన కామవితక్కస్స పచ్చనీకో హుత్వా ఉప్పజ్జతి. విపస్సనం ఉస్సుక్కాపేత్వా మగ్గం పాపేన్తస్స మగ్గక్ఖణే మగ్గసమ్పయుత్తో సఙ్కప్పో సముచ్ఛేదవసేన కామవితక్కస్స పచ్చనీకో హుత్వా ఉప్పజ్జతి. ఏవం ఉప్పన్నో నేక్ఖమ్మసఙ్కప్పోతి వుచ్చతీతి వేదితబ్బో.

    Kāmavitakkādīnaṃ pana tiṇṇaṃ pāḷiyaṃ vibhattesu aṭṭhatiṃsārammaṇesu ekakammaṭṭhānampi apaccanīkaṃ nāma natthi. Ekantato pana kāmavitakkassa tāva asubhesu paṭhamajjhānameva paccanīkaṃ, byāpādavitakkassa mettāya tikacatukkajjhānāni, vihiṃsāvitakkassa karuṇāya tikacatukkajjhānāni. Tasmā asubhe parikammaṃ katvā jhānaṃ samāpannassa samāpattikkhaṇe jhānasampayutto saṅkappo vikkhambhanavasena kāmavitakkassa paccanīko hutvā uppajjati. Jhānaṃ pādakaṃ katvā vipassanaṃ paṭṭhapentassa vipassanākkhaṇe vipassanāsampayutto saṅkappo tadaṅgavasena kāmavitakkassa paccanīko hutvā uppajjati. Vipassanaṃ ussukkāpetvā maggaṃ pāpentassa maggakkhaṇe maggasampayutto saṅkappo samucchedavasena kāmavitakkassa paccanīko hutvā uppajjati. Evaṃ uppanno nekkhammasaṅkappoti vuccatīti veditabbo.

    మేత్తాయ పన పరికమ్మం కత్వా, కరుణాయ పరికమ్మం కత్వా ఝానం సమాపజ్జతీతి సబ్బం పురిమనయేనేవ యోజేతబ్బం. ఏవం ఉప్పన్నో అబ్యాపాదసఙ్కప్పోతి వుచ్చతి, అవిహింసాసఙ్కప్పోతి చ వుచ్చతీతి వేదితబ్బో. ఏవమేతే నేక్ఖమ్మసఙ్కప్పాదయో విపస్సనాఝానవసేన ఉప్పత్తీనం నానత్తా పుబ్బభాగే నానా; మగ్గక్ఖణే పన ఇమేసు తీసు ఠానేసు ఉప్పన్నస్స అకుసలసఙ్కప్పస్స పదచ్ఛేదతో అనుప్పత్తిసాధనవసేన మగ్గఙ్గం పూరయమానో ఏకోవ కుసలసఙ్కప్పో ఉప్పజ్జతి. అయం సమ్మాసఙ్కప్పో నామ.

    Mettāya pana parikammaṃ katvā, karuṇāya parikammaṃ katvā jhānaṃ samāpajjatīti sabbaṃ purimanayeneva yojetabbaṃ. Evaṃ uppanno abyāpādasaṅkappoti vuccati, avihiṃsāsaṅkappoti ca vuccatīti veditabbo. Evamete nekkhammasaṅkappādayo vipassanājhānavasena uppattīnaṃ nānattā pubbabhāge nānā; maggakkhaṇe pana imesu tīsu ṭhānesu uppannassa akusalasaṅkappassa padacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamāno ekova kusalasaṅkappo uppajjati. Ayaṃ sammāsaṅkappo nāma.

    సమ్మావాచానిద్దేసేపి యస్మా అఞ్ఞేనేవ చిత్తేన ముసావాదా విరమతి, అఞ్ఞేనఞ్ఞేన పిసుణవాచాదీహి, తస్మా చతస్సోపేతా వేరమణియో పుబ్బభాగే నానా; మగ్గక్ఖణే పన మిచ్ఛావాచాసఙ్ఖాతాయ చతుబ్బిధాయ అకుసలదుస్సీల్యచేతనాయ పదచ్ఛేదతో అనుప్పత్తిసాధనవసేన మగ్గఙ్గం పూరయమానా ఏకావ సమ్మావాచాసఙ్ఖాతా కుసలవేరమణీ ఉప్పజ్జతి. అయం సమ్మావాచా నామ.

    Sammāvācāniddesepi yasmā aññeneva cittena musāvādā viramati, aññenaññena pisuṇavācādīhi, tasmā catassopetā veramaṇiyo pubbabhāge nānā; maggakkhaṇe pana micchāvācāsaṅkhātāya catubbidhāya akusaladussīlyacetanāya padacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva sammāvācāsaṅkhātā kusalaveramaṇī uppajjati. Ayaṃ sammāvācā nāma.

    సమ్మాకమ్మన్తనిద్దేసేపి యస్మా అఞ్ఞేనేవ చిత్తేన పాణాతిపాతా విరమతి, అఞ్ఞేన అదిన్నాదానా, అఞ్ఞేన కామేసుమిచ్ఛాచారా, తస్మా తిస్సోపేతా వేరమణియో పుబ్బభాగే నానా; మగ్గక్ఖణే పన మిచ్ఛాకమ్మన్తసఙ్ఖాతాయ తివిధాయ అకుసలదుస్సీల్యచేతనాయ పదచ్ఛేదతో అనుప్పత్తిసాధనవసేన మగ్గఙ్గం పూరయమానా ఏకావ సమ్మాకమ్మన్తసఙ్ఖాతా అకుసలవేరమణీ ఉప్పజ్జతి. అయం సమ్మాకమ్మన్తో నామ.

    Sammākammantaniddesepi yasmā aññeneva cittena pāṇātipātā viramati, aññena adinnādānā, aññena kāmesumicchācārā, tasmā tissopetā veramaṇiyo pubbabhāge nānā; maggakkhaṇe pana micchākammantasaṅkhātāya tividhāya akusaladussīlyacetanāya padacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva sammākammantasaṅkhātā akusalaveramaṇī uppajjati. Ayaṃ sammākammanto nāma.

    సమ్మాఆజీవనిద్దేసే ఇధాతి ఇమస్మిం సాసనే. అరియసావకోతి అరియస్స బుద్ధస్స సావకో. మిచ్ఛాఆజీవం పహాయాతి పాపకం ఆజీవం పజహిత్వా. సమ్మాఆజీవేనాతి బుద్ధపసత్థేన కుసలఆజీవేన. జీవికం కప్పేతీతి జీవితప్పవత్తిం పవత్తేతి. ఇధాపి యస్మా అఞ్ఞేనేవ చిత్తేన కాయద్వారవీతిక్కమా విరమతి; అఞ్ఞేన వచీద్వారవీతిక్కమా, తస్మా పుబ్బభాగే నానాక్ఖణేసు ఉప్పజ్జతి; మగ్గక్ఖణే పన ద్వీసు ద్వారేసు సత్తన్నం కమ్మపథానం వసేన ఉప్పన్నాయ మిచ్ఛాఆజీవదుస్సీల్యచేతనాయ పదచ్ఛేదతో అనుప్పత్తిసాధనవసేన మగ్గఙ్గం పూరయమానా ఏకావ సమ్మాఆజీవసఙ్ఖాతా కుసలవేరమణీ ఉప్పజ్జతి. అయం సమ్మాఆజీవో నామ.

    Sammāājīvaniddese idhāti imasmiṃ sāsane. Ariyasāvakoti ariyassa buddhassa sāvako. Micchāājīvaṃ pahāyāti pāpakaṃ ājīvaṃ pajahitvā. Sammāājīvenāti buddhapasatthena kusalaājīvena. Jīvikaṃ kappetīti jīvitappavattiṃ pavatteti. Idhāpi yasmā aññeneva cittena kāyadvāravītikkamā viramati; aññena vacīdvāravītikkamā, tasmā pubbabhāge nānākkhaṇesu uppajjati; maggakkhaṇe pana dvīsu dvāresu sattannaṃ kammapathānaṃ vasena uppannāya micchāājīvadussīlyacetanāya padacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva sammāājīvasaṅkhātā kusalaveramaṇī uppajjati. Ayaṃ sammāājīvo nāma.

    సమ్మావాయామనిద్దేసో సమ్మప్పధానవిభఙ్గే అనుపదవణ్ణనావసేన ఆవిభవిస్సతి. అయం పన పుబ్బభాగే నానాచిత్తేసు లభతి. అఞ్ఞేనేవ హి చిత్తేన అనుప్పన్నానం పాపకానం అకుసలానం ధమ్మానం అనుప్పాదాయ వాయామం కరోతి, అఞ్ఞేన ఉప్పన్నానం పహానాయ; అఞ్ఞేనేవ చ అనుప్పన్నానం కుసలానం ధమ్మానం ఉప్పాదాయ, అఞ్ఞేన ఉప్పన్నానం ఠితియా; మగ్గక్ఖణే పన ఏకచిత్తేయేవ లబ్భతి. ఏకమేవ హి మగ్గసమ్పయుత్తం వీరియం చతుకిచ్చసాధనట్ఠేన చత్తారి నామాని లబ్భతి.

    Sammāvāyāmaniddeso sammappadhānavibhaṅge anupadavaṇṇanāvasena āvibhavissati. Ayaṃ pana pubbabhāge nānācittesu labhati. Aññeneva hi cittena anuppannānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ anuppādāya vāyāmaṃ karoti, aññena uppannānaṃ pahānāya; aññeneva ca anuppannānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ uppādāya, aññena uppannānaṃ ṭhitiyā; maggakkhaṇe pana ekacitteyeva labbhati. Ekameva hi maggasampayuttaṃ vīriyaṃ catukiccasādhanaṭṭhena cattāri nāmāni labbhati.

    సమ్మాసతినిద్దేసోపి సతిపట్ఠానవిభఙ్గే అనుపదవణ్ణనావసేన ఆవిభవిస్సతి. అయమ్పి చ పుబ్బభాగే నానాచిత్తేసు లబ్భతి. అఞ్ఞేనేవ హి చిత్తేన కాయం పరిగ్గణ్హాతి, అఞ్ఞేనఞ్ఞేన వేదనాదీని; మగ్గక్ఖణే పన ఏకచిత్తేయేవ లబ్భతి. ఏకాయేవ హి మగ్గసమ్పయుత్తా సతి చతుకిచ్చసాధనట్ఠేన చత్తారి నామాని లభతి.

    Sammāsatiniddesopi satipaṭṭhānavibhaṅge anupadavaṇṇanāvasena āvibhavissati. Ayampi ca pubbabhāge nānācittesu labbhati. Aññeneva hi cittena kāyaṃ pariggaṇhāti, aññenaññena vedanādīni; maggakkhaṇe pana ekacitteyeva labbhati. Ekāyeva hi maggasampayuttā sati catukiccasādhanaṭṭhena cattāri nāmāni labhati.

    సమ్మాసమాధినిద్దేసే చత్తారి ఝానాని పుబ్బభాగేపి నానా, మగ్గక్ఖణేపి. పుబ్బభాగే సమాపత్తివసేన నానా, మగ్గక్ఖణే నానామగ్గవసేన. ఏకస్స హి పఠమమగ్గో పఠమజ్ఝానికో హోతి, దుతియమగ్గాదయోపి పఠమజ్ఝానికా, దుతియాదీసు అఞ్ఞతరజ్ఝానికా వా. ఏకస్స పఠమమగ్గో దుతియాదీనం అఞ్ఞతరజ్ఝానికో హోతి, దుతియాదయోపి దుతియాదీనం అఞ్ఞతరజ్ఝానికా వా పఠమజ్ఝానికా వా. ఏవం చత్తారోపి మగ్గా ఝానవసేన సదిసా వా అసదిసా వా ఏకచ్చసదిసా వా హోన్తి.

    Sammāsamādhiniddese cattāri jhānāni pubbabhāgepi nānā, maggakkhaṇepi. Pubbabhāge samāpattivasena nānā, maggakkhaṇe nānāmaggavasena. Ekassa hi paṭhamamaggo paṭhamajjhāniko hoti, dutiyamaggādayopi paṭhamajjhānikā, dutiyādīsu aññatarajjhānikā vā. Ekassa paṭhamamaggo dutiyādīnaṃ aññatarajjhāniko hoti, dutiyādayopi dutiyādīnaṃ aññatarajjhānikā vā paṭhamajjhānikā vā. Evaṃ cattāropi maggā jhānavasena sadisā vā asadisā vā ekaccasadisā vā honti.

    అయం పనస్స విసేసో పాదకజ్ఝాననియామేన హోతి. పాదకజ్ఝాననియామేన తావ పఠమజ్ఝానలాభినో పఠమజ్ఝానా వుట్ఠాయ విపస్సన్తస్స ఉప్పన్నమగ్గో పఠమజ్ఝానికో హోతి; మగ్గఙ్గబోజ్ఝఙ్గాని పనేత్థ పరిపుణ్ణానేవ హోన్తి. దుతియజ్ఝానతో ఉట్ఠాయ విపస్సన్తస్స ఉప్పన్నో మగ్గో దుతియజ్ఝానికో హోతి; మగ్గఙ్గాని పనేత్థ సత్త హోన్తి. తతియజ్ఝానతో ఉట్ఠాయ విపస్సన్తస్స ఉప్పన్నో మగ్గో తతియజ్ఝానికో హోతి; మగ్గఙ్గాని పనేత్థ సత్త, బోజ్ఝఙ్గాని ఛ హోన్తి. ఏస నయో చతుత్థజ్ఝానతో పట్ఠాయ యావ నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనా.

    Ayaṃ panassa viseso pādakajjhānaniyāmena hoti. Pādakajjhānaniyāmena tāva paṭhamajjhānalābhino paṭhamajjhānā vuṭṭhāya vipassantassa uppannamaggo paṭhamajjhāniko hoti; maggaṅgabojjhaṅgāni panettha paripuṇṇāneva honti. Dutiyajjhānato uṭṭhāya vipassantassa uppanno maggo dutiyajjhāniko hoti; maggaṅgāni panettha satta honti. Tatiyajjhānato uṭṭhāya vipassantassa uppanno maggo tatiyajjhāniko hoti; maggaṅgāni panettha satta, bojjhaṅgāni cha honti. Esa nayo catutthajjhānato paṭṭhāya yāva nevasaññānāsaññāyatanā.

    ఆరుప్పే చతుక్కపఞ్చకజ్ఝానం ఉప్పజ్జతి. తఞ్చ ఖో లోకుత్తరం నో లోకియన్తి వుత్తం. ఏత్థ కథన్తి? ఏత్థాపి పఠమజ్ఝానాదీసు యతో ఉట్ఠాయ సోతాపత్తిమగ్గం పటిలభిత్వా ఆరుప్పసమాపత్తిం భావేత్వా యో ఆరుప్పే ఉప్పన్నో, తంఝానికావ తస్స తత్థ తయో మగ్గా ఉప్పజ్జన్తి . ఏవం పాదకజ్ఝానమేవ నియామేతి. కేచి పన థేరా ‘‘విపస్సనాయ ఆరమ్మణభూతా ఖన్ధా నియామేన్తీ’’తి వదన్తి. కేచి ‘‘పుగ్గలజ్ఝాసయో నియామేతీ’’తి వదన్తి. కేచి ‘‘వుట్ఠానగామినీవిపస్సనా నియామేతీ’’తి వదన్తి. తేసం వాదవినిచ్ఛయో హేట్ఠా చిత్తుప్పాదకణ్డే లోకుత్తరపదభాజనీయవణ్ణనాయం (ధ॰ స॰ అట్ఠ॰ ౩౫౦) వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో. అయం వుచ్చతి సమ్మాసమాధీతి యా ఇమేసు చతూసు ఝానేసు ఏకగ్గతా, అయం పుబ్బభాగే లోకియో, అపరభాగే లోకుత్తరో సమ్మాసమాధి నామ వుచ్చతీతి. ఏవం లోకియలోకుత్తరవసేన భగవా మగ్గసచ్చం దేసేసి.

    Āruppe catukkapañcakajjhānaṃ uppajjati. Tañca kho lokuttaraṃ no lokiyanti vuttaṃ. Ettha kathanti? Etthāpi paṭhamajjhānādīsu yato uṭṭhāya sotāpattimaggaṃ paṭilabhitvā āruppasamāpattiṃ bhāvetvā yo āruppe uppanno, taṃjhānikāva tassa tattha tayo maggā uppajjanti . Evaṃ pādakajjhānameva niyāmeti. Keci pana therā ‘‘vipassanāya ārammaṇabhūtā khandhā niyāmentī’’ti vadanti. Keci ‘‘puggalajjhāsayo niyāmetī’’ti vadanti. Keci ‘‘vuṭṭhānagāminīvipassanā niyāmetī’’ti vadanti. Tesaṃ vādavinicchayo heṭṭhā cittuppādakaṇḍe lokuttarapadabhājanīyavaṇṇanāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 350) vuttanayeneva veditabbo. Ayaṃ vuccati sammāsamādhīti yā imesu catūsu jhānesu ekaggatā, ayaṃ pubbabhāge lokiyo, aparabhāge lokuttaro sammāsamādhi nāma vuccatīti. Evaṃ lokiyalokuttaravasena bhagavā maggasaccaṃ desesi.

    తత్థ లోకియమగ్గే సబ్బానేవ మగ్గఙ్గాని యథానురూపం ఛసు ఆరమ్మణేసు అఞ్ఞతరారమ్మణాని హోన్తి. లోకుత్తరమగ్గే పన చతుసచ్చపటివేధాయ పవత్తస్స అరియస్స నిబ్బానారమ్మణం అవిజ్జానుసయసముగ్ఘాతకం పఞ్ఞాచక్ఖు సమ్మాదిట్ఠి. తథా సమ్పన్నదిట్ఠిస్స తంసమ్పయుత్తం తివిధమిచ్ఛాసఙ్కప్పసముగ్ఘాతకం చేతసో నిబ్బానపదాభినిరోపనం సమ్మాసఙ్కప్పో. తథా పస్సన్తస్స వితక్కేన్తస్స చ తంసమ్పయుత్తావ చతుబ్బిధవచీదుచ్చరితసముగ్ఘాతికాయ మిచ్ఛావాచాయ విరతి సమ్మావాచా. తథా విరమన్తస్స తంసమ్పయుత్తావ మిచ్ఛాకమ్మన్తసముచ్ఛేదికా తివిధకాయదుచ్చరితవిరతి సమ్మాకమ్మన్తో. తేసంయేవ సమ్మావాచాకమ్మన్తానం వోదానభూతా తంసమ్పయుత్తావ కుహనాదిసముచ్ఛేదికా మిచ్ఛాఆజీవవిరతి సమ్మాఆజీవో. ఇమిస్సా సమ్మావాచాకమ్మన్తాజీవసంఖాతాయ సీలభూమియం పతిట్ఠమానస్స తదనురూపో తంసమ్పయుత్తోవ కోసజ్జసముచ్ఛేదకో అనుప్పన్నుప్పన్నానం అకుసలకుసలానం అనుప్పాదపహానుప్పాదట్ఠితిసాధకో చ వీరియారమ్భో సమ్మావాయామో. ఏవం వాయమన్తస్స తంసమ్పయుత్తోవ మిచ్ఛాసతివినిద్ధుననకో కాయాదీసు కాయానుపస్సనాదిసాధకో చ చేతసో అసమ్మోసో సమ్మాసతి. ఇతి అనుత్తరాయ సతియా సువిహితచిత్తారక్ఖస్స తంసమ్పయుత్తావ మిచ్ఛాసమాధిసముగ్ఘాతికా చిత్తేకగ్గతా సమ్మాసమాధీతి. ఏస లోకుత్తరో అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో యో సహ లోకియేన మగ్గేన దుక్ఖనిరోధగామినీ పటిపదాతి సఙ్ఖం గతో.

    Tattha lokiyamagge sabbāneva maggaṅgāni yathānurūpaṃ chasu ārammaṇesu aññatarārammaṇāni honti. Lokuttaramagge pana catusaccapaṭivedhāya pavattassa ariyassa nibbānārammaṇaṃ avijjānusayasamugghātakaṃ paññācakkhu sammādiṭṭhi. Tathā sampannadiṭṭhissa taṃsampayuttaṃ tividhamicchāsaṅkappasamugghātakaṃ cetaso nibbānapadābhiniropanaṃ sammāsaṅkappo. Tathā passantassa vitakkentassa ca taṃsampayuttāva catubbidhavacīduccaritasamugghātikāya micchāvācāya virati sammāvācā. Tathā viramantassa taṃsampayuttāva micchākammantasamucchedikā tividhakāyaduccaritavirati sammākammanto. Tesaṃyeva sammāvācākammantānaṃ vodānabhūtā taṃsampayuttāva kuhanādisamucchedikā micchāājīvavirati sammāājīvo. Imissā sammāvācākammantājīvasaṃkhātāya sīlabhūmiyaṃ patiṭṭhamānassa tadanurūpo taṃsampayuttova kosajjasamucchedako anuppannuppannānaṃ akusalakusalānaṃ anuppādapahānuppādaṭṭhitisādhako ca vīriyārambho sammāvāyāmo. Evaṃ vāyamantassa taṃsampayuttova micchāsativiniddhunanako kāyādīsu kāyānupassanādisādhako ca cetaso asammoso sammāsati. Iti anuttarāya satiyā suvihitacittārakkhassa taṃsampayuttāva micchāsamādhisamugghātikā cittekaggatā sammāsamādhīti. Esa lokuttaro ariyo aṭṭhaṅgiko maggo yo saha lokiyena maggena dukkhanirodhagāminī paṭipadāti saṅkhaṃ gato.

    సో ఖో పనేస మగ్గో సమ్మాదిట్ఠిసఙ్కప్పానం విజ్జాయ, సేసధమ్మానం చరణేన సఙ్గహితత్తా విజ్జా చేవ చరణఞ్చ. తథా తేసం ద్విన్నం విపస్సనాయానేన, ఇతరేసం సమథయానేన సఙ్గహితత్తా సమథో చేవ విపస్సనా చ. తేసం వా ద్విన్నం పఞ్ఞాక్ఖన్ధేన, తదనన్తరానం తిణ్ణం సీలక్ఖన్ధేన, అవసేసానం సమాధిక్ఖన్ధేన అధిపఞ్ఞాఅధిసీలఅధిచిత్తసిక్ఖాహి చ సఙ్గహితత్తా ఖన్ధత్తయఞ్చేవ సిక్ఖాత్తయఞ్చ హోతి; యేన సమన్నాగతో అరియసావకో దస్సనసమత్థేహి చక్ఖూహి గమనసమత్థేహి చ పాదేహి సమన్నాగతో అద్ధికో వియ విజ్జాచరణసమ్పన్నో హుత్వా విపస్సనాయానేన కామసుఖల్లికానుయోగం, సమథయానేన అత్తకిలమథానుయోగన్తి అన్తద్వయం పరివజ్జేత్వా మజ్ఝిమపటిపదం పటిపన్నో పఞ్ఞాక్ఖన్ధేన మోహక్ఖన్ధం, సీలక్ఖన్ధేన దోసక్ఖన్ధం, సమాధిక్ఖన్ధేన చ లోభక్ఖన్ధం పదాలేన్తో అధిపఞ్ఞాసిక్ఖాయ పఞ్ఞాసమ్పదం, అధిసీలసిక్ఖాయ సీలసమ్పదం, అధిచిత్తసిక్ఖాయ సమాధిసమ్పదన్తి తిస్సో సమ్పత్తియో పత్వా అమతం నిబ్బానం సచ్ఛికరోతి, ఆదిమజ్ఝపరియోసానకల్యాణం సత్తతింసబోధిపక్ఖియధమ్మరతనవిచిత్తం సమ్మత్తనియామసఙ్ఖాతం అరియభూమిఞ్చ ఓక్కన్తో హోతీతి.

    So kho panesa maggo sammādiṭṭhisaṅkappānaṃ vijjāya, sesadhammānaṃ caraṇena saṅgahitattā vijjā ceva caraṇañca. Tathā tesaṃ dvinnaṃ vipassanāyānena, itaresaṃ samathayānena saṅgahitattā samatho ceva vipassanā ca. Tesaṃ vā dvinnaṃ paññākkhandhena, tadanantarānaṃ tiṇṇaṃ sīlakkhandhena, avasesānaṃ samādhikkhandhena adhipaññāadhisīlaadhicittasikkhāhi ca saṅgahitattā khandhattayañceva sikkhāttayañca hoti; yena samannāgato ariyasāvako dassanasamatthehi cakkhūhi gamanasamatthehi ca pādehi samannāgato addhiko viya vijjācaraṇasampanno hutvā vipassanāyānena kāmasukhallikānuyogaṃ, samathayānena attakilamathānuyoganti antadvayaṃ parivajjetvā majjhimapaṭipadaṃ paṭipanno paññākkhandhena mohakkhandhaṃ, sīlakkhandhena dosakkhandhaṃ, samādhikkhandhena ca lobhakkhandhaṃ padālento adhipaññāsikkhāya paññāsampadaṃ, adhisīlasikkhāya sīlasampadaṃ, adhicittasikkhāya samādhisampadanti tisso sampattiyo patvā amataṃ nibbānaṃ sacchikaroti, ādimajjhapariyosānakalyāṇaṃ sattatiṃsabodhipakkhiyadhammaratanavicittaṃ sammattaniyāmasaṅkhātaṃ ariyabhūmiñca okkanto hotīti.

    సుత్తన్తభాజనీయవణ్ణనా.

    Suttantabhājanīyavaṇṇanā.







    Related texts:



    తిపిటక (మూల) • Tipiṭaka (Mūla) / అభిధమ్మపిటక • Abhidhammapiṭaka / విభఙ్గపాళి • Vibhaṅgapāḷi / ౪. సచ్చవిభఙ్గో • 4. Saccavibhaṅgo

    టీకా • Tīkā / అభిధమ్మపిటక (టీకా) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / విభఙ్గ-మూలటీకా • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / ౪. సచ్చవిభఙ్గో • 4. Saccavibhaṅgo

    టీకా • Tīkā / అభిధమ్మపిటక (టీకా) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / విభఙ్గ-అనుటీకా • Vibhaṅga-anuṭīkā / ౪. సచ్చవిభఙ్గో • 4. Saccavibhaṅgo


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact