Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / សម្មោហវិនោទនី-អដ្ឋកថា • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā

    ៤. សច្ចវិភង្គោ

    4. Saccavibhaṅgo

    ១. សុត្តន្តភាជនីយវណ្ណនា

    1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā

    ១៨៩. ឥទានិ តទនន្តរេ សច្ចវិភង្គេ ចត្តារីតិ គណនបរិច្ឆេទោ។ អរិយសច្ចានីតិ បរិច្ឆិន្នធម្មនិទស្សនំ។ ទុក្ខំ អរិយសច្ចន្តិអាទិម្ហិ បន ឧទ្ទេសវារេ –

    189. Idāni tadanantare saccavibhaṅge cattārīti gaṇanaparicchedo. Ariyasaccānīti paricchinnadhammanidassanaṃ. Dukkhaṃ ariyasaccantiādimhi pana uddesavāre –

    វិភាគតោ និព្ពចន-លក្ខណាទិប្បភេទតោ;

    Vibhāgato nibbacana-lakkhaṇādippabhedato;

    អត្ថត្ថុទ្ធារតោ ចេវ, អនូនាធិកតោ តថា។

    Atthatthuddhārato ceva, anūnādhikato tathā.

    កមតោ អរិយសច្ចេសុ, យំ ញាណំ តស្ស កិច្ចតោ;

    Kamato ariyasaccesu, yaṃ ñāṇaṃ tassa kiccato;

    អន្តោគធានំ បភេទោ, ឧបមាតោ ចតុក្កតោ។

    Antogadhānaṃ pabhedo, upamāto catukkato.

    សុញ្ញតេកវិធាទីហិ, សភាគវិសភាគតោ;

    Suññatekavidhādīhi, sabhāgavisabhāgato;

    វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ, វិញ្ញុនា សាសនក្កមេ។

    Vinicchayo veditabbo, viññunā sāsanakkame.

    តត្ថ ‘វិភាគតោ’តិ ទុក្ខាទីនញ្ហិ ចត្តារោ ចត្តារោ អត្ថា វិភត្តា តថា អវិតថា អនញ្ញថា, យេ ទុក្ខាទីនិ អភិសមេន្តេហិ អភិសមេតព្ពា។ យថាហ, ‘‘ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋោ, សង្ខតដ្ឋោ, សន្តាបដ្ឋោ, វិបរិណាមដ្ឋោ – ឥមេ ចត្តារោ ទុក្ខស្ស ទុក្ខដ្ឋា តថា អវិតថា អនញ្ញថា។ សមុទយស្ស អាយូហនដ្ឋោ, និទានដ្ឋោ, សំយោគដ្ឋោ, បលិពោធដ្ឋោ…បេ.… និរោធស្ស និស្សរណដ្ឋោ, វិវេកដ្ឋោ, អសង្ខតដ្ឋោ, អមតដ្ឋោ…បេ.… មគ្គស្ស និយ្យានដ្ឋោ, ហេត្វដ្ឋោ, ទស្សនដ្ឋោ, អាធិបតេយ្យដ្ឋោ – ឥមេ ចត្តារោ មគ្គស្ស មគ្គដ្ឋា តថា អវិតថា អនញ្ញថា’’តិ (បដិ. ម. ២.៨)។ តថា ‘‘ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋោ, សង្ខតដ្ឋោ, សន្តាបដ្ឋោ, វិបរិនាមដ្ឋោ, អភិសមយដ្ឋោ’’តិ (បដិ. ម. ២.១១) ឯវមាទិ។ ឥតិ ឯវំ វិភត្តានំ ចតុន្នំ ចតុន្នំ អត្ថានំ វសេន ទុក្ខាទីនិ វេទិតព្ពានីតិ។ អយំ តាវេត្ថ វិភាគតោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។

    Tattha ‘vibhāgato’ti dukkhādīnañhi cattāro cattāro atthā vibhattā tathā avitathā anaññathā, ye dukkhādīni abhisamentehi abhisametabbā. Yathāha, ‘‘dukkhassa pīḷanaṭṭho, saṅkhataṭṭho, santāpaṭṭho, vipariṇāmaṭṭho – ime cattāro dukkhassa dukkhaṭṭhā tathā avitathā anaññathā. Samudayassa āyūhanaṭṭho, nidānaṭṭho, saṃyogaṭṭho, palibodhaṭṭho…pe… nirodhassa nissaraṇaṭṭho, vivekaṭṭho, asaṅkhataṭṭho, amataṭṭho…pe… maggassa niyyānaṭṭho, hetvaṭṭho, dassanaṭṭho, ādhipateyyaṭṭho – ime cattāro maggassa maggaṭṭhā tathā avitathā anaññathā’’ti (paṭi. ma. 2.8). Tathā ‘‘dukkhassa pīḷanaṭṭho, saṅkhataṭṭho, santāpaṭṭho, viparināmaṭṭho, abhisamayaṭṭho’’ti (paṭi. ma. 2.11) evamādi. Iti evaṃ vibhattānaṃ catunnaṃ catunnaṃ atthānaṃ vasena dukkhādīni veditabbānīti. Ayaṃ tāvettha vibhāgato vinicchayo veditabbo.

    ‘និព្ពចនលក្ខណាទិប្បភេទតោ’តិ ឯត្ថ បន ‘និព្ពចនតោ’ តាវ ឥធ ‘ទុ’ឥតិ អយំ សទ្ទោ កុច្ឆិតេ ទិស្សតិ; កុច្ឆិតញ្ហិ បុត្តំ ទុបុត្តោតិ វទន្តិ។ ‘ខំ’សទ្ទោ បន តុច្ឆេ; តុច្ឆញ្ហិ អាកាសំ ខន្តិ វុច្ចតិ។ ឥទញ្ច បឋមសច្ចំ កុច្ឆិតំ អនេកឧបទ្ទវាធិដ្ឋានតោ, តុច្ឆំ ពាលជនបរិកប្បិតធុវសុភសុខត្តភាវវិរហិតតោ។ តស្មា កុច្ឆិតត្តា តុច្ឆត្តា ច ទុក្ខន្តិ វុច្ចតិ។ ‘សំ’ឥតិ ច អយំ សទ្ទោ ‘‘សមាគមោ សមេត’’ន្តិអាទីសុ (វិភ. ១៩៩; ទី. និ. ២.៣៩៦) សំយោគំ ទីបេតិ; ‘ឧ’ឥតិ អយំ សទ្ទោ ‘‘ឧប្បន្នំ ឧទិត’’ន្តិអាទីសុ (បារា. ១៧២; ចូឡនិ. ខគ្គវិសាណសុត្តនិទ្ទេស ១៤១) ឧប្បត្តិំ។ ‘អយ’សទ្ទោ បន ការណំ ទីបេតិ។ ឥទញ្ចាបិ ទុតិយសច្ចំ អវសេសបច្ចយសមាយោគេ សតិ ទុក្ខស្សុប្បត្តិការណំ។ ឥតិ ទុក្ខស្ស សំយោគេ ឧប្បត្តិការណត្តា ទុក្ខសមុទយន្តិ វុច្ចតិ។

    ‘Nibbacanalakkhaṇādippabhedato’ti ettha pana ‘nibbacanato’ tāva idha ‘du’iti ayaṃ saddo kucchite dissati; kucchitañhi puttaṃ duputtoti vadanti. ‘Khaṃ’saddo pana tucche; tucchañhi ākāsaṃ khanti vuccati. Idañca paṭhamasaccaṃ kucchitaṃ anekaupaddavādhiṭṭhānato, tucchaṃ bālajanaparikappitadhuvasubhasukhattabhāvavirahitato. Tasmā kucchitattā tucchattā ca dukkhanti vuccati. ‘Saṃ’iti ca ayaṃ saddo ‘‘samāgamo sameta’’ntiādīsu (vibha. 199; dī. ni. 2.396) saṃyogaṃ dīpeti; ‘u’iti ayaṃ saddo ‘‘uppannaṃ udita’’ntiādīsu (pārā. 172; cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 141) uppattiṃ. ‘Aya’saddo pana kāraṇaṃ dīpeti. Idañcāpi dutiyasaccaṃ avasesapaccayasamāyoge sati dukkhassuppattikāraṇaṃ. Iti dukkhassa saṃyoge uppattikāraṇattā dukkhasamudayanti vuccati.

    តតិយសច្ចំ បន យស្មា ‘និ’សទ្ទោ អភាវំ ‘រោធ’សទ្ទោ ច ចារកំ ទីបេតិ, តស្មា អភាវោ ឯត្ថ សំសារចារកសង្ខាតស្ស ទុក្ខរោធស្ស សព្ពគតិសុញ្ញត្តា, សមធិគតេ វា តស្មិំ សំសារចារកសង្ខាតស្ស ទុក្ខរោធស្ស អភាវោ ហោតិ តប្បដិបក្ខត្តាតិបិ ទុក្ខនិរោធន្តិ វុច្ចតិ, ទុក្ខស្ស វា អនុប្បាទនិរោធបច្ចយត្តា ទុក្ខនិរោធន្តិ។ ចតុត្ថសច្ចំ បន យស្មា ឯតំ ទុក្ខនិរោធំ គច្ឆតិ អារម្មណវសេន តទភិមុខីភូតត្តា, បដិបទា ច ហោតិ ទុក្ខនិរោធប្បត្តិយា, តស្មា ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទាតិ វុច្ចតិ។

    Tatiyasaccaṃ pana yasmā ‘ni’saddo abhāvaṃ ‘rodha’saddo ca cārakaṃ dīpeti, tasmā abhāvo ettha saṃsāracārakasaṅkhātassa dukkharodhassa sabbagatisuññattā, samadhigate vā tasmiṃ saṃsāracārakasaṅkhātassa dukkharodhassa abhāvo hoti tappaṭipakkhattātipi dukkhanirodhanti vuccati, dukkhassa vā anuppādanirodhapaccayattā dukkhanirodhanti. Catutthasaccaṃ pana yasmā etaṃ dukkhanirodhaṃ gacchati ārammaṇavasena tadabhimukhībhūtattā, paṭipadā ca hoti dukkhanirodhappattiyā, tasmā dukkhanirodhagāminī paṭipadāti vuccati.

    យស្មា បនេតានិ ពុទ្ធាទយោ អរិយា បដិវិជ្ឈន្តិ, តស្មា អរិយសច្ចានីតិ វុច្ចន្តិ។ យថាហ – ‘‘ចតារិមានិ, ភិក្ខវេ, អរិយសច្ចានិ (សំ. និ. ៥.១០៩៧)។ កតមានិ…បេ.… ឥមានិ ខោ, ភិក្ខវេ, ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ។ អរិយា ឥមានិ បដិវិជ្ឈន្តិ, តស្មា អរិយសច្ចានីតិ វុច្ចន្តី’’តិ។ អបិច អរិយស្ស សច្ចានីតិបិ អរិយសច្ចានិ។ យថាហ – ‘‘សទេវកេ, ភិក្ខវេ, លោកេ…បេ.… សទេវមនុស្សាយ តថាគតោ អរិយោ, តស្មា អរិយសច្ចានីតិ វុច្ចន្តី’’តិ។ អថ វា ឯតេសំ អភិសម្ពុទ្ធត្តា អរិយភាវសិទ្ធិតោបិ អរិយសច្ចានិ។ យថាហ – ‘‘ឥមេសំ ខោ, ភិក្ខវេ, ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ យថាភូតំ អភិសម្ពុទ្ធត្តា តថាគតោ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ ‘អរិយោ’តិ វុច្ចតី’’តិ។ អបិច ខោ បន អរិយានិ សច្ចានីតិបិ អរិយសច្ចានិ; អរិយានីតិ តថានិ អវិតថានិ អវិសំវាទកានីតិ អត្ថោ។ យថាហ – ‘‘ឥមានិ ខោ, ភិក្ខវេ, ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ, តស្មា អរិយសច្ចានីតិ វុច្ចន្តី’’តិ។ ឯវមេត្ថ និព្ពចនតោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។

    Yasmā panetāni buddhādayo ariyā paṭivijjhanti, tasmā ariyasaccānīti vuccanti. Yathāha – ‘‘catārimāni, bhikkhave, ariyasaccāni (saṃ. ni. 5.1097). Katamāni…pe… imāni kho, bhikkhave, cattāri ariyasaccāni. Ariyā imāni paṭivijjhanti, tasmā ariyasaccānīti vuccantī’’ti. Apica ariyassa saccānītipi ariyasaccāni. Yathāha – ‘‘sadevake, bhikkhave, loke…pe… sadevamanussāya tathāgato ariyo, tasmā ariyasaccānīti vuccantī’’ti. Atha vā etesaṃ abhisambuddhattā ariyabhāvasiddhitopi ariyasaccāni. Yathāha – ‘‘imesaṃ kho, bhikkhave, catunnaṃ ariyasaccānaṃ yathābhūtaṃ abhisambuddhattā tathāgato arahaṃ sammāsambuddho ‘ariyo’ti vuccatī’’ti. Apica kho pana ariyāni saccānītipi ariyasaccāni; ariyānīti tathāni avitathāni avisaṃvādakānīti attho. Yathāha – ‘‘imāni kho, bhikkhave, cattāri ariyasaccāni tathāni avitathāni anaññathāni, tasmā ariyasaccānīti vuccantī’’ti. Evamettha nibbacanato vinicchayo veditabbo.

    កថំ ‘លក្ខណាទិប្បភេទតោ’? ឯត្ថ ហិ ពាធនលក្ខណំ ទុក្ខសច្ចំ, សន្តាបនរសំ, បវត្តិបច្ចុបដ្ឋានំ។ បភវលក្ខណំ សមុទយសច្ចំ, អនុបច្ឆេទករណរសំ, បលិពោធបច្ចុបដ្ឋានំ។ សន្តិលក្ខណំ និរោធសច្ចំ, អច្ចុតិរសំ, អនិមិត្តបច្ចុបដ្ឋានំ ។ និយ្យានលក្ខណំ មគ្គសច្ចំ, កិលេសប្បហានករណរសំ, វុដ្ឋានបច្ចុបដ្ឋានំ។ អបិច បវត្តិបវត្តកនិវត្តិនិវត្តកលក្ខណានិ បដិបាដិយា។ តថា សង្ខតតណ្ហាអសង្ខតទស្សនលក្ខណានិ ចាតិ ឯវមេត្ថ ‘លក្ខណាទិប្បភេទតោ’ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។

    Kathaṃ ‘lakkhaṇādippabhedato’? Ettha hi bādhanalakkhaṇaṃ dukkhasaccaṃ, santāpanarasaṃ, pavattipaccupaṭṭhānaṃ. Pabhavalakkhaṇaṃ samudayasaccaṃ, anupacchedakaraṇarasaṃ, palibodhapaccupaṭṭhānaṃ. Santilakkhaṇaṃ nirodhasaccaṃ, accutirasaṃ, animittapaccupaṭṭhānaṃ . Niyyānalakkhaṇaṃ maggasaccaṃ, kilesappahānakaraṇarasaṃ, vuṭṭhānapaccupaṭṭhānaṃ. Apica pavattipavattakanivattinivattakalakkhaṇāni paṭipāṭiyā. Tathā saṅkhatataṇhāasaṅkhatadassanalakkhaṇāni cāti evamettha ‘lakkhaṇādippabhedato’ vinicchayo veditabbo.

    ‘អត្ថត្ថុទ្ធារតោ ចេវា’តិ ឯត្ថ បន អត្ថតោ តាវ កោ សច្ចដ្ឋោតិ ចេ? យោ បញ្ញាចក្ខុនា ឧបបរិក្ខមានានំ មាយាវ វិបរីតកោ, មរីចីវ វិសំវាទកោ, តិត្ថិយានំ អត្តាវ អនុបលព្ភសភាវោ ច ន ហោតិ; អថ ខោ ពាធនបភវសន្តិនិយ្យានប្បការេន តច្ឆាវិបរីតភូតភាវេន អរិយញាណស្ស គោចរោ ហោតិយេវ; ឯស អគ្គិលក្ខណំ វិយ, លោកបកតិ វិយ ច តច្ឆាវិបរីតភូតភាវោ សច្ចដ្ឋោតិ វេទិតព្ពោ។ យថាហ – ‘‘ឥទំ ទុក្ខន្តិ ខោ, ភិក្ខវេ, តថមេតំ អវិតថមេតំ អនញ្ញថមេត’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.១០៩០) វិត្ថារោ។ អបិច –

    ‘Atthatthuddhārato cevā’ti ettha pana atthato tāva ko saccaṭṭhoti ce? Yo paññācakkhunā upaparikkhamānānaṃ māyāva viparītako, marīcīva visaṃvādako, titthiyānaṃ attāva anupalabbhasabhāvo ca na hoti; atha kho bādhanapabhavasantiniyyānappakārena tacchāviparītabhūtabhāvena ariyañāṇassa gocaro hotiyeva; esa aggilakkhaṇaṃ viya, lokapakati viya ca tacchāviparītabhūtabhāvo saccaṭṭhoti veditabbo. Yathāha – ‘‘idaṃ dukkhanti kho, bhikkhave, tathametaṃ avitathametaṃ anaññathameta’’nti (saṃ. ni. 5.1090) vitthāro. Apica –

    នាពាធកំ យតោ ទុក្ខំ, ទុក្ខា អញ្ញំ ន ពាធកំ;

    Nābādhakaṃ yato dukkhaṃ, dukkhā aññaṃ na bādhakaṃ;

    ពាធកត្តនិយាមេន, តតោ សច្ចមិទំ មតំ។

    Bādhakattaniyāmena, tato saccamidaṃ mataṃ.

    តំ វិនា នាញ្ញតោ ទុក្ខំ, ន ហោតិ ន ច តំ តតោ;

    Taṃ vinā nāññato dukkhaṃ, na hoti na ca taṃ tato;

    ទុក្ខហេតុនិយាមេន, ឥតិ សច្ចំ វិសត្តិកា។

    Dukkhahetuniyāmena, iti saccaṃ visattikā.

    នាញ្ញា និព្ពានតោ សន្តិ, សន្តំ ន ច ន តំ យតោ;

    Nāññā nibbānato santi, santaṃ na ca na taṃ yato;

    សន្តភាវនិយាមេន, តតោ សច្ចមិទំ មតំ។

    Santabhāvaniyāmena, tato saccamidaṃ mataṃ.

    មគ្គា អញ្ញំ ន និយ្យានំ, អនិយ្យានោ ន ចាបិ សោ;

    Maggā aññaṃ na niyyānaṃ, aniyyāno na cāpi so;

    តច្ឆនិយ្យានភាវត្តា, ឥតិ សោ សច្ចសម្មតោ។

    Tacchaniyyānabhāvattā, iti so saccasammato.

    ឥតិ តច្ឆាវិបល្លាស-ភូតភាវំ ចតូសុបិ;

    Iti tacchāvipallāsa-bhūtabhāvaṃ catūsupi;

    ទុក្ខាទីស្វវិសេសេន, សច្ចដ្ឋំ អាហុ បណ្ឌិតាតិ។

    Dukkhādīsvavisesena, saccaṭṭhaṃ āhu paṇḍitāti.

    ឯវំ ‘អត្ថតោ’ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។

    Evaṃ ‘atthato’ vinicchayo veditabbo.

    កថំ ‘អត្ថុទ្ធារតោ’? ឥធាយំ ‘សច្ច’សទ្ទោ អនេកេសុ អត្ថេសុ ទិស្សតិ, សេយ្យថិទំ – ‘‘សច្ចំ ភណេ, ន កុជ្ឈេយ្យា’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ២២៤) វាចាសច្ចេ។ ‘‘សច្ចេ ឋិតា សមណព្រាហ្មណា ចា’’តិអាទីសុ (ជា. ២.២១.៤៣៣) វិរតិសច្ចេ។ ‘‘កស្មា នុ សច្ចានិ វទន្តិ នានា, បវាទិយាសេ កុសលាវទានា’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ៨៩១) ទិដ្ឋិសច្ចេ។ ‘‘ឯកញ្ហិ សច្ចំ ន ទុតិយមត្ថី’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ៨៩០) បរមត្ថសច្ចេ និព្ពានេ ចេវ មគ្គេ ច។ ‘‘ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ កតិ កុសលា’’តិអាទីសុ (វិភ. ២១៦) អរិយសច្ចេ។ ស្វាយមិធាបិ អរិយសច្ចេ វត្តតីតិ ឯវមេត្ថ ‘អត្ថុទ្ធារតោ’បិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។

    Kathaṃ ‘atthuddhārato’? Idhāyaṃ ‘sacca’saddo anekesu atthesu dissati, seyyathidaṃ – ‘‘saccaṃ bhaṇe, na kujjheyyā’’tiādīsu (dha. pa. 224) vācāsacce. ‘‘Sacce ṭhitā samaṇabrāhmaṇā cā’’tiādīsu (jā. 2.21.433) viratisacce. ‘‘Kasmā nu saccāni vadanti nānā, pavādiyāse kusalāvadānā’’tiādīsu (su. ni. 891) diṭṭhisacce. ‘‘Ekañhi saccaṃ na dutiyamatthī’’tiādīsu (su. ni. 890) paramatthasacce nibbāne ceva magge ca. ‘‘Catunnaṃ ariyasaccānaṃ kati kusalā’’tiādīsu (vibha. 216) ariyasacce. Svāyamidhāpi ariyasacce vattatīti evamettha ‘atthuddhārato’pi vinicchayo veditabbo.

    ‘អនូនាធិកតោ’តិ កស្មា បន ចត្តារេវ អរិយសច្ចានិ វុត្តានិ, អនូនានិ អនធិកានីតិ ចេ? អញ្ញស្សាសម្ភវតោ, អញ្ញតរស្ស ច អនបនេយ្យភាវតោ; ន ហិ ឯតេហិ អញ្ញំ អធិកំ វា ឯតេសំ វា ឯកម្បិ អបនេតព្ពំ សម្ភោតិ។ យថាហ – ‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, អាគច្ឆេយ្យ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ‘នេតំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ, អញ្ញំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ យំ សមណេន គោតមេន ទេសិតំ។ អហមេតំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ ឋបេត្វា អញ្ញំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ បញ្ញបេស្សាមី’តិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’តិអាទិ។ យថា ចាហ – ‘‘យោ ហិ កោចិ, ភិក្ខវេ, សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ឯវំ វទេយ្យ ‘នេតំ ទុក្ខំ បឋមំ អរិយសច្ចំ, យំ សមណេន គោតមេន ទេសិតំ។ អហមេតំ ទុក្ខំ បឋមំ អរិយសច្ចំ បច្ចក្ខាយ អញ្ញំ ទុក្ខំ បឋមំ អរិយសច្ចំ បញ្ញបេស្សាមី’តិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’តិអាទិ (សំ. និ. ៥.១០៨៦)។

    ‘Anūnādhikato’ti kasmā pana cattāreva ariyasaccāni vuttāni, anūnāni anadhikānīti ce? Aññassāsambhavato, aññatarassa ca anapaneyyabhāvato; na hi etehi aññaṃ adhikaṃ vā etesaṃ vā ekampi apanetabbaṃ sambhoti. Yathāha – ‘‘idha, bhikkhave, āgaccheyya samaṇo vā brāhmaṇo vā ‘netaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ, aññaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ yaṃ samaṇena gotamena desitaṃ. Ahametaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ ṭhapetvā aññaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ paññapessāmī’ti netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’tiādi. Yathā cāha – ‘‘yo hi koci, bhikkhave, samaṇo vā brāhmaṇo vā evaṃ vadeyya ‘netaṃ dukkhaṃ paṭhamaṃ ariyasaccaṃ, yaṃ samaṇena gotamena desitaṃ. Ahametaṃ dukkhaṃ paṭhamaṃ ariyasaccaṃ paccakkhāya aññaṃ dukkhaṃ paṭhamaṃ ariyasaccaṃ paññapessāmī’ti netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’tiādi (saṃ. ni. 5.1086).

    អបិច បវត្តិមាចិក្ខន្តោ ភគវា សហេតុកំ អាចិក្ខិ, និវត្តិញ្ច សឧបាយំ។ ឥតិ បវត្តិនិវត្តិតទុភយហេតូនំ ឯតប្បរមតោ ចត្តារេវ វុត្តានិ។ តថា បរិញ្ញេយ្យ បហាតព្ព សច្ឆិកាតព្ព ភាវេតព្ពានំ, តណ្ហាវត្ថុតណ្ហាតណ្ហានិរោធតណ្ហានិរោធុបាយានំ, អាលយាលយរាមតាអាលយសមុគ្ឃាតអាលយសមុគ្ឃាតូបាយានញ្ច វសេនាបិ ចត្តារេវ វុត្តានីតិ។ ឯវមេត្ថ ‘អនូនាធិកតោ’ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។

    Apica pavattimācikkhanto bhagavā sahetukaṃ ācikkhi, nivattiñca saupāyaṃ. Iti pavattinivattitadubhayahetūnaṃ etapparamato cattāreva vuttāni. Tathā pariññeyya pahātabba sacchikātabba bhāvetabbānaṃ, taṇhāvatthutaṇhātaṇhānirodhataṇhānirodhupāyānaṃ, ālayālayarāmatāālayasamugghātaālayasamugghātūpāyānañca vasenāpi cattāreva vuttānīti. Evamettha ‘anūnādhikato’ vinicchayo veditabbo.

    ‘កមតោ’តិ អយម្បិ ទេសនាក្កមោវ។ ឯត្ថ ច ឱឡារិកត្តា សព្ពសត្តសាធារណត្តា ច សុវិញ្ញេយ្យន្តិ ទុក្ខសច្ចំ បឋមំ វុត្តំ, តស្សេវ ហេតុទស្សនត្ថំ តទនន្តរំ សមុទយសច្ចំ, ហេតុនិរោធា ផលនិរោធោតិ ញាបនត្ថំ តតោ និរោធសច្ចំ, តទធិគមុបាយទស្សនត្ថំ អន្តេ មគ្គសច្ចំ។ ភវសុខស្សាទគធិតានំ វា សត្តានំ សំវេគជននត្ថំ បឋមំ ទុក្ខមាហ។ តំ នេវ អកតំ អាគច្ឆតិ, ន ឥស្សរនិម្មានាទិតោ ហោតិ, ឥតោ បន ហោតីតិ ញាបនត្ថំ តទនន្តរំ សមុទយំ។ តតោ សហេតុកេន ទុក្ខេន អភិភូតត្តា សំវិគ្គមានសានំ ទុក្ខនិស្សរណគវេសីនំ និស្សរណទស្សនេន អស្សាសជននត្ថំ និរោធំ។ តតោ និរោធាធិគមត្ថំ និរោធសម្បាបកំ មគ្គន្តិ ឯវមេត្ថ ‘កមតោ’ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។

    ‘Kamato’ti ayampi desanākkamova. Ettha ca oḷārikattā sabbasattasādhāraṇattā ca suviññeyyanti dukkhasaccaṃ paṭhamaṃ vuttaṃ, tasseva hetudassanatthaṃ tadanantaraṃ samudayasaccaṃ, hetunirodhā phalanirodhoti ñāpanatthaṃ tato nirodhasaccaṃ, tadadhigamupāyadassanatthaṃ ante maggasaccaṃ. Bhavasukhassādagadhitānaṃ vā sattānaṃ saṃvegajananatthaṃ paṭhamaṃ dukkhamāha. Taṃ neva akataṃ āgacchati, na issaranimmānādito hoti, ito pana hotīti ñāpanatthaṃ tadanantaraṃ samudayaṃ. Tato sahetukena dukkhena abhibhūtattā saṃviggamānasānaṃ dukkhanissaraṇagavesīnaṃ nissaraṇadassanena assāsajananatthaṃ nirodhaṃ. Tato nirodhādhigamatthaṃ nirodhasampāpakaṃ magganti evamettha ‘kamato’ vinicchayo veditabbo.

    ‘អរិយសច្ចេសុ យំ ញាណំ តស្ស កិច្ចតោ’តិ សច្ចញាណកិច្ចតោបិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោតិ អត្ថោ។ ទុវិធញ្ហិ សច្ចញាណំ – អនុពោធញាណញ្ច បដិវេធញាណញ្ច។ តត្ថ អនុពោធញាណំ លោកិយំ អនុស្សវាទិវសេន និរោធេ មគ្គេ ច បវត្តតិ។ បដិវេធញាណំ លោកុត្តរំ និរោធារម្មណំ កត្វា កិច្ចតោ ចត្តារិបិ សច្ចានិ បដិវិជ្ឈតិ។ យថាហ – ‘‘យោ, ភិក្ខវេ, ទុក្ខំ បស្សតិ ទុក្ខសមុទយម្បិ សោ បស្សតិ, ទុក្ខនិរោធម្បិ បស្សតិ, ទុក្ខនិរោធគាមិនិំ បដិបទម្បិ បស្សតី’’តិ (សំ. និ. ៥.១១០០) សព្ពំ វត្តព្ពំ។ យំ បនេតំ លោកិយំ, តត្ថ ទុក្ខញាណំ បរិយុដ្ឋានាភិភវនវសេន បវត្តមានំ សក្កាយទិដ្ឋិំ និវត្តេតិ, សមុទយញាណំ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិំ, និរោធញាណំ សស្សតទិដ្ឋិំ, មគ្គញាណំ អកិរិយទិដ្ឋិំ; ទុក្ខញាណំ វា ធុវសុភសុខត្តភាវរហិតេសុ ខន្ធេសុ ធុវសុភសុខត្តភាវសញ្ញាសង្ខាតំ ផលេ វិប្បដិបត្តិំ, សមុទយញាណំ ឥស្សរប្បធានកាលសភាវាទីហិ លោកោ បវត្តតីតិ អការណេ ការណាភិមានប្បវត្តំ ហេតុម្ហិ វិប្បដិបត្តិំ, និរោធញាណំ អរូបលោកលោកថូបិកាទីសុ អបវគ្គគ្គាហភូតំ និរោធេ វិប្បដិបត្តិំ, មគ្គញាណំ កាមសុខល្លិកអត្តកិលមថានុយោគប្បភេទេ អវិសុទ្ធិមគ្គេ វិសុទ្ធិមគ្គគ្គាហវសេន បវត្តំ ឧបាយេ វិប្បដិបត្តិំ និវត្តេតិ។ តេនេតំ វុច្ចតិ –

    ‘Ariyasaccesu yaṃ ñāṇaṃ tassa kiccato’ti saccañāṇakiccatopi vinicchayo veditabboti attho. Duvidhañhi saccañāṇaṃ – anubodhañāṇañca paṭivedhañāṇañca. Tattha anubodhañāṇaṃ lokiyaṃ anussavādivasena nirodhe magge ca pavattati. Paṭivedhañāṇaṃ lokuttaraṃ nirodhārammaṇaṃ katvā kiccato cattāripi saccāni paṭivijjhati. Yathāha – ‘‘yo, bhikkhave, dukkhaṃ passati dukkhasamudayampi so passati, dukkhanirodhampi passati, dukkhanirodhagāminiṃ paṭipadampi passatī’’ti (saṃ. ni. 5.1100) sabbaṃ vattabbaṃ. Yaṃ panetaṃ lokiyaṃ, tattha dukkhañāṇaṃ pariyuṭṭhānābhibhavanavasena pavattamānaṃ sakkāyadiṭṭhiṃ nivatteti, samudayañāṇaṃ ucchedadiṭṭhiṃ, nirodhañāṇaṃ sassatadiṭṭhiṃ, maggañāṇaṃ akiriyadiṭṭhiṃ; dukkhañāṇaṃ vā dhuvasubhasukhattabhāvarahitesu khandhesu dhuvasubhasukhattabhāvasaññāsaṅkhātaṃ phale vippaṭipattiṃ, samudayañāṇaṃ issarappadhānakālasabhāvādīhi loko pavattatīti akāraṇe kāraṇābhimānappavattaṃ hetumhi vippaṭipattiṃ, nirodhañāṇaṃ arūpalokalokathūpikādīsu apavaggaggāhabhūtaṃ nirodhe vippaṭipattiṃ, maggañāṇaṃ kāmasukhallikaattakilamathānuyogappabhede avisuddhimagge visuddhimaggaggāhavasena pavattaṃ upāye vippaṭipattiṃ nivatteti. Tenetaṃ vuccati –

    លោកេ លោកប្បភវេ, លោកត្ថគមេ សិវេ ច តទុបាយេ;

    Loke lokappabhave, lokatthagame sive ca tadupāye;

    សម្មុយ្ហតិ តាវ នរោ, ន វិជានាតិ យាវ សច្ចានីតិ។

    Sammuyhati tāva naro, na vijānāti yāva saccānīti.

    ឯវមេត្ថ ‘ញាណកិច្ចតោ’បិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។

    Evamettha ‘ñāṇakiccato’pi vinicchayo veditabbo.

    ‘អន្តោគធានំ បភេទា’តិ ទុក្ខសច្ចស្មិញ្ហិ, ឋបេត្វា តណ្ហញ្ចេវ អនាសវធម្មេ ច, សេសា សព្ពធម្មា អន្តោគធា; សមុទយសច្ចេ ឆត្តិំស តណ្ហាវិចរិតានិ; និរោធសច្ចំ អសម្មិស្សំ; មគ្គសច្ចេ សម្មាទិដ្ឋិមុខេន វីមំសិទ្ធិបាទបញ្ញិន្ទ្រិយបញ្ញាពលធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គានិ។ សម្មាសង្កប្បាបទេសេន តយោ នេក្ខម្មវិតក្កាទយោ, សម្មាវាចាបទេសេន ចត្តារិ វចីសុចរិតានិ, សម្មាកម្មន្តាបទេសេន តីណិ កាយសុចរិតានិ, សម្មាអាជីវមុខេន អប្បិច្ឆតា សន្តុដ្ឋិតា ច, សព្ពេសំយេវ វា ឯតេសំ សម្មាវាចាកម្មន្តាជីវានំ អរិយកន្តសីលត្តា សីលស្ស ច សទ្ធាហត្ថេន បដិគ្គហេតព្ពត្តា តេសំ អត្ថិតាយ ច អត្ថិភាវតោ សទ្ធិន្ទ្រិយសទ្ធាពលឆន្ទិទ្ធិបាទា, សម្មាវាយាមាបទេសេន ចតុព្ពិធសម្មប្បធានវីរិយិន្ទ្រិយវីរិយពលវីរិយសម្ពោជ្ឈង្គានិ, សម្មាសតិអបទេសេន ចតុព្ពិធសតិបដ្ឋានសតិន្ទ្រិយសតិពលសតិសម្ពោជ្ឈង្គានិ, សម្មាសមាធិអបទេសេន សវិតក្កសវិចារាទយោ តយោ តយោ សមាធី, ចិត្តសមាធិសមាធិន្ទ្រិយសមាធិពលបីតិបស្សទ្ធិសមាធិឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គានិ អន្តោគធានីតិ។ ឯវមេត្ថ ‘អន្តោគធានំ បភេទា’បិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។

    ‘Antogadhānaṃ pabhedā’ti dukkhasaccasmiñhi, ṭhapetvā taṇhañceva anāsavadhamme ca, sesā sabbadhammā antogadhā; samudayasacce chattiṃsa taṇhāvicaritāni; nirodhasaccaṃ asammissaṃ; maggasacce sammādiṭṭhimukhena vīmaṃsiddhipādapaññindriyapaññābaladhammavicayasambojjhaṅgāni. Sammāsaṅkappāpadesena tayo nekkhammavitakkādayo, sammāvācāpadesena cattāri vacīsucaritāni, sammākammantāpadesena tīṇi kāyasucaritāni, sammāājīvamukhena appicchatā santuṭṭhitā ca, sabbesaṃyeva vā etesaṃ sammāvācākammantājīvānaṃ ariyakantasīlattā sīlassa ca saddhāhatthena paṭiggahetabbattā tesaṃ atthitāya ca atthibhāvato saddhindriyasaddhābalachandiddhipādā, sammāvāyāmāpadesena catubbidhasammappadhānavīriyindriyavīriyabalavīriyasambojjhaṅgāni, sammāsatiapadesena catubbidhasatipaṭṭhānasatindriyasatibalasatisambojjhaṅgāni, sammāsamādhiapadesena savitakkasavicārādayo tayo tayo samādhī, cittasamādhisamādhindriyasamādhibalapītipassaddhisamādhiupekkhāsambojjhaṅgāni antogadhānīti. Evamettha ‘antogadhānaṃ pabhedā’pi vinicchayo veditabbo.

    ‘ឧបមាតោ’តិ ភារោ វិយ ហិ ទុក្ខសច្ចំ ទដ្ឋព្ពំ, ភារាទានមិវ សមុទយសច្ចំ, ភារនិក្ខេបនមិវ និរោធសច្ចំ, ភារនិក្ខេបនូបាយោ វិយ មគ្គសច្ចំ; រោគោ វិយ ច ទុក្ខសច្ចំ, រោគនិទានមិវ សមុទយសច្ចំ, រោគវូបសមោ វិយ និរោធសច្ចំ, ភេសជ្ជមិវ មគ្គសច្ចំ; ទុព្ភិក្ខមិវ វា ទុក្ខសច្ចំ, ទុព្ពុដ្ឋិ វិយ សមុទយសច្ចំ, សុភិក្ខមិវ និរោធសច្ចំ , សុវុដ្ឋិ វិយ មគ្គសច្ចំ។ អបិច វេរីវេរមូលវេរសមុគ្ឃាតវេរសមុគ្ឃាតុបាយេហិ, វិសរុក្ខរុក្ខមូលមូលុបច្ឆេទតទុបច្ឆេទុបាយេហិ, ភយភយមូលនិព្ភយតទធិគមុបាយេហិ, ឱរិមតីរមហោឃបារិមតីរតំសម្បាបកវាយាមេហិ ច យោជេត្វាបេតានិ ឧបមាតោ វេទិតព្ពានីតិ។ ឯវមេត្ថ ‘ឧបមាតោ’ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។

    ‘Upamāto’ti bhāro viya hi dukkhasaccaṃ daṭṭhabbaṃ, bhārādānamiva samudayasaccaṃ, bhāranikkhepanamiva nirodhasaccaṃ, bhāranikkhepanūpāyo viya maggasaccaṃ; rogo viya ca dukkhasaccaṃ, roganidānamiva samudayasaccaṃ, rogavūpasamo viya nirodhasaccaṃ, bhesajjamiva maggasaccaṃ; dubbhikkhamiva vā dukkhasaccaṃ, dubbuṭṭhi viya samudayasaccaṃ, subhikkhamiva nirodhasaccaṃ , suvuṭṭhi viya maggasaccaṃ. Apica verīveramūlaverasamugghātaverasamugghātupāyehi, visarukkharukkhamūlamūlupacchedatadupacchedupāyehi, bhayabhayamūlanibbhayatadadhigamupāyehi, orimatīramahoghapārimatīrataṃsampāpakavāyāmehi ca yojetvāpetāni upamāto veditabbānīti. Evamettha ‘upamāto’ vinicchayo veditabbo.

    ‘ចតុក្កតោ’តិ អត្ថិ ចេត្ថ ទុក្ខំ ន អរិយសច្ចំ, អត្ថិ អរិយសច្ចំ ន ទុក្ខំ, អត្ថិ ទុក្ខញ្ចេវ អរិយសច្ចញ្ច, អត្ថិ នេវ ទុក្ខំ ន អរិយសច្ចំ។ ឯស នយោ សមុទយាទីសុ។ តត្ថ មគ្គសម្បយុត្តា ធម្មា សាមញ្ញផលានិ ច ‘‘យទនិច្ចំ តំ ទុក្ខ’’ន្តិ (សំ. និ. ៣.១៥) វចនតោ សង្ខារទុក្ខតាយ ទុក្ខំ ន អរិយសច្ចំ។ និរោធោ អរិយសច្ចំ ន ទុក្ខំ។ ឥតរំ បន អរិយសច្ចទ្វយំ សិយា ទុក្ខំ អនិច្ចតោ, ន បន យស្ស បរិញ្ញាយ ភគវតិ ព្រហ្មចរិយំ វុស្សតិ តថត្ថេន។ សព្ពាការេន បន ឧបាទានក្ខន្ធបញ្ចកំ ទុក្ខញ្ចេវ អរិយសច្ចញ្ច អញ្ញត្រ តណ្ហាយ។ មគ្គសម្បយុត្តា ធម្មា សាមញ្ញផលានិ ច យស្ស បរិញ្ញត្ថំ ភគវតិ ព្រហ្មចរិយំ វុស្សតិ តថត្ថេន នេវ ទុក្ខំ ន អរិយសច្ចំ។ ឯវំ សមុទយាទីសុបិ យថាយោគំ យោជេត្វា ‘ចតុក្កតោ’បេត្ថ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។

    ‘Catukkato’ti atthi cettha dukkhaṃ na ariyasaccaṃ, atthi ariyasaccaṃ na dukkhaṃ, atthi dukkhañceva ariyasaccañca, atthi neva dukkhaṃ na ariyasaccaṃ. Esa nayo samudayādīsu. Tattha maggasampayuttā dhammā sāmaññaphalāni ca ‘‘yadaniccaṃ taṃ dukkha’’nti (saṃ. ni. 3.15) vacanato saṅkhāradukkhatāya dukkhaṃ na ariyasaccaṃ. Nirodho ariyasaccaṃ na dukkhaṃ. Itaraṃ pana ariyasaccadvayaṃ siyā dukkhaṃ aniccato, na pana yassa pariññāya bhagavati brahmacariyaṃ vussati tathatthena. Sabbākārena pana upādānakkhandhapañcakaṃ dukkhañceva ariyasaccañca aññatra taṇhāya. Maggasampayuttā dhammā sāmaññaphalāni ca yassa pariññatthaṃ bhagavati brahmacariyaṃ vussati tathatthena neva dukkhaṃ na ariyasaccaṃ. Evaṃ samudayādīsupi yathāyogaṃ yojetvā ‘catukkato’pettha vinicchayo veditabbo.

    ‘សុញ្ញតេកវិធាទីហី’តិ ឯត្ថ សុញ្ញតោ តាវ បរមត្ថេន ហិ សព្ពានេវ សច្ចានិ វេទកការកនិព្ពុតគមកាភាវតោ សុញ្ញានីតិ វេទិតព្ពានិ។ តេនេតំ វុច្ចតិ –

    ‘Suññatekavidhādīhī’ti ettha suññato tāva paramatthena hi sabbāneva saccāni vedakakārakanibbutagamakābhāvato suññānīti veditabbāni. Tenetaṃ vuccati –

    ទុក្ខមេវ ហិ ន កោចិ ទុក្ខិតោ, ការកោ ន កិរិយាវ វិជ្ជតិ;

    Dukkhameva hi na koci dukkhito, kārako na kiriyāva vijjati;

    អត្ថិ និព្ពុតិ ន និព្ពុតោ បុមា, មគ្គមត្ថិ គមកោ ន វិជ្ជតីតិ។

    Atthi nibbuti na nibbuto pumā, maggamatthi gamako na vijjatīti.

    អថ វា –

    Atha vā –

    ធុវសុភសុខត្តសុញ្ញំ, បុរិមទ្វយមត្តសុញ្ញមមតបទំ;

    Dhuvasubhasukhattasuññaṃ, purimadvayamattasuññamamatapadaṃ;

    ធុវសុខអត្តវិរហិតោ, មគ្គោ ឥតិ សុញ្ញតោ តេសុ។

    Dhuvasukhaattavirahito, maggo iti suññato tesu.

    និរោធសុញ្ញានិ វា តីណិ, និរោធោ ច សេសត្តយសុញ្ញោ។ ផលសុញ្ញោ វា ឯត្ថ ហេតុ សមុទយេ ទុក្ខស្សាភាវតោ មគ្គេ ច និរោធស្ស, ន ផលេន សគព្ភោ បកតិវាទីនំ បកតិ វិយ។ ហេតុសុញ្ញញ្ច ផលំ ទុក្ខសមុទយានំ និរោធមគ្គានញ្ច អសមវាយា, ន ហេតុសមវេតំ ហេតុផលំ ហេតុផលសមវាយវាទីនំ ទ្វិអណុកាទីនិ វិយ។ តេនេតំ វុច្ចតិ –

    Nirodhasuññāni vā tīṇi, nirodho ca sesattayasuñño. Phalasuñño vā ettha hetu samudaye dukkhassābhāvato magge ca nirodhassa, na phalena sagabbho pakativādīnaṃ pakati viya. Hetusuññañca phalaṃ dukkhasamudayānaṃ nirodhamaggānañca asamavāyā, na hetusamavetaṃ hetuphalaṃ hetuphalasamavāyavādīnaṃ dviaṇukādīni viya. Tenetaṃ vuccati –

    តយមិធ និរោធសុញ្ញំ, តយេន តេនាបិ និព្ពុតិ សុញ្ញា;

    Tayamidha nirodhasuññaṃ, tayena tenāpi nibbuti suññā;

    សុញ្ញោ ផលេន ហេតុ, ផលម្បិ តំ ហេតុនា សុញ្ញន្តិ។

    Suñño phalena hetu, phalampi taṃ hetunā suññanti.

    ឯវំ តាវ ‘សុញ្ញតោ’ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។

    Evaṃ tāva ‘suññato’ vinicchayo veditabbo.

    ‘ឯកវិធាទីហី’តិ សព្ពមេវ ចេត្ថ ទុក្ខំ ឯកវិធំ បវត្តិភាវតោ, ទុវិធំ នាមរូបតោ, តិវិធំ កាមរូបារូបូបបតិភវភេទតោ, ចតុព្ពិធំ ចតុអាហារភេទតោ, បញ្ចវិធំ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធភេទតោ។ សមុទយោបិ ឯកវិធោ បវត្តកភាវតោ, ទុវិធោ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តាសម្បយុត្តតោ, តិវិធោ កាមភវវិភវតណ្ហាភេទតោ, ចតុព្ពិធោ ចតុមគ្គប្បហេយ្យតោ, បញ្ចវិធោ រូបាភិនន្ទនាទិភេទតោ, ឆព្ពិធោ ឆតណ្ហាកាយភេទតោ។ និរោធោបិ ឯកវិធោ អសង្ខតធាតុភាវតោ, បរិយាយេន បន ទុវិធោ សឧបាទិសេសអនុបាទិសេសតោ, តិវិធោ ភវត្តយវូបសមតោ, ចតុព្ពិធោ ចតុមគ្គាធិគមនីយតោ, បញ្ចវិធោ បញ្ចាភិនន្ទនវូបសមតោ, ឆព្ពិធោ ឆតណ្ហាកាយក្ខយភេទតោ។ មគ្គោបិ ឯកវិធោ ភាវេតព្ពតោ, ទុវិធោ សមថវិបស្សនាភេទតោ ទស្សនភាវនាភេទតោ វា , តិវិធោ ខន្ធត្តយភេទតោ។ អយញ្ហិ សប្បទេសត្តា នគរំ វិយ រជ្ជេន និប្បទេសេហិ តីហិ ខន្ធេហិ សង្គហិតោ។ យថាហ –

    ‘Ekavidhādīhī’ti sabbameva cettha dukkhaṃ ekavidhaṃ pavattibhāvato, duvidhaṃ nāmarūpato, tividhaṃ kāmarūpārūpūpapatibhavabhedato, catubbidhaṃ catuāhārabhedato, pañcavidhaṃ pañcupādānakkhandhabhedato. Samudayopi ekavidho pavattakabhāvato, duvidho diṭṭhisampayuttāsampayuttato, tividho kāmabhavavibhavataṇhābhedato, catubbidho catumaggappaheyyato, pañcavidho rūpābhinandanādibhedato, chabbidho chataṇhākāyabhedato. Nirodhopi ekavidho asaṅkhatadhātubhāvato, pariyāyena pana duvidho saupādisesaanupādisesato, tividho bhavattayavūpasamato, catubbidho catumaggādhigamanīyato, pañcavidho pañcābhinandanavūpasamato, chabbidho chataṇhākāyakkhayabhedato. Maggopi ekavidho bhāvetabbato, duvidho samathavipassanābhedato dassanabhāvanābhedato vā , tividho khandhattayabhedato. Ayañhi sappadesattā nagaraṃ viya rajjena nippadesehi tīhi khandhehi saṅgahito. Yathāha –

    ‘‘ន ខោ, អាវុសោ វិសាខ, អរិយេន អដ្ឋង្គិកេន មគ្គេន តយោ ខន្ធា សង្គហិតា។ តីហិ ច ខោ, អាវុសោ វិសាខ, ខន្ធេហិ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ សង្គហិតោ។ យា ចាវុសោ វិសាខ, សម្មាវាចា, យោ ច សម្មាកម្មន្តោ, យោ ច សម្មាអាជីវោ – ឥមេ ធម្មា សីលក្ខន្ធេ សង្គហិតា; យោ ច សម្មាវាយាមោ, យា ច សម្មាសតិ, យោ ច សម្មាសមាធិ – ឥមេ ធម្មា សមាធិក្ខន្ធេ សង្គហិតា; យា ច សម្មាទិដ្ឋិ, យោ ច សម្មាសង្កប្បោ – ឥមេ ធម្មា បញ្ញាក្ខន្ធេ សង្គហិតា’’តិ (ម. និ. ១.៤៦២)។

    ‘‘Na kho, āvuso visākha, ariyena aṭṭhaṅgikena maggena tayo khandhā saṅgahitā. Tīhi ca kho, āvuso visākha, khandhehi ariyo aṭṭhaṅgiko maggo saṅgahito. Yā cāvuso visākha, sammāvācā, yo ca sammākammanto, yo ca sammāājīvo – ime dhammā sīlakkhandhe saṅgahitā; yo ca sammāvāyāmo, yā ca sammāsati, yo ca sammāsamādhi – ime dhammā samādhikkhandhe saṅgahitā; yā ca sammādiṭṭhi, yo ca sammāsaṅkappo – ime dhammā paññākkhandhe saṅgahitā’’ti (ma. ni. 1.462).

    ឯត្ថ ហិ សម្មាវាចាទយោ តយោ សីលមេវ។ តស្មា តេ សជាតិតោ សីលក្ខន្ធេន សង្គហិតា។ កិញ្ចាបិ ហិ បាឡិយំ សីលក្ខន្ធេតិ ភុម្មេន និទ្ទេសោ កតោ, អត្ថោ បន ករណវសេនេវ វេទិតព្ពោ។ សម្មាវាយាមាទីសុ បន តីសុ សមាធិ អត្តនោ ធម្មតាយ អារម្មណេ ឯកគ្គភាវេន អប្បេតុំ ន សក្កោតិ, វីរិយេ បន បគ្គហកិច្ចំ សាធេន្តេ សតិយា ច អបិលាបនកិច្ចំ សាធេន្តិយា លទ្ធូបការោ ហុត្វា សក្កោតិ។

    Ettha hi sammāvācādayo tayo sīlameva. Tasmā te sajātito sīlakkhandhena saṅgahitā. Kiñcāpi hi pāḷiyaṃ sīlakkhandheti bhummena niddeso kato, attho pana karaṇavaseneva veditabbo. Sammāvāyāmādīsu pana tīsu samādhi attano dhammatāya ārammaṇe ekaggabhāvena appetuṃ na sakkoti, vīriye pana paggahakiccaṃ sādhente satiyā ca apilāpanakiccaṃ sādhentiyā laddhūpakāro hutvā sakkoti.

    តត្រាយំ ឧបមា – យថា ហិ នក្ខត្តំ កីឡិស្សាមាតិ ឧយ្យានំ បវិដ្ឋេសុ តីសុ សហាយេសុ ឯកោ សុបុប្ផិតំ ចម្បករុក្ខំ ទិស្វា ហត្ថំ ឧក្ខិបិត្វាបិ គហេតុំ ន សក្កុណេយ្យ។ អថស្ស ទុតិយោ ឱនមិត្វា បិដ្ឋិំ ទទេយ្យ។ សោ តស្ស បិដ្ឋិយំ ឋត្វាបិ កម្បមានោ គហេតុំ ន សក្កុណេយ្យ។ អថស្ស ឥតរោ អំសកូដំ ឧបនាមេយ្យ។ សោ ឯកស្ស បិដ្ឋិយំ ឋត្វា ឯកស្ស អំសកូដំ ឱលុព្ភ យថារុចិ បុប្ផានិ ឱចិនិត្វា បិឡន្ធិត្វា នក្ខត្តំ កីឡេយ្យ។ ឯវំសម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ។

    Tatrāyaṃ upamā – yathā hi nakkhattaṃ kīḷissāmāti uyyānaṃ paviṭṭhesu tīsu sahāyesu eko supupphitaṃ campakarukkhaṃ disvā hatthaṃ ukkhipitvāpi gahetuṃ na sakkuṇeyya. Athassa dutiyo onamitvā piṭṭhiṃ dadeyya. So tassa piṭṭhiyaṃ ṭhatvāpi kampamāno gahetuṃ na sakkuṇeyya. Athassa itaro aṃsakūṭaṃ upanāmeyya. So ekassa piṭṭhiyaṃ ṭhatvā ekassa aṃsakūṭaṃ olubbha yathāruci pupphāni ocinitvā piḷandhitvā nakkhattaṃ kīḷeyya. Evaṃsampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ.

    ឯកតោ ឧយ្យានំ បវិដ្ឋា តយោ សហាយា វិយ ហិ ឯកតោ ជាតា សម្មាវាយាមាទយោ តយោ ធម្មា, សុបុប្ផិតចម្បករុក្ខោ វិយ អារម្មណំ, ហត្ថំ ឧក្ខិបិត្វាបិ គហេតុំ អសក្កោន្តោ វិយ អត្តនោ ធម្មតាយ អារម្មណេ ឯកគ្គភាវេន អប្បេតុំ អសក្កោន្តោ សមាធិ, បិដ្ឋិំ ទត្វា ឱនតសហាយោ វិយ វាយាមោ, អំសកូដំ ទត្វា ឋិតសហាយោ វិយ សតិ។ យថា តេសុ ឯកស្ស បិដ្ឋិយំ ឋត្វា ឯកស្ស អំសកូដំ ឱលុព្ភ ឥតរោ យថារុចិ បុប្ផំ គហេតុំ សក្កោតិ, ឯវមេវ វីរិយេ បគ្គហកិច្ចំ សាធេន្តេ សតិយា ច អបិលាបនកិច្ចំ សាធេន្តិយា លទ្ធូបការោ សមាធិ សក្កោតិ អារម្មណេ ឯកគ្គភាវេន អប្បេតុំ។ តស្មា សមាធិយេវេត្ថ សជាតិតោ សមាធិក្ខន្ធេន សង្គហិតោ។ វាយាមសតិយោ បន កិរិយតោ សង្គហិតា ហោន្តិ។

    Ekato uyyānaṃ paviṭṭhā tayo sahāyā viya hi ekato jātā sammāvāyāmādayo tayo dhammā, supupphitacampakarukkho viya ārammaṇaṃ, hatthaṃ ukkhipitvāpi gahetuṃ asakkonto viya attano dhammatāya ārammaṇe ekaggabhāvena appetuṃ asakkonto samādhi, piṭṭhiṃ datvā onatasahāyo viya vāyāmo, aṃsakūṭaṃ datvā ṭhitasahāyo viya sati. Yathā tesu ekassa piṭṭhiyaṃ ṭhatvā ekassa aṃsakūṭaṃ olubbha itaro yathāruci pupphaṃ gahetuṃ sakkoti, evameva vīriye paggahakiccaṃ sādhente satiyā ca apilāpanakiccaṃ sādhentiyā laddhūpakāro samādhi sakkoti ārammaṇe ekaggabhāvena appetuṃ. Tasmā samādhiyevettha sajātito samādhikkhandhena saṅgahito. Vāyāmasatiyo pana kiriyato saṅgahitā honti.

    សម្មាទិដ្ឋិសម្មាសង្កប្បេសុបិ បញ្ញា អត្តនោ ធម្មតាយ ‘អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តា’តិ អារម្មណំ និច្ឆេតុំ ន សក្កោតិ, វិតក្កេ បន អាកោដេត្វា អាកោដេត្វា ទេន្តេ សក្កោតិ។ កថំ? យថា ហិ ហេរញ្ញិកោ កហាបណំ ហត្ថេ ឋបេត្វា សព្ពភាគេសុ ឱលោកេតុកាមោ សមានោបិ ន ចក្ខុតលេនេវ បរិវត្តេតុំ សក្កោតិ, អង្គុលិបព្ពេហិ បន បរិវត្តេត្វា បរិវត្តេត្វា ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេតុំ សក្កោតិ; ឯវមេវ ន បញ្ញា អត្តនោ ធម្មតាយ អនិច្ចាទិវសេន អារម្មណំ និច្ឆេតុំ សក្កោតិ, អភិនិរោបនលក្ខណេន បន អាហននបរិយាហននរសេន វិតក្កេន អាកោដេន្តេន វិយ បរិវត្តេន្តេន វិយ ច អាទាយ អាទាយ ទិន្នមេវ និច្ឆេតុំ សក្កោតិ។ តស្មា ឥធាបិ សម្មាទិដ្ឋិយេវ សជាតិតោ បញ្ញាក្ខន្ធេន សង្គហិតា, សម្មាសង្កប្បោ បន កិរិយតោ សង្គហិតោ ហោតិ។ ឥតិ ឥមេហិ តីហិ ខន្ធេហិ មគ្គោ សង្គហំ គច្ឆតិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘តិវិធោ ខន្ធត្តយភេទតោ’’តិ។ ចតុព្ពិធោ សោតាបត្តិមគ្គាទិវសេន។

    Sammādiṭṭhisammāsaṅkappesupi paññā attano dhammatāya ‘aniccaṃ dukkhaṃ anattā’ti ārammaṇaṃ nicchetuṃ na sakkoti, vitakke pana ākoṭetvā ākoṭetvā dente sakkoti. Kathaṃ? Yathā hi heraññiko kahāpaṇaṃ hatthe ṭhapetvā sabbabhāgesu oloketukāmo samānopi na cakkhutaleneva parivattetuṃ sakkoti, aṅgulipabbehi pana parivattetvā parivattetvā ito cito ca oloketuṃ sakkoti; evameva na paññā attano dhammatāya aniccādivasena ārammaṇaṃ nicchetuṃ sakkoti, abhiniropanalakkhaṇena pana āhananapariyāhananarasena vitakkena ākoṭentena viya parivattentena viya ca ādāya ādāya dinnameva nicchetuṃ sakkoti. Tasmā idhāpi sammādiṭṭhiyeva sajātito paññākkhandhena saṅgahitā, sammāsaṅkappo pana kiriyato saṅgahito hoti. Iti imehi tīhi khandhehi maggo saṅgahaṃ gacchati. Tena vuttaṃ – ‘‘tividho khandhattayabhedato’’ti. Catubbidho sotāpattimaggādivasena.

    អបិច សព្ពានេវ សច្ចានិ ឯកវិធានិ អវិតថត្តា អភិញ្ញេយ្យត្តា វា, ទុវិធានិ លោកិយលោកុត្តរតោ សង្ខតាសង្ខតតោ ច, តិវិធានិ ទស្សនភាវនាហិ បហាតព្ពតោ អប្បហាតព្ពតោ នេវបហាតព្ពនាបហាតព្ពតោ ច, ចតុព្ពិធានិ បរិញ្ញេយ្យាទិភេទតោតិ។ ឯវមេត្ថ ‘ឯកវិធាទីហិ’ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ។

    Apica sabbāneva saccāni ekavidhāni avitathattā abhiññeyyattā vā, duvidhāni lokiyalokuttarato saṅkhatāsaṅkhatato ca, tividhāni dassanabhāvanāhi pahātabbato appahātabbato nevapahātabbanāpahātabbato ca, catubbidhāni pariññeyyādibhedatoti. Evamettha ‘ekavidhādīhi’ vinicchayo veditabbo.

    ‘សភាគវិសភាគតោ’តិ សព្ពានេវ ច សច្ចានិ អញ្ញមញ្ញំ សភាគានិ អវិតថតោ អត្តសុញ្ញតោ ទុក្ករបដិវេធតោ ច។ យថាហ –

    ‘Sabhāgavisabhāgato’ti sabbāneva ca saccāni aññamaññaṃ sabhāgāni avitathato attasuññato dukkarapaṭivedhato ca. Yathāha –

    ‘‘តំ កិំ មញ្ញសិ, អានន្ទ, កតមំ នុ ខោ ទុក្ករតរំ វា ទុរភិសម្ភវតរំ វា – យោ ទូរតោវ សុខុមេន តាលច្ឆិគ្គឡេន អសនំ អតិបាតេយ្យ បោង្ខានុបោង្ខំ អវិរាធិតំ, យោ វា សត្តធា ភិន្នស្ស វាលស្ស កោដិយា កោដិំ បដិវិជ្ឈេយ្យា’’តិ? ‘‘ឯតទេវ, ភន្តេ, ទុក្ករតរញ្ចេវ ទុរភិសម្ភវតរញ្ច – យោ សត្តធា ភិន្នស្ស វាលស្ស កោដិយា កោដិំ បដិវិជ្ឈេយ្យា’’តិ។ ‘‘តតោ ខោ តេ, អានន្ទ, ទុប្បដិវិជ្ឈតរំ បដិវិជ្ឈន្តិ យេ ឥទំ ទុក្ខន្តិ យថាភូតំ បដិវិជ្ឈន្តិ…បេ.… អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទាតិ យថាភូតំ បដិវិជ្ឈន្តី’’តិ (សំ. និ. ៥.១១១៥)។

    ‘‘Taṃ kiṃ maññasi, ānanda, katamaṃ nu kho dukkarataraṃ vā durabhisambhavataraṃ vā – yo dūratova sukhumena tālacchiggaḷena asanaṃ atipāteyya poṅkhānupoṅkhaṃ avirādhitaṃ, yo vā sattadhā bhinnassa vālassa koṭiyā koṭiṃ paṭivijjheyyā’’ti? ‘‘Etadeva, bhante, dukkaratarañceva durabhisambhavatarañca – yo sattadhā bhinnassa vālassa koṭiyā koṭiṃ paṭivijjheyyā’’ti. ‘‘Tato kho te, ānanda, duppaṭivijjhataraṃ paṭivijjhanti ye idaṃ dukkhanti yathābhūtaṃ paṭivijjhanti…pe… ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadāti yathābhūtaṃ paṭivijjhantī’’ti (saṃ. ni. 5.1115).

    វិសភាគានិ សលក្ខណវវត្ថានតោ។ បុរិមានិ ច ទ្វេ សភាគានិ ទុរវគាហត្ថេន គម្ភីរត្តា លោកិយត្តា សាសវត្តា ច, វិសភាគានិ ផលហេតុភេទតោ បរិញ្ញេយ្យប្បហាតព្ពតោ ច។ បច្ឆិមានិបិ ទ្វេ សភាគានិ គម្ភីរត្ថេន ទុរវគាហត្តា លោកុត្តរត្តា អនាសវត្តា ច, វិសភាគានិ វិសយវិសយីភេទតោ សច្ឆិកាតព្ពភាវេតព្ពតោ ច។ បឋមតតិយានិ ចាបិ សភាគានិ ផលាបទេសតោ, វិសភាគានិ សង្ខតាសង្ខតតោ។ ទុតិយចតុត្ថានិ ចាបិ សភាគានិ ហេតុអបទេសតោ, វិសភាគានិ ឯកន្តកុសលាកុសលតោ។ បឋមចតុត្ថានិ ចាបិ សភាគានិ សង្ខតតោ, វិសភាគានិ លោកិយលោកុត្តរតោ។ ទុតិយតតិយានិ ចាបិ សភាគានិ នេវសេក្ខានាសេក្ខភាវតោ, វិសភាគានិ សារម្មណានារម្មណតោ។

    Visabhāgāni salakkhaṇavavatthānato. Purimāni ca dve sabhāgāni duravagāhatthena gambhīrattā lokiyattā sāsavattā ca, visabhāgāni phalahetubhedato pariññeyyappahātabbato ca. Pacchimānipi dve sabhāgāni gambhīratthena duravagāhattā lokuttarattā anāsavattā ca, visabhāgāni visayavisayībhedato sacchikātabbabhāvetabbato ca. Paṭhamatatiyāni cāpi sabhāgāni phalāpadesato, visabhāgāni saṅkhatāsaṅkhatato. Dutiyacatutthāni cāpi sabhāgāni hetuapadesato, visabhāgāni ekantakusalākusalato. Paṭhamacatutthāni cāpi sabhāgāni saṅkhatato, visabhāgāni lokiyalokuttarato. Dutiyatatiyāni cāpi sabhāgāni nevasekkhānāsekkhabhāvato, visabhāgāni sārammaṇānārammaṇato.

    ឥតិ ឯវំ បការេហិ, នយេហិ ច វិចក្ខណោ;

    Iti evaṃ pakārehi, nayehi ca vicakkhaṇo;

    វិជញ្ញា អរិយសច្ចានំ, សភាគវិសភាគតន្តិ។

    Vijaññā ariyasaccānaṃ, sabhāgavisabhāgatanti.

    សុត្តន្តភាជនីយឧទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Suttantabhājanīyauddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ១. ទុក្ខសច្ចនិទ្ទេសវណ្ណនា

    1. Dukkhasaccaniddesavaṇṇanā

    ជាតិនិទ្ទេសោ

    Jātiniddeso

    ១៩០. ឥទានិ សង្ខេបតោ ឧទ្ទិដ្ឋានិ ទុក្ខាទីនិ វិភជិត្វា ទស្សេតុំ អយំ តត្ថ កតមំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ ជាតិបិ ទុក្ខាតិ និទ្ទេសវារោ អារទ្ធោ។ តត្ថ ជាតិ វេទិតព្ពា, ជាតិយា ទុក្ខដ្ឋោ វេទិតព្ពោ; ជរា, មរណំ, សោកោ , បរិទេវោ, ទុក្ខំ, ទោមនស្សំ, ឧបាយាសោ, អប្បិយសម្បយោគោ, បិយវិប្បយោគោ វេទិតព្ពោ; អប្បិយសម្បយោគស្ស បិយវិប្បយោគស្ស ទុក្ខដ្ឋោ វេទិតព្ពោ; ឥច្ឆា វេទិតព្ពា, ឥច្ឆាយ ទុក្ខដ្ឋោ វេទិតព្ពោ; ខន្ធា វេទិតព្ពា, ខន្ធានំ ទុក្ខដ្ឋោ វេទិតព្ពោ។

    190. Idāni saṅkhepato uddiṭṭhāni dukkhādīni vibhajitvā dassetuṃ ayaṃ tattha katamaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ jātipi dukkhāti niddesavāro āraddho. Tattha jāti veditabbā, jātiyā dukkhaṭṭho veditabbo; jarā, maraṇaṃ, soko , paridevo, dukkhaṃ, domanassaṃ, upāyāso, appiyasampayogo, piyavippayogo veditabbo; appiyasampayogassa piyavippayogassa dukkhaṭṭho veditabbo; icchā veditabbā, icchāya dukkhaṭṭho veditabbo; khandhā veditabbā, khandhānaṃ dukkhaṭṭho veditabbo.

    តត្ថ ទុក្ខស្ស អរិយសច្ចស្ស កថនត្ថាយ អយំ មាតិកា – ឥទញ្ហិ ទុក្ខំ នាម អនេកំ នានប្បការំ, សេយ្យថិទំ – ទុក្ខទុក្ខំ, វិបរិណាមទុក្ខំ, សង្ខារទុក្ខំ, បដិច្ឆន្នទុក្ខំ, អប្បដិច្ឆន្នទុក្ខំ, បរិយាយទុក្ខំ, និប្បរិយាយទុក្ខន្តិ។

    Tattha dukkhassa ariyasaccassa kathanatthāya ayaṃ mātikā – idañhi dukkhaṃ nāma anekaṃ nānappakāraṃ, seyyathidaṃ – dukkhadukkhaṃ, vipariṇāmadukkhaṃ, saṅkhāradukkhaṃ, paṭicchannadukkhaṃ, appaṭicchannadukkhaṃ, pariyāyadukkhaṃ, nippariyāyadukkhanti.

    តត្ថ កាយិកចេតសិកា ទុក្ខវេទនា សភាវតោ ច នាមតោ ច ទុក្ខត្តា ‘ទុក្ខទុក្ខំ’ នាម។ សុខវេទនា វិបរិណាមេន ទុក្ខុប្បត្តិហេតុតោ ‘វិបរិណាមទុក្ខំ’ នាម។ ឧបេក្ខាវេទនា ចេវ អវសេសា ច តេភូមកា សង្ខារា ឧទយព្ពយបីឡិតត្តា ‘សង្ខារទុក្ខំ’ នាម។ តថា បីឡនំ បន មគ្គផលានម្បិ អត្ថិ។ តស្មា ឯតេ ធម្មា ទុក្ខសច្ចបរិយាបន្នត្តេន សង្ខារទុក្ខំ នាមាតិ វេទិតព្ពា។ កណ្ណសូលទន្តសូលរាគជបរិឡាហទោសជបរិឡាហាទិ កាយិកចេតសិកោ អាពាធោ បុច្ឆិត្វា ជានិតព្ពតោ ឧបក្កមស្ស ច អបាកដភាវតោ ‘បដិច្ឆន្នទុក្ខំ’ នាម, អបាកដទុក្ខន្តិបិ វុច្ចតិ។ ទ្វត្តិំសកម្មការណាទិសមុដ្ឋានោ អាពាធោ អបុច្ឆិត្វាវ ជានិតព្ពតោ ឧបក្កមស្ស ច បាកដភាវតោ ‘អប្បដិច្ឆន្នទុក្ខំ’ នាម, បាកដទុក្ខន្តិបិ វុច្ចតិ។ ឋបេត្វា ទុក្ខទុក្ខំ សេសំ ទុក្ខសច្ចវិភង្គេ អាគតំ ជាតិអាទិ សព្ពម្បិ តស្ស តស្ស ទុក្ខស្ស វត្ថុភាវតោ ‘បរិយាយទុក្ខំ’ នាម។ ទុក្ខទុក្ខំ ‘និប្បរិយាយទុក្ខំ’ នាម។

    Tattha kāyikacetasikā dukkhavedanā sabhāvato ca nāmato ca dukkhattā ‘dukkhadukkhaṃ’ nāma. Sukhavedanā vipariṇāmena dukkhuppattihetuto ‘vipariṇāmadukkhaṃ’ nāma. Upekkhāvedanā ceva avasesā ca tebhūmakā saṅkhārā udayabbayapīḷitattā ‘saṅkhāradukkhaṃ’ nāma. Tathā pīḷanaṃ pana maggaphalānampi atthi. Tasmā ete dhammā dukkhasaccapariyāpannattena saṅkhāradukkhaṃ nāmāti veditabbā. Kaṇṇasūladantasūlarāgajapariḷāhadosajapariḷāhādi kāyikacetasiko ābādho pucchitvā jānitabbato upakkamassa ca apākaṭabhāvato ‘paṭicchannadukkhaṃ’ nāma, apākaṭadukkhantipi vuccati. Dvattiṃsakammakāraṇādisamuṭṭhāno ābādho apucchitvāva jānitabbato upakkamassa ca pākaṭabhāvato ‘appaṭicchannadukkhaṃ’ nāma, pākaṭadukkhantipi vuccati. Ṭhapetvā dukkhadukkhaṃ sesaṃ dukkhasaccavibhaṅge āgataṃ jātiādi sabbampi tassa tassa dukkhassa vatthubhāvato ‘pariyāyadukkhaṃ’ nāma. Dukkhadukkhaṃ ‘nippariyāyadukkhaṃ’ nāma.

    តត្ថ បរិយាយទុក្ខំ និប្បរិយាយទុក្ខន្តិ ឥមស្មិំ បទទ្វយេ ឋត្វា ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ កថេតព្ពំ។ អរិយសច្ចញ្ច នាមេតំ បាឡិយំ សង្ខេបតោបិ អាគច្ឆតិ វិត្ថារតោបិ។ សង្ខេបតោ អាគតដ្ឋានេ សង្ខេបេនបិ វិត្ថារេនបិ កថេតុំ វដ្ដតិ ។ វិត្ថារតោ អាគតដ្ឋានេ បន វិត្ថារេនេវ កថេតុំ វដ្ដតិ, ន សង្ខេបេន។ តំ ឥទំ ឥមស្មិំ ឋានេ វិត្ថារេន អាគតន្តិ វិត្ថារេនេវ កថេតព្ពំ។ តស្មា យំ តំ និទ្ទេសវារេ ‘‘តត្ថ កតមំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ? ជាតិបិ ទុក្ខា’’តិអាទីនិ បទានិ គហេត្វា ‘‘ជាតិ វេទិតព្ពា, ជាតិយា ទុក្ខដ្ឋោ វេទិតព្ពោ’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ ជាតិអាទីនិ តាវ ‘‘តត្ថ កតមា ជាតិ? យា តេសំ តេសំ សត្តានំ តម្ហិ តម្ហិ សត្តនិកាយេ ជាតិ សញ្ជាតី’’តិ ឥមស្ស បន បទភាជនីយស្ស វសេន វេទិតព្ពានិ។

    Tattha pariyāyadukkhaṃ nippariyāyadukkhanti imasmiṃ padadvaye ṭhatvā dukkhaṃ ariyasaccaṃ kathetabbaṃ. Ariyasaccañca nāmetaṃ pāḷiyaṃ saṅkhepatopi āgacchati vitthāratopi. Saṅkhepato āgataṭṭhāne saṅkhepenapi vitthārenapi kathetuṃ vaṭṭati . Vitthārato āgataṭṭhāne pana vitthāreneva kathetuṃ vaṭṭati, na saṅkhepena. Taṃ idaṃ imasmiṃ ṭhāne vitthārena āgatanti vitthāreneva kathetabbaṃ. Tasmā yaṃ taṃ niddesavāre ‘‘tattha katamaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ? Jātipi dukkhā’’tiādīni padāni gahetvā ‘‘jāti veditabbā, jātiyā dukkhaṭṭho veditabbo’’tiādi vuttaṃ. Tattha jātiādīni tāva ‘‘tattha katamā jāti? Yā tesaṃ tesaṃ sattānaṃ tamhi tamhi sattanikāye jāti sañjātī’’ti imassa pana padabhājanīyassa vasena veditabbāni.

    ១៩១. តត្រាយំ អត្ថវណ្ណនា – តេសំ តេសំ សត្តានន្តិ អយំ សង្ខេបតោ អនេកេសំ សត្តានំ សាធារណនិទ្ទេសោ។ យា ទេវទត្តស្ស ជាតិ, យា សោមទត្តស្ស ជាតីតិ ឯវញ្ហិ ទិវសម្បិ កថិយមានេ នេវ សត្តា បរិយាទានំ គច្ឆន្តិ, ន សព្ពំ អបរត្ថទីបនំ សិជ្ឈតិ។ ឥមេហិ បន ទ្វីហិ បទេហិ ន កោចិ សត្តោ អបរិយាទិន្នោ ហោតិ, ន កិញ្ចិ អបរត្ថទីបនំ ន សិជ្ឈតិ។ តេន វុត្តំ – ‘‘យា តេសំ តេសំ សត្តាន’’ន្តិ។ តម្ហិ តម្ហីតិ អយំ ជាតិគតិវសេន អនេកេសំ សត្តនិកាយានំ សាធារណនិទ្ទេសោ។ សត្តនិកាយេតិ សត្តានំ និកាយេ, សត្តឃដាយំ សត្តសមូហេតិ អត្ថោ។

    191. Tatrāyaṃ atthavaṇṇanā – tesaṃ tesaṃ sattānanti ayaṃ saṅkhepato anekesaṃ sattānaṃ sādhāraṇaniddeso. Yā devadattassa jāti, yā somadattassa jātīti evañhi divasampi kathiyamāne neva sattā pariyādānaṃ gacchanti, na sabbaṃ aparatthadīpanaṃ sijjhati. Imehi pana dvīhi padehi na koci satto apariyādinno hoti, na kiñci aparatthadīpanaṃ na sijjhati. Tena vuttaṃ – ‘‘yā tesaṃ tesaṃ sattāna’’nti. Tamhi tamhīti ayaṃ jātigativasena anekesaṃ sattanikāyānaṃ sādhāraṇaniddeso. Sattanikāyeti sattānaṃ nikāye, sattaghaṭāyaṃ sattasamūheti attho.

    ជាតីតិ អយំ ជាតិសទ្ទោ អនេកត្ថោ។ តថា ហេស ‘‘ឯកម្បិ ជាតិំ, ទ្វេបិ ជាតិយោ’’តិ (បារា. ១២; ម. និ. ២.២៥៧) ឯត្ថ ភវេ អាគតោ។ ‘‘អត្ថិ វិសាខេ , និគណ្ឋា នាម សមណជាតិកា’’តិ (អ. និ. ៣.៧១) ឯត្ថ និកាយេ។ ‘‘តិរិយា នាម តិណជាតិ នាភិយា ឧគ្គន្ត្វា នភំ អាហច្ច ឋិតា អហោសី’’តិ (អ. និ. ៥.១៩៦) ឯត្ថ បញ្ញត្តិយំ។ ‘‘ជាតិ ទ្វីហិ ខន្ធេហិ សង្គហិតា’’តិ (ធាតុ. ៧១) ឯត្ថ សង្ខតលក្ខណេ។ ‘‘យំ, ភិក្ខវេ, មាតុកុច្ឆិម្ហិ បឋមំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, បឋមំ វិញ្ញាណំ បាតុភូតំ, តទុបាទាយ សាវស្ស ជាតី’’តិ (មហាវ. ១២៤) ឯត្ថ បដិសន្ធិយំ។ ‘‘សម្បតិជាតោ, អានន្ទ, ពោធិសត្តោ’’តិ (ម. និ. ៣.២០៧) ឯត្ថ បសូតិយំ។ ‘‘អនុបក្កុដ្ឋោ ជាតិវាទេនា’’តិ (ទី. និ. ១.៣៣១) ឯត្ថ កុលេ។ ‘‘យតោហំ, ភគិនិ, អរិយាយ ជាតិយា ជាតោ’’តិ (ម. និ. ២.៣៥១) ឯត្ថ អរិយសីលេ។ ឥធ បនាយំ សវិការេសុ បឋមាភិនិព្ពត្តក្ខន្ធេសុ វត្តតិ។ តស្មា ជាយមានកវសេន ជាតីតិ ឥទមេត្ថ សភាវបច្ចត្តំ។ សញ្ជាយនវសេន សញ្ជាតីតិ ឧបសគ្គេន បទំ វឌ្ឍិតំ។ ឱក្កមនវសេន ឱក្កន្តិ។ ជាយនដ្ឋេន វា ជាតិ, សា អបរិបុណ្ណាយតនវសេន យុត្តា។ សញ្ជាយនដ្ឋេន សញ្ជាតិ, សា បរិបុណ្ណាយតនវសេន យុត្តា។ ឱក្កមនដ្ឋេន ឱក្កន្តិ, សា អណ្ឌជជលាពុជវសេន យុត្តា។ តេ ហិ អណ្ឌកោសញ្ច វត្ថិកោសញ្ច ឱក្កមន្តិ, ឱក្កមន្តាបិ បវិសន្តា វិយ បដិសន្ធិំ គណ្ហន្តិ។ អភិនិព្ពត្តនដ្ឋេន អភិនិព្ពត្តិ។ សា សំសេទជឱបបាតិកវសេន យុត្តា។ តេ ហិ បាកដា ឯវ ហុត្វា និព្ពត្តន្តិ។ អយំ តាវ សម្មុតិកថា។

    Jātīti ayaṃ jātisaddo anekattho. Tathā hesa ‘‘ekampi jātiṃ, dvepi jātiyo’’ti (pārā. 12; ma. ni. 2.257) ettha bhave āgato. ‘‘Atthi visākhe , nigaṇṭhā nāma samaṇajātikā’’ti (a. ni. 3.71) ettha nikāye. ‘‘Tiriyā nāma tiṇajāti nābhiyā uggantvā nabhaṃ āhacca ṭhitā ahosī’’ti (a. ni. 5.196) ettha paññattiyaṃ. ‘‘Jāti dvīhi khandhehi saṅgahitā’’ti (dhātu. 71) ettha saṅkhatalakkhaṇe. ‘‘Yaṃ, bhikkhave, mātukucchimhi paṭhamaṃ cittaṃ uppannaṃ, paṭhamaṃ viññāṇaṃ pātubhūtaṃ, tadupādāya sāvassa jātī’’ti (mahāva. 124) ettha paṭisandhiyaṃ. ‘‘Sampatijāto, ānanda, bodhisatto’’ti (ma. ni. 3.207) ettha pasūtiyaṃ. ‘‘Anupakkuṭṭho jātivādenā’’ti (dī. ni. 1.331) ettha kule. ‘‘Yatohaṃ, bhagini, ariyāya jātiyā jāto’’ti (ma. ni. 2.351) ettha ariyasīle. Idha panāyaṃ savikāresu paṭhamābhinibbattakkhandhesu vattati. Tasmā jāyamānakavasena jātīti idamettha sabhāvapaccattaṃ. Sañjāyanavasena sañjātīti upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ. Okkamanavasena okkanti. Jāyanaṭṭhena vā jāti, sā aparipuṇṇāyatanavasena yuttā. Sañjāyanaṭṭhena sañjāti, sā paripuṇṇāyatanavasena yuttā. Okkamanaṭṭhena okkanti, sā aṇḍajajalābujavasena yuttā. Te hi aṇḍakosañca vatthikosañca okkamanti, okkamantāpi pavisantā viya paṭisandhiṃ gaṇhanti. Abhinibbattanaṭṭhena abhinibbatti. Sā saṃsedajaopapātikavasena yuttā. Te hi pākaṭā eva hutvā nibbattanti. Ayaṃ tāva sammutikathā.

    ឥទានិ បរមត្ថកថា ហោតិ។ ខន្ធា ឯវ ហិ បរមត្ថតោ បាតុភវន្តិ, ន សត្តា។ តត្ថ ច ខន្ធានន្តិ ឯកវោការភវេ ឯកស្ស, ចតុវោការភវេ ចតុន្នំ, បញ្ចវោការភវេ បញ្ចន្នំ គហណំ វេទិតព្ពំ។ បាតុភាវោតិ ឧប្បត្តិ។ អាយតនានន្តិ ឯត្ថ តត្រ តត្រ ឧប្បជ្ជមានាយតនវសេន សង្គហោ វេទិតព្ពោ។ បដិលាភោតិ សន្តតិយំ បាតុភាវោយេវ; បាតុភវន្តានេវ ហិ តានិ បដិលទ្ធានិ នាម ហោន្តិ។ អយំ វុច្ចតិ ជាតីតិ អយំ ជាតិ នាម កថិយតិ។ សា បនេសា តត្ថ តត្ថ ភវេ បឋមាភិនិព្ពត្តិលក្ខណា, នីយ្យាតនរសា, អតីតភវតោ ឥធ ឧម្មុជ្ជនបច្ចុបដ្ឋានា, ផលវសេន ទុក្ខវិចិត្តតាបច្ចុបដ្ឋានា វា។

    Idāni paramatthakathā hoti. Khandhā eva hi paramatthato pātubhavanti, na sattā. Tattha ca khandhānanti ekavokārabhave ekassa, catuvokārabhave catunnaṃ, pañcavokārabhave pañcannaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ. Pātubhāvoti uppatti. Āyatanānanti ettha tatra tatra uppajjamānāyatanavasena saṅgaho veditabbo. Paṭilābhoti santatiyaṃ pātubhāvoyeva; pātubhavantāneva hi tāni paṭiladdhāni nāma honti. Ayaṃ vuccati jātīti ayaṃ jāti nāma kathiyati. Sā panesā tattha tattha bhave paṭhamābhinibbattilakkhaṇā, nīyyātanarasā, atītabhavato idha ummujjanapaccupaṭṭhānā, phalavasena dukkhavicittatāpaccupaṭṭhānā vā.

    ឥទានិ ‘ជាតិយា ទុក្ខដ្ឋោ វេទិតព្ពោ’តិ អយញ្ហិ ជាតិ សយំ ន ទុក្ខា, ទុក្ខុប្បត្តិយា បន វត្ថុភាវេន ទុក្ខាតិ វុត្តា។ កតរទុក្ខស្ស បនាយំ វត្ថូតិ? យំ តំ ពាលបណ្ឌិតសុត្តាទីសុ (ម. និ. ៣.២៤៦ អាទយោ) ភគវតាបិ ឧបមាវសេន បកាសិតំ អាបាយិកំទុក្ខំ, យញ្ច សុគតិយំ មនុស្សលោកេ គព្ភោក្កន្តិមូលកាទិភេទំ ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស សព្ពស្សាបិ ឯសា វត្ថុ។ តត្រិទំ គព្ភោក្កន្តិមូលកាទិភេទំ ទុក្ខំ – អយញ្ហិ សត្តោ មាតុកុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តមានោ ន ឧប្បលបទុមបុណ្ឌរីកាទីសុ និព្ពត្តតិ។ អថ ខោ ហេដ្ឋា អាមាសយស្ស ឧបរិ បក្កាសយស្ស ឧទរបដលបិដ្ឋិកណ្ឌកានំ វេមជ្ឈេ បរមសម្ពាធេ តិព្ពន្ធការេ នានាកុណបគន្ធបរិភាវិតេ អសុចិបរមទុគ្គន្ធបវនវិចរិតេ អធិមត្តជេគុច្ឆេ កុច្ឆិប្បទេសេ បូតិមច្ឆបូតិកុម្មាសចន្ទនិកាទីសុ កិមិ វិយ និព្ពត្តតិ។ សោ តត្ថ និព្ពត្តោ ទស មាសេ មាតុកុច្ឆិសម្ភវេន ឧស្មនា បុដបាកំ វិយ បច្ចមានោ បិដ្ឋបិណ្ឌិ វិយ សេទិយមានោ សមិញ្ជនបសារណាទិរហិតោ អធិមត្តំ ទុក្ខំ បច្ចនុភោតីតិ។ ឥទំ តាវ ‘គព្ភោក្កន្តិមូលកំ’ ទុក្ខំ។

    Idāni ‘jātiyā dukkhaṭṭho veditabbo’ti ayañhi jāti sayaṃ na dukkhā, dukkhuppattiyā pana vatthubhāvena dukkhāti vuttā. Kataradukkhassa panāyaṃ vatthūti? Yaṃ taṃ bālapaṇḍitasuttādīsu (ma. ni. 3.246 ādayo) bhagavatāpi upamāvasena pakāsitaṃ āpāyikaṃdukkhaṃ, yañca sugatiyaṃ manussaloke gabbhokkantimūlakādibhedaṃ dukkhaṃ uppajjati, tassa sabbassāpi esā vatthu. Tatridaṃ gabbhokkantimūlakādibhedaṃ dukkhaṃ – ayañhi satto mātukucchimhi nibbattamāno na uppalapadumapuṇḍarīkādīsu nibbattati. Atha kho heṭṭhā āmāsayassa upari pakkāsayassa udarapaṭalapiṭṭhikaṇḍakānaṃ vemajjhe paramasambādhe tibbandhakāre nānākuṇapagandhaparibhāvite asuciparamaduggandhapavanavicarite adhimattajegucche kucchippadese pūtimacchapūtikummāsacandanikādīsu kimi viya nibbattati. So tattha nibbatto dasa māse mātukucchisambhavena usmanā puṭapākaṃ viya paccamāno piṭṭhapiṇḍi viya sediyamāno samiñjanapasāraṇādirahito adhimattaṃ dukkhaṃ paccanubhotīti. Idaṃ tāva ‘gabbhokkantimūlakaṃ’ dukkhaṃ.

    យំ បន សោ មាតុ សហសា ឧបក្ខលនគមននិសីទនឧដ្ឋានបរិវត្តនាទីសុ សុរាធុត្តហត្ថគតោ ឯឡកោ វិយ អហិគុណ្ឋិកហត្ថគតោ សប្បបោតកោ វិយ ច អាកឌ្ឍនបរិកឌ្ឍនឱធុនននិទ្ធុននាទិនា ឧបក្កមេន អធិមត្តំ ទុក្ខមនុភវតិ, យញ្ច មាតុ សីតុទកបានកាលេ សីតនរកូបបន្នោ វិយ, ឧណ្ហយាគុភត្តាទិអជ្ឈោហរណកាលេ អង្គារវុដ្ឋិសម្បរិកិណ្ណោ វិយ, លោណម្ពិលាទិអជ្ឈោហរណកាលេ ខារាបដិច្ឆកាទិកម្មការណប្បត្តោ វិយ តិព្ពំ ទុក្ខមនុភោតិ – ឥទំ ‘គព្ភបរិហរណមូលកំ’ ទុក្ខំ។

    Yaṃ pana so mātu sahasā upakkhalanagamananisīdanauṭṭhānaparivattanādīsu surādhuttahatthagato eḷako viya ahiguṇṭhikahatthagato sappapotako viya ca ākaḍḍhanaparikaḍḍhanaodhunananiddhunanādinā upakkamena adhimattaṃ dukkhamanubhavati, yañca mātu sītudakapānakāle sītanarakūpapanno viya, uṇhayāgubhattādiajjhoharaṇakāle aṅgāravuṭṭhisamparikiṇṇo viya, loṇambilādiajjhoharaṇakāle khārāpaṭicchakādikammakāraṇappatto viya tibbaṃ dukkhamanubhoti – idaṃ ‘gabbhapariharaṇamūlakaṃ’ dukkhaṃ.

    យំ បនស្ស មូឡ្ហគព្ភាយ មាតុយា មិត្តាមច្ចសុហជ្ជាទីហិបិ អទស្សនារហេ ទុក្ខុប្បត្តិដ្ឋានេ ឆេទនផាលនាទីហិ ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ – ឥទំ ‘គព្ភវិបត្តិមូលកំ’ ទុក្ខំ។ យំ វិជាយមានាយ មាតុយា កម្មជេហិ វាតេហិ បរិវត្តេត្វា នរកបបាតំ វិយ អតិភយានកំ យោនិមគ្គំ បដិបាតិយមានស្ស បរមសម្ពាធេន យោនិមុខេន តាឡច្ឆិគ្គឡេន វិយ និក្កឌ្ឍិយមានស្ស មហានាគស្ស នរកសត្តស្ស វិយ ច សង្ឃាដបព្ពតេហិ វិចុណ្ណិយមានស្ស ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ – ឥទំ ‘វិជាយនមូលកំ’ ទុក្ខំ។ យំ បន ជាតស្ស តរុណវណសទិសស្ស សុកុមារសរីរស្ស ហត្ថគ្គហណន្ហាបនធោវនចោឡបរិមជ្ជនាទិកាលេ សូចិមុខខុរធារវិជ្ឈនផាលនសទិសំ ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ – ឥទំ មាតុកុច្ឆិតោ ‘ពហិ និក្ខមនមូលកំ’ ទុក្ខំ។ យំ តតោ បរំ បវត្តិយំ អត្តនាវ អត្តានំ វធន្តស្ស, អចេលកវតាទិវសេន អាតាបនបរិតាបនានុយោគមនុយុត្តស្ស, កោធវសេន អភុញ្ជន្តស្ស, ឧព្ពន្ធន្តស្ស ច ទុក្ខំ ហោតិ – ឥទំ ‘អត្តូបក្កមមូលកំ’ ទុក្ខំ។

    Yaṃ panassa mūḷhagabbhāya mātuyā mittāmaccasuhajjādīhipi adassanārahe dukkhuppattiṭṭhāne chedanaphālanādīhi dukkhaṃ uppajjati – idaṃ ‘gabbhavipattimūlakaṃ’ dukkhaṃ. Yaṃ vijāyamānāya mātuyā kammajehi vātehi parivattetvā narakapapātaṃ viya atibhayānakaṃ yonimaggaṃ paṭipātiyamānassa paramasambādhena yonimukhena tāḷacchiggaḷena viya nikkaḍḍhiyamānassa mahānāgassa narakasattassa viya ca saṅghāṭapabbatehi vicuṇṇiyamānassa dukkhaṃ uppajjati – idaṃ ‘vijāyanamūlakaṃ’ dukkhaṃ. Yaṃ pana jātassa taruṇavaṇasadisassa sukumārasarīrassa hatthaggahaṇanhāpanadhovanacoḷaparimajjanādikāle sūcimukhakhuradhāravijjhanaphālanasadisaṃ dukkhaṃ uppajjati – idaṃ mātukucchito ‘bahi nikkhamanamūlakaṃ’ dukkhaṃ. Yaṃ tato paraṃ pavattiyaṃ attanāva attānaṃ vadhantassa, acelakavatādivasena ātāpanaparitāpanānuyogamanuyuttassa, kodhavasena abhuñjantassa, ubbandhantassa ca dukkhaṃ hoti – idaṃ ‘attūpakkamamūlakaṃ’ dukkhaṃ.

    យំ បន បរតោ វធពន្ធនាទីនិ អនុភវន្តស្ស ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ – ឥទំ ‘បរូបក្កមមូលកំ’ ទុក្ខន្តិ។ ឥតិ ឥមស្ស សព្ពស្សាបិ ទុក្ខស្ស អយំ ជាតិ វត្ថុមេវ ហោតីតិ។ តេនេតំ វុច្ចតិ –

    Yaṃ pana parato vadhabandhanādīni anubhavantassa dukkhaṃ uppajjati – idaṃ ‘parūpakkamamūlakaṃ’ dukkhanti. Iti imassa sabbassāpi dukkhassa ayaṃ jāti vatthumeva hotīti. Tenetaṃ vuccati –

    ជាយេថ នោ ចេ នរកេសុ សត្តោ,

    Jāyetha no ce narakesu satto,

    តត្ថគ្គិទាហាទិកមប្បសយ្ហំ;

    Tatthaggidāhādikamappasayhaṃ;

    លភេថ ទុក្ខំ នុ កុហិំ បតិដ្ឋំ,

    Labhetha dukkhaṃ nu kuhiṃ patiṭṭhaṃ,

    ឥច្ចាហ ទុក្ខាតិ មុនីធ ជាតិ។

    Iccāha dukkhāti munīdha jāti.

    ទុក្ខំ តិរច្ឆេសុ កសាបតោទ-

    Dukkhaṃ tiracchesu kasāpatoda-

    ទណ្ឌាភិឃាតាទិភវំ អនេកំ;

    Daṇḍābhighātādibhavaṃ anekaṃ;

    យំ តំ កថំ តត្ថ ភវេយ្យ ជាតិំ,

    Yaṃ taṃ kathaṃ tattha bhaveyya jātiṃ,

    វិនា តហិំ ជាតិ តតោបិ ទុក្ខា។

    Vinā tahiṃ jāti tatopi dukkhā.

    បេតេសុ ទុក្ខំ បន ខុប្បិបាសា-

    Petesu dukkhaṃ pana khuppipāsā-

    វាតាតបាទិប្បភវំ វិចិត្តំ;

    Vātātapādippabhavaṃ vicittaṃ;

    យស្មា អជាតស្ស ន តត្ថ អត្ថិ,

    Yasmā ajātassa na tattha atthi,

    តស្មាបិ ទុក្ខំ មុនិ ជាតិមាហ។

    Tasmāpi dukkhaṃ muni jātimāha.

    តិព្ពន្ធការេ ច អសយ្ហសីតេ,

    Tibbandhakāre ca asayhasīte,

    លោកន្តរេ យំ អសុរេសុ ទុក្ខំ;

    Lokantare yaṃ asuresu dukkhaṃ;

    ន តំ ភវេ តត្ថ ន ចស្ស ជាតិ,

    Na taṃ bhave tattha na cassa jāti,

    យតោ អយំ ជាតិ តតោបិ ទុក្ខា។

    Yato ayaṃ jāti tatopi dukkhā.

    យញ្ចាបិ គូថនរកេ វិយ មាតុគព្ភេ,

    Yañcāpi gūthanarake viya mātugabbhe,

    សត្តោ វសំ ចិរមតោ ពហិ និក្ខមនញ្ច;

    Satto vasaṃ ciramato bahi nikkhamanañca;

    បប្បោតិ ទុក្ខមតិឃោរមិទម្បិ នត្ថិ,

    Pappoti dukkhamatighoramidampi natthi,

    ជាតិំ វិនា ឥតិបិ ជាតិរយញ្ហិ ទុក្ខា។

    Jātiṃ vinā itipi jātirayañhi dukkhā.

    កិំ ភាសិតេន ពហុនា ននុ យំ កុហិញ្ចិ,

    Kiṃ bhāsitena bahunā nanu yaṃ kuhiñci,

    អត្ថីធ កិញ្ចិទបិ ទុក្ខមិទំ កទាចិ;

    Atthīdha kiñcidapi dukkhamidaṃ kadāci;

    នេវត្ថិ ជាតិវិរហេ យទតោ មហេសី,

    Nevatthi jātivirahe yadato mahesī,

    ទុក្ខាតិ សព្ពបឋមំ ឥមមាហ ជាតិន្តិ។

    Dukkhāti sabbapaṭhamaṃ imamāha jātinti.

    ជរានិទ្ទេសោ

    Jarāniddeso

    ១៩២. ជរានិទ្ទេសេ ជរាតិ សភាវបច្ចត្តំ។ ជីរណតាតិ អាការនិទ្ទេសោ។ ខណ្ឌិច្ចន្តិអាទយោ តយោ កាលាតិក្កមេ កិច្ចនិទ្ទេសា។ បច្ឆិមា ទ្វេ បកតិនិទ្ទេសា។ អយញ្ហិ ជរាតិ ឥមិនា បទេន សភាវតោ ទីបិតា, តេនស្សា ឥទំ សភាវបច្ចត្តំ។ ជីរណតាតិ ឥមិនា អាការតោ , តេនស្សាយំ អាការនិទ្ទេសោ។ ខណ្ឌិច្ចន្តិ ឥមិនា កាលាតិក្កមេ ទន្តនខានំ ខណ្ឌិតភាវករណកិច្ចតោ។ បាលិច្ចន្តិ ឥមិនា កេសលោមានំ បលិតភាវករណកិច្ចតោ។ វលិត្តចតាតិ ឥមិនា មំសំ មិលាបេត្វា តចេ វលិត្តភាវករណកិច្ចតោ ទីបិតា។ តេនស្សា ឥមេ ខណ្ឌិច្ចន្តិ អាទយោ តយោ កាលាតិក្កមេ កិច្ចនិទ្ទេសា។ តេហិ ឥមេសំ វិការានំ ទស្សនវសេន បាកដីភូតាតិ បាកដជរា ទស្សិតា។ យថេវ ហិ ឧទកស្ស វា វាតស្ស វា អគ្គិនោ វា តិណរុក្ខាទីនំ សំសគ្គបលិភគ្គតាយ វា ឈាមតាយ វា គតមគ្គោ បាកដោ ហោតិ, ន ច សោ គតមគ្គោ តានេវ ឧទកាទីនិ, ឯវមេវ ជរាយ ទន្តាទីសុ ខណ្ឌិច្ចាទិវសេន គតមគ្គោ បាកដោ, ចក្ខុំ ឧម្មីលេត្វាបិ គយ្ហតិ។ ន ច ខណ្ឌិច្ចាទីនេវ ជរា; ន ហិ ជរា ចក្ខុវិញ្ញេយ្យា ហោតិ។

    192. Jarāniddese jarāti sabhāvapaccattaṃ. Jīraṇatāti ākāraniddeso. Khaṇḍiccantiādayo tayo kālātikkame kiccaniddesā. Pacchimā dve pakatiniddesā. Ayañhi jarāti iminā padena sabhāvato dīpitā, tenassā idaṃ sabhāvapaccattaṃ. Jīraṇatāti iminā ākārato , tenassāyaṃ ākāraniddeso. Khaṇḍiccanti iminā kālātikkame dantanakhānaṃ khaṇḍitabhāvakaraṇakiccato. Pāliccanti iminā kesalomānaṃ palitabhāvakaraṇakiccato. Valittacatāti iminā maṃsaṃ milāpetvā tace valittabhāvakaraṇakiccato dīpitā. Tenassā ime khaṇḍiccanti ādayo tayo kālātikkame kiccaniddesā. Tehi imesaṃ vikārānaṃ dassanavasena pākaṭībhūtāti pākaṭajarā dassitā. Yatheva hi udakassa vā vātassa vā aggino vā tiṇarukkhādīnaṃ saṃsaggapalibhaggatāya vā jhāmatāya vā gatamaggo pākaṭo hoti, na ca so gatamaggo tāneva udakādīni, evameva jarāya dantādīsu khaṇḍiccādivasena gatamaggo pākaṭo, cakkhuṃ ummīletvāpi gayhati. Na ca khaṇḍiccādīneva jarā; na hi jarā cakkhuviññeyyā hoti.

    អាយុនោ សំហានិ ឥន្ទ្រិយានំ បរិបាកោតិ ឥមេហិ បន បទេហិ កាលាតិក្កមេយេវ អភិព្យត្តាយ អាយុក្ខយចក្ខាទិឥន្ទ្រិយបរិបាកសង្ខាតាយ បកតិយា ទីបិតា។ តេនស្សិមេ បច្ឆិមា ទ្វេ បកតិនិទ្ទេសាតិ វេទិតព្ពា។ តត្ថ យស្មា ជរំ បត្តស្ស អាយុ ហាយតិ តស្មា ជរា ‘‘អាយុនោ សំហានី’’តិ ផលូបចារេន វុត្តា។ យស្មា ទហរកាលេ សុប្បសន្នានិ សុខុមម្បិ អត្តនោ វិសយំ សុខេនេវ គណ្ហនសមត្ថានិ ចក្ខាទីនិ ឥន្ទ្រិយានិ ជរំ បត្តស្ស បរិបក្កានិ អាលុឡិតានិ អវិសទានិ ឱឡារិកម្បិ អត្តនោ វិសយំ គហេតុំ អសមត្ថានិ ហោន្តិ, តស្មា ‘‘ឥន្ទ្រិយានំ បរិបាកោ’’តិ ផលូបចារេនេវ វុត្តា។

    Āyunosaṃhāni indriyānaṃ paripākoti imehi pana padehi kālātikkameyeva abhibyattāya āyukkhayacakkhādiindriyaparipākasaṅkhātāya pakatiyā dīpitā. Tenassime pacchimā dve pakatiniddesāti veditabbā. Tattha yasmā jaraṃ pattassa āyu hāyati tasmā jarā ‘‘āyuno saṃhānī’’ti phalūpacārena vuttā. Yasmā daharakāle suppasannāni sukhumampi attano visayaṃ sukheneva gaṇhanasamatthāni cakkhādīni indriyāni jaraṃ pattassa paripakkāni āluḷitāni avisadāni oḷārikampi attano visayaṃ gahetuṃ asamatthāni honti, tasmā ‘‘indriyānaṃ paripāko’’ti phalūpacāreneva vuttā.

    សា បនេសា ឯវំ និទ្ទិដ្ឋា សព្ពាបិ ជរា បាកដា បដិច្ឆន្នាតិ ទុវិធា ហោតិ។ តត្ថ ទន្តាទីសុ ខណ្ឌាទិភាវទស្សនតោ រូបធម្មេសុ ជរា ‘បាកដជរា’ នាម។ អរូបធម្មេសុ បន ជរា តាទិសស្ស វិការស្ស អទស្សនតោ ‘បដិច្ឆន្នជរា’ នាម។ តត្ថ យ្វាយំ ខណ្ឌាទិភាវោ ទិស្សតិ, សោ តាទិសានំ ទន្តាទីនំ សុវិញ្ញេយ្យត្តា វណ្ណោយេវ។ តំ ចក្ខុនា ទិស្វា មនោទ្វារេន ចិន្តេត្វា ‘‘ឥមេ ទន្តា ជរាយ បហដា’’តិ ជរំ ជានាតិ, ឧទកដ្ឋានេ ពទ្ធានិ គោសិង្គាទីនិ ឱលោកេត្វា ហេដ្ឋា ឧទកស្ស អត្ថិភាវំ ជាននំ វិយ។ បុន អវីចិ សវីចីតិ ឯវម្បិ អយំ ជរា ទុវិធា ហោតិ។ តត្ថ មណិកនករជតបវាឡចន្ទសូរិយាទីនំ មន្ទទសកាទីសុ បាណីនំ វិយ ច បុប្ផផលបល្លវាទីសុ អបាណីនំ វិយ ច អន្តរន្តរា វណ្ណវិសេសាទីនំ ទុព្ពិញ្ញេយ្យត្តា ជរា ‘អវីចិជរា’ នាម, និរន្តរជរាតិ អត្ថោ។ តតោ អញ្ញេសុ បន យថាវុត្តេសុ អន្តរន្តរា វណ្ណវិសេសាទីនំ សុវិញ្ញេយ្យត្តា ជរា ‘សវីចិជរា’ នាម។

    Sā panesā evaṃ niddiṭṭhā sabbāpi jarā pākaṭā paṭicchannāti duvidhā hoti. Tattha dantādīsu khaṇḍādibhāvadassanato rūpadhammesu jarā ‘pākaṭajarā’ nāma. Arūpadhammesu pana jarā tādisassa vikārassa adassanato ‘paṭicchannajarā’ nāma. Tattha yvāyaṃ khaṇḍādibhāvo dissati, so tādisānaṃ dantādīnaṃ suviññeyyattā vaṇṇoyeva. Taṃ cakkhunā disvā manodvārena cintetvā ‘‘ime dantā jarāya pahaṭā’’ti jaraṃ jānāti, udakaṭṭhāne baddhāni gosiṅgādīni oloketvā heṭṭhā udakassa atthibhāvaṃ jānanaṃ viya. Puna avīci savīcīti evampi ayaṃ jarā duvidhā hoti. Tattha maṇikanakarajatapavāḷacandasūriyādīnaṃ mandadasakādīsu pāṇīnaṃ viya ca pupphaphalapallavādīsu apāṇīnaṃ viya ca antarantarā vaṇṇavisesādīnaṃ dubbiññeyyattā jarā ‘avīcijarā’ nāma, nirantarajarāti attho. Tato aññesu pana yathāvuttesu antarantarā vaṇṇavisesādīnaṃ suviññeyyattā jarā ‘savīcijarā’ nāma.

    តត្ថ សវីចិជរា ឧបាទិន្នានុបាទិន្នកវសេន ឯវំ ទីបេតព្ពា – ទហរកុមារកានញ្ហិ បឋមមេវ ខីរទន្តា នាម ឧដ្ឋហន្តិ, ន តេ ថិរា។ តេសុ បន បតិតេសុ បុន ទន្តា ឧដ្ឋហន្តិ។ តេ បឋមមេវ សេតា ហោន្តិ, ជរាវាតេន បន បហដកាលេ កាឡកា ហោន្តិ។ កេសា បន បឋមមេវ តម្ពាបិ ហោន្តិ កាឡកាបិ សេតាបិ។ ឆវិ បន សលោហិតិកា ហោតិ។ វឌ្ឍន្តានំ វឌ្ឍន្តានំ ឱទាតានំ ឱទាតភាវោ, កាឡកានំ កាឡកភាវោ បញ្ញាយតិ, ជរាវាតេន បន បហដកាលេ វឡិំ គណ្ហាតិ។ សព្ពម្បិ សស្សំ វបិតកាលេ សេតំ ហោតិ, បច្ឆា នីលំ, ជរាវាតេន បន បហដកាលេ បណ្ឌុកំ ហោតិ។ អម្ពង្កុរេនាបិ ទីបេតុំ វដ្ដតិ ឯវ។ អយំ វុច្ចតិ ជរាតិ អយំ ជរា នាម កថិយតិ។ សា បនេសា ខន្ធបរិបាកលក្ខណា, មរណូបនយនរសា, យោព្ពនវិនាសបច្ចុបដ្ឋានា។

    Tattha savīcijarā upādinnānupādinnakavasena evaṃ dīpetabbā – daharakumārakānañhi paṭhamameva khīradantā nāma uṭṭhahanti, na te thirā. Tesu pana patitesu puna dantā uṭṭhahanti. Te paṭhamameva setā honti, jarāvātena pana pahaṭakāle kāḷakā honti. Kesā pana paṭhamameva tambāpi honti kāḷakāpi setāpi. Chavi pana salohitikā hoti. Vaḍḍhantānaṃ vaḍḍhantānaṃ odātānaṃ odātabhāvo, kāḷakānaṃ kāḷakabhāvo paññāyati, jarāvātena pana pahaṭakāle vaḷiṃ gaṇhāti. Sabbampi sassaṃ vapitakāle setaṃ hoti, pacchā nīlaṃ, jarāvātena pana pahaṭakāle paṇḍukaṃ hoti. Ambaṅkurenāpi dīpetuṃ vaṭṭati eva. Ayaṃ vuccati jarāti ayaṃ jarā nāma kathiyati. Sā panesā khandhaparipākalakkhaṇā, maraṇūpanayanarasā, yobbanavināsapaccupaṭṭhānā.

    ‘ជរាយ ទុក្ខដ្ឋោ វេទិតព្ពោ’តិ ឯត្ថ បន អយម្បិ សយំ ន ទុក្ខា, ទុក្ខស្ស បន វត្ថុភាវេន ទុក្ខាតិ វុត្តា។ កតរស្ស ទុក្ខស្ស? កាយទុក្ខស្ស ចេវ ទោមនស្សទុក្ខស្ស ច។ ជិណ្ណស្ស ហិ អត្តភាវោ ជរសកដំ វិយ ទុព្ពលោ ហោតិ, ឋាតុំ វា គន្តុំ វា និសីទិតុំ វា វាយមន្តស្ស ពលវំ កាយទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ; បុត្តទារេ យថាបុរេ អសល្លក្ខេន្តេ ទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ។ ឥតិ ឥមេសំ ទ្វិន្នម្បិ ទុក្ខានំ វត្ថុភាវេន ទុក្ខាតិ វេទិតព្ពា។ អបិច –

    ‘Jarāya dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana ayampi sayaṃ na dukkhā, dukkhassa pana vatthubhāvena dukkhāti vuttā. Katarassa dukkhassa? Kāyadukkhassa ceva domanassadukkhassa ca. Jiṇṇassa hi attabhāvo jarasakaṭaṃ viya dubbalo hoti, ṭhātuṃ vā gantuṃ vā nisīdituṃ vā vāyamantassa balavaṃ kāyadukkhaṃ uppajjati; puttadāre yathāpure asallakkhente domanassaṃ uppajjati. Iti imesaṃ dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhāti veditabbā. Apica –

    អង្គានំ សិថិលភាវា, ឥន្ទ្រិយានំ វិការតោ;

    Aṅgānaṃ sithilabhāvā, indriyānaṃ vikārato;

    យោព្ពនស្ស វិនាសេន, ពលស្ស ឧបឃាតតោ។

    Yobbanassa vināsena, balassa upaghātato.

    វិប្បវាសា សតាទីនំ, បុត្តទារេហិ អត្តនោ;

    Vippavāsā satādīnaṃ, puttadārehi attano;

    អបសាទនីយតោ ចេវ, ភីយ្យោ ពាលត្តបត្តិយា។

    Apasādanīyato ceva, bhīyyo bālattapattiyā.

    បប្បោតិ ទុក្ខំ យំ មច្ចោ, កាយិកំ មានសំ តថា;

    Pappoti dukkhaṃ yaṃ macco, kāyikaṃ mānasaṃ tathā;

    សព្ពមេតំ ជរាហេតុ, យស្មា តស្មា ជរា ទុខាតិ។

    Sabbametaṃ jarāhetu, yasmā tasmā jarā dukhāti.

    មរណនិទ្ទេសោ

    Maraṇaniddeso

    ១៩៣. មរណនិទ្ទេសេ ចវនកវសេន ចុតិ; ឯកចតុបញ្ចក្ខន្ធាយ ចុតិយា សាមញ្ញវចនមេតំ។ ចវនតាតិ ភាវវចនេន លក្ខណនិទស្សនំ។ ភេទោតិ ចុតិខន្ធានំ ភង្គុប្បត្តិបរិទីបនំ ។ អន្តរធានន្តិ ឃដស្ស វិយ ភិន្នស្ស ភិន្នានំ ចុតិខន្ធានំ យេន កេនចិ បរិយាយេន ឋានាភាវបរិទីបនំ។ មច្ចុ មរណន្តិ មច្ចុសង្ខាតំ មរណំ។ កាលោ នាម អន្តកោ, តស្ស កិរិយា កាលកិរិយា។ ឯត្តាវតា សម្មុតិយា មរណំ ទីបិតំ ហោតិ។

    193. Maraṇaniddese cavanakavasena cuti; ekacatupañcakkhandhāya cutiyā sāmaññavacanametaṃ. Cavanatāti bhāvavacanena lakkhaṇanidassanaṃ. Bhedoti cutikhandhānaṃ bhaṅguppattiparidīpanaṃ . Antaradhānanti ghaṭassa viya bhinnassa bhinnānaṃ cutikhandhānaṃ yena kenaci pariyāyena ṭhānābhāvaparidīpanaṃ. Maccu maraṇanti maccusaṅkhātaṃ maraṇaṃ. Kālo nāma antako, tassa kiriyā kālakiriyā. Ettāvatā sammutiyā maraṇaṃ dīpitaṃ hoti.

    ឥទានិ បរមត្ថេន ទីបេតុំ ខន្ធានំ ភេទោតិអាទិមាហ។ បរមត្ថេន ហិ ខន្ធាយេវ ភិជ្ជន្តិ, ន សត្តោ នាម កោចិ មរតិ។ ខន្ធេសុ បន ភិជ្ជមានេសុ សត្តោ មរតិ ភិន្នេសុ មតោតិ វោហារោ ហោតិ។ ឯត្ថ ច ចតុបញ្ចវោការវសេន ខន្ធានំ ភេទោ, ឯកវោការវសេន កឡេវរស្ស និក្ខេបោ; ចតុវោការវសេន វា ខន្ធានំ ភេទោ, សេសទ្វយវសេន កឡេវរស្ស និក្ខេបោ វេទិតព្ពោ។ កស្មា? ភវទ្វយេបិ រូបកាយសង្ខាតស្ស កឡេវរស្ស សម្ភវតោ។ យស្មា វា ចាតុមហារាជិកាទីសុ ខន្ធា ភិជ្ជន្តេវ, ន កិញ្ចិ និក្ខិបតិ, តស្មា តេសំ វសេន ខន្ធានំ ភេទោ។ មនុស្សាទីសុ កឡេវរស្ស និក្ខេបោ។ ឯត្ថ ច កឡេវរស្ស និក្ខេបករណតោ មរណំ ‘‘កឡេវរស្ស និក្ខេបោ’’តិ វុត្តំ។

    Idāni paramatthena dīpetuṃ khandhānaṃ bhedotiādimāha. Paramatthena hi khandhāyeva bhijjanti, na satto nāma koci marati. Khandhesu pana bhijjamānesu satto marati bhinnesu matoti vohāro hoti. Ettha ca catupañcavokāravasena khandhānaṃ bhedo, ekavokāravasena kaḷevarassa nikkhepo; catuvokāravasena vā khandhānaṃ bhedo, sesadvayavasena kaḷevarassa nikkhepo veditabbo. Kasmā? Bhavadvayepi rūpakāyasaṅkhātassa kaḷevarassa sambhavato. Yasmā vā cātumahārājikādīsu khandhā bhijjanteva, na kiñci nikkhipati, tasmā tesaṃ vasena khandhānaṃ bhedo. Manussādīsu kaḷevarassa nikkhepo. Ettha ca kaḷevarassa nikkhepakaraṇato maraṇaṃ ‘‘kaḷevarassa nikkhepo’’ti vuttaṃ.

    ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស ឧបច្ឆេទោតិ ឥមិនា ឥន្ទ្រិយពទ្ធស្សេវ មរណំ នាម ហោតិ, អនិន្ទ្រិយពទ្ធស្ស មរណំ នាម នត្ថីតិ ទស្សេតិ។ ‘សស្សំ មតំ, រុក្ខោ មតោ’តិ ឥទំ បន វោហារមត្តមេវ។ អត្ថតោ បន ឯវរូបានិ វចនានិ សស្សាទីនំ ខយវយភាវមេវ ទីបេន្តិ។ ឥទំ វុច្ចតិ មរណន្តិ ឥទំ សព្ពម្បិ មរណំ នាម កថិយតិ។

    Jīvitindriyassa upacchedoti iminā indriyabaddhasseva maraṇaṃ nāma hoti, anindriyabaddhassa maraṇaṃ nāma natthīti dasseti. ‘Sassaṃ mataṃ, rukkho mato’ti idaṃ pana vohāramattameva. Atthato pana evarūpāni vacanāni sassādīnaṃ khayavayabhāvameva dīpenti. Idaṃ vuccati maraṇanti idaṃ sabbampi maraṇaṃ nāma kathiyati.

    អបិចេត្ថ ខណិកមរណំ, សម្មុតិមរណំ, សមុច្ឆេទមរណន្តិ អយម្បិ ភេទោ វេទិតព្ពោ។ តត្ថ ‘ខណិកមរណំ’ នាម បវត្តេ រូបារូបធម្មានំ ភេទោ។ ‘តិស្សោ មតោ, ផុស្សោ មតោ’តិ ឥទំ ‘សម្មុតិមរណំ’ នាម។ ខីណាសវស្ស អប្បដិសន្ធិកា កាលកិរិយា ‘សមុច្ឆេទមរណំ’ នាម។ ឥមស្មិំ បនត្ថេ សម្មុតិមរណំ អធិប្បេតំ។ ជាតិក្ខយមរណំ, ឧបក្កមមរណំ, សរសមរណំ, អាយុក្ខយមរណំ, បុញ្ញក្ខយមរណន្តិបិ តស្សេវ នាមំ។ តយិទំ ចុតិលក្ខណំ, វិយោគរសំ, វិប្បវាសបច្ចុបដ្ឋានំ។

    Apicettha khaṇikamaraṇaṃ, sammutimaraṇaṃ, samucchedamaraṇanti ayampi bhedo veditabbo. Tattha ‘khaṇikamaraṇaṃ’ nāma pavatte rūpārūpadhammānaṃ bhedo. ‘Tisso mato, phusso mato’ti idaṃ ‘sammutimaraṇaṃ’ nāma. Khīṇāsavassa appaṭisandhikā kālakiriyā ‘samucchedamaraṇaṃ’ nāma. Imasmiṃ panatthe sammutimaraṇaṃ adhippetaṃ. Jātikkhayamaraṇaṃ, upakkamamaraṇaṃ, sarasamaraṇaṃ, āyukkhayamaraṇaṃ, puññakkhayamaraṇantipi tasseva nāmaṃ. Tayidaṃ cutilakkhaṇaṃ, viyogarasaṃ, vippavāsapaccupaṭṭhānaṃ.

    ‘មរណស្ស ទុក្ខដ្ឋោ វេទិតព្ពោ’តិ ឯត្ថ បន ឥទម្បិ សយំ ន ទុក្ខំ, ទុក្ខស្ស បន វត្ថុភាវេន ទុក្ខន្តិ វុត្តំ។ មរណន្តិកាបិ ហិ សារីរិកា វេទនា, បដិវាតេ គហិតា អាទិត្តតិណុក្កា វិយ, សរីរំ និទហន្តិ។ នរកនិមិត្តាទីនំ ឧបដ្ឋានកាលេ ពលវទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ។ ឥតិ ឥមេសំ ទ្វិន្នម្បិ ទុក្ខានំ វត្ថុភាវេន ទុក្ខន្តិ វេទិតព្ពំ។ អបិ ច –

    ‘Maraṇassa dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana idampi sayaṃ na dukkhaṃ, dukkhassa pana vatthubhāvena dukkhanti vuttaṃ. Maraṇantikāpi hi sārīrikā vedanā, paṭivāte gahitā ādittatiṇukkā viya, sarīraṃ nidahanti. Narakanimittādīnaṃ upaṭṭhānakāle balavadomanassaṃ uppajjati. Iti imesaṃ dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhanti veditabbaṃ. Api ca –

    បាបស្ស បាបកម្មាទិ, និមិត្តមនុបស្សតោ;

    Pāpassa pāpakammādi, nimittamanupassato;

    ភទ្ទស្សាបសហន្តស្ស, វិយោគំ បិយវត្ថុកំ។

    Bhaddassāpasahantassa, viyogaṃ piyavatthukaṃ.

    មីយមានស្ស យំ ទុក្ខំ, មានសំ អវិសេសតោ;

    Mīyamānassa yaṃ dukkhaṃ, mānasaṃ avisesato;

    សព្ពេសញ្ចាបិ យំ សន្ធិ-ពន្ធនច្ឆេទនាទិកំ។

    Sabbesañcāpi yaṃ sandhi-bandhanacchedanādikaṃ.

    វិតុជ្ជមានមម្មានំ, ហោតិ ទុក្ខំ សរីរជំ;

    Vitujjamānamammānaṃ, hoti dukkhaṃ sarīrajaṃ;

    អសយ្ហមប្បដិការំ, ទុក្ខស្សេតស្សិទំ យតោ;

    Asayhamappaṭikāraṃ, dukkhassetassidaṃ yato;

    មរណំ វត្ថុ តេនេតំ, ទុក្ខមិច្ចេវ ភាសិតន្តិ។

    Maraṇaṃ vatthu tenetaṃ, dukkhamicceva bhāsitanti.

    អបិច ឥមានិ ជាតិជរាមរណានិ នាម ឥមេសំ សត្តានំ វធកបច្ចាមិត្តា វិយ ឱតារំ គវេសន្តានិ វិចរន្តិ។ យថា ហិ បុរិសស្ស តីសុ បច្ចាមិត្តេសុ ឱតារាបេក្ខេសុ វិចរន្តេសុ ឯកោ វទេយ្យ – ‘‘អហំ អសុកអរញ្ញស្ស នាម វណ្ណំ កថេត្វា ឯតំ អាទាយ តត្ថ គមិស្សាមិ, ឯត្ថ មយ្ហំ ទុក្ករំ នត្ថី’’តិ។ ទុតិយោ វទេយ្យ ‘‘អហំ តវ ឯតំ គហេត្វា គតកាលេ បោថេត្វា ទុព្ពលំ ករិស្សាមិ, ឯត្ថ មយ្ហំ ទុក្ករំ នត្ថី’’តិ។ តតិយោ វទេយ្យ – ‘‘តយា ឯតស្មិំ បោថេត្វា ទុព្ពលេ កតេ តិណ្ហេន អសិនា សីសច្ឆេទនំ នាម មយ្ហំ ភារោ ហោតូ’’តិ។ តេ ឯវំ វត្វា តថា ករេយ្យុំ។

    Apica imāni jātijarāmaraṇāni nāma imesaṃ sattānaṃ vadhakapaccāmittā viya otāraṃ gavesantāni vicaranti. Yathā hi purisassa tīsu paccāmittesu otārāpekkhesu vicarantesu eko vadeyya – ‘‘ahaṃ asukaaraññassa nāma vaṇṇaṃ kathetvā etaṃ ādāya tattha gamissāmi, ettha mayhaṃ dukkaraṃ natthī’’ti. Dutiyo vadeyya ‘‘ahaṃ tava etaṃ gahetvā gatakāle pothetvā dubbalaṃ karissāmi, ettha mayhaṃ dukkaraṃ natthī’’ti. Tatiyo vadeyya – ‘‘tayā etasmiṃ pothetvā dubbale kate tiṇhena asinā sīsacchedanaṃ nāma mayhaṃ bhāro hotū’’ti. Te evaṃ vatvā tathā kareyyuṃ.

    តត្ថ បឋមបច្ចាមិត្តស្ស អរញ្ញស្ស វណ្ណំ កថេត្វា តំ អាទាយ តត្ថ គតកាលោ វិយ សុហជ្ជញាតិមណ្ឌលតោ និក្កឌ្ឍិត្វា យត្ថ កត្ថចិ និព្ពត្តាបនំ នាម ជាតិយា កិច្ចំ។ ទុតិយស្ស បោថេត្វា ទុព្ពលករណំ វិយ និព្ពត្តក្ខន្ធេសុ និបតិត្វា បរាធីនមញ្ចបរាយណភាវករណំ ជរាយ កិច្ចំ។ តតិយស្ស តិណ្ហេន អសិនា សីសច្ឆេទនំ វិយ ជីវិតក្ខយបាបនំ មរណស្ស កិច្ចន្តិ វេទិតព្ពំ។

    Tattha paṭhamapaccāmittassa araññassa vaṇṇaṃ kathetvā taṃ ādāya tattha gatakālo viya suhajjañātimaṇḍalato nikkaḍḍhitvā yattha katthaci nibbattāpanaṃ nāma jātiyā kiccaṃ. Dutiyassa pothetvā dubbalakaraṇaṃ viya nibbattakkhandhesu nipatitvā parādhīnamañcaparāyaṇabhāvakaraṇaṃ jarāya kiccaṃ. Tatiyassa tiṇhena asinā sīsacchedanaṃ viya jīvitakkhayapāpanaṃ maraṇassa kiccanti veditabbaṃ.

    អបិចេត្ថ ជាតិទុក្ខំ សាទីនវមហាកន្តារប្បវេសោ វិយ ទដ្ឋព្ពំ។ ជរាទុក្ខំ តត្ថ អន្នបានរហិតស្ស ទុព្ពល្យំ វិយ ទដ្ឋព្ពំ។ មរណទុក្ខំ ទុព្ពលស្ស ឥរិយាបថបវត្តនេ វិហតបរក្កមស្ស វាឡាទីហិ អនយព្យសនាបាទនំ វិយ ទដ្ឋព្ពន្តិ។

    Apicettha jātidukkhaṃ sādīnavamahākantārappaveso viya daṭṭhabbaṃ. Jarādukkhaṃ tattha annapānarahitassa dubbalyaṃ viya daṭṭhabbaṃ. Maraṇadukkhaṃ dubbalassa iriyāpathapavattane vihataparakkamassa vāḷādīhi anayabyasanāpādanaṃ viya daṭṭhabbanti.

    សោកនិទ្ទេសោ

    Sokaniddeso

    ១៩៤. សោកនិទ្ទេសេ ព្យសតីតិ ព្យសនំ; ហិតសុខំ ខិបតិ វិទ្ធំសេតីតិ អត្ថោ។ ញាតីនំ ព្យសនំ ញាតិព្យសនំ; ចោររោគភយាទីហិ ញាតិក្ខយោ ញាតិវិនាសោតិ អត្ថោ។ តេន ញាតិព្យសនេន ផុដ្ឋស្សាតិ អជ្ឈោត្ថដស្ស អភិភូតស្ស សមន្នាគតស្សាតិ អត្ថោ។ សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ។ អយំ បន វិសេសោ – ភោគានំ ព្យសនំ ភោគព្យសនំ; រាជចោរាទិវសេន ភោគក្ខយោ ភោគវិនាសោតិ អត្ថោ។ រោគោយេវ ព្យសនំ រោគព្យសនំ; រោគោ ហិ អារោគ្យំ ព្យសតិ វិនាសេតីតិ ព្យសនំ។ សីលស្ស ព្យសនំ សីលព្យសនំ; ទុស្សីល្យស្សេតំ នាមំ។ សម្មាទិដ្ឋិំ វិនាសយមានា ឧប្បន្នា ទិដ្ឋិយេវ ព្យសនំ ទិដ្ឋិព្យសនំ។ ឯត្ថ ច បុរិមានិ ទ្វេ អនិប្ផន្នានិ, បច្ឆិមានិ តីណិ និប្ផន្នានិ តិលក្ខណព្ភាហតានិ។ បុរិមានិ ច តីណិ នេវ កុសលានិ ន អកុសលានិ។ សីលទិដ្ឋិព្យសនទ្វយំ អកុសលំ។

    194. Sokaniddese byasatīti byasanaṃ; hitasukhaṃ khipati viddhaṃsetīti attho. Ñātīnaṃ byasanaṃ ñātibyasanaṃ; corarogabhayādīhi ñātikkhayo ñātivināsoti attho. Tena ñātibyasanena phuṭṭhassāti ajjhotthaṭassa abhibhūtassa samannāgatassāti attho. Sesesupi eseva nayo. Ayaṃ pana viseso – bhogānaṃ byasanaṃ bhogabyasanaṃ; rājacorādivasena bhogakkhayo bhogavināsoti attho. Rogoyeva byasanaṃ rogabyasanaṃ; rogo hi ārogyaṃ byasati vināsetīti byasanaṃ. Sīlassa byasanaṃ sīlabyasanaṃ; dussīlyassetaṃ nāmaṃ. Sammādiṭṭhiṃ vināsayamānā uppannā diṭṭhiyeva byasanaṃ diṭṭhibyasanaṃ. Ettha ca purimāni dve anipphannāni, pacchimāni tīṇi nipphannāni tilakkhaṇabbhāhatāni. Purimāni ca tīṇi neva kusalāni na akusalāni. Sīladiṭṭhibyasanadvayaṃ akusalaṃ.

    អញ្ញតរញ្ញតរេនាតិ គហិតេសុ វា យេន កេនចិ អគ្គហិតេសុ វា មិត្តាមច្ចព្យសនាទីសុ យេន កេនចិ។ សមន្នាគតស្សាតិ សមនុពន្ធស្ស អបរិមុច្ចមានស្ស។ អញ្ញតរញ្ញតរេន ទុក្ខធម្មេនាតិ យេន កេនចិ សោកទុក្ខស្ស ឧប្បត្តិហេតុនា។ សោកោតិ សោចនកវសេន សោកោ; ឥទំ តេហិ ការណេហិ ឧបជ្ជនកសោកស្ស សភាវបច្ចត្តំ។ សោចនាតិ សោចនាករោ។ សោចិតត្តន្តិ សោចិតភាវោ។ អន្តោសោកោតិ អព្ភន្តរេ សោកោ។ ទុតិយបទំ ឧបសគ្គវសេន វឌ្ឍិតំ។ សោ ហិ អព្ភន្តរេ សុក្ខាបេន្តោ វិយ បរិសុក្ខាបេន្តោ វិយ ឧប្បជ្ជតីតិ ‘‘អន្តោសោកោ អន្តោបរិសោកោ’’តិ វុច្ចតិ។

    Aññataraññatarenāti gahitesu vā yena kenaci aggahitesu vā mittāmaccabyasanādīsu yena kenaci. Samannāgatassāti samanubandhassa aparimuccamānassa. Aññataraññatarena dukkhadhammenāti yena kenaci sokadukkhassa uppattihetunā. Sokoti socanakavasena soko; idaṃ tehi kāraṇehi upajjanakasokassa sabhāvapaccattaṃ. Socanāti socanākaro. Socitattanti socitabhāvo. Antosokoti abbhantare soko. Dutiyapadaṃ upasaggavasena vaḍḍhitaṃ. So hi abbhantare sukkhāpento viya parisukkhāpento viya uppajjatīti ‘‘antosoko antoparisoko’’ti vuccati.

    ចេតសោ បរិជ្ឈាយនាតិ ចិត្តស្ស ឈាយនាការោ។ សោកោ ហិ ឧប្បជ្ជមានោ អគ្គិ វិយ ចិត្តំ ឈាបេតិ បរិទហតិ, ‘‘ចិត្តំ មេ ឈាមំ, ន មេ កិញ្ចិ បដិភាតី’’តិ វទាបេតិ។ ទុក្ខិតោ មនោ ទុម្មនោ, តស្ស ភាវោ ទោមនស្សំ។ អនុបវិដ្ឋដ្ឋេន សោកោវ សល្លន្តិ សោកសល្លំ។ អយំ វុច្ចតិ សោកោតិ អយំ សោកោ នាម កថិយតិ។ សោ បនាយំ កិញ្ចាបិ អត្ថតោ ទោមនស្សវេទនាវ ហោតិ, ឯវំ សន្តេបិ អន្តោនិជ្ឈានលក្ខណោ, ចេតសោ បរិនិជ្ឈាយនរសោ, អនុសោចនបច្ចុបដ្ឋានោ។

    Cetaso parijjhāyanāti cittassa jhāyanākāro. Soko hi uppajjamāno aggi viya cittaṃ jhāpeti paridahati, ‘‘cittaṃ me jhāmaṃ, na me kiñci paṭibhātī’’ti vadāpeti. Dukkhito mano dummano, tassa bhāvo domanassaṃ. Anupaviṭṭhaṭṭhena sokova sallanti sokasallaṃ. Ayaṃ vuccati sokoti ayaṃ soko nāma kathiyati. So panāyaṃ kiñcāpi atthato domanassavedanāva hoti, evaṃ santepi antonijjhānalakkhaṇo, cetaso parinijjhāyanaraso, anusocanapaccupaṭṭhāno.

    ‘សោកស្ស ទុក្ខដ្ឋោ វេទិតព្ពោ’តិ ឯត្ថ បន អយំ សភាវទុក្ខត្តា ចេវ ទុក្ខស្ស ច វត្ថុភាវេន ទុក្ខោតិ វុត្តោ។ កតរទុក្ខស្សាតិ? កាយិកទុក្ខស្ស ចេវ ជវនក្ខណេ ច ទោមនស្សទុក្ខស្ស។ សោកវេគេន ហិ ហទយេ មហាគណ្ឌោ ឧដ្ឋហិត្វា បរិបច្ចិត្វា ភិជ្ជតិ, មុខតោ វា កាឡលោហិតំ និក្ខមតិ, ពលវំ កាយទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ។ ‘‘ឯត្តកា មេ ញាតយោ ខយំ គតា, ឯត្តកា មេ ភោគា’’តិ ចិន្តេន្តស្ស ច ពលវំ ទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ។ ឥតិ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ ទុក្ខានំ វត្ថុភាវេនបេស ទុក្ខោតិ វេទិតព្ពោ។ អបិច –

    ‘Sokassa dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana ayaṃ sabhāvadukkhattā ceva dukkhassa ca vatthubhāvena dukkhoti vutto. Kataradukkhassāti? Kāyikadukkhassa ceva javanakkhaṇe ca domanassadukkhassa. Sokavegena hi hadaye mahāgaṇḍo uṭṭhahitvā paripaccitvā bhijjati, mukhato vā kāḷalohitaṃ nikkhamati, balavaṃ kāyadukkhaṃ uppajjati. ‘‘Ettakā me ñātayo khayaṃ gatā, ettakā me bhogā’’ti cintentassa ca balavaṃ domanassaṃ uppajjati. Iti imesaṃ dvinnaṃ dukkhānaṃ vatthubhāvenapesa dukkhoti veditabbo. Apica –

    សត្តានំ ហទយំ សោកោ, សល្លំ វិយ វិតុជ្ជតិ;

    Sattānaṃ hadayaṃ soko, sallaṃ viya vitujjati;

    អគ្គិតត្តោវ នារាចោ, ភុសញ្ច ឌហតេ បុន។

    Aggitattova nārāco, bhusañca ḍahate puna.

    សមាវហតិ ច ព្យាធិ-ជរាមរណភេទនំ;

    Samāvahati ca byādhi-jarāmaraṇabhedanaṃ;

    ទុក្ខម្បិ វិវិធំ យស្មា, តស្មា ទុក្ខោតិ វុច្ចតីតិ។

    Dukkhampi vividhaṃ yasmā, tasmā dukkhoti vuccatīti.

    បរិទេវនិទ្ទេសោ

    Paridevaniddeso

    ១៩៥. បរិទេវនិទ្ទេសេ ‘មយ្ហំ ធីតា, មយ្ហំ បុត្តោ’តិ ឯវំ អាទិស្ស អាទិស្ស ទេវន្តិ រោទន្តិ ឯតេនាតិ អាទេវោ។ តំ តំ វណ្ណំ បរិកិត្តេត្វា បរិកិត្តេត្វា ទេវន្តិ ឯតេនាតិ បរិទេវោ។ តតោ បរានិ ទ្វេ ទ្វេ បទានិ បុរិមទ្វយស្សេវ អាការភាវនិទ្ទេសវសេន វុត្តានិ។ វាចាតិ វចនំ។ បលាបោតិ តុច្ឆំ និរត្ថកវចនំ។ ឧបឌ្ឍភណិតអញ្ញភណិតាទិវសេន វិរូបោ បលាបោ វិប្បលាបោ។ លាលប្បោតិ បុនប្បុនំ លបនំ។ លាលប្បនាការោ លាលប្បនា។ លាលប្បិតស្ស ភាវោ លាលប្បិតត្តំ។ អយំ វុច្ចតិ បរិទេវោតិ អយំ បរិទេវោ នាម កថិយតិ។ សោ លាលប្បនលក្ខណោ, គុណទោសបរិកិត្តនរសោ, សម្ភមបច្ចុបដ្ឋានោ។

    195. Paridevaniddese ‘mayhaṃ dhītā, mayhaṃ putto’ti evaṃ ādissa ādissa devanti rodanti etenāti ādevo. Taṃ taṃ vaṇṇaṃ parikittetvā parikittetvā devanti etenāti paridevo. Tato parāni dve dve padāni purimadvayasseva ākārabhāvaniddesavasena vuttāni. Vācāti vacanaṃ. Palāpoti tucchaṃ niratthakavacanaṃ. Upaḍḍhabhaṇitaaññabhaṇitādivasena virūpo palāpo vippalāpo. Lālappoti punappunaṃ lapanaṃ. Lālappanākāro lālappanā. Lālappitassa bhāvo lālappitattaṃ. Ayaṃ vuccati paridevoti ayaṃ paridevo nāma kathiyati. So lālappanalakkhaṇo, guṇadosaparikittanaraso, sambhamapaccupaṭṭhāno.

    ‘បរិទេវស្ស ទុក្ខដ្ឋោ វេទិតព្ពោ’តិ ឯត្ថ បន អយម្បិ សយំ ន ទុក្ខោ, កាយទុក្ខទោមនស្សទុក្ខានំ បន វត្ថុភាវេន ទុក្ខោតិ វុត្តោ។ បរិទេវន្តោ ហិ អត្តនោ ខន្ធំ មុដ្ឋីហិ បោថេតិ, ឧភោហិ ហត្ថេហិ ឧរំ បហរតិ បិំសតិ, សីសេន ភិត្តិយា សទ្ធិំ យុជ្ឈតិ។ តេនស្ស ពលវំ កាយទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ។ ‘ឯត្តកា មេ ញាតយោ ខយំ វយំ អព្ភត្ថំ គតា’តិអាទីនិ ចិន្តេតិ។ តេនស្ស ពលវំ ទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ។ ឥតិ ឥមេសំ ទ្វិន្នម្បិ ទុក្ខានំ វត្ថុភាវេន ទុក្ខោតិ វេទិតព្ពោ។ អបិច –

    ‘Paridevassa dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana ayampi sayaṃ na dukkho, kāyadukkhadomanassadukkhānaṃ pana vatthubhāvena dukkhoti vutto. Paridevanto hi attano khandhaṃ muṭṭhīhi potheti, ubhohi hatthehi uraṃ paharati piṃsati, sīsena bhittiyā saddhiṃ yujjhati. Tenassa balavaṃ kāyadukkhaṃ uppajjati. ‘Ettakā me ñātayo khayaṃ vayaṃ abbhatthaṃ gatā’tiādīni cinteti. Tenassa balavaṃ domanassaṃ uppajjati. Iti imesaṃ dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhoti veditabbo. Apica –

    យំ សោកសល្លវិហតោ បរិទេវមានោ,

    Yaṃ sokasallavihato paridevamāno,

    កណ្ឋោដ្ឋតាលុតលសោសជមប្បសយ្ហំ;

    Kaṇṭhoṭṭhatālutalasosajamappasayhaṃ;

    ភិយ្យោធិមត្តមធិគច្ឆតិយេវ ទុក្ខំ,

    Bhiyyodhimattamadhigacchatiyeva dukkhaṃ,

    ទុក្ខោតិ តេន ភគវា បរិទេវមាហាតិ។

    Dukkhoti tena bhagavā paridevamāhāti.

    ទុក្ខទោមនស្សនិទ្ទេសោ

    Dukkhadomanassaniddeso

    ១៩៦-៧. ទុក្ខទោមនស្សនិទ្ទេសា ហេដ្ឋា ធម្មសង្គហដ្ឋកថាយំ វណ្ណិតត្តា បាកដា ឯវ។ លក្ខណាទីនិ បន តេសំ តត្ថ វុត្តានេវ។

    196-7. Dukkhadomanassaniddesā heṭṭhā dhammasaṅgahaṭṭhakathāyaṃ vaṇṇitattā pākaṭā eva. Lakkhaṇādīni pana tesaṃ tattha vuttāneva.

    ‘ទុក្ខស្ស ទុក្ខដ្ឋោ វេទិតព្ពោ, ទោមនស្សស្ស ទុក្ខដ្ឋោ វេទិតព្ពោ’តិ ឯត្ថ បន ឧភយម្បេតំ សយញ្ច ទុក្ខត្តា កាយិកចេតសិកទុក្ខានញ្ច វត្ថុភាវេន ទុក្ខន្តិ វុត្តំ។ ហត្ថបាទានញ្ហិ កណ្ណនាសិកានញ្ច ឆេទនទុក្ខេន ទុក្ខិតស្ស , អនាថសាលាយំ ឧច្ឆិដ្ឋកបាលំ បុរតោ កត្វា និបន្នស្ស, វណមុខេហិ បុឡុវកេសុ និក្ខមន្តេសុ ពលវំ កាយទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ; នានារង្គរត្តវត្ថមនុញ្ញាលង្ការំ នក្ខត្តំ កីឡន្តំ មហាជនំ ទិស្វា ពលវទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ។ ឯវំ តាវ ទុក្ខស្ស ទ្វិន្នម្បិ ទុក្ខានំ វត្ថុភាវោ វេទិតព្ពោ។ អបិច –

    ‘Dukkhassa dukkhaṭṭho veditabbo, domanassassa dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana ubhayampetaṃ sayañca dukkhattā kāyikacetasikadukkhānañca vatthubhāvena dukkhanti vuttaṃ. Hatthapādānañhi kaṇṇanāsikānañca chedanadukkhena dukkhitassa , anāthasālāyaṃ ucchiṭṭhakapālaṃ purato katvā nipannassa, vaṇamukhehi puḷuvakesu nikkhamantesu balavaṃ kāyadukkhaṃ uppajjati; nānāraṅgarattavatthamanuññālaṅkāraṃ nakkhattaṃ kīḷantaṃ mahājanaṃ disvā balavadomanassaṃ uppajjati. Evaṃ tāva dukkhassa dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvo veditabbo. Apica –

    បីឡេតិ កាយិកមិទំ, ទុក្ខំ ទុក្ខញ្ច មានសំ ភិយ្យោ;

    Pīḷeti kāyikamidaṃ, dukkhaṃ dukkhañca mānasaṃ bhiyyo;

    ជនយតិ យស្មា តស្មា, ទុក្ខន្តិ វិសេសតោ វុត្តន្តិ។

    Janayati yasmā tasmā, dukkhanti visesato vuttanti.

    ចេតោទុក្ខសមប្បិតា បន កេសេ បកិរិយ ឧរានិ បតិបិសេន្តិ, អាវដ្ដន្តិ, វិវដ្ដន្តិ, ឆិន្នបបាតំ បបតន្តិ, សត្ថំ អាហរន្តិ, វិសំ ខាទន្តិ, រជ្ជុយា ឧព្ពន្ធន្តិ, អគ្គិំ បវិសន្តិ ។ តំ តំ វិបរីតំ វត្ថុំ តថា តថា វិប្បដិសារិនោ បរិឌយ្ហមានចិត្តា ចិន្តេន្តិ។ ឯវំ ទោមនស្សស្ស ឧភិន្នម្បិ ទុក្ខានំ វត្ថុភាវោ វេទិតព្ពោ។ អបិច –

    Cetodukkhasamappitā pana kese pakiriya urāni patipisenti, āvaṭṭanti, vivaṭṭanti, chinnapapātaṃ papatanti, satthaṃ āharanti, visaṃ khādanti, rajjuyā ubbandhanti, aggiṃ pavisanti . Taṃ taṃ viparītaṃ vatthuṃ tathā tathā vippaṭisārino pariḍayhamānacittā cintenti. Evaṃ domanassassa ubhinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvo veditabbo. Apica –

    បីឡេតិ យតោ ចិត្តំ, កាយស្ស ច បីឡនំ សមាវហតិ;

    Pīḷeti yato cittaṃ, kāyassa ca pīḷanaṃ samāvahati;

    ទុក្ខន្តិ ទោមនស្សម្បិ, ទោមនស្សំ តតោ អហូតិ។

    Dukkhanti domanassampi, domanassaṃ tato ahūti.

    ឧបាយាសនិទ្ទេសោ

    Upāyāsaniddeso

    ១៩៨. ឧបាយាសនិទ្ទេសេ អាយាសនដ្ឋេន អាយាសោ; សំសីទនវិសីទនាការប្បវត្តស្ស ចិត្តកិលមថស្សេតំ នាមំ។ ពលវំ អាយាសោ ឧបាយាសោ។ អាយាសិតភាវោ អាយាសិតត្តំ។ ឧបាយាសិតភាវោ ឧបាយាសិតត្តំ។ អយំ វុច្ចតិ ឧបាយាសោតិ អយំ ឧបាយាសោ នាម កថិយតិ។ សោ បនេស ព្យាសត្តិលក្ខណោ, និត្ថុននរសោ, វិសាទបច្ចុបដ្ឋានោ។

    198. Upāyāsaniddese āyāsanaṭṭhena āyāso; saṃsīdanavisīdanākārappavattassa cittakilamathassetaṃ nāmaṃ. Balavaṃ āyāso upāyāso. Āyāsitabhāvo āyāsitattaṃ. Upāyāsitabhāvo upāyāsitattaṃ. Ayaṃ vuccati upāyāsoti ayaṃ upāyāso nāma kathiyati. So panesa byāsattilakkhaṇo, nitthunanaraso, visādapaccupaṭṭhāno.

    ‘ឧបាយាសស្ស ទុក្ខដ្ឋោ វេទិតព្ពោ’តិ ឯត្ថ បន អយម្បិ សយំ ន ទុក្ខោ, ឧភិន្នម្បិ ទុក្ខានំ វត្ថុភាវេន ទុក្ខោតិ វុត្តោ។ កុបិតេន ហិ រញ្ញា ឥស្សរិយំ អច្ឆិន្ទិត្វា ហតបុត្តភាតិកានំ អាណត្តវធានំ ភយេន អដវិំ បវិសិត្វា និលីនានំ មហាវិសាទប្បត្តានំ ទុក្ខដ្ឋានេន ទុក្ខសេយ្យាយ ទុក្ខនិសជ្ជាយ ពលវំ កាយទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ។ ‘ឯត្តកា នោ ញាតកា, ឯត្តកា ភោគា នដ្ឋា’តិ ចិន្តេន្តានំ ពលវទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ។ ឥតិ ឥមេសំ ទ្វិន្នម្បិ ទុក្ខានំ វត្ថុភាវេន ទុក្ខោតិ វេទិតព្ពោតិ។ អបិច –

    ‘Upāyāsassa dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana ayampi sayaṃ na dukkho, ubhinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhoti vutto. Kupitena hi raññā issariyaṃ acchinditvā hataputtabhātikānaṃ āṇattavadhānaṃ bhayena aṭaviṃ pavisitvā nilīnānaṃ mahāvisādappattānaṃ dukkhaṭṭhānena dukkhaseyyāya dukkhanisajjāya balavaṃ kāyadukkhaṃ uppajjati. ‘Ettakā no ñātakā, ettakā bhogā naṭṭhā’ti cintentānaṃ balavadomanassaṃ uppajjati. Iti imesaṃ dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhoti veditabboti. Apica –

    ចិត្តស្ស បរិទហនា, កាយស្ស វិសាទនា ច អធិមត្តំ;

    Cittassa paridahanā, kāyassa visādanā ca adhimattaṃ;

    យំ ទុក្ខមុបាយាសោ, ជនេតិ ទុក្ខោ តតោ វុត្តោ។

    Yaṃ dukkhamupāyāso, janeti dukkho tato vutto.

    ឯត្ថ ច មន្ទគ្គិនា អន្តោភាជនេយេវ តេលាទីនំ បាកោ វិយ សោកោ។ តិក្ខគ្គិនា បច្ចមានស្ស ភាជនតោ ពហិនិក្ខមនំ វិយ បរិទេវោ។ ពហិនិក្ខន្តាវសេសស្ស និក្ខមិតុម្បិ អប្បហោន្តស្ស អន្តោភាជនេយេវ យាវ បរិក្ខយា បាកោ វិយ ឧបាយាសោ ទដ្ឋព្ពោ។

    Ettha ca mandagginā antobhājaneyeva telādīnaṃ pāko viya soko. Tikkhagginā paccamānassa bhājanato bahinikkhamanaṃ viya paridevo. Bahinikkhantāvasesassa nikkhamitumpi appahontassa antobhājaneyeva yāva parikkhayā pāko viya upāyāso daṭṭhabbo.

    អប្បិយសម្បយោគនិទ្ទេសោ

    Appiyasampayoganiddeso

    ១៩៩. អប្បិយសម្បយោគនិទ្ទេសេ យស្សាតិ យេ អស្ស។ អនិដ្ឋាតិ អបរិយេសិតា។ បរិយេសិតា វា ហោន្តុ អបរិយេសិតា វា, នាមមេវេតំ អមនាបារម្មណានំ។ មនស្មិំ ន កមន្តិ, ន បវិសន្តីតិ អកន្តា។ មនស្មិំ ន អប្បិយន្តិ, ន វា មនំ វឌ្ឍេន្តីតិ អមនាបា។ រូបាតិអាទិ តេសំ សភាវនិទស្សនំ។ អនត្ថំ កាមេន្តិ ឥច្ឆន្តីតិ អនត្ថកាមា។ អហិតំ កាមេន្តិ ឥច្ឆន្តីតិ អហិតកាមា។ អផាសុកំ ទុក្ខវិហារំ កាមេន្តិ ឥច្ឆន្តីតិ អផាសុកកាមា។ ចតូហិ យោគេហិ ខេមំ និព្ភយំ វិវដ្ដំ ន ឥច្ឆន្តិ, សភយំ វដ្ដមេវ នេសំ កាមេន្តិ ឥច្ឆន្តីតិ អាយោគក្ខេមកាមា។

    199. Appiyasampayoganiddese yassāti ye assa. Aniṭṭhāti apariyesitā. Pariyesitā vā hontu apariyesitā vā, nāmamevetaṃ amanāpārammaṇānaṃ. Manasmiṃ na kamanti, na pavisantīti akantā. Manasmiṃ na appiyanti, na vā manaṃ vaḍḍhentīti amanāpā. Rūpātiādi tesaṃ sabhāvanidassanaṃ. Anatthaṃ kāmenti icchantīti anatthakāmā. Ahitaṃ kāmenti icchantīti ahitakāmā. Aphāsukaṃ dukkhavihāraṃ kāmenti icchantīti aphāsukakāmā. Catūhi yogehi khemaṃ nibbhayaṃ vivaṭṭaṃ na icchanti, sabhayaṃ vaṭṭameva nesaṃ kāmenti icchantīti āyogakkhemakāmā.

    អបិច សទ្ធាទីនំ វុទ្ធិសង្ខាតស្ស អត្ថស្ស អកាមនតោ តេសំយេវ ហានិសង្ខាតស្ស អនត្ថស្ស ច កាមនតោ អនត្ថកាមា។ សទ្ធាទីនំយេវ ឧបាយភូតស្ស ហិតស្ស អកាមនតោ សទ្ធាហានិអាទីនំ ឧបាយភូតស្ស អហិតស្ស ច កាមនតោ អហិតកាមា។ ផាសុកវិហារស្ស អកាមនតោ អផាសុកវិហារស្ស ច កាមនតោ អផាសុកកាមា។ យស្ស កស្សចិ និព្ភយស្ស អកាមនតោ ភយស្ស ច កាមនតោ អយោគក្ខេមកាមាតិ ឯវម្បេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។

    Apica saddhādīnaṃ vuddhisaṅkhātassa atthassa akāmanato tesaṃyeva hānisaṅkhātassa anatthassa ca kāmanato anatthakāmā. Saddhādīnaṃyeva upāyabhūtassa hitassa akāmanato saddhāhāniādīnaṃ upāyabhūtassa ahitassa ca kāmanato ahitakāmā. Phāsukavihārassa akāmanato aphāsukavihārassa ca kāmanato aphāsukakāmā. Yassa kassaci nibbhayassa akāmanato bhayassa ca kāmanato ayogakkhemakāmāti evampettha attho daṭṭhabbo.

    សង្គតីតិ គន្ត្វា សំយោគោ។ សមាគមោតិ អាគតេហិ សំយោគោ។ សមោធានន្តិ ឋាននិសជ្ជាទីសុ សហភាវោ។ មិស្សីភាវោតិ សព្ពកិច្ចានំ សហករណំ។ អយំ សត្តវសេន យោជនា។ សង្ខារវសេន បន យំ លព្ភតិ តំ គហេតព្ពំ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ អប្បិយសម្បយោគោ នាម កថិយតិ។ សោ អនិដ្ឋសមោធានលក្ខណោ, ចិត្តវិឃាតករណរសោ, អនត្ថភាវបច្ចុបដ្ឋានោ។

    Saṅgatīti gantvā saṃyogo. Samāgamoti āgatehi saṃyogo. Samodhānanti ṭhānanisajjādīsu sahabhāvo. Missībhāvoti sabbakiccānaṃ sahakaraṇaṃ. Ayaṃ sattavasena yojanā. Saṅkhāravasena pana yaṃ labbhati taṃ gahetabbaṃ. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ appiyasampayogo nāma kathiyati. So aniṭṭhasamodhānalakkhaṇo, cittavighātakaraṇaraso, anatthabhāvapaccupaṭṭhāno.

    សោ អត្ថតោ ឯកោ ធម្មោ នាម នត្ថិ។ កេវលំ អប្បិយសម្បយុត្តានំ ទុវិធស្សាបិ ទុក្ខស្ស វត្ថុភាវតោ ទុក្ខោតិ វុត្តោ។ អនិដ្ឋានិ ហិ វត្ថូនិ សមោធានគតានិ វិជ្ឈនឆេទនផាលនាទីហិ កាយិកម្បិ ទុក្ខំ ឧប្បាទេន្តិ, ឧព្ពេគជននតោ មានសម្បិ។ តេនេតំ វុច្ចតិ –

    So atthato eko dhammo nāma natthi. Kevalaṃ appiyasampayuttānaṃ duvidhassāpi dukkhassa vatthubhāvato dukkhoti vutto. Aniṭṭhāni hi vatthūni samodhānagatāni vijjhanachedanaphālanādīhi kāyikampi dukkhaṃ uppādenti, ubbegajananato mānasampi. Tenetaṃ vuccati –

    ទិស្វាវ អប្បិយេ ទុក្ខំ, បឋមំ ហោតិ ចេតសិ;

    Disvāva appiye dukkhaṃ, paṭhamaṃ hoti cetasi;

    តទុបក្កមសម្ភូត-មថ កាយេ យតោ ឥធ។

    Tadupakkamasambhūta-matha kāye yato idha.

    តតោ ទុក្ខទ្វយស្សាបិ, វត្ថុតោ សោ មហេសិនា;

    Tato dukkhadvayassāpi, vatthuto so mahesinā;

    ទុក្ខោ វុត្តោតិ វិញ្ញេយ្យោ, អប្បិយេហិ សមាគមោតិ។

    Dukkho vuttoti viññeyyo, appiyehi samāgamoti.

    បិយវិប្បយោគនិទ្ទេសោ

    Piyavippayoganiddeso

    ២០០. បិយវិប្បយោគនិទ្ទេសោ វុត្តបដិបក្ខនយេន វេទិតព្ពោ។ មាតា វាតិអាទិ បនេត្ថ អត្ថកាមេ សរូបេន ទស្សេតុំ វុត្តំ។ តត្ថ មមាយតីតិ មាតា។ បិយាយតីតិ បិតា។ ភជតីតិ ភាតា។ តថា ភគិនី។ មេត្តាយន្តីតិ មិត្តា, មិនន្តីតិ វា មិត្តា; សព្ពគុយ្ហេសុ អន្តោ បក្ខិបន្តីតិ អត្ថោ។ កិច្ចករណីយេសុ សហភាវដ្ឋេន អមា ហោន្តីតិ អមច្ចា។ អយំ អម្ហាកំ អជ្ឈត្តិកោតិ ឯវំ ជានន្តិ ញាយន្តីតិ វា ញាតី។ លោហិតេន សម្ពន្ធាតិ សាលោហិតា។ ឯវមេតានិ បទានិ អត្ថតោ វេទិតព្ពានិ។ អយំ វុច្ចតីតិ អយំ បិយេហិ វិប្បយោគោ នាម កថិយតិ។ សោ ឥដ្ឋវត្ថុវិយោគលក្ខណោ, សោកុប្បាទនរសោ, ព្យសនបច្ចុបដ្ឋានោ។

    200. Piyavippayoganiddeso vuttapaṭipakkhanayena veditabbo. Mātā vātiādi panettha atthakāme sarūpena dassetuṃ vuttaṃ. Tattha mamāyatīti mātā. Piyāyatīti pitā. Bhajatīti bhātā. Tathā bhaginī. Mettāyantīti mittā, minantīti vā mittā; sabbaguyhesu anto pakkhipantīti attho. Kiccakaraṇīyesu sahabhāvaṭṭhena amā hontīti amaccā. Ayaṃ amhākaṃ ajjhattikoti evaṃ jānanti ñāyantīti vā ñātī. Lohitena sambandhāti sālohitā. Evametāni padāni atthato veditabbāni. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ piyehi vippayogo nāma kathiyati. So iṭṭhavatthuviyogalakkhaṇo, sokuppādanaraso, byasanapaccupaṭṭhāno.

    សោ អត្ថតោ ឯកោ ធម្មោ នាម នត្ថិ។ កេវលំ បិយវិប្បយុត្តានំ ទុវិធស្សាបិ ទុក្ខស្ស វត្ថុភាវតោ ទុក្ខោតិ វុត្តោ។ ឥដ្ឋានិ ហិ វត្ថូនិ វិយុជ្ជមានានិ សរីរស្ស សោសនមិលាបនាទិភាវេន កាយិកម្បិ ទុក្ខំ ឧប្បាទេន្តិ, ‘យម្បិ នោ អហោសិ, តម្បិ នោ នត្ថី’តិ អនុសោចាបនតោ មានសម្បិ។ តេនេតំ វុច្ចតិ –

    So atthato eko dhammo nāma natthi. Kevalaṃ piyavippayuttānaṃ duvidhassāpi dukkhassa vatthubhāvato dukkhoti vutto. Iṭṭhāni hi vatthūni viyujjamānāni sarīrassa sosanamilāpanādibhāvena kāyikampi dukkhaṃ uppādenti, ‘yampi no ahosi, tampi no natthī’ti anusocāpanato mānasampi. Tenetaṃ vuccati –

    ញាតិធនាទិវិយោគា, សោកសរសមប្បិតា វិតុជ្ជន្តិ;

    Ñātidhanādiviyogā, sokasarasamappitā vitujjanti;

    ពាលា យតោ តតោ យំ, ទុក្ខោតិ មតោ បិយវិយោគោតិ។

    Bālā yato tato yaṃ, dukkhoti mato piyaviyogoti.

    ឥច្ឆានិទ្ទេសោ

    Icchāniddeso

    ២០១. ឥច្ឆានិទ្ទេសេ ជាតិធម្មានន្តិ ជាតិសភាវានំ ជាតិបកតិកានំ។ ឥច្ឆា ឧប្បជ្ជតីតិ តណ្ហា ឧប្បជ្ជតិ។ អហោ វតាតិ បត្ថនា។ ន ខោ បនេតំ ឥច្ឆាយ បត្តព្ពន្តិ យំ ឯតំ ‘‘អហោ វត មយំ ន ជាតិធម្មា អស្សាម, ន ច វត នោ ជាតិ អាគច្ឆេយ្យា’’តិ ឯវំ បហីនសមុទយេសុ សាធូសុ វិជ្ជមានំ អជាតិធម្មត្តំ, បរិនិព្ពុតេសុ ច វិជ្ជមានំ ជាតិយា អនាគមនំ ឥច្ឆិតំ, តំ ឥច្ឆន្តស្សាបិ មគ្គភាវនាយ វិនា អបត្តព្ពតោ អនិច្ឆន្តស្ស ច ភាវនាយ បត្តព្ពតោ ន ឥច្ឆាយ បត្តព្ពំ នាម ហោតិ។ ឥទម្បីតិ ឯតម្បិ; ឧបរិ សេសានិ ឧបាទាយ បិការោ។ យម្បិច្ឆន្តិ យេនបិ ធម្មេន អលព្ភនេយ្យំ វត្ថុំ ឥច្ឆន្តោ ន លភតិ, តំ អលព្ភនេយ្យវត្ថុឥច្ឆនំ ទុក្ខន្តិ វេទិតព្ពំ។ ជរាធម្មានន្តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឯវមេត្ថ អលព្ភនេយ្យវត្ថូសុ ឥច្ឆាវ ‘‘យម្បិច្ឆំ ន លភតិ តម្បិ ទុក្ខ’’ន្តិ វុត្តា។ សា អលព្ភនេយ្យវត្ថុឥច្ឆនលក្ខណា, តប្បរិយេសនរសា, តេសំ អប្បត្តិបច្ចុបដ្ឋានា។

    201. Icchāniddese jātidhammānanti jātisabhāvānaṃ jātipakatikānaṃ. Icchā uppajjatīti taṇhā uppajjati. Aho vatāti patthanā. Nakho panetaṃ icchāya pattabbanti yaṃ etaṃ ‘‘aho vata mayaṃ na jātidhammā assāma, na ca vata no jāti āgaccheyyā’’ti evaṃ pahīnasamudayesu sādhūsu vijjamānaṃ ajātidhammattaṃ, parinibbutesu ca vijjamānaṃ jātiyā anāgamanaṃ icchitaṃ, taṃ icchantassāpi maggabhāvanāya vinā apattabbato anicchantassa ca bhāvanāya pattabbato na icchāya pattabbaṃ nāma hoti. Idampīti etampi; upari sesāni upādāya pikāro. Yampicchanti yenapi dhammena alabbhaneyyaṃ vatthuṃ icchanto na labhati, taṃ alabbhaneyyavatthuicchanaṃ dukkhanti veditabbaṃ. Jarādhammānantiādīsupi eseva nayo. Evamettha alabbhaneyyavatthūsu icchāva ‘‘yampicchaṃ na labhati tampi dukkha’’nti vuttā. Sā alabbhaneyyavatthuicchanalakkhaṇā, tappariyesanarasā, tesaṃ appattipaccupaṭṭhānā.

    ទ្វិន្នំ បន ទុក្ខានំ វត្ថុភាវតោ ទុក្ខាតិ វុត្តា។ ឯកច្ចោ ហិ រាជា ភវិស្សតីតិ សម្ភាវិតោ ហោតិ។ សោ ឆិន្នភិន្នគណេន បរិវារិតោ បព្ពតវិសមំ វា វនគហនំ វា បវិសតិ។ អថ រាជា តំ បវត្តិំ ញត្វា ពលកាយំ បេសេតិ។ សោ រាជបុរិសេហិ និហតបរិវារោ សយម្បិ លទ្ធប្បហារោ បលាយមានោ រុក្ខន្តរំ វា បាសាណន្តរំ វា បវិសតិ។ តស្មិំ សមយេ មហាមេឃោ ឧដ្ឋហតិ, តិព្ពន្ធការា កាឡវទ្ទលិកា ហោតិ។ អថ នំ សមន្តតោ កាឡកិបិល្លិកាទយោ បាណា បរិវារេត្វា គណ្ហន្តិ។ តេនស្ស ពលវកាយទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ។ ‘មំ ឯកំ និស្សាយ ឯត្តកា ញាតី ច ភោគា ច វិនដ្ឋា’តិ ចិន្តេន្តស្ស ពលវទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ។ ឥតិ អយំ ឥច្ឆា ឥមេសំ ទ្វិន្នម្បិ ទុក្ខានំ វត្ថុភាវេន ទុក្ខាតិ វេទិតព្ពា។ អបិច –

    Dvinnaṃ pana dukkhānaṃ vatthubhāvato dukkhāti vuttā. Ekacco hi rājā bhavissatīti sambhāvito hoti. So chinnabhinnagaṇena parivārito pabbatavisamaṃ vā vanagahanaṃ vā pavisati. Atha rājā taṃ pavattiṃ ñatvā balakāyaṃ peseti. So rājapurisehi nihataparivāro sayampi laddhappahāro palāyamāno rukkhantaraṃ vā pāsāṇantaraṃ vā pavisati. Tasmiṃ samaye mahāmegho uṭṭhahati, tibbandhakārā kāḷavaddalikā hoti. Atha naṃ samantato kāḷakipillikādayo pāṇā parivāretvā gaṇhanti. Tenassa balavakāyadukkhaṃ uppajjati. ‘Maṃ ekaṃ nissāya ettakā ñātī ca bhogā ca vinaṭṭhā’ti cintentassa balavadomanassaṃ uppajjati. Iti ayaṃ icchā imesaṃ dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhāti veditabbā. Apica –

    តំ តំ បត្ថយមានានំ, តស្ស តស្ស អលាភតោ;

    Taṃ taṃ patthayamānānaṃ, tassa tassa alābhato;

    យំ វិឃាតមយំ ទុក្ខំ, សត្តានំ ឥធ ជាយតិ។

    Yaṃ vighātamayaṃ dukkhaṃ, sattānaṃ idha jāyati.

    អលព្ភនេយ្យវត្ថូនំ, បត្ថនា តស្ស ការណំ;

    Alabbhaneyyavatthūnaṃ, patthanā tassa kāraṇaṃ;

    យស្មា តស្មា ជិនោ ទុក្ខំ, ឥច្ឆិតាលាភមព្រវីតិ។

    Yasmā tasmā jino dukkhaṃ, icchitālābhamabravīti.

    ឧបាទានក្ខន្ធនិទ្ទេសោ

    Upādānakkhandhaniddeso

    ២០២. ឧបាទានក្ខន្ធនិទ្ទេសេ សំខិត្តេនាតិ ទេសនំ សន្ធាយ វុត្តំ។ ទុក្ខញ្ហិ ឯត្តកានិ ទុក្ខសតានីតិ វា ឯត្តកានិ ទុក្ខសហស្សានីតិ វា ឯត្តកានិ ទុក្ខសតសហស្សានីតិ វា សំខិបិតុំ ន សក្កា, ទេសនា បន សក្កា, តស្មា ‘‘ទុក្ខំ នាម អញ្ញំ កិញ្ចិ នត្ថិ, សំខិត្តេន បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា ទុក្ខា’’តិ ទេសនំ សង្ខិបេន្តោ ឯវមាហ។ សេយ្យថិទន្តិ និបាតោ; តស្ស តេ កតមេតិ ចេតិ អត្ថោ។ រូបូបាទានក្ខន្ធោតិអាទីនំ អត្ថោ ខន្ធវិភង្គេ វណ្ណិតោយេវ។

    202. Upādānakkhandhaniddese saṃkhittenāti desanaṃ sandhāya vuttaṃ. Dukkhañhi ettakāni dukkhasatānīti vā ettakāni dukkhasahassānīti vā ettakāni dukkhasatasahassānīti vā saṃkhipituṃ na sakkā, desanā pana sakkā, tasmā ‘‘dukkhaṃ nāma aññaṃ kiñci natthi, saṃkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhā’’ti desanaṃ saṅkhipento evamāha. Seyyathidanti nipāto; tassa te katameti ceti attho. Rūpūpādānakkhandhotiādīnaṃ attho khandhavibhaṅge vaṇṇitoyeva.

    ‘ខន្ធានំ ទុក្ខដ្ឋោ វេទិតព្ពោ’តិ ឯត្ថ បន –

    ‘Khandhānaṃdukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana –

    ជាតិប្បភុតិកំ ទុក្ខំ, យំ វុត្តំ ឥធ តាទិនា;

    Jātippabhutikaṃ dukkhaṃ, yaṃ vuttaṃ idha tādinā;

    អវុត្តំ យញ្ច តំ សព្ពំ, វិនា ឯតេ ន វិជ្ជតិ។

    Avuttaṃ yañca taṃ sabbaṃ, vinā ete na vijjati.

    យស្មា តស្មា ឧបាទាន-ក្ខន្ធា សង្ខេបតោ ឥមេ;

    Yasmā tasmā upādāna-kkhandhā saṅkhepato ime;

    ទុក្ខាតិ វុត្តា ទុក្ខន្ត-ទេសកេន មហេសិនា។

    Dukkhāti vuttā dukkhanta-desakena mahesinā.

    តថា ហិ ឥន្ធនមិវ បាវកោ, លក្ខមិវ បហរណានិ, គោរូបមិវ ឌំសមកសាទយោ, ខេត្តមិវ លាវកា, គាមំ វិយ គាមឃាតកា, ឧបាទានក្ខន្ធបញ្ចកមេវ ជាតិអាទយោ នានប្បការេហិ ពាធយមានា, តិណលតាទីនិ វិយ ភូមិយំ, បុប្ផផលបល្លវាទីនិ វិយ រុក្ខេសុ, ឧបាទានក្ខន្ធេសុយេវ និព្ពត្តន្តិ។ ឧបាទានក្ខន្ធានញ្ច អាទិទុក្ខំ ជាតិ, មជ្ឈេទុក្ខំ ជរា, បរិយោសានទុក្ខំ មរណំ។ មារណន្តិកទុក្ខាភិឃាតេន បរិឌយ្ហមានទុក្ខំ សោកោ, តទសហនតោ លាលប្បនទុក្ខំ បរិទេវោ។ តតោ ធាតុក្ខោភសង្ខាតអនិដ្ឋផោដ្ឋព្ពសមាយោគតោ កាយស្ស អាពាធនទុក្ខំ ទុក្ខំ។ តេន ពាធិយមានានំ បុថុជ្ជនានំ តត្ថ បដិឃុប្បត្តិតោ ចេតោពាធនទុក្ខំ ទោមនស្សំ។ សោកាទិវុឌ្ឍិយា ជនិតវិសាទានំ អនុត្ថុននទុក្ខំ ឧបាយាសោ។ មនោរថវិឃាតប្បត្តានំ ឥច្ឆាវិឃាតទុក្ខំ ឥច្ឆិតាលាភោតិ ឯវំ នានប្បការតោ ឧបបរិក្ខិយមានា ឧបាទានក្ខន្ធាវ ទុក្ខាតិ យទេតំ ឯកមេកំ ទស្សេត្វា វុច្ចមានំ អនេកេហិ កប្បេហិ ន សក្កា អសេសតោ វត្តុំ, តំ សព្ពម្បិ ទុក្ខំ ឯកជលពិន្ទុម្ហិ សកលសមុទ្ទជលរសំ វិយ យេសុ កេសុចិ បញ្ចសុ ឧបាទានក្ខន្ធេសុ សង្ខិបិត្វា ទស្សេតុំ ‘‘សំខិត្តេន បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា ទុក្ខា’’តិ ភគវា អវោចាតិ។

    Tathā hi indhanamiva pāvako, lakkhamiva paharaṇāni, gorūpamiva ḍaṃsamakasādayo, khettamiva lāvakā, gāmaṃ viya gāmaghātakā, upādānakkhandhapañcakameva jātiādayo nānappakārehi bādhayamānā, tiṇalatādīni viya bhūmiyaṃ, pupphaphalapallavādīni viya rukkhesu, upādānakkhandhesuyeva nibbattanti. Upādānakkhandhānañca ādidukkhaṃ jāti, majjhedukkhaṃ jarā, pariyosānadukkhaṃ maraṇaṃ. Māraṇantikadukkhābhighātena pariḍayhamānadukkhaṃ soko, tadasahanato lālappanadukkhaṃ paridevo. Tato dhātukkhobhasaṅkhātaaniṭṭhaphoṭṭhabbasamāyogato kāyassa ābādhanadukkhaṃ dukkhaṃ. Tena bādhiyamānānaṃ puthujjanānaṃ tattha paṭighuppattito cetobādhanadukkhaṃ domanassaṃ. Sokādivuḍḍhiyā janitavisādānaṃ anutthunanadukkhaṃ upāyāso. Manorathavighātappattānaṃ icchāvighātadukkhaṃ icchitālābhoti evaṃ nānappakārato upaparikkhiyamānā upādānakkhandhāva dukkhāti yadetaṃ ekamekaṃ dassetvā vuccamānaṃ anekehi kappehi na sakkā asesato vattuṃ, taṃ sabbampi dukkhaṃ ekajalabindumhi sakalasamuddajalarasaṃ viya yesu kesuci pañcasu upādānakkhandhesu saṅkhipitvā dassetuṃ ‘‘saṃkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhā’’ti bhagavā avocāti.

    ទុក្ខសច្ចនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Dukkhasaccaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ២. សមុទយសច្ចនិទ្ទេសវណ្ណនា

    2. Samudayasaccaniddesavaṇṇanā

    ២០៣. សមុទយសច្ចនិទ្ទេសេ យាយំ តណ្ហាតិ យា អយំ តណ្ហា។ បោនោព្ភវិកាតិ បុនព្ភវករណំ បុនោព្ភវោ, បុនោព្ភវោ សីលមស្សាតិ បោនោព្ភវិកា។ អបិច បុនព្ភវំ ទេតិ, បុនព្ភវាយ សំវត្តតិ, បុនប្បុនំ ភវេ និព្ពត្តេតីតិ បោនោព្ភវិកា។ សា បនេសា បុនព្ភវស្ស ទាយិកាបិ អត្ថិ អទាយិកាបិ, បុនព្ភវាយ សំវត្តនិកាបិ អត្ថិ អសំវត្តនិកាបិ, ទិន្នាយ បដិសន្ធិយា ឧបធិវេបក្កមត្តាបិ។ សា បុនព្ភវំ ទទមានាបិ អទទមានាបិ, បុនព្ភវាយ សំវត្តមានាបិ អសំវត្តមានាបិ, ទិន្នាយ បដិសន្ធិយា ឧបធិវេបក្កមត្តាបិ បោនោព្ភវិកា ឯវាតិ នាមំ លភតិ។ អភិនន្ទនសង្ខាតេន នន្ទិរាគេន សហគតាតិ នន្ទិរាគសហគតា, នន្ទិរាគេន សទ្ធិំ អត្ថតោ ឯកត្តមេវ គតាតិ វុត្តំ ហោតិ។ តត្រតត្រាភិនន្ទិនីតិ យត្រ យត្រ អត្តភាវោ តត្រតត្រាភិនន្ទិនី, រូបាទីសុ វា អារម្មណេសុ តត្រតត្រាភិនន្ទិនី; រូបាភិនន្ទិនី សទ្ទគន្ធរសផោដ្ឋព្ពធម្មាភិនន្ទិនីតិ អត្ថោ។ សេយ្យថិទន្តិ និបាតោ; តស្ស សា កតមាតិ ចេតិ អត្ថោ។ កាមតណ្ហាតិ កាមេ តណ្ហា កាមតណ្ហា; បញ្ចកាមគុណិករាគស្សេតំ អធិវចនំ។ ភវេ តណ្ហា ភវតណ្ហា; ភវបត្ថនាវសេន ឧប្បន្នស្ស សស្សតទិដ្ឋិសហគតស្ស រូបារូបភវរាគស្ស ច ឈាននិកន្តិយា ចេតំ អធិវចនំ។ វិភវេ តណ្ហា វិភវតណ្ហា; ឧច្ឆេទទិដ្ឋិសហគតស្ស រាគស្សេតំ អធិវចនំ។

    203. Samudayasaccaniddese yāyaṃ taṇhāti yā ayaṃ taṇhā. Ponobbhavikāti punabbhavakaraṇaṃ punobbhavo, punobbhavo sīlamassāti ponobbhavikā. Apica punabbhavaṃ deti, punabbhavāya saṃvattati, punappunaṃ bhave nibbattetīti ponobbhavikā. Sā panesā punabbhavassa dāyikāpi atthi adāyikāpi, punabbhavāya saṃvattanikāpi atthi asaṃvattanikāpi, dinnāya paṭisandhiyā upadhivepakkamattāpi. Sā punabbhavaṃ dadamānāpi adadamānāpi, punabbhavāya saṃvattamānāpi asaṃvattamānāpi, dinnāya paṭisandhiyā upadhivepakkamattāpi ponobbhavikā evāti nāmaṃ labhati. Abhinandanasaṅkhātena nandirāgena sahagatāti nandirāgasahagatā, nandirāgena saddhiṃ atthato ekattameva gatāti vuttaṃ hoti. Tatratatrābhinandinīti yatra yatra attabhāvo tatratatrābhinandinī, rūpādīsu vā ārammaṇesu tatratatrābhinandinī; rūpābhinandinī saddagandharasaphoṭṭhabbadhammābhinandinīti attho. Seyyathidanti nipāto; tassa sā katamāti ceti attho. Kāmataṇhāti kāme taṇhā kāmataṇhā; pañcakāmaguṇikarāgassetaṃ adhivacanaṃ. Bhave taṇhā bhavataṇhā; bhavapatthanāvasena uppannassa sassatadiṭṭhisahagatassa rūpārūpabhavarāgassa ca jhānanikantiyā cetaṃ adhivacanaṃ. Vibhave taṇhā vibhavataṇhā; ucchedadiṭṭhisahagatassa rāgassetaṃ adhivacanaṃ.

    ឥទានិ តស្សា តណ្ហាយ វត្ថុំ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ សា ខោ បនេសាតិអាទិមាហ។ តត្ថ ឧប្បជ្ជតីតិ ជាយតិ។ និវិសតីតិ បុនប្បុនំ បវត្តិវសេន បតិដ្ឋហតិ។ យំ លោកេ បិយរូបំ សាតរូបន្តិ យំ លោកស្មិំ បិយសភាវញ្ចេវ មធុរសភាវញ្ច។ ចក្ខុំ លោកេតិអាទីសុ លោកស្មិញ្ហិ ចក្ខាទីសុ មមត្តេន អភិនិវិដ្ឋា សត្តា សម្បត្តិយំ បតិដ្ឋិតា អត្តនោ ចក្ខុំ អាទាសាទីសុ និមិត្តគ្គហណានុសារេន វិប្បសន្នបញ្ចបសាទំ សុវណ្ណវិមានេ ឧគ្ឃាដិតមណិសីហបញ្ជរំ វិយ មញ្ញន្តិ, សោតំ រជតបនាឡិកំ វិយ បាមង្គសុត្តកំ វិយ ច មញ្ញន្តិ, តុង្គនាសាតិ លទ្ធវោហារំ ឃានំ វដ្ដេត្វា ឋបិតហរិតាលវដ្ដិំ វិយ មញ្ញន្តិ, ជិវ្ហំ រត្តកម្ពលបដលំ វិយ មុទុសិនិទ្ធមធុររសទំ មញ្ញន្តិ, កាយំ សាលលដ្ឋិំ វិយ សុវណ្ណតោរណំ វិយ ច មញ្ញន្តិ, មនំ អញ្ញេសំ មនេន អសទិសំ ឧឡារំ មញ្ញន្តិ, រូបំ សុវណ្ណកណិការបុប្ផាទិវណ្ណំ វិយ , សទ្ទំ មត្តករវីកកោកិលមន្ទធមិតមណិវំសនិគ្ឃោសំ វិយ, អត្តនា បដិលទ្ធានិ ចតុសមុដ្ឋានិកគន្ធារម្មណាទីនិ ‘កស្ស អញ្ញស្ស ឯវរូបានិ អត្ថី’តិ មញ្ញន្តិ។ តេសំ ឯវំ មញ្ញមានានំ តានិ ចក្ខាទីនិ បិយរូបានិ ចេវ ហោន្តិ សាតរូបានិ ច។ អថ នេសំ តត្ថ អនុប្បន្នា ចេវ តណ្ហា ឧប្បជ្ជតិ, ឧប្បន្នា ច បុនប្បុនំ បវត្តិវសេន និវិសតិ។ តស្មា ភគវា – ‘‘ចក្ខុំ លោកេ បិយរូបំ សាតរូបំ។ ឯត្ថេសា តណ្ហា ឧប្បជ្ជមានា ឧប្បជ្ជតី’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ឧប្បជ្ជមានាតិ យទា ឧប្បជ្ជតិ តទា ឯត្ថ ឧប្បជ្ជតីតិ អត្ថោ។ ឯស នយោ សព្ពត្ថាបីតិ។

    Idāni tassā taṇhāya vatthuṃ vitthārato dassetuṃ sā kho panesātiādimāha. Tattha uppajjatīti jāyati. Nivisatīti punappunaṃ pavattivasena patiṭṭhahati. Yaṃ loke piyarūpaṃ sātarūpanti yaṃ lokasmiṃ piyasabhāvañceva madhurasabhāvañca. Cakkhuṃ loketiādīsu lokasmiñhi cakkhādīsu mamattena abhiniviṭṭhā sattā sampattiyaṃ patiṭṭhitā attano cakkhuṃ ādāsādīsu nimittaggahaṇānusārena vippasannapañcapasādaṃ suvaṇṇavimāne ugghāṭitamaṇisīhapañjaraṃ viya maññanti, sotaṃ rajatapanāḷikaṃ viya pāmaṅgasuttakaṃ viya ca maññanti, tuṅganāsāti laddhavohāraṃ ghānaṃ vaṭṭetvā ṭhapitaharitālavaṭṭiṃ viya maññanti, jivhaṃ rattakambalapaṭalaṃ viya mudusiniddhamadhurarasadaṃ maññanti, kāyaṃ sālalaṭṭhiṃ viya suvaṇṇatoraṇaṃ viya ca maññanti, manaṃ aññesaṃ manena asadisaṃ uḷāraṃ maññanti, rūpaṃ suvaṇṇakaṇikārapupphādivaṇṇaṃ viya , saddaṃ mattakaravīkakokilamandadhamitamaṇivaṃsanigghosaṃ viya, attanā paṭiladdhāni catusamuṭṭhānikagandhārammaṇādīni ‘kassa aññassa evarūpāni atthī’ti maññanti. Tesaṃ evaṃ maññamānānaṃ tāni cakkhādīni piyarūpāni ceva honti sātarūpāni ca. Atha nesaṃ tattha anuppannā ceva taṇhā uppajjati, uppannā ca punappunaṃ pavattivasena nivisati. Tasmā bhagavā – ‘‘cakkhuṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ. Etthesā taṇhā uppajjamānā uppajjatī’’tiādimāha. Tattha uppajjamānāti yadā uppajjati tadā ettha uppajjatīti attho. Esa nayo sabbatthāpīti.

    សមុទយសច្ចនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Samudayasaccaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ៣. និរោធសច្ចនិទ្ទេសវណ្ណនា

    3. Nirodhasaccaniddesavaṇṇanā

    ២០៤. និរោធសច្ចនិទ្ទេសេ យោ តស្សាយេវ តណ្ហាយាតិ ឯត្ថ ‘យោ តស្សេវ ទុក្ខស្សា’តិ វត្តព្ពេ យស្មា សមុទយនិរោធេនេវ ទុក្ខំ និរុជ្ឈតិ នោ អញ្ញថា, យថាហ –

    204. Nirodhasaccaniddese yo tassāyeva taṇhāyāti ettha ‘yo tasseva dukkhassā’ti vattabbe yasmā samudayanirodheneva dukkhaṃ nirujjhati no aññathā, yathāha –

    ‘‘យថាបិ មូលេ អនុបទ្ទវេ ទឡ្ហេ,

    ‘‘Yathāpi mūle anupaddave daḷhe,

    ឆិន្នោបិ រុក្ខោ បុនរេវ រូហតិ;

    Chinnopi rukkho punareva rūhati;

    ឯវម្បិ តណ្ហានុសយេ អនូហតេ,

    Evampi taṇhānusaye anūhate,

    និព្ពត្តតិ ទុក្ខមិទំ បុនប្បុន’’ន្តិ។ (ធ. ប. ៣៣៨);

    Nibbattati dukkhamidaṃ punappuna’’nti. (dha. pa. 338);

    តស្មា តំ ទុក្ខនិរោធំ ទស្សេន្តោ សមុទយនិរោធេន ទស្សេតុំ ឯវមាហ។ សីហសមានវុត្តិនោ ហិ តថាគតា។ តេ ទុក្ខំ និរោធេន្តា ទុក្ខនិរោធញ្ច ទស្សេន្តា ហេតុម្ហិ បដិបជ្ជន្តិ, ន ផលេ។ សុវានវុត្តិនោ បន អញ្ញតិត្ថិយា។ តេ ទុក្ខំ និរោធេន្តា ទុក្ខនិរោធញ្ច ទស្សេន្តា អត្តកិលមថានុយោគេន ចេវ តស្សេវ ច ទេសនាយ ផលេ បដិបជ្ជន្តិ, ន ហេតុម្ហីតិ។ សីហសមានវុត្តិតាយ សត្ថា ហេតុម្ហិ បដិបជ្ជន្តោ យោ តស្សាយេវាតិអាទិមាហ។

    Tasmā taṃ dukkhanirodhaṃ dassento samudayanirodhena dassetuṃ evamāha. Sīhasamānavuttino hi tathāgatā. Te dukkhaṃ nirodhentā dukkhanirodhañca dassentā hetumhi paṭipajjanti, na phale. Suvānavuttino pana aññatitthiyā. Te dukkhaṃ nirodhentā dukkhanirodhañca dassentā attakilamathānuyogena ceva tasseva ca desanāya phale paṭipajjanti, na hetumhīti. Sīhasamānavuttitāya satthā hetumhi paṭipajjanto yo tassāyevātiādimāha.

    តត្ថ តស្សាយេវាតិ យា សា ឧប្បត្តិ និវេសវសេន ហេដ្ឋា បកាសិតា តស្សាយេវ។ អសេសវិរាគនិរោធោតិអាទីនិ សព្ពានិ និព្ពានវេវចនានេវ ។ និព្ពានញ្ហិ អាគម្ម តណ្ហា អសេសា វិរជ្ជតិ និរុជ្ឈតិ។ តស្មា តំ ‘‘តស្សាយេវ តណ្ហាយ អសេសវិរាគនិរោធោ’’តិ វុច្ចតិ។ និព្ពានញ្ច អាគម្ម តណ្ហា ចជិយតិ, បដិនិស្សជ្ជិយតិ, មុច្ចតិ, ន អល្លិយតិ។ តស្មា និព្ពានំ ‘‘ចាគោ បដិនិស្សគ្គោ មុត្តិ អនាលយោ’’តិ វុច្ចតិ។ ឯកមេវ ហិ និព្ពានំ។ នាមានិ បនស្ស សព្ពសង្ខតានំ នាមបដិបក្ខវសេន អនេកានិ និព្ពានវេវចនានេវ ហោន្តិ, សេយ្យថិទំ – អសេសវិរាគនិរោធោ, ចាគោ, បដិនិស្សគ្គោ, មុត្តិ, អនាលយោ, រាគក្ខយោ, ទោសក្ខយោ, មោហក្ខយោ, តណ្ហាក្ខយោ, អនុប្បាទោ, អប្បវត្តំ, អនិមិត្តំ, អប្បណិហិតំ, អនាយូហនំ, អប្បដិសន្ធិ, អនុបបត្តិ, អគតិ, អជាតំ, អជរំ, អព្យាធិ, អមតំ, អសោកំ, អបរិទេវំ, អនុបាយាសំ, អសំកិលិដ្ឋន្តិអាទីនិ។

    Tattha tassāyevāti yā sā uppatti nivesavasena heṭṭhā pakāsitā tassāyeva. Asesavirāganirodhotiādīni sabbāni nibbānavevacanāneva . Nibbānañhi āgamma taṇhā asesā virajjati nirujjhati. Tasmā taṃ ‘‘tassāyeva taṇhāya asesavirāganirodho’’ti vuccati. Nibbānañca āgamma taṇhā cajiyati, paṭinissajjiyati, muccati, na alliyati. Tasmā nibbānaṃ ‘‘cāgo paṭinissaggo mutti anālayo’’ti vuccati. Ekameva hi nibbānaṃ. Nāmāni panassa sabbasaṅkhatānaṃ nāmapaṭipakkhavasena anekāni nibbānavevacanāneva honti, seyyathidaṃ – asesavirāganirodho, cāgo, paṭinissaggo, mutti, anālayo, rāgakkhayo, dosakkhayo, mohakkhayo, taṇhākkhayo, anuppādo, appavattaṃ, animittaṃ, appaṇihitaṃ, anāyūhanaṃ, appaṭisandhi, anupapatti, agati, ajātaṃ, ajaraṃ, abyādhi, amataṃ, asokaṃ, aparidevaṃ, anupāyāsaṃ, asaṃkiliṭṭhantiādīni.

    ឥទានិ មគ្គេន ឆិន្នាយ និព្ពានំ អាគម្ម អប្បវត្តិបត្តាយបិ ច តណ្ហាយ យេសុ វត្ថូសុ តស្សា ឧប្បត្តិ ទស្សិតា, តត្ថេវ អភាវំ ទស្សេតុំ សា ខោ បនេសាតិអាទិមាហ។ តត្ថ យថា បុរិសោ ខេត្តេ ជាតំ តិត្តអលាពុវល្លិំ ទិស្វា អគ្គតោ បដ្ឋាយ មូលំ បរិយេសិត្វា ឆិន្ទេយ្យ, សា អនុបុព្ពេន មិលាយិត្វា អប្បវត្តិំ គច្ឆេយ្យ។ តតោ តស្មិំ ខេត្តេ តិត្តអលាពុ និរុទ្ធា បហីនាតិ វុច្ចេយ្យ។ ឯវមេវ ខេត្តេ តិត្តអលាពុ វិយ ចក្ខាទីសុ តណ្ហា។ សា អរិយមគ្គេន មូលច្ឆិន្នា និព្ពានំ អាគម្ម អប្បវត្តិំ គច្ឆតិ។ ឯវំ គតា បន តេសុ វត្ថូសុ ខេត្តេ តិត្តអលាពុ វិយ ន បញ្ញាយតិ។ យថា ច អដវិតោ ចោរេ អានេត្វា នគរស្ស ទក្ខិណទ្វារេ ឃាតេយ្យុំ, តតោ អដវិយំ ចោរា មតាតិ វា មារិតាតិ វា វុច្ចេយ្យុំ; ឯវមេវ អដវិយំ ចោរា វិយ យា ចក្ខាទីសុ តណ្ហា, សា ទក្ខិណទ្វារេ ចោរា វិយ និព្ពានំ អាគម្ម និរុទ្ធត្តា និព្ពានេ និរុទ្ធា។ ឯវំ និរុទ្ធា បន តេសុ វត្ថូសុ អដវិយំ ចោរា វិយ ន បញ្ញាយតិ។ តេនស្សា តត្ថេវ និរោធំ ទស្សេន្តោ ‘‘ចក្ខុំ លោកេ បិយរូបំ សាតរូបំ, ឯត្ថេសា តណ្ហា បហីយមានា បហីយតិ, ឯត្ថ និរុជ្ឈមានា និរុជ្ឈតី’’តិអាទិមាហ។ សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ។

    Idāni maggena chinnāya nibbānaṃ āgamma appavattipattāyapi ca taṇhāya yesu vatthūsu tassā uppatti dassitā, tattheva abhāvaṃ dassetuṃ sā kho panesātiādimāha. Tattha yathā puriso khette jātaṃ tittaalābuvalliṃ disvā aggato paṭṭhāya mūlaṃ pariyesitvā chindeyya, sā anupubbena milāyitvā appavattiṃ gaccheyya. Tato tasmiṃ khette tittaalābu niruddhā pahīnāti vucceyya. Evameva khette tittaalābu viya cakkhādīsu taṇhā. Sā ariyamaggena mūlacchinnā nibbānaṃ āgamma appavattiṃ gacchati. Evaṃ gatā pana tesu vatthūsu khette tittaalābu viya na paññāyati. Yathā ca aṭavito core ānetvā nagarassa dakkhiṇadvāre ghāteyyuṃ, tato aṭaviyaṃ corā matāti vā māritāti vā vucceyyuṃ; evameva aṭaviyaṃ corā viya yā cakkhādīsu taṇhā, sā dakkhiṇadvāre corā viya nibbānaṃ āgamma niruddhattā nibbāne niruddhā. Evaṃ niruddhā pana tesu vatthūsu aṭaviyaṃ corā viya na paññāyati. Tenassā tattheva nirodhaṃ dassento ‘‘cakkhuṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā pahīyamānā pahīyati, ettha nirujjhamānā nirujjhatī’’tiādimāha. Sesamettha uttānatthamevāti.

    និរោធសច្ចនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

    Nirodhasaccaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ៤. មគ្គសច្ចនិទ្ទេសវណ្ណនា

    4. Maggasaccaniddesavaṇṇanā

    ២០៥. មគ្គសច្ចនិទ្ទេសេ អយមេវាតិ អញ្ញមគ្គបដិក្ខេបនត្ថំ និយមនំ។ អរិយោតិ តំតំមគ្គវជ្ឈេហិ កិលេសេហិ អារកត្តា អរិយភាវករត្តា អរិយផលបដិលាភករត្តា ច អរិយោ។ អដ្ឋង្គានិ អស្សាតិ អដ្ឋង្គិកោ។ ស្វាយំ ចតុរង្គិកា វិយ សេនា, បញ្ចង្គិកំ វិយ តូរិយំ អង្គមត្តមេវ ហោតិ, អង្គវិនិមុត្តោ នត្ថិ។ និព្ពានត្ថិកេហិ មគ្គីយតិ, និព្ពានំ វា មគ្គតិ, កិលេសេ វា មារេន្តោ គច្ឆតីតិ មគ្គោ។ សេយ្យថិទន្តិ សោ កតមោតិ ចេតិ អត្ថោ។

    205. Maggasaccaniddese ayamevāti aññamaggapaṭikkhepanatthaṃ niyamanaṃ. Ariyoti taṃtaṃmaggavajjhehi kilesehi ārakattā ariyabhāvakarattā ariyaphalapaṭilābhakarattā ca ariyo. Aṭṭhaṅgāni assāti aṭṭhaṅgiko. Svāyaṃ caturaṅgikā viya senā, pañcaṅgikaṃ viya tūriyaṃ aṅgamattameva hoti, aṅgavinimutto natthi. Nibbānatthikehi maggīyati, nibbānaṃ vā maggati, kilese vā mārento gacchatīti maggo. Seyyathidanti so katamoti ceti attho.

    ឥទានិ អង្គមត្តមេវ មគ្គោ ហោតិ, អង្គវិនិម្មុត្តោ នត្ថីតិ ទស្សេន្តោ សម្មាទិដ្ឋិ…បេ.… សម្មាសមាធីតិ អាហ។ តត្ថ សម្មា ទស្សនលក្ខណា សម្មាទិដ្ឋិ។ សម្មា អភិនិរោបនលក្ខណោ សម្មាសង្កប្បោ។ សម្មា បរិគ្គហលក្ខណា សម្មាវាចា។ សម្មា សមុដ្ឋាបនលក្ខណោ សម្មាកម្មន្តោ។ សម្មា វោទានលក្ខណោ សម្មាអាជីវោ។ សម្មា បគ្គហលក្ខណោ សម្មាវាយាមោ។ សម្មា ឧបដ្ឋានលក្ខណា សម្មាសតិ។ សម្មា សមាធានលក្ខណោ សម្មាសមាធិ។

    Idāni aṅgamattameva maggo hoti, aṅgavinimmutto natthīti dassento sammādiṭṭhi…pe… sammāsamādhīti āha. Tattha sammā dassanalakkhaṇā sammādiṭṭhi. Sammā abhiniropanalakkhaṇo sammāsaṅkappo. Sammā pariggahalakkhaṇā sammāvācā. Sammā samuṭṭhāpanalakkhaṇo sammākammanto. Sammā vodānalakkhaṇo sammāājīvo. Sammā paggahalakkhaṇo sammāvāyāmo. Sammā upaṭṭhānalakkhaṇā sammāsati. Sammā samādhānalakkhaṇo sammāsamādhi.

    តេសុ ច ឯកេកស្ស តីណិ តីណិ កិច្ចានិ ហោន្តិ, សេយ្យថិទំ – សម្មាទិដ្ឋិ តាវ អញ្ញេហិបិ អត្តនោ បច្ចនីកកិលេសេហិ សទ្ធិំ មិច្ឆាទិដ្ឋិំ បជហតិ, និរោធំ អារម្មណំ ករោតិ, សម្បយុត្តធម្មេ ច បស្សតិ តប្បដិច្ឆាទកមោហវិធមនវសេន អសម្មោហតោ។ សម្មាសង្កប្បាទយោបិ តថេវ មិច្ឆាសង្កប្បាទីនិ ច បជហន្តិ, និរោធញ្ច អារម្មណំ ករោន្តិ។ វិសេសតោ បនេត្ថ សម្មាសង្កប្បោ សហជាតធម្មេ អភិនិរោបេតិ, សម្មាវាចា សម្មា បរិគ្គណ្ហាតិ, សម្មាកម្មន្តោ សម្មា សមុដ្ឋាបេតិ, សម្មាអាជីវោ សម្មា វោទាបេតិ, សម្មាវាយាមោ សម្មា បគ្គណ្ហាតិ, សម្មាសតិ សម្មា ឧបដ្ឋាតិ, សម្មាសមាធិ សម្មា បទហតិ។

    Tesu ca ekekassa tīṇi tīṇi kiccāni honti, seyyathidaṃ – sammādiṭṭhi tāva aññehipi attano paccanīkakilesehi saddhiṃ micchādiṭṭhiṃ pajahati, nirodhaṃ ārammaṇaṃ karoti, sampayuttadhamme ca passati tappaṭicchādakamohavidhamanavasena asammohato. Sammāsaṅkappādayopi tatheva micchāsaṅkappādīni ca pajahanti, nirodhañca ārammaṇaṃ karonti. Visesato panettha sammāsaṅkappo sahajātadhamme abhiniropeti, sammāvācā sammā pariggaṇhāti, sammākammanto sammā samuṭṭhāpeti, sammāājīvo sammā vodāpeti, sammāvāyāmo sammā paggaṇhāti, sammāsati sammā upaṭṭhāti, sammāsamādhi sammā padahati.

    អបិចេសា សម្មាទិដ្ឋិ នាម បុព្ពភាគេ នានាក្ខណា នានារម្មណា ហោតិ, មគ្គកាលេ ឯកក្ខណា ឯការម្មណា, កិច្ចតោ បន ទុក្ខេ ញាណន្តិអាទីនិ ចត្តារិ នាមានិ លភតិ។ សម្មាសង្កប្បាទយោបិ បុព្ពភាគេ នានាក្ខណា នានារម្មណា ហោន្តិ, មគ្គកាលេ ឯកក្ខណា ឯការម្មណា។ តេសុ សម្មាសង្កប្បោ កិច្ចតោ នេក្ខម្មសង្កប្បោតិអាទីនិ តីណិ នាមានិ លភតិ។ សម្មាវាចាទយោ តយោ បុព្ពភាគេ នានាក្ខណា នានារម្មណា វិរតិយោបិ ហោន្តិ ចេតនាយោបិ, មគ្គក្ខណេ បន វិរតិយោវ។ សម្មាវាយាមោ សម្មាសតីតិ ឥទម្បិ ទ្វយំ កិច្ចតោ សម្មប្បធានសតិបដ្ឋានវសេន ចត្តារិ នាមានិ លភតិ។ សម្មាសមាធិ បន បុព្ពភាគេបិ មគ្គក្ខណេបិ សម្មាសមាធិយេវ។

    Apicesā sammādiṭṭhi nāma pubbabhāge nānākkhaṇā nānārammaṇā hoti, maggakāle ekakkhaṇā ekārammaṇā, kiccato pana dukkhe ñāṇantiādīni cattāri nāmāni labhati. Sammāsaṅkappādayopi pubbabhāge nānākkhaṇā nānārammaṇā honti, maggakāle ekakkhaṇā ekārammaṇā. Tesu sammāsaṅkappo kiccato nekkhammasaṅkappotiādīni tīṇi nāmāni labhati. Sammāvācādayo tayo pubbabhāge nānākkhaṇā nānārammaṇā viratiyopi honti cetanāyopi, maggakkhaṇe pana viratiyova. Sammāvāyāmo sammāsatīti idampi dvayaṃ kiccato sammappadhānasatipaṭṭhānavasena cattāri nāmāni labhati. Sammāsamādhi pana pubbabhāgepi maggakkhaṇepi sammāsamādhiyeva.

    ឥតិ ឥមេសុ អដ្ឋសុ ធម្មេសុ ភគវតា និព្ពានាធិគមាយ បដិបន្នស្ស យោគិនោ ពហូបការត្តា បឋមំ សម្មាទិដ្ឋិ ទេសិតា។ អយញ្ហិ ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតោ បញ្ញាសត្ថ’’ន្តិ (ធ. ស. ១៦, ២០, ២៩, ៣៤) ច វុត្តា។ តស្មា ឯតាយ បុព្ពភាគេ វិបស្សនាញាណសង្ខាតាយ សម្មាទិដ្ឋិយា អវិជ្ជន្ធការំ វិទ្ធំសេត្វា កិលេសចោរេ ឃាតេន្តោ ខេមេន យោគាវចរោ និព្ពានំ បាបុណាតិ។ តេន វុត្តំ ‘‘និព្ពានាធិគមាយ បដិបន្នស្ស យោគិនោ ពហូបការត្តា បឋមំ សម្មាទិដ្ឋិ ទេសិតា’’តិ។

    Iti imesu aṭṭhasu dhammesu bhagavatā nibbānādhigamāya paṭipannassa yogino bahūpakārattā paṭhamaṃ sammādiṭṭhi desitā. Ayañhi ‘‘paññāpajjoto paññāsattha’’nti (dha. sa. 16, 20, 29, 34) ca vuttā. Tasmā etāya pubbabhāge vipassanāñāṇasaṅkhātāya sammādiṭṭhiyā avijjandhakāraṃ viddhaṃsetvā kilesacore ghātento khemena yogāvacaro nibbānaṃ pāpuṇāti. Tena vuttaṃ ‘‘nibbānādhigamāya paṭipannassa yogino bahūpakārattā paṭhamaṃ sammādiṭṭhi desitā’’ti.

    សម្មាសង្កប្បោ បន តស្សា ពហូបការោ, តស្មា តទនន្តរំ វុត្តោ។ យថា ហិ ហេរញ្ញិកោ ហត្ថេន បរិវត្តេត្វា បរិវត្តេត្វា ចក្ខុនា កហាបណំ ឱលោកេន្តោ ‘អយំ កូដោ, អយំ ឆេកោ’តិ ជានាតិ, ឯវំ យោគាវចរោបិ បុព្ពភាគេ វិតក្កេន វិតក្កេត្វា វិបស្សនាបញ្ញាយ ឱលោកយមានោ ‘ឥមេ ធម្មា កាមាវចរា, ឥមេ ធម្មា រូបាវចរាទយោ’តិ ជានាតិ។ យថា វា បន បុរិសេន កោដិយំ គហេត្វា បរិវត្តេត្វា បរិវត្តេត្វា ទិន្នំ មហារុក្ខំ តច្ឆកោ វាសិយា តច្ឆេត្វា កម្មេ ឧបនេតិ, ឯវំ វិតក្កេន វិតក្កេត្វា វិតក្កត្វា ទិន្នធម្មេ យោគាវចរោ បញ្ញាយ ‘ឥមេ ធម្មា កាមាវចរា, ឥមេ ធម្មា រូបាវចរា’តិអាទិនា នយេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា កម្មេ ឧបនេតិ។ តេន វុត្តំ ‘សម្មាសង្កប្បោ បន តស្សា ពហូបការោ, តស្មា តទនន្តរំ វុត្តោ’’តិ។

    Sammāsaṅkappo pana tassā bahūpakāro, tasmā tadanantaraṃ vutto. Yathā hi heraññiko hatthena parivattetvā parivattetvā cakkhunā kahāpaṇaṃ olokento ‘ayaṃ kūṭo, ayaṃ cheko’ti jānāti, evaṃ yogāvacaropi pubbabhāge vitakkena vitakketvā vipassanāpaññāya olokayamāno ‘ime dhammā kāmāvacarā, ime dhammā rūpāvacarādayo’ti jānāti. Yathā vā pana purisena koṭiyaṃ gahetvā parivattetvā parivattetvā dinnaṃ mahārukkhaṃ tacchako vāsiyā tacchetvā kamme upaneti, evaṃ vitakkena vitakketvā vitakkatvā dinnadhamme yogāvacaro paññāya ‘ime dhammā kāmāvacarā, ime dhammā rūpāvacarā’tiādinā nayena paricchinditvā kamme upaneti. Tena vuttaṃ ‘sammāsaṅkappo pana tassā bahūpakāro, tasmā tadanantaraṃ vutto’’ti.

    ស្វាយំ យថា សម្មាទិដ្ឋិយា, ឯវំ សម្មាវាចាយបិ ឧបការកោ។ យថាហ – ‘‘បុព្ពេ ខោ, គហបតិ, វិតក្កេត្វា វិចារេត្វា បច្ឆា វាចំ ភិន្ទតី’’តិ (ម. និ. ១.៤៦៣)។ តស្មា តទនន្តរំ សម្មាវាចា វុត្តា។

    Svāyaṃ yathā sammādiṭṭhiyā, evaṃ sammāvācāyapi upakārako. Yathāha – ‘‘pubbe kho, gahapati, vitakketvā vicāretvā pacchā vācaṃ bhindatī’’ti (ma. ni. 1.463). Tasmā tadanantaraṃ sammāvācā vuttā.

    យស្មា បន ‘ឥទញ្ចិទញ្ច ករិស្សាមា’តិ បឋមំ វាចាយ សំវិទហិត្វា លោកេ កម្មន្តេ បយោជេន្តិ, តស្មា វាចា កាយកម្មស្ស ឧបការិកាតិ សម្មាវាចាយ អនន្តរំ សម្មាកម្មន្តោ វុត្តោ។

    Yasmā pana ‘idañcidañca karissāmā’ti paṭhamaṃ vācāya saṃvidahitvā loke kammante payojenti, tasmā vācā kāyakammassa upakārikāti sammāvācāya anantaraṃ sammākammanto vutto.

    ចតុព្ពិធំ បន វចីទុច្ចរិតំ, តិវិធំ កាយទុច្ចរិតំ បហាយ ឧភយំ សុចរិតំ បូរេន្តស្សេវ យស្មា អាជីវដ្ឋមកសីលំ បូរតិ, ន ឥតរស្ស, តស្មា តទុភយានន្តរំ សម្មាអាជីវោ វុត្តោ។

    Catubbidhaṃ pana vacīduccaritaṃ, tividhaṃ kāyaduccaritaṃ pahāya ubhayaṃ sucaritaṃ pūrentasseva yasmā ājīvaṭṭhamakasīlaṃ pūrati, na itarassa, tasmā tadubhayānantaraṃ sammāājīvo vutto.

    ឯវំ សុទ្ធាជីវេន ‘បរិសុទ្ធោ មេ អាជីវោ’តិ ឯត្តាវតា បរិតោសំ អកត្វា សុត្តប្បមត្តេន វិហរិតុំ ន យុត្តំ, អថ ខោ សព្ពឥរិយាបថេសុ ឥទំ វីរិយមារភិតព្ពន្តិ ទស្សេតុំ តទនន្តរំ សម្មាវាយាមោ វុត្តោ។

    Evaṃ suddhājīvena ‘parisuddho me ājīvo’ti ettāvatā paritosaṃ akatvā suttappamattena viharituṃ na yuttaṃ, atha kho sabbairiyāpathesu idaṃ vīriyamārabhitabbanti dassetuṃ tadanantaraṃ sammāvāyāmo vutto.

    តតោ អារទ្ធវីរិយេនាបិ កាយាទីសុ ចតូសុ វត្ថូសុ សតិ សុប្បតិដ្ឋិតា កាតព្ពាតិ ទស្សនត្ថំ តទនន្តរំ សម្មាសតិ ទេសិតា។

    Tato āraddhavīriyenāpi kāyādīsu catūsu vatthūsu sati suppatiṭṭhitā kātabbāti dassanatthaṃ tadanantaraṃ sammāsati desitā.

    យស្មា បន ឯវំ សុប្បតិដ្ឋិតា សតិ សមាធិស្ស ឧបការានុបការានំ ធម្មានំ គតិយោ សមន្វេសិត្វា បហោតិ ឯកត្តារម្មណេ ចិត្តំ សមាធាតុំ, តស្មា សម្មាសតិអនន្តរំ សម្មាសមាធិ ទេសិតោតិ វេទិតព្ពោ។

    Yasmā pana evaṃ suppatiṭṭhitā sati samādhissa upakārānupakārānaṃ dhammānaṃ gatiyo samanvesitvā pahoti ekattārammaṇe cittaṃ samādhātuṃ, tasmā sammāsatianantaraṃ sammāsamādhi desitoti veditabbo.

    សម្មាទិដ្ឋិនិទ្ទេសេ ‘‘ទុក្ខេ ញាណ’’ន្តិអាទិនា ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានំ ទស្សិតំ។ តត្ថ បុរិមានិ ទ្វេ សច្ចានិ វដ្ដំ, បច្ឆិមានិ វិវដ្ដំ។ តេសុ ភិក្ខុនោ វដ្ដេ កម្មដ្ឋានាភិនិវេសោ ហោតិ, វិវដ្ដេ នត្ថិ អភិនិវេសោ។ បុរិមានិ ហិ ទ្វេ សច្ចានិ ‘‘បញ្ចក្ខន្ធា ទុក្ខំ, តណ្ហា សមុទយោ’’តិ ឯវំ សង្ខេបេន ច ‘‘កតមេ បញ្ចក្ខន្ធា? រូបក្ខន្ធោ’’តិអាទិនា នយេន វិត្ថារេន ច អាចរិយស្ស សន្តិកេ ឧគ្គណ្ហិត្វា វាចាយ បុនប្បុនំ បរិវត្តេន្តោ យោគាវចរោ កម្មំ ករោតិ; ឥតរេសុ បន ទ្វីសុ សច្ចេសុ ‘‘និរោធសច្ចំ ឥដ្ឋំ កន្តំ មនាបំ, មគ្គសច្ចំ ឥដ្ឋំ កន្តំ មនាប’’ន្តិ ឯវំ សវនេនេវ កម្មំ ករោតិ។ សោ ឯវំ កម្មំ ករោន្តោ ចត្តារិ សច្ចានិ ឯកេន បដិវេធេន បដិវិជ្ឈតិ, ឯកាភិសមយេន អភិសមេតិ; ទុក្ខំ បរិញ្ញាបដិវេធេន បដិវិជ្ឈតិ, សមុទយំ បហានបដិវេធេន, និរោធំ សច្ឆិកិរិយបដិវេធេន, មគ្គំ ភាវនាបដិវេធេន បដិវិជ្ឈតិ; ទុក្ខំ បរិញ្ញាភិសមយេន…បេ.… មគ្គំ ភាវនាភិសមយេន អភិសមេតិ។

    Sammādiṭṭhiniddese ‘‘dukkhe ñāṇa’’ntiādinā catusaccakammaṭṭhānaṃ dassitaṃ. Tattha purimāni dve saccāni vaṭṭaṃ, pacchimāni vivaṭṭaṃ. Tesu bhikkhuno vaṭṭe kammaṭṭhānābhiniveso hoti, vivaṭṭe natthi abhiniveso. Purimāni hi dve saccāni ‘‘pañcakkhandhā dukkhaṃ, taṇhā samudayo’’ti evaṃ saṅkhepena ca ‘‘katame pañcakkhandhā? Rūpakkhandho’’tiādinā nayena vitthārena ca ācariyassa santike uggaṇhitvā vācāya punappunaṃ parivattento yogāvacaro kammaṃ karoti; itaresu pana dvīsu saccesu ‘‘nirodhasaccaṃ iṭṭhaṃ kantaṃ manāpaṃ, maggasaccaṃ iṭṭhaṃ kantaṃ manāpa’’nti evaṃ savaneneva kammaṃ karoti. So evaṃ kammaṃ karonto cattāri saccāni ekena paṭivedhena paṭivijjhati, ekābhisamayena abhisameti; dukkhaṃ pariññāpaṭivedhena paṭivijjhati, samudayaṃ pahānapaṭivedhena, nirodhaṃ sacchikiriyapaṭivedhena, maggaṃ bhāvanāpaṭivedhena paṭivijjhati; dukkhaṃ pariññābhisamayena…pe… maggaṃ bhāvanābhisamayena abhisameti.

    ឯវមស្ស បុព្ពភាគេ ទ្វីសុ សច្ចេសុ ឧគ្គហបរិបុច្ឆាសវនធារណសម្មសនបដិវេធោ ហោតិ, ទ្វីសុ សវនបដិវេធោយេវ; អបរភាគេ តីសុ កិច្ចតោ បដិវេធោ ហោតិ, និរោធេ អារម្មណបដិវេធោ។ តត្ថ សព្ពម្បិ បដិវេធញាណំ លោកុត្តរំ, សវនធារណសម្មសនញាណំ លោកិយំ កាមាវចរំ, បច្ចវេក្ខណា បន បត្តសច្ចស្ស ហោតិ។ អយញ្ច អាទិកម្មិកោ។ តស្មា សា ឥធ ន វុត្តា។ ឥមស្ស ច ភិក្ខុនោ បុព្ពេ បរិគ្គហតោ ‘ទុក្ខំ បរិជានាមិ , សមុទយំ បជហាមិ, និរោធំ សច្ឆិករោមិ, មគ្គំ ភាវេមី’តិ អាភោគសមន្នាហារមនសិការបច្ចវេក្ខណា នត្ថិ, បរិគ្គហតោ បដ្ឋាយ ហោតិ; អបរភាគេ បន ទុក្ខំ បរិញ្ញាតមេវ ហោតិ…បេ.… មគ្គោ ភាវិតោវ ហោតិ។

    Evamassa pubbabhāge dvīsu saccesu uggahaparipucchāsavanadhāraṇasammasanapaṭivedho hoti, dvīsu savanapaṭivedhoyeva; aparabhāge tīsu kiccato paṭivedho hoti, nirodhe ārammaṇapaṭivedho. Tattha sabbampi paṭivedhañāṇaṃ lokuttaraṃ, savanadhāraṇasammasanañāṇaṃ lokiyaṃ kāmāvacaraṃ, paccavekkhaṇā pana pattasaccassa hoti. Ayañca ādikammiko. Tasmā sā idha na vuttā. Imassa ca bhikkhuno pubbe pariggahato ‘dukkhaṃ parijānāmi , samudayaṃ pajahāmi, nirodhaṃ sacchikaromi, maggaṃ bhāvemī’ti ābhogasamannāhāramanasikārapaccavekkhaṇā natthi, pariggahato paṭṭhāya hoti; aparabhāge pana dukkhaṃ pariññātameva hoti…pe… maggo bhāvitova hoti.

    តត្ថ ទ្វេ សច្ចានិ ទុទ្ទសត្តា គម្ភីរានិ, ទ្វេ គម្ភីរត្តា ទុទ្ទសានិ។ ទុក្ខសច្ចញ្ហិ ឧប្បត្តិតោ បាកដំ; ខាណុកណ្ដកប្បហារាទីសុ ‘អហោ ទុក្ខ’ន្តិ វត្តព្ពតម្បិ អាបជ្ជតិ។ សមុទយម្បិ ខាទិតុកាមតាភុញ្ជិតុកាមតាទិវសេន ឧប្បត្តិតោ បាកដំ។ លក្ខណបដិវេធតោ បន ឧភយម្បិ គម្ភីរំ។ ឥតិ តានិ ទុទ្ទសត្តា គម្ភីរានិ។ ឥតរេសំ បន ទ្វិន្នំ ទស្សនត្ថាយ បយោគោ ភវគ្គគហណត្ថំ ហត្ថប្បសារណំ វិយ, អវីចិផុសនត្ថំ បាទប្បសារណំ វិយ, សតធា ភិន្នវាលស្ស កោដិយា កោដិំ បដិបាទនំ វិយ ច ហោតិ។ ឥតិ តានិ គម្ភីរត្តា ទុទ្ទសានិ។ ឯវំ ទុទ្ទសត្តា គម្ភីរេសុ គម្ភីរត្តា ច ទុទ្ទសេសុ ចតូសុ សច្ចេសុ ឧគ្គហាទិវសេន បុព្ពភាគញាណុប្បត្តិំ សន្ធាយ ឥទំ ‘‘ទុក្ខេ ញាណ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ បដិវេធក្ខណេ បន ឯកមេវ ញាណំ ហោតិ។

    Tattha dve saccāni duddasattā gambhīrāni, dve gambhīrattā duddasāni. Dukkhasaccañhi uppattito pākaṭaṃ; khāṇukaṇṭakappahārādīsu ‘aho dukkha’nti vattabbatampi āpajjati. Samudayampi khāditukāmatābhuñjitukāmatādivasena uppattito pākaṭaṃ. Lakkhaṇapaṭivedhato pana ubhayampi gambhīraṃ. Iti tāni duddasattā gambhīrāni. Itaresaṃ pana dvinnaṃ dassanatthāya payogo bhavaggagahaṇatthaṃ hatthappasāraṇaṃ viya, avīciphusanatthaṃ pādappasāraṇaṃ viya, satadhā bhinnavālassa koṭiyā koṭiṃ paṭipādanaṃ viya ca hoti. Iti tāni gambhīrattā duddasāni. Evaṃ duddasattā gambhīresu gambhīrattā ca duddasesu catūsu saccesu uggahādivasena pubbabhāgañāṇuppattiṃ sandhāya idaṃ ‘‘dukkhe ñāṇa’’ntiādi vuttaṃ. Paṭivedhakkhaṇe pana ekameva ñāṇaṃ hoti.

    សម្មាសង្កប្បនិទ្ទេសេ កាមតោ និស្សដោតិ នេក្ខម្មសង្កប្បោ។ ព្យាបាទតោ និស្សដោតិ អព្យាបាទសង្កប្បោ។ វិហិំសាយ និស្សដោតិ អវិហិំសាសង្កប្បោ។ តត្ថ នេក្ខម្មវិតក្កោ កាមវិតក្កស្ស បទឃាតំ បទច្ឆេទំ ករោន្តោ ឧប្បជ្ជតិ, អព្យាបាទវិតក្កោ ព្យាបាទវិតក្កស្ស, អវិហិំសាវិតក្កោ វិហិំសាវិតក្កស្ស។ នេក្ខម្មវិតក្កោ ច កាមវិតក្កស្ស បច្ចនីកោ ហុត្វា ឧប្បជ្ជតិ, អព្យាបាទអវិហិំសាវិតក្កា ព្យាបាទវិហិំសាវិតក្កានំ។

    Sammāsaṅkappaniddese kāmato nissaṭoti nekkhammasaṅkappo. Byāpādato nissaṭoti abyāpādasaṅkappo. Vihiṃsāya nissaṭoti avihiṃsāsaṅkappo. Tattha nekkhammavitakko kāmavitakkassa padaghātaṃ padacchedaṃ karonto uppajjati, abyāpādavitakko byāpādavitakkassa, avihiṃsāvitakko vihiṃsāvitakkassa. Nekkhammavitakko ca kāmavitakkassa paccanīko hutvā uppajjati, abyāpādaavihiṃsāvitakkā byāpādavihiṃsāvitakkānaṃ.

    តត្ថ យោគាវចរោ កាមវិតក្កស្ស បទឃាតនត្ថំ កាមវិតក្កំ វា សម្មសតិ អញ្ញំ វា បន កិញ្ចិ សង្ខារំ។ អថស្ស វិបស្សនាក្ខណេ វិបស្សនាសម្បយុត្តោ សង្កប្បោ តទង្គវសេន កាមវិតក្កស្ស បទឃាតំ បទច្ឆេទំ ករោន្តោ ឧប្បជ្ជតិ, វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា មគ្គំ បាបេតិ។ អថស្ស មគ្គក្ខណេ មគ្គសម្បយុត្តោ សង្កប្បោ សមុច្ឆេទវសេន កាមវិតក្កស្ស បទឃាតំ បទច្ឆេទំ ករោន្តោ ឧប្បជ្ជតិ; ព្យាបាទវិតក្កស្សាបិ បទឃាតនត្ថំ ព្យាបាទវិតក្កំ វា អញ្ញំ វា សង្ខារំ សម្មសតិ; វិហិំសាវិតក្កស្ស បទឃាតនត្ថំ វិហិំសាវិតក្កំ វា អញ្ញំ វា សង្ខារំ សម្មសតិ។ អថស្ស វិបស្សនាក្ខណេតិ សព្ពំ បុរិមនយេនេវ យោជេតព្ពំ។

    Tattha yogāvacaro kāmavitakkassa padaghātanatthaṃ kāmavitakkaṃ vā sammasati aññaṃ vā pana kiñci saṅkhāraṃ. Athassa vipassanākkhaṇe vipassanāsampayutto saṅkappo tadaṅgavasena kāmavitakkassa padaghātaṃ padacchedaṃ karonto uppajjati, vipassanaṃ ussukkāpetvā maggaṃ pāpeti. Athassa maggakkhaṇe maggasampayutto saṅkappo samucchedavasena kāmavitakkassa padaghātaṃ padacchedaṃ karonto uppajjati; byāpādavitakkassāpi padaghātanatthaṃ byāpādavitakkaṃ vā aññaṃ vā saṅkhāraṃ sammasati; vihiṃsāvitakkassa padaghātanatthaṃ vihiṃsāvitakkaṃ vā aññaṃ vā saṅkhāraṃ sammasati. Athassa vipassanākkhaṇeti sabbaṃ purimanayeneva yojetabbaṃ.

    កាមវិតក្កាទីនំ បន តិណ្ណំ បាឡិយំ វិភត្តេសុ អដ្ឋតិំសារម្មណេសុ ឯកកម្មដ្ឋានម្បិ អបច្ចនីកំ នាម នត្ថិ។ ឯកន្តតោ បន កាមវិតក្កស្ស តាវ អសុភេសុ បឋមជ្ឈានមេវ បច្ចនីកំ, ព្យាបាទវិតក្កស្ស មេត្តាយ តិកចតុក្កជ្ឈានានិ, វិហិំសាវិតក្កស្ស ករុណាយ តិកចតុក្កជ្ឈានានិ។ តស្មា អសុភេ បរិកម្មំ កត្វា ឈានំ សមាបន្នស្ស សមាបត្តិក្ខណេ ឈានសម្បយុត្តោ សង្កប្បោ វិក្ខម្ភនវសេន កាមវិតក្កស្ស បច្ចនីកោ ហុត្វា ឧប្បជ្ជតិ។ ឈានំ បាទកំ កត្វា វិបស្សនំ បដ្ឋបេន្តស្ស វិបស្សនាក្ខណេ វិបស្សនាសម្បយុត្តោ សង្កប្បោ តទង្គវសេន កាមវិតក្កស្ស បច្ចនីកោ ហុត្វា ឧប្បជ្ជតិ។ វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា មគ្គំ បាបេន្តស្ស មគ្គក្ខណេ មគ្គសម្បយុត្តោ សង្កប្បោ សមុច្ឆេទវសេន កាមវិតក្កស្ស បច្ចនីកោ ហុត្វា ឧប្បជ្ជតិ។ ឯវំ ឧប្បន្នោ នេក្ខម្មសង្កប្បោតិ វុច្ចតីតិ វេទិតព្ពោ។

    Kāmavitakkādīnaṃ pana tiṇṇaṃ pāḷiyaṃ vibhattesu aṭṭhatiṃsārammaṇesu ekakammaṭṭhānampi apaccanīkaṃ nāma natthi. Ekantato pana kāmavitakkassa tāva asubhesu paṭhamajjhānameva paccanīkaṃ, byāpādavitakkassa mettāya tikacatukkajjhānāni, vihiṃsāvitakkassa karuṇāya tikacatukkajjhānāni. Tasmā asubhe parikammaṃ katvā jhānaṃ samāpannassa samāpattikkhaṇe jhānasampayutto saṅkappo vikkhambhanavasena kāmavitakkassa paccanīko hutvā uppajjati. Jhānaṃ pādakaṃ katvā vipassanaṃ paṭṭhapentassa vipassanākkhaṇe vipassanāsampayutto saṅkappo tadaṅgavasena kāmavitakkassa paccanīko hutvā uppajjati. Vipassanaṃ ussukkāpetvā maggaṃ pāpentassa maggakkhaṇe maggasampayutto saṅkappo samucchedavasena kāmavitakkassa paccanīko hutvā uppajjati. Evaṃ uppanno nekkhammasaṅkappoti vuccatīti veditabbo.

    មេត្តាយ បន បរិកម្មំ កត្វា, ករុណាយ បរិកម្មំ កត្វា ឈានំ សមាបជ្ជតីតិ សព្ពំ បុរិមនយេនេវ យោជេតព្ពំ។ ឯវំ ឧប្បន្នោ អព្យាបាទសង្កប្បោតិ វុច្ចតិ, អវិហិំសាសង្កប្បោតិ ច វុច្ចតីតិ វេទិតព្ពោ។ ឯវមេតេ នេក្ខម្មសង្កប្បាទយោ វិបស្សនាឈានវសេន ឧប្បត្តីនំ នានត្តា បុព្ពភាគេ នានា; មគ្គក្ខណេ បន ឥមេសុ តីសុ ឋានេសុ ឧប្បន្នស្ស អកុសលសង្កប្បស្ស បទច្ឆេទតោ អនុប្បត្តិសាធនវសេន មគ្គង្គំ បូរយមានោ ឯកោវ កុសលសង្កប្បោ ឧប្បជ្ជតិ។ អយំ សម្មាសង្កប្បោ នាម។

    Mettāya pana parikammaṃ katvā, karuṇāya parikammaṃ katvā jhānaṃ samāpajjatīti sabbaṃ purimanayeneva yojetabbaṃ. Evaṃ uppanno abyāpādasaṅkappoti vuccati, avihiṃsāsaṅkappoti ca vuccatīti veditabbo. Evamete nekkhammasaṅkappādayo vipassanājhānavasena uppattīnaṃ nānattā pubbabhāge nānā; maggakkhaṇe pana imesu tīsu ṭhānesu uppannassa akusalasaṅkappassa padacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamāno ekova kusalasaṅkappo uppajjati. Ayaṃ sammāsaṅkappo nāma.

    សម្មាវាចានិទ្ទេសេបិ យស្មា អញ្ញេនេវ ចិត្តេន មុសាវាទា វិរមតិ, អញ្ញេនញ្ញេន បិសុណវាចាទីហិ, តស្មា ចតស្សោបេតា វេរមណិយោ បុព្ពភាគេ នានា; មគ្គក្ខណេ បន មិច្ឆាវាចាសង្ខាតាយ ចតុព្ពិធាយ អកុសលទុស្សីល្យចេតនាយ បទច្ឆេទតោ អនុប្បត្តិសាធនវសេន មគ្គង្គំ បូរយមានា ឯកាវ សម្មាវាចាសង្ខាតា កុសលវេរមណី ឧប្បជ្ជតិ។ អយំ សម្មាវាចា នាម។

    Sammāvācāniddesepi yasmā aññeneva cittena musāvādā viramati, aññenaññena pisuṇavācādīhi, tasmā catassopetā veramaṇiyo pubbabhāge nānā; maggakkhaṇe pana micchāvācāsaṅkhātāya catubbidhāya akusaladussīlyacetanāya padacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva sammāvācāsaṅkhātā kusalaveramaṇī uppajjati. Ayaṃ sammāvācā nāma.

    សម្មាកម្មន្តនិទ្ទេសេបិ យស្មា អញ្ញេនេវ ចិត្តេន បាណាតិបាតា វិរមតិ, អញ្ញេន អទិន្នាទានា, អញ្ញេន កាមេសុមិច្ឆាចារា, តស្មា តិស្សោបេតា វេរមណិយោ បុព្ពភាគេ នានា; មគ្គក្ខណេ បន មិច្ឆាកម្មន្តសង្ខាតាយ តិវិធាយ អកុសលទុស្សីល្យចេតនាយ បទច្ឆេទតោ អនុប្បត្តិសាធនវសេន មគ្គង្គំ បូរយមានា ឯកាវ សម្មាកម្មន្តសង្ខាតា អកុសលវេរមណី ឧប្បជ្ជតិ។ អយំ សម្មាកម្មន្តោ នាម។

    Sammākammantaniddesepi yasmā aññeneva cittena pāṇātipātā viramati, aññena adinnādānā, aññena kāmesumicchācārā, tasmā tissopetā veramaṇiyo pubbabhāge nānā; maggakkhaṇe pana micchākammantasaṅkhātāya tividhāya akusaladussīlyacetanāya padacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva sammākammantasaṅkhātā akusalaveramaṇī uppajjati. Ayaṃ sammākammanto nāma.

    សម្មាអាជីវនិទ្ទេសេ ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ។ អរិយសាវកោតិ អរិយស្ស ពុទ្ធស្ស សាវកោ។ មិច្ឆាអាជីវំ បហាយាតិ បាបកំ អាជីវំ បជហិត្វា។ សម្មាអាជីវេនាតិ ពុទ្ធបសត្ថេន កុសលអាជីវេន។ ជីវិកំ កប្បេតីតិ ជីវិតប្បវត្តិំ បវត្តេតិ។ ឥធាបិ យស្មា អញ្ញេនេវ ចិត្តេន កាយទ្វារវីតិក្កមា វិរមតិ; អញ្ញេន វចីទ្វារវីតិក្កមា, តស្មា បុព្ពភាគេ នានាក្ខណេសុ ឧប្បជ្ជតិ; មគ្គក្ខណេ បន ទ្វីសុ ទ្វារេសុ សត្តន្នំ កម្មបថានំ វសេន ឧប្បន្នាយ មិច្ឆាអាជីវទុស្សីល្យចេតនាយ បទច្ឆេទតោ អនុប្បត្តិសាធនវសេន មគ្គង្គំ បូរយមានា ឯកាវ សម្មាអាជីវសង្ខាតា កុសលវេរមណី ឧប្បជ្ជតិ។ អយំ សម្មាអាជីវោ នាម។

    Sammāājīvaniddese idhāti imasmiṃ sāsane. Ariyasāvakoti ariyassa buddhassa sāvako. Micchāājīvaṃ pahāyāti pāpakaṃ ājīvaṃ pajahitvā. Sammāājīvenāti buddhapasatthena kusalaājīvena. Jīvikaṃ kappetīti jīvitappavattiṃ pavatteti. Idhāpi yasmā aññeneva cittena kāyadvāravītikkamā viramati; aññena vacīdvāravītikkamā, tasmā pubbabhāge nānākkhaṇesu uppajjati; maggakkhaṇe pana dvīsu dvāresu sattannaṃ kammapathānaṃ vasena uppannāya micchāājīvadussīlyacetanāya padacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva sammāājīvasaṅkhātā kusalaveramaṇī uppajjati. Ayaṃ sammāājīvo nāma.

    សម្មាវាយាមនិទ្ទេសោ សម្មប្បធានវិភង្គេ អនុបទវណ្ណនាវសេន អាវិភវិស្សតិ។ អយំ បន បុព្ពភាគេ នានាចិត្តេសុ លភតិ។ អញ្ញេនេវ ហិ ចិត្តេន អនុប្បន្នានំ បាបកានំ អកុសលានំ ធម្មានំ អនុប្បាទាយ វាយាមំ ករោតិ, អញ្ញេន ឧប្បន្នានំ បហានាយ; អញ្ញេនេវ ច អនុប្បន្នានំ កុសលានំ ធម្មានំ ឧប្បាទាយ, អញ្ញេន ឧប្បន្នានំ ឋិតិយា; មគ្គក្ខណេ បន ឯកចិត្តេយេវ លព្ភតិ។ ឯកមេវ ហិ មគ្គសម្បយុត្តំ វីរិយំ ចតុកិច្ចសាធនដ្ឋេន ចត្តារិ នាមានិ លព្ភតិ។

    Sammāvāyāmaniddeso sammappadhānavibhaṅge anupadavaṇṇanāvasena āvibhavissati. Ayaṃ pana pubbabhāge nānācittesu labhati. Aññeneva hi cittena anuppannānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ anuppādāya vāyāmaṃ karoti, aññena uppannānaṃ pahānāya; aññeneva ca anuppannānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ uppādāya, aññena uppannānaṃ ṭhitiyā; maggakkhaṇe pana ekacitteyeva labbhati. Ekameva hi maggasampayuttaṃ vīriyaṃ catukiccasādhanaṭṭhena cattāri nāmāni labbhati.

    សម្មាសតិនិទ្ទេសោបិ សតិបដ្ឋានវិភង្គេ អនុបទវណ្ណនាវសេន អាវិភវិស្សតិ។ អយម្បិ ច បុព្ពភាគេ នានាចិត្តេសុ លព្ភតិ។ អញ្ញេនេវ ហិ ចិត្តេន កាយំ បរិគ្គណ្ហាតិ, អញ្ញេនញ្ញេន វេទនាទីនិ; មគ្គក្ខណេ បន ឯកចិត្តេយេវ លព្ភតិ។ ឯកាយេវ ហិ មគ្គសម្បយុត្តា សតិ ចតុកិច្ចសាធនដ្ឋេន ចត្តារិ នាមានិ លភតិ។

    Sammāsatiniddesopi satipaṭṭhānavibhaṅge anupadavaṇṇanāvasena āvibhavissati. Ayampi ca pubbabhāge nānācittesu labbhati. Aññeneva hi cittena kāyaṃ pariggaṇhāti, aññenaññena vedanādīni; maggakkhaṇe pana ekacitteyeva labbhati. Ekāyeva hi maggasampayuttā sati catukiccasādhanaṭṭhena cattāri nāmāni labhati.

    សម្មាសមាធិនិទ្ទេសេ ចត្តារិ ឈានានិ បុព្ពភាគេបិ នានា, មគ្គក្ខណេបិ។ បុព្ពភាគេ សមាបត្តិវសេន នានា, មគ្គក្ខណេ នានាមគ្គវសេន។ ឯកស្ស ហិ បឋមមគ្គោ បឋមជ្ឈានិកោ ហោតិ, ទុតិយមគ្គាទយោបិ បឋមជ្ឈានិកា, ទុតិយាទីសុ អញ្ញតរជ្ឈានិកា វា។ ឯកស្ស បឋមមគ្គោ ទុតិយាទីនំ អញ្ញតរជ្ឈានិកោ ហោតិ, ទុតិយាទយោបិ ទុតិយាទីនំ អញ្ញតរជ្ឈានិកា វា បឋមជ្ឈានិកា វា។ ឯវំ ចត្តារោបិ មគ្គា ឈានវសេន សទិសា វា អសទិសា វា ឯកច្ចសទិសា វា ហោន្តិ។

    Sammāsamādhiniddese cattāri jhānāni pubbabhāgepi nānā, maggakkhaṇepi. Pubbabhāge samāpattivasena nānā, maggakkhaṇe nānāmaggavasena. Ekassa hi paṭhamamaggo paṭhamajjhāniko hoti, dutiyamaggādayopi paṭhamajjhānikā, dutiyādīsu aññatarajjhānikā vā. Ekassa paṭhamamaggo dutiyādīnaṃ aññatarajjhāniko hoti, dutiyādayopi dutiyādīnaṃ aññatarajjhānikā vā paṭhamajjhānikā vā. Evaṃ cattāropi maggā jhānavasena sadisā vā asadisā vā ekaccasadisā vā honti.

    អយំ បនស្ស វិសេសោ បាទកជ្ឈាននិយាមេន ហោតិ។ បាទកជ្ឈាននិយាមេន តាវ បឋមជ្ឈានលាភិនោ បឋមជ្ឈានា វុដ្ឋាយ វិបស្សន្តស្ស ឧប្បន្នមគ្គោ បឋមជ្ឈានិកោ ហោតិ; មគ្គង្គពោជ្ឈង្គានិ បនេត្ថ បរិបុណ្ណានេវ ហោន្តិ។ ទុតិយជ្ឈានតោ ឧដ្ឋាយ វិបស្សន្តស្ស ឧប្បន្នោ មគ្គោ ទុតិយជ្ឈានិកោ ហោតិ; មគ្គង្គានិ បនេត្ថ សត្ត ហោន្តិ។ តតិយជ្ឈានតោ ឧដ្ឋាយ វិបស្សន្តស្ស ឧប្បន្នោ មគ្គោ តតិយជ្ឈានិកោ ហោតិ; មគ្គង្គានិ បនេត្ថ សត្ត, ពោជ្ឈង្គានិ ឆ ហោន្តិ។ ឯស នយោ ចតុត្ថជ្ឈានតោ បដ្ឋាយ យាវ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនា។

    Ayaṃ panassa viseso pādakajjhānaniyāmena hoti. Pādakajjhānaniyāmena tāva paṭhamajjhānalābhino paṭhamajjhānā vuṭṭhāya vipassantassa uppannamaggo paṭhamajjhāniko hoti; maggaṅgabojjhaṅgāni panettha paripuṇṇāneva honti. Dutiyajjhānato uṭṭhāya vipassantassa uppanno maggo dutiyajjhāniko hoti; maggaṅgāni panettha satta honti. Tatiyajjhānato uṭṭhāya vipassantassa uppanno maggo tatiyajjhāniko hoti; maggaṅgāni panettha satta, bojjhaṅgāni cha honti. Esa nayo catutthajjhānato paṭṭhāya yāva nevasaññānāsaññāyatanā.

    អារុប្បេ ចតុក្កបញ្ចកជ្ឈានំ ឧប្បជ្ជតិ។ តញ្ច ខោ លោកុត្តរំ នោ លោកិយន្តិ វុត្តំ។ ឯត្ថ កថន្តិ? ឯត្ថាបិ បឋមជ្ឈានាទីសុ យតោ ឧដ្ឋាយ សោតាបត្តិមគ្គំ បដិលភិត្វា អារុប្បសមាបត្តិំ ភាវេត្វា យោ អារុប្បេ ឧប្បន្នោ, តំឈានិកាវ តស្ស តត្ថ តយោ មគ្គា ឧប្បជ្ជន្តិ ។ ឯវំ បាទកជ្ឈានមេវ និយាមេតិ។ កេចិ បន ថេរា ‘‘វិបស្សនាយ អារម្មណភូតា ខន្ធា និយាមេន្តី’’តិ វទន្តិ។ កេចិ ‘‘បុគ្គលជ្ឈាសយោ និយាមេតី’’តិ វទន្តិ។ កេចិ ‘‘វុដ្ឋានគាមិនីវិបស្សនា និយាមេតី’’តិ វទន្តិ។ តេសំ វាទវិនិច្ឆយោ ហេដ្ឋា ចិត្តុប្បាទកណ្ឌេ លោកុត្តរបទភាជនីយវណ្ណនាយំ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៣៥០) វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។ អយំ វុច្ចតិ សម្មាសមាធីតិ យា ឥមេសុ ចតូសុ ឈានេសុ ឯកគ្គតា, អយំ បុព្ពភាគេ លោកិយោ, អបរភាគេ លោកុត្តរោ សម្មាសមាធិ នាម វុច្ចតីតិ។ ឯវំ លោកិយលោកុត្តរវសេន ភគវា មគ្គសច្ចំ ទេសេសិ។

    Āruppe catukkapañcakajjhānaṃ uppajjati. Tañca kho lokuttaraṃ no lokiyanti vuttaṃ. Ettha kathanti? Etthāpi paṭhamajjhānādīsu yato uṭṭhāya sotāpattimaggaṃ paṭilabhitvā āruppasamāpattiṃ bhāvetvā yo āruppe uppanno, taṃjhānikāva tassa tattha tayo maggā uppajjanti . Evaṃ pādakajjhānameva niyāmeti. Keci pana therā ‘‘vipassanāya ārammaṇabhūtā khandhā niyāmentī’’ti vadanti. Keci ‘‘puggalajjhāsayo niyāmetī’’ti vadanti. Keci ‘‘vuṭṭhānagāminīvipassanā niyāmetī’’ti vadanti. Tesaṃ vādavinicchayo heṭṭhā cittuppādakaṇḍe lokuttarapadabhājanīyavaṇṇanāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 350) vuttanayeneva veditabbo. Ayaṃ vuccati sammāsamādhīti yā imesu catūsu jhānesu ekaggatā, ayaṃ pubbabhāge lokiyo, aparabhāge lokuttaro sammāsamādhi nāma vuccatīti. Evaṃ lokiyalokuttaravasena bhagavā maggasaccaṃ desesi.

    តត្ថ លោកិយមគ្គេ សព្ពានេវ មគ្គង្គានិ យថានុរូបំ ឆសុ អារម្មណេសុ អញ្ញតរារម្មណានិ ហោន្តិ។ លោកុត្តរមគ្គេ បន ចតុសច្ចបដិវេធាយ បវត្តស្ស អរិយស្ស និព្ពានារម្មណំ អវិជ្ជានុសយសមុគ្ឃាតកំ បញ្ញាចក្ខុ សម្មាទិដ្ឋិ។ តថា សម្បន្នទិដ្ឋិស្ស តំសម្បយុត្តំ តិវិធមិច្ឆាសង្កប្បសមុគ្ឃាតកំ ចេតសោ និព្ពានបទាភិនិរោបនំ សម្មាសង្កប្បោ។ តថា បស្សន្តស្ស វិតក្កេន្តស្ស ច តំសម្បយុត្តាវ ចតុព្ពិធវចីទុច្ចរិតសមុគ្ឃាតិកាយ មិច្ឆាវាចាយ វិរតិ សម្មាវាចា។ តថា វិរមន្តស្ស តំសម្បយុត្តាវ មិច្ឆាកម្មន្តសមុច្ឆេទិកា តិវិធកាយទុច្ចរិតវិរតិ សម្មាកម្មន្តោ។ តេសំយេវ សម្មាវាចាកម្មន្តានំ វោទានភូតា តំសម្បយុត្តាវ កុហនាទិសមុច្ឆេទិកា មិច្ឆាអាជីវវិរតិ សម្មាអាជីវោ។ ឥមិស្សា សម្មាវាចាកម្មន្តាជីវសំខាតាយ សីលភូមិយំ បតិដ្ឋមានស្ស តទនុរូបោ តំសម្បយុត្តោវ កោសជ្ជសមុច្ឆេទកោ អនុប្បន្នុប្បន្នានំ អកុសលកុសលានំ អនុប្បាទបហានុប្បាទដ្ឋិតិសាធកោ ច វីរិយារម្ភោ សម្មាវាយាមោ។ ឯវំ វាយមន្តស្ស តំសម្បយុត្តោវ មិច្ឆាសតិវិនិទ្ធុននកោ កាយាទីសុ កាយានុបស្សនាទិសាធកោ ច ចេតសោ អសម្មោសោ សម្មាសតិ។ ឥតិ អនុត្តរាយ សតិយា សុវិហិតចិត្តារក្ខស្ស តំសម្បយុត្តាវ មិច្ឆាសមាធិសមុគ្ឃាតិកា ចិត្តេកគ្គតា សម្មាសមាធីតិ។ ឯស លោកុត្តរោ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ យោ សហ លោកិយេន មគ្គេន ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទាតិ សង្ខំ គតោ។

    Tattha lokiyamagge sabbāneva maggaṅgāni yathānurūpaṃ chasu ārammaṇesu aññatarārammaṇāni honti. Lokuttaramagge pana catusaccapaṭivedhāya pavattassa ariyassa nibbānārammaṇaṃ avijjānusayasamugghātakaṃ paññācakkhu sammādiṭṭhi. Tathā sampannadiṭṭhissa taṃsampayuttaṃ tividhamicchāsaṅkappasamugghātakaṃ cetaso nibbānapadābhiniropanaṃ sammāsaṅkappo. Tathā passantassa vitakkentassa ca taṃsampayuttāva catubbidhavacīduccaritasamugghātikāya micchāvācāya virati sammāvācā. Tathā viramantassa taṃsampayuttāva micchākammantasamucchedikā tividhakāyaduccaritavirati sammākammanto. Tesaṃyeva sammāvācākammantānaṃ vodānabhūtā taṃsampayuttāva kuhanādisamucchedikā micchāājīvavirati sammāājīvo. Imissā sammāvācākammantājīvasaṃkhātāya sīlabhūmiyaṃ patiṭṭhamānassa tadanurūpo taṃsampayuttova kosajjasamucchedako anuppannuppannānaṃ akusalakusalānaṃ anuppādapahānuppādaṭṭhitisādhako ca vīriyārambho sammāvāyāmo. Evaṃ vāyamantassa taṃsampayuttova micchāsativiniddhunanako kāyādīsu kāyānupassanādisādhako ca cetaso asammoso sammāsati. Iti anuttarāya satiyā suvihitacittārakkhassa taṃsampayuttāva micchāsamādhisamugghātikā cittekaggatā sammāsamādhīti. Esa lokuttaro ariyo aṭṭhaṅgiko maggo yo saha lokiyena maggena dukkhanirodhagāminī paṭipadāti saṅkhaṃ gato.

    សោ ខោ បនេស មគ្គោ សម្មាទិដ្ឋិសង្កប្បានំ វិជ្ជាយ, សេសធម្មានំ ចរណេន សង្គហិតត្តា វិជ្ជា ចេវ ចរណញ្ច។ តថា តេសំ ទ្វិន្នំ វិបស្សនាយានេន, ឥតរេសំ សមថយានេន សង្គហិតត្តា សមថោ ចេវ វិបស្សនា ច។ តេសំ វា ទ្វិន្នំ បញ្ញាក្ខន្ធេន, តទនន្តរានំ តិណ្ណំ សីលក្ខន្ធេន, អវសេសានំ សមាធិក្ខន្ធេន អធិបញ្ញាអធិសីលអធិចិត្តសិក្ខាហិ ច សង្គហិតត្តា ខន្ធត្តយញ្ចេវ សិក្ខាត្តយញ្ច ហោតិ; យេន សមន្នាគតោ អរិយសាវកោ ទស្សនសមត្ថេហិ ចក្ខូហិ គមនសមត្ថេហិ ច បាទេហិ សមន្នាគតោ អទ្ធិកោ វិយ វិជ្ជាចរណសម្បន្នោ ហុត្វា វិបស្សនាយានេន កាមសុខល្លិកានុយោគំ, សមថយានេន អត្តកិលមថានុយោគន្តិ អន្តទ្វយំ បរិវជ្ជេត្វា មជ្ឈិមបដិបទំ បដិបន្នោ បញ្ញាក្ខន្ធេន មោហក្ខន្ធំ, សីលក្ខន្ធេន ទោសក្ខន្ធំ, សមាធិក្ខន្ធេន ច លោភក្ខន្ធំ បទាលេន្តោ អធិបញ្ញាសិក្ខាយ បញ្ញាសម្បទំ, អធិសីលសិក្ខាយ សីលសម្បទំ, អធិចិត្តសិក្ខាយ សមាធិសម្បទន្តិ តិស្សោ សម្បត្តិយោ បត្វា អមតំ និព្ពានំ សច្ឆិករោតិ, អាទិមជ្ឈបរិយោសានកល្យាណំ សត្តតិំសពោធិបក្ខិយធម្មរតនវិចិត្តំ សម្មត្តនិយាមសង្ខាតំ អរិយភូមិញ្ច ឱក្កន្តោ ហោតីតិ។

    So kho panesa maggo sammādiṭṭhisaṅkappānaṃ vijjāya, sesadhammānaṃ caraṇena saṅgahitattā vijjā ceva caraṇañca. Tathā tesaṃ dvinnaṃ vipassanāyānena, itaresaṃ samathayānena saṅgahitattā samatho ceva vipassanā ca. Tesaṃ vā dvinnaṃ paññākkhandhena, tadanantarānaṃ tiṇṇaṃ sīlakkhandhena, avasesānaṃ samādhikkhandhena adhipaññāadhisīlaadhicittasikkhāhi ca saṅgahitattā khandhattayañceva sikkhāttayañca hoti; yena samannāgato ariyasāvako dassanasamatthehi cakkhūhi gamanasamatthehi ca pādehi samannāgato addhiko viya vijjācaraṇasampanno hutvā vipassanāyānena kāmasukhallikānuyogaṃ, samathayānena attakilamathānuyoganti antadvayaṃ parivajjetvā majjhimapaṭipadaṃ paṭipanno paññākkhandhena mohakkhandhaṃ, sīlakkhandhena dosakkhandhaṃ, samādhikkhandhena ca lobhakkhandhaṃ padālento adhipaññāsikkhāya paññāsampadaṃ, adhisīlasikkhāya sīlasampadaṃ, adhicittasikkhāya samādhisampadanti tisso sampattiyo patvā amataṃ nibbānaṃ sacchikaroti, ādimajjhapariyosānakalyāṇaṃ sattatiṃsabodhipakkhiyadhammaratanavicittaṃ sammattaniyāmasaṅkhātaṃ ariyabhūmiñca okkanto hotīti.

    សុត្តន្តភាជនីយវណ្ណនា។

    Suttantabhājanīyavaṇṇanā.




    Next: ២. អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា • 2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā




    Related texts:



    តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / វិភង្គបាឡិ • Vibhaṅgapāḷi / ៤. សច្ចវិភង្គោ • 4. Saccavibhaṅgo

    ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / វិភង្គ-មូលដីកា • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / ៤. សច្ចវិភង្គោ • 4. Saccavibhaṅgo

    ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / វិភង្គ-អនុដីកា • Vibhaṅga-anuṭīkā / ៤. សច្ចវិភង្គោ • 4. Saccavibhaṅgo


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact