Library / Tipiṭaka / တိပိဋက • Tipiṭaka / သမ္မောဟဝိနောဒနီ-အဋ္ဌကထာ • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā |
၄. သစ္စဝိဘင္ဂော
4. Saccavibhaṅgo
၁. သုတ္တန္တဘာဇနီယဝဏ္ဏနာ
1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
၁၈၉. ဣဒာနိ တဒနန္တရေ သစ္စဝိဘင္ဂေ စတ္တာရီတိ ဂဏနပရိစ္ဆေဒော။ အရိယသစ္စာနီတိ ပရိစ္ဆိန္နဓမ္မနိဒသ္သနံ။ ဒုက္ခံ အရိယသစ္စန္တိအာဒိမ္ဟိ ပန ဥဒ္ဒေသဝာရေ –
189. Idāni tadanantare saccavibhaṅge cattārīti gaṇanaparicchedo. Ariyasaccānīti paricchinnadhammanidassanaṃ. Dukkhaṃ ariyasaccantiādimhi pana uddesavāre –
ဝိဘာဂတော နိဗ္ဗစန-လက္ခဏာဒိပ္ပဘေဒတော။
Vibhāgato nibbacana-lakkhaṇādippabhedato;
အတ္ထတ္ထုဒ္ဓာရတော စေဝ၊ အနူနာဓိကတော တထာ။
Atthatthuddhārato ceva, anūnādhikato tathā.
ကမတော အရိယသစ္စေသု၊ ယံ ဉာဏံ တသ္သ ကိစ္စတော။
Kamato ariyasaccesu, yaṃ ñāṇaṃ tassa kiccato;
အန္တောဂဓာနံ ပဘေဒော၊ ဥပမာတော စတုက္ကတော။
Antogadhānaṃ pabhedo, upamāto catukkato.
သုညတေကဝိဓာဒီဟိ၊ သဘာဂဝိသဘာဂတော။
Suññatekavidhādīhi, sabhāgavisabhāgato;
ဝိနိစ္ဆယော ဝေဒိတဗ္ဗော၊ ဝိညုနာ သာသနက္ကမေ။
Vinicchayo veditabbo, viññunā sāsanakkame.
တတ္ထ ‘ဝိဘာဂတော’တိ ဒုက္ခာဒီနဉ္ဟိ စတ္တာရော စတ္တာရော အတ္ထာ ဝိဘတ္တာ တထာ အဝိတထာ အနညထာ, ယေ ဒုက္ခာဒီနိ အဘိသမေန္တေဟိ အဘိသမေတဗ္ဗာ။ ယထာဟ, ‘‘ဒုက္ခသ္သ ပီဠနဋ္ဌော, သင္ခတဋ္ဌော, သန္တာပဋ္ဌော, ဝိပရိဏာမဋ္ဌော – ဣမေ စတ္တာရော ဒုက္ခသ္သ ဒုက္ခဋ္ဌာ တထာ အဝိတထာ အနညထာ။ သမုဒယသ္သ အာယူဟနဋ္ဌော, နိဒာနဋ္ဌော, သံယောဂဋ္ဌော, ပလိဗောဓဋ္ဌော။ပေ.။ နိရောဓသ္သ နိသ္သရဏဋ္ဌော, ဝိဝေကဋ္ဌော, အသင္ခတဋ္ဌော, အမတဋ္ဌော။ပေ.။ မဂ္ဂသ္သ နိယ္ယာနဋ္ဌော, ဟေတ္ဝဋ္ဌော, ဒသ္သနဋ္ဌော, အာဓိပတေယ္ယဋ္ဌော – ဣမေ စတ္တာရော မဂ္ဂသ္သ မဂ္ဂဋ္ဌာ တထာ အဝိတထာ အနညထာ’’တိ (ပဋိ. မ. ၂.၈)။ တထာ ‘‘ဒုက္ခသ္သ ပီဠနဋ္ဌော, သင္ခတဋ္ဌော, သန္တာပဋ္ဌော, ဝိပရိနာမဋ္ဌော, အဘိသမယဋ္ဌော’’တိ (ပဋိ. မ. ၂.၁၁) ဧဝမာဒိ။ ဣတိ ဧဝံ ဝိဘတ္တာနံ စတုန္နံ စတုန္နံ အတ္ထာနံ ဝသေန ဒုက္ခာဒီနိ ဝေဒိတဗ္ဗာနီတိ။ အယံ တာဝေတ္ထ ဝိဘာဂတော ဝိနိစ္ဆယော ဝေဒိတဗ္ဗော။
Tattha ‘vibhāgato’ti dukkhādīnañhi cattāro cattāro atthā vibhattā tathā avitathā anaññathā, ye dukkhādīni abhisamentehi abhisametabbā. Yathāha, ‘‘dukkhassa pīḷanaṭṭho, saṅkhataṭṭho, santāpaṭṭho, vipariṇāmaṭṭho – ime cattāro dukkhassa dukkhaṭṭhā tathā avitathā anaññathā. Samudayassa āyūhanaṭṭho, nidānaṭṭho, saṃyogaṭṭho, palibodhaṭṭho…pe… nirodhassa nissaraṇaṭṭho, vivekaṭṭho, asaṅkhataṭṭho, amataṭṭho…pe… maggassa niyyānaṭṭho, hetvaṭṭho, dassanaṭṭho, ādhipateyyaṭṭho – ime cattāro maggassa maggaṭṭhā tathā avitathā anaññathā’’ti (paṭi. ma. 2.8). Tathā ‘‘dukkhassa pīḷanaṭṭho, saṅkhataṭṭho, santāpaṭṭho, viparināmaṭṭho, abhisamayaṭṭho’’ti (paṭi. ma. 2.11) evamādi. Iti evaṃ vibhattānaṃ catunnaṃ catunnaṃ atthānaṃ vasena dukkhādīni veditabbānīti. Ayaṃ tāvettha vibhāgato vinicchayo veditabbo.
‘နိဗ္ဗစနလက္ခဏာဒိပ္ပဘေဒတော’တိ ဧတ္ထ ပန ‘နိဗ္ဗစနတော’ တာဝ ဣဓ ‘ဒု’ဣတိ အယံ သဒ္ဒော ကုစ္ဆိတေ ဒိသ္သတိ; ကုစ္ဆိတဉ္ဟိ ပုတ္တံ ဒုပုတ္တောတိ ဝဒန္တိ။ ‘ခံ’သဒ္ဒော ပန တုစ္ဆေ; တုစ္ဆဉ္ဟိ အာကာသံ ခန္တိ ဝုစ္စတိ။ ဣဒဉ္စ ပဌမသစ္စံ ကုစ္ဆိတံ အနေကဥပဒ္ဒဝာဓိဋ္ဌာနတော, တုစ္ဆံ ဗာလဇနပရိကပ္ပိတဓုဝသုဘသုခတ္တဘာဝဝိရဟိတတော။ တသ္မာ ကုစ္ဆိတတ္တာ တုစ္ဆတ္တာ စ ဒုက္ခန္တိ ဝုစ္စတိ။ ‘သံ’ဣတိ စ အယံ သဒ္ဒော ‘‘သမာဂမော သမေတ’’န္တိအာဒီသု (ဝိဘ. ၁၉၉; ဒီ. နိ. ၂.၃၉၆) သံယောဂံ ဒီပေတိ; ‘ဥ’ဣတိ အယံ သဒ္ဒော ‘‘ဥပ္ပန္နံ ဥဒိတ’’န္တိအာဒီသု (ပာရာ. ၁၇၂; စူဠနိ. ခဂ္ဂဝိသာဏသုတ္တနိဒ္ဒေသ ၁၄၁) ဥပ္ပတ္တိံ။ ‘အယ’သဒ္ဒော ပန ကာရဏံ ဒီပေတိ။ ဣဒဉ္စာပိ ဒုတိယသစ္စံ အဝသေသပစ္စယသမာယောဂေ သတိ ဒုက္ခသ္သုပ္ပတ္တိကာရဏံ။ ဣတိ ဒုက္ခသ္သ သံယောဂေ ဥပ္ပတ္တိကာရဏတ္တာ ဒုက္ခသမုဒယန္တိ ဝုစ္စတိ။
‘Nibbacanalakkhaṇādippabhedato’ti ettha pana ‘nibbacanato’ tāva idha ‘du’iti ayaṃ saddo kucchite dissati; kucchitañhi puttaṃ duputtoti vadanti. ‘Khaṃ’saddo pana tucche; tucchañhi ākāsaṃ khanti vuccati. Idañca paṭhamasaccaṃ kucchitaṃ anekaupaddavādhiṭṭhānato, tucchaṃ bālajanaparikappitadhuvasubhasukhattabhāvavirahitato. Tasmā kucchitattā tucchattā ca dukkhanti vuccati. ‘Saṃ’iti ca ayaṃ saddo ‘‘samāgamo sameta’’ntiādīsu (vibha. 199; dī. ni. 2.396) saṃyogaṃ dīpeti; ‘u’iti ayaṃ saddo ‘‘uppannaṃ udita’’ntiādīsu (pārā. 172; cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 141) uppattiṃ. ‘Aya’saddo pana kāraṇaṃ dīpeti. Idañcāpi dutiyasaccaṃ avasesapaccayasamāyoge sati dukkhassuppattikāraṇaṃ. Iti dukkhassa saṃyoge uppattikāraṇattā dukkhasamudayanti vuccati.
တတိယသစ္စံ ပန ယသ္မာ ‘နိ’သဒ္ဒော အဘာဝံ ‘ရောဓ’သဒ္ဒော စ စာရကံ ဒီပေတိ, တသ္မာ အဘာဝော ဧတ္ထ သံသာရစာရကသင္ခာတသ္သ ဒုက္ခရောဓသ္သ သဗ္ဗဂတိသုညတ္တာ, သမဓိဂတေ ဝာ တသ္မိံ သံသာရစာရကသင္ခာတသ္သ ဒုက္ခရောဓသ္သ အဘာဝော ဟောတိ တပ္ပဋိပက္ခတ္တာတိပိ ဒုက္ခနိရောဓန္တိ ဝုစ္စတိ, ဒုက္ခသ္သ ဝာ အနုပ္ပာဒနိရောဓပစ္စယတ္တာ ဒုက္ခနိရောဓန္တိ။ စတုတ္ထသစ္စံ ပန ယသ္မာ ဧတံ ဒုက္ခနိရောဓံ ဂစ္ဆတိ အာရမ္မဏဝသေန တဒဘိမုခီဘူတတ္တာ, ပဋိပဒာ စ ဟောတိ ဒုက္ခနိရောဓပ္ပတ္တိယာ, တသ္မာ ဒုက္ခနိရောဓဂာမိနီ ပဋိပဒာတိ ဝုစ္စတိ။
Tatiyasaccaṃ pana yasmā ‘ni’saddo abhāvaṃ ‘rodha’saddo ca cārakaṃ dīpeti, tasmā abhāvo ettha saṃsāracārakasaṅkhātassa dukkharodhassa sabbagatisuññattā, samadhigate vā tasmiṃ saṃsāracārakasaṅkhātassa dukkharodhassa abhāvo hoti tappaṭipakkhattātipi dukkhanirodhanti vuccati, dukkhassa vā anuppādanirodhapaccayattā dukkhanirodhanti. Catutthasaccaṃ pana yasmā etaṃ dukkhanirodhaṃ gacchati ārammaṇavasena tadabhimukhībhūtattā, paṭipadā ca hoti dukkhanirodhappattiyā, tasmā dukkhanirodhagāminī paṭipadāti vuccati.
ယသ္မာ ပနေတာနိ ဗုဒ္ဓာဒယော အရိယာ ပဋိဝိဇ္ဈန္တိ, တသ္မာ အရိယသစ္စာနီတိ ဝုစ္စန္တိ။ ယထာဟ – ‘‘စတာရိမာနိ, ဘိက္ခဝေ, အရိယသစ္စာနိ (သံ. နိ. ၅.၁၀၉၇)။ ကတမာနိ။ပေ.။ ဣမာနိ ခော, ဘိက္ခဝေ, စတ္တာရိ အရိယသစ္စာနိ။ အရိယာ ဣမာနိ ပဋိဝိဇ္ဈန္တိ, တသ္မာ အရိယသစ္စာနီတိ ဝုစ္စန္တီ’’တိ။ အပိစ အရိယသ္သ သစ္စာနီတိပိ အရိယသစ္စာနိ။ ယထာဟ – ‘‘သဒေဝကေ, ဘိက္ခဝေ, လောကေ။ပေ.။ သဒေဝမနုသ္သာယ တထာဂတော အရိယော, တသ္မာ အရိယသစ္စာနီတိ ဝုစ္စန္တီ’’တိ။ အထ ဝာ ဧတေသံ အဘိသမ္ဗုဒ္ဓတ္တာ အရိယဘာဝသိဒ္ဓိတောပိ အရိယသစ္စာနိ။ ယထာဟ – ‘‘ဣမေသံ ခော, ဘိက္ခဝေ, စတုန္နံ အရိယသစ္စာနံ ယထာဘူတံ အဘိသမ္ဗုဒ္ဓတ္တာ တထာဂတော အရဟံ သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓော ‘အရိယော’တိ ဝုစ္စတီ’’တိ။ အပိစ ခော ပန အရိယာနိ သစ္စာနီတိပိ အရိယသစ္စာနိ; အရိယာနီတိ တထာနိ အဝိတထာနိ အဝိသံဝာဒကာနီတိ အတ္ထော။ ယထာဟ – ‘‘ဣမာနိ ခော, ဘိက္ခဝေ, စတ္တာရိ အရိယသစ္စာနိ တထာနိ အဝိတထာနိ အနညထာနိ, တသ္မာ အရိယသစ္စာနီတိ ဝုစ္စန္တီ’’တိ။ ဧဝမေတ္ထ နိဗ္ဗစနတော ဝိနိစ္ဆယော ဝေဒိတဗ္ဗော။
Yasmā panetāni buddhādayo ariyā paṭivijjhanti, tasmā ariyasaccānīti vuccanti. Yathāha – ‘‘catārimāni, bhikkhave, ariyasaccāni (saṃ. ni. 5.1097). Katamāni…pe… imāni kho, bhikkhave, cattāri ariyasaccāni. Ariyā imāni paṭivijjhanti, tasmā ariyasaccānīti vuccantī’’ti. Apica ariyassa saccānītipi ariyasaccāni. Yathāha – ‘‘sadevake, bhikkhave, loke…pe… sadevamanussāya tathāgato ariyo, tasmā ariyasaccānīti vuccantī’’ti. Atha vā etesaṃ abhisambuddhattā ariyabhāvasiddhitopi ariyasaccāni. Yathāha – ‘‘imesaṃ kho, bhikkhave, catunnaṃ ariyasaccānaṃ yathābhūtaṃ abhisambuddhattā tathāgato arahaṃ sammāsambuddho ‘ariyo’ti vuccatī’’ti. Apica kho pana ariyāni saccānītipi ariyasaccāni; ariyānīti tathāni avitathāni avisaṃvādakānīti attho. Yathāha – ‘‘imāni kho, bhikkhave, cattāri ariyasaccāni tathāni avitathāni anaññathāni, tasmā ariyasaccānīti vuccantī’’ti. Evamettha nibbacanato vinicchayo veditabbo.
ကထံ ‘လက္ခဏာဒိပ္ပဘေဒတော’? ဧတ္ထ ဟိ ဗာဓနလက္ခဏံ ဒုက္ခသစ္စံ, သန္တာပနရသံ, ပဝတ္တိပစ္စုပဋ္ဌာနံ။ ပဘဝလက္ခဏံ သမုဒယသစ္စံ, အနုပစ္ဆေဒကရဏရသံ, ပလိဗောဓပစ္စုပဋ္ဌာနံ။ သန္တိလက္ခဏံ နိရောဓသစ္စံ, အစ္စုတိရသံ, အနိမိတ္တပစ္စုပဋ္ဌာနံ ။ နိယ္ယာနလက္ခဏံ မဂ္ဂသစ္စံ, ကိလေသပ္ပဟာနကရဏရသံ, ဝုဋ္ဌာနပစ္စုပဋ္ဌာနံ။ အပိစ ပဝတ္တိပဝတ္တကနိဝတ္တိနိဝတ္တကလက္ခဏာနိ ပဋိပာဋိယာ။ တထာ သင္ခတတဏ္ဟာအသင္ခတဒသ္သနလက္ခဏာနိ စာတိ ဧဝမေတ္ထ ‘လက္ခဏာဒိပ္ပဘေဒတော’ ဝိနိစ္ဆယော ဝေဒိတဗ္ဗော။
Kathaṃ ‘lakkhaṇādippabhedato’? Ettha hi bādhanalakkhaṇaṃ dukkhasaccaṃ, santāpanarasaṃ, pavattipaccupaṭṭhānaṃ. Pabhavalakkhaṇaṃ samudayasaccaṃ, anupacchedakaraṇarasaṃ, palibodhapaccupaṭṭhānaṃ. Santilakkhaṇaṃ nirodhasaccaṃ, accutirasaṃ, animittapaccupaṭṭhānaṃ . Niyyānalakkhaṇaṃ maggasaccaṃ, kilesappahānakaraṇarasaṃ, vuṭṭhānapaccupaṭṭhānaṃ. Apica pavattipavattakanivattinivattakalakkhaṇāni paṭipāṭiyā. Tathā saṅkhatataṇhāasaṅkhatadassanalakkhaṇāni cāti evamettha ‘lakkhaṇādippabhedato’ vinicchayo veditabbo.
‘အတ္ထတ္ထုဒ္ဓာရတော စေဝာ’တိ ဧတ္ထ ပန အတ္ထတော တာဝ ကော သစ္စဋ္ဌောတိ စေ? ယော ပညာစက္ခုနာ ဥပပရိက္ခမာနာနံ မာယာဝ ဝိပရီတကော, မရီစီဝ ဝိသံဝာဒကော, တိတ္ထိယာနံ အတ္တာဝ အနုပလဗ္ဘသဘာဝော စ န ဟောတိ; အထ ခော ဗာဓနပဘဝသန္တိနိယ္ယာနပ္ပကာရေန တစ္ဆာဝိပရီတဘူတဘာဝေန အရိယဉာဏသ္သ ဂောစရော ဟောတိယေဝ; ဧသ အဂ္ဂိလက္ခဏံ ဝိယ, လောကပကတိ ဝိယ စ တစ္ဆာဝိပရီတဘူတဘာဝော သစ္စဋ္ဌောတိ ဝေဒိတဗ္ဗော။ ယထာဟ – ‘‘ဣဒံ ဒုက္ခန္တိ ခော, ဘိက္ခဝေ, တထမေတံ အဝိတထမေတံ အနညထမေတ’’န္တိ (သံ. နိ. ၅.၁၀၉၀) ဝိတ္ထာရော။ အပိစ –
‘Atthatthuddhārato cevā’ti ettha pana atthato tāva ko saccaṭṭhoti ce? Yo paññācakkhunā upaparikkhamānānaṃ māyāva viparītako, marīcīva visaṃvādako, titthiyānaṃ attāva anupalabbhasabhāvo ca na hoti; atha kho bādhanapabhavasantiniyyānappakārena tacchāviparītabhūtabhāvena ariyañāṇassa gocaro hotiyeva; esa aggilakkhaṇaṃ viya, lokapakati viya ca tacchāviparītabhūtabhāvo saccaṭṭhoti veditabbo. Yathāha – ‘‘idaṃ dukkhanti kho, bhikkhave, tathametaṃ avitathametaṃ anaññathameta’’nti (saṃ. ni. 5.1090) vitthāro. Apica –
နာဗာဓကံ ယတော ဒုက္ခံ၊ ဒုက္ခာ အညံ န ဗာဓကံ။
Nābādhakaṃ yato dukkhaṃ, dukkhā aññaṃ na bādhakaṃ;
ဗာဓကတ္တနိယာမေန၊ တတော သစ္စမိဒံ မတံ။
Bādhakattaniyāmena, tato saccamidaṃ mataṃ.
တံ ဝိနာ နာညတော ဒုက္ခံ၊ န ဟောတိ န စ တံ တတော။
Taṃ vinā nāññato dukkhaṃ, na hoti na ca taṃ tato;
ဒုက္ခဟေတုနိယာမေန၊ ဣတိ သစ္စံ ဝိသတ္တိကာ။
Dukkhahetuniyāmena, iti saccaṃ visattikā.
နာညာ နိဗ္ဗာနတော သန္တိ၊ သန္တံ န စ န တံ ယတော။
Nāññā nibbānato santi, santaṃ na ca na taṃ yato;
သန္တဘာဝနိယာမေန၊ တတော သစ္စမိဒံ မတံ။
Santabhāvaniyāmena, tato saccamidaṃ mataṃ.
မဂ္ဂာ အညံ န နိယ္ယာနံ၊ အနိယ္ယာနော န စာပိ သော။
Maggā aññaṃ na niyyānaṃ, aniyyāno na cāpi so;
တစ္ဆနိယ္ယာနဘာဝတ္တာ၊ ဣတိ သော သစ္စသမ္မတော။
Tacchaniyyānabhāvattā, iti so saccasammato.
ဣတိ တစ္ဆာဝိပလ္လာသ-ဘူတဘာဝံ စတူသုပိ။
Iti tacchāvipallāsa-bhūtabhāvaṃ catūsupi;
ဒုက္ခာဒီသ္ဝဝိသေသေန၊ သစ္စဋ္ဌံ အာဟု ပဏ္ဍိတာတိ။
Dukkhādīsvavisesena, saccaṭṭhaṃ āhu paṇḍitāti.
ဧဝံ ‘အတ္ထတော’ ဝိနိစ္ဆယော ဝေဒိတဗ္ဗော။
Evaṃ ‘atthato’ vinicchayo veditabbo.
ကထံ ‘အတ္ထုဒ္ဓာရတော’? ဣဓာယံ ‘သစ္စ’သဒ္ဒော အနေကေသု အတ္ထေသု ဒိသ္သတိ, သေယ္ယထိဒံ – ‘‘သစ္စံ ဘဏေ, န ကုဇ္ဈေယ္ယာ’’တိအာဒီသု (ဓ. ပ. ၂၂၄) ဝာစာသစ္စေ။ ‘‘သစ္စေ ဌိတာ သမဏဗ္ရာဟ္မဏာ စာ’’တိအာဒီသု (ဇာ. ၂.၂၁.၄၃၃) ဝိရတိသစ္စေ။ ‘‘ကသ္မာ နု သစ္စာနိ ဝဒန္တိ နာနာ, ပဝာဒိယာသေ ကုသလာဝဒာနာ’’တိအာဒီသု (သု. နိ. ၈၉၁) ဒိဋ္ဌိသစ္စေ။ ‘‘ဧကဉ္ဟိ သစ္စံ န ဒုတိယမတ္ထီ’’တိအာဒီသု (သု. နိ. ၈၉၀) ပရမတ္ထသစ္စေ နိဗ္ဗာနေ စေဝ မဂ္ဂေ စ။ ‘‘စတုန္နံ အရိယသစ္စာနံ ကတိ ကုသလာ’’တိအာဒီသု (ဝိဘ. ၂၁၆) အရိယသစ္စေ။ သ္ဝာယမိဓာပိ အရိယသစ္စေ ဝတ္တတီတိ ဧဝမေတ္ထ ‘အတ္ထုဒ္ဓာရတော’ပိ ဝိနိစ္ဆယော ဝေဒိတဗ္ဗော။
Kathaṃ ‘atthuddhārato’? Idhāyaṃ ‘sacca’saddo anekesu atthesu dissati, seyyathidaṃ – ‘‘saccaṃ bhaṇe, na kujjheyyā’’tiādīsu (dha. pa. 224) vācāsacce. ‘‘Sacce ṭhitā samaṇabrāhmaṇā cā’’tiādīsu (jā. 2.21.433) viratisacce. ‘‘Kasmā nu saccāni vadanti nānā, pavādiyāse kusalāvadānā’’tiādīsu (su. ni. 891) diṭṭhisacce. ‘‘Ekañhi saccaṃ na dutiyamatthī’’tiādīsu (su. ni. 890) paramatthasacce nibbāne ceva magge ca. ‘‘Catunnaṃ ariyasaccānaṃ kati kusalā’’tiādīsu (vibha. 216) ariyasacce. Svāyamidhāpi ariyasacce vattatīti evamettha ‘atthuddhārato’pi vinicchayo veditabbo.
‘အနူနာဓိကတော’တိ ကသ္မာ ပန စတ္တာရေဝ အရိယသစ္စာနိ ဝုတ္တာနိ, အနူနာနိ အနဓိကာနီတိ စေ? အညသ္သာသမ္ဘဝတော, အညတရသ္သ စ အနပနေယ္ယဘာဝတော; န ဟိ ဧတေဟိ အညံ အဓိကံ ဝာ ဧတေသံ ဝာ ဧကမ္ပိ အပနေတဗ္ဗံ သမ္ဘောတိ။ ယထာဟ – ‘‘ဣဓ, ဘိက္ခဝေ, အာဂစ္ဆေယ္ယ သမဏော ဝာ ဗ္ရာဟ္မဏော ဝာ ‘နေတံ ဒုက္ခံ အရိယသစ္စံ, အညံ ဒုက္ခံ အရိယသစ္စံ ယံ သမဏေန ဂောတမေန ဒေသိတံ။ အဟမေတံ ဒုက္ခံ အရိယသစ္စံ ဌပေတ္ဝာ အညံ ဒုက္ခံ အရိယသစ္စံ ပညပေသ္သာမီ’တိ နေတံ ဌာနံ ဝိဇ္ဇတီ’’တိအာဒိ။ ယထာ စာဟ – ‘‘ယော ဟိ ကောစိ, ဘိက္ခဝေ, သမဏော ဝာ ဗ္ရာဟ္မဏော ဝာ ဧဝံ ဝဒေယ္ယ ‘နေတံ ဒုက္ခံ ပဌမံ အရိယသစ္စံ, ယံ သမဏေန ဂောတမေန ဒေသိတံ။ အဟမေတံ ဒုက္ခံ ပဌမံ အရိယသစ္စံ ပစ္စက္ခာယ အညံ ဒုက္ခံ ပဌမံ အရိယသစ္စံ ပညပေသ္သာမီ’တိ နေတံ ဌာနံ ဝိဇ္ဇတီ’’တိအာဒိ (သံ. နိ. ၅.၁၀၈၆)။
‘Anūnādhikato’ti kasmā pana cattāreva ariyasaccāni vuttāni, anūnāni anadhikānīti ce? Aññassāsambhavato, aññatarassa ca anapaneyyabhāvato; na hi etehi aññaṃ adhikaṃ vā etesaṃ vā ekampi apanetabbaṃ sambhoti. Yathāha – ‘‘idha, bhikkhave, āgaccheyya samaṇo vā brāhmaṇo vā ‘netaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ, aññaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ yaṃ samaṇena gotamena desitaṃ. Ahametaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ ṭhapetvā aññaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ paññapessāmī’ti netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’tiādi. Yathā cāha – ‘‘yo hi koci, bhikkhave, samaṇo vā brāhmaṇo vā evaṃ vadeyya ‘netaṃ dukkhaṃ paṭhamaṃ ariyasaccaṃ, yaṃ samaṇena gotamena desitaṃ. Ahametaṃ dukkhaṃ paṭhamaṃ ariyasaccaṃ paccakkhāya aññaṃ dukkhaṃ paṭhamaṃ ariyasaccaṃ paññapessāmī’ti netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’tiādi (saṃ. ni. 5.1086).
အပိစ ပဝတ္တိမာစိက္ခန္တော ဘဂဝာ သဟေတုကံ အာစိက္ခိ, နိဝတ္တိဉ္စ သဥပာယံ။ ဣတိ ပဝတ္တိနိဝတ္တိတဒုဘယဟေတူနံ ဧတပ္ပရမတော စတ္တာရေဝ ဝုတ္တာနိ။ တထာ ပရိညေယ္ယ ပဟာတဗ္ဗ သစ္ဆိကာတဗ္ဗ ဘာဝေတဗ္ဗာနံ, တဏ္ဟာဝတ္ထုတဏ္ဟာတဏ္ဟာနိရောဓတဏ္ဟာနိရောဓုပာယာနံ, အာလယာလယရာမတာအာလယသမုဂ္ဃာတအာလယသမုဂ္ဃာတူပာယာနဉ္စ ဝသေနာပိ စတ္တာရေဝ ဝုတ္တာနီတိ။ ဧဝမေတ္ထ ‘အနူနာဓိကတော’ ဝိနိစ္ဆယော ဝေဒိတဗ္ဗော။
Apica pavattimācikkhanto bhagavā sahetukaṃ ācikkhi, nivattiñca saupāyaṃ. Iti pavattinivattitadubhayahetūnaṃ etapparamato cattāreva vuttāni. Tathā pariññeyya pahātabba sacchikātabba bhāvetabbānaṃ, taṇhāvatthutaṇhātaṇhānirodhataṇhānirodhupāyānaṃ, ālayālayarāmatāālayasamugghātaālayasamugghātūpāyānañca vasenāpi cattāreva vuttānīti. Evamettha ‘anūnādhikato’ vinicchayo veditabbo.
‘ကမတော’တိ အယမ္ပိ ဒေသနာက္ကမောဝ။ ဧတ္ထ စ ဩဠာရိကတ္တာ သဗ္ဗသတ္တသာဓာရဏတ္တာ စ သုဝိညေယ္ယန္တိ ဒုက္ခသစ္စံ ပဌမံ ဝုတ္တံ, တသ္သေဝ ဟေတုဒသ္သနတ္ထံ တဒနန္တရံ သမုဒယသစ္စံ, ဟေတုနိရောဓာ ဖလနိရောဓောတိ ဉာပနတ္ထံ တတော နိရောဓသစ္စံ, တဒဓိဂမုပာယဒသ္သနတ္ထံ အန္တေ မဂ္ဂသစ္စံ။ ဘဝသုခသ္သာဒဂဓိတာနံ ဝာ သတ္တာနံ သံဝေဂဇနနတ္ထံ ပဌမံ ဒုက္ခမာဟ။ တံ နေဝ အကတံ အာဂစ္ဆတိ, န ဣသ္သရနိမ္မာနာဒိတော ဟောတိ, ဣတော ပန ဟောတီတိ ဉာပနတ္ထံ တဒနန္တရံ သမုဒယံ။ တတော သဟေတုကေန ဒုက္ခေန အဘိဘူတတ္တာ သံဝိဂ္ဂမာနသာနံ ဒုက္ခနိသ္သရဏဂဝေသီနံ နိသ္သရဏဒသ္သနေန အသ္သာသဇနနတ္ထံ နိရောဓံ။ တတော နိရောဓာဓိဂမတ္ထံ နိရောဓသမ္ပာပကံ မဂ္ဂန္တိ ဧဝမေတ္ထ ‘ကမတော’ ဝိနိစ္ဆယော ဝေဒိတဗ္ဗော။
‘Kamato’ti ayampi desanākkamova. Ettha ca oḷārikattā sabbasattasādhāraṇattā ca suviññeyyanti dukkhasaccaṃ paṭhamaṃ vuttaṃ, tasseva hetudassanatthaṃ tadanantaraṃ samudayasaccaṃ, hetunirodhā phalanirodhoti ñāpanatthaṃ tato nirodhasaccaṃ, tadadhigamupāyadassanatthaṃ ante maggasaccaṃ. Bhavasukhassādagadhitānaṃ vā sattānaṃ saṃvegajananatthaṃ paṭhamaṃ dukkhamāha. Taṃ neva akataṃ āgacchati, na issaranimmānādito hoti, ito pana hotīti ñāpanatthaṃ tadanantaraṃ samudayaṃ. Tato sahetukena dukkhena abhibhūtattā saṃviggamānasānaṃ dukkhanissaraṇagavesīnaṃ nissaraṇadassanena assāsajananatthaṃ nirodhaṃ. Tato nirodhādhigamatthaṃ nirodhasampāpakaṃ magganti evamettha ‘kamato’ vinicchayo veditabbo.
‘အရိယသစ္စေသု ယံ ဉာဏံ တသ္သ ကိစ္စတော’တိ သစ္စဉာဏကိစ္စတောပိ ဝိနိစ္ဆယော ဝေဒိတဗ္ဗောတိ အတ္ထော။ ဒုဝိဓဉ္ဟိ သစ္စဉာဏံ – အနုဗောဓဉာဏဉ္စ ပဋိဝေဓဉာဏဉ္စ။ တတ္ထ အနုဗောဓဉာဏံ လောကိယံ အနုသ္သဝာဒိဝသေန နိရောဓေ မဂ္ဂေ စ ပဝတ္တတိ။ ပဋိဝေဓဉာဏံ လောကုတ္တရံ နိရောဓာရမ္မဏံ ကတ္ဝာ ကိစ္စတော စတ္တာရိပိ သစ္စာနိ ပဋိဝိဇ္ဈတိ။ ယထာဟ – ‘‘ယော, ဘိက္ခဝေ, ဒုက္ခံ ပသ္သတိ ဒုက္ခသမုဒယမ္ပိ သော ပသ္သတိ, ဒုက္ခနိရောဓမ္ပိ ပသ္သတိ, ဒုက္ခနိရောဓဂာမိနိံ ပဋိပဒမ္ပိ ပသ္သတီ’’တိ (သံ. နိ. ၅.၁၁၀၀) သဗ္ဗံ ဝတ္တဗ္ဗံ။ ယံ ပနေတံ လောကိယံ, တတ္ထ ဒုက္ခဉာဏံ ပရိယုဋ္ဌာနာဘိဘဝနဝသေန ပဝတ္တမာနံ သက္ကာယဒိဋ္ဌိံ နိဝတ္တေတိ, သမုဒယဉာဏံ ဥစ္ဆေဒဒိဋ္ဌိံ, နိရောဓဉာဏံ သသ္သတဒိဋ္ဌိံ, မဂ္ဂဉာဏံ အကိရိယဒိဋ္ဌိံ; ဒုက္ခဉာဏံ ဝာ ဓုဝသုဘသုခတ္တဘာဝရဟိတေသု ခန္ဓေသု ဓုဝသုဘသုခတ္တဘာဝသညာသင္ခာတံ ဖလေ ဝိပ္ပဋိပတ္တိံ, သမုဒယဉာဏံ ဣသ္သရပ္ပဓာနကာလသဘာဝာဒီဟိ လောကော ပဝတ္တတီတိ အကာရဏေ ကာရဏာဘိမာနပ္ပဝတ္တံ ဟေတုမ္ဟိ ဝိပ္ပဋိပတ္တိံ, နိရောဓဉာဏံ အရူပလောကလောကထူပိကာဒီသု အပဝဂ္ဂဂ္ဂာဟဘူတံ နိရောဓေ ဝိပ္ပဋိပတ္တိံ, မဂ္ဂဉာဏံ ကာမသုခလ္လိကအတ္တကိလမထာနုယောဂပ္ပဘေဒေ အဝိသုဒ္ဓိမဂ္ဂေ ဝိသုဒ္ဓိမဂ္ဂဂ္ဂာဟဝသေန ပဝတ္တံ ဥပာယေ ဝိပ္ပဋိပတ္တိံ နိဝတ္တေတိ။ တေနေတံ ဝုစ္စတိ –
‘Ariyasaccesu yaṃ ñāṇaṃ tassa kiccato’ti saccañāṇakiccatopi vinicchayo veditabboti attho. Duvidhañhi saccañāṇaṃ – anubodhañāṇañca paṭivedhañāṇañca. Tattha anubodhañāṇaṃ lokiyaṃ anussavādivasena nirodhe magge ca pavattati. Paṭivedhañāṇaṃ lokuttaraṃ nirodhārammaṇaṃ katvā kiccato cattāripi saccāni paṭivijjhati. Yathāha – ‘‘yo, bhikkhave, dukkhaṃ passati dukkhasamudayampi so passati, dukkhanirodhampi passati, dukkhanirodhagāminiṃ paṭipadampi passatī’’ti (saṃ. ni. 5.1100) sabbaṃ vattabbaṃ. Yaṃ panetaṃ lokiyaṃ, tattha dukkhañāṇaṃ pariyuṭṭhānābhibhavanavasena pavattamānaṃ sakkāyadiṭṭhiṃ nivatteti, samudayañāṇaṃ ucchedadiṭṭhiṃ, nirodhañāṇaṃ sassatadiṭṭhiṃ, maggañāṇaṃ akiriyadiṭṭhiṃ; dukkhañāṇaṃ vā dhuvasubhasukhattabhāvarahitesu khandhesu dhuvasubhasukhattabhāvasaññāsaṅkhātaṃ phale vippaṭipattiṃ, samudayañāṇaṃ issarappadhānakālasabhāvādīhi loko pavattatīti akāraṇe kāraṇābhimānappavattaṃ hetumhi vippaṭipattiṃ, nirodhañāṇaṃ arūpalokalokathūpikādīsu apavaggaggāhabhūtaṃ nirodhe vippaṭipattiṃ, maggañāṇaṃ kāmasukhallikaattakilamathānuyogappabhede avisuddhimagge visuddhimaggaggāhavasena pavattaṃ upāye vippaṭipattiṃ nivatteti. Tenetaṃ vuccati –
လောကေ လောကပ္ပဘဝေ၊ လောကတ္ထဂမေ သိဝေ စ တဒုပာယေ။
Loke lokappabhave, lokatthagame sive ca tadupāye;
သမ္မုယ္ဟတိ တာဝ နရော၊ န ဝိဇာနာတိ ယာဝ သစ္စာနီတိ။
Sammuyhati tāva naro, na vijānāti yāva saccānīti.
ဧဝမေတ္ထ ‘ဉာဏကိစ္စတော’ပိ ဝိနိစ္ဆယော ဝေဒိတဗ္ဗော။
Evamettha ‘ñāṇakiccato’pi vinicchayo veditabbo.
‘အန္တောဂဓာနံ ပဘေဒာ’တိ ဒုက္ခသစ္စသ္မိဉ္ဟိ, ဌပေတ္ဝာ တဏ္ဟဉ္စေဝ အနာသဝဓမ္မေ စ, သေသာ သဗ္ဗဓမ္မာ အန္တောဂဓာ; သမုဒယသစ္စေ ဆတ္တိံသ တဏ္ဟာဝိစရိတာနိ; နိရောဓသစ္စံ အသမ္မိသ္သံ; မဂ္ဂသစ္စေ သမ္မာဒိဋ္ဌိမုခေန ဝီမံသိဒ္ဓိပာဒပညိန္ဒ္ရိယပညာဗလဓမ္မဝိစယသမ္ဗောဇ္ဈင္ဂာနိ။ သမ္မာသင္ကပ္ပာပဒေသေန တယော နေက္ခမ္မဝိတက္ကာဒယော, သမ္မာဝာစာပဒေသေန စတ္တာရိ ဝစီသုစရိတာနိ, သမ္မာကမ္မန္တာပဒေသေန တီဏိ ကာယသုစရိတာနိ, သမ္မာအာဇီဝမုခေန အပ္ပိစ္ဆတာ သန္တုဋ္ဌိတာ စ, သဗ္ဗေသံယေဝ ဝာ ဧတေသံ သမ္မာဝာစာကမ္မန္တာဇီဝာနံ အရိယကန္တသီလတ္တာ သီလသ္သ စ သဒ္ဓာဟတ္ထေန ပဋိဂ္ဂဟေတဗ္ဗတ္တာ တေသံ အတ္ထိတာယ စ အတ္ထိဘာဝတော သဒ္ဓိန္ဒ္ရိယသဒ္ဓာဗလဆန္ဒိဒ္ဓိပာဒာ, သမ္မာဝာယာမာပဒေသေန စတုဗ္ဗိဓသမ္မပ္ပဓာနဝီရိယိန္ဒ္ရိယဝီရိယဗလဝီရိယသမ္ဗောဇ္ဈင္ဂာနိ, သမ္မာသတိအပဒေသေန စတုဗ္ဗိဓသတိပဋ္ဌာနသတိန္ဒ္ရိယသတိဗလသတိသမ္ဗောဇ္ဈင္ဂာနိ, သမ္မာသမာဓိအပဒေသေန သဝိတက္ကသဝိစာရာဒယော တယော တယော သမာဓီ, စိတ္တသမာဓိသမာဓိန္ဒ္ရိယသမာဓိဗလပီတိပသ္သဒ္ဓိသမာဓိဥပေက္ခာသမ္ဗောဇ္ဈင္ဂာနိ အန္တောဂဓာနီတိ။ ဧဝမေတ္ထ ‘အန္တောဂဓာနံ ပဘေဒာ’ပိ ဝိနိစ္ဆယော ဝေဒိတဗ္ဗော။
‘Antogadhānaṃ pabhedā’ti dukkhasaccasmiñhi, ṭhapetvā taṇhañceva anāsavadhamme ca, sesā sabbadhammā antogadhā; samudayasacce chattiṃsa taṇhāvicaritāni; nirodhasaccaṃ asammissaṃ; maggasacce sammādiṭṭhimukhena vīmaṃsiddhipādapaññindriyapaññābaladhammavicayasambojjhaṅgāni. Sammāsaṅkappāpadesena tayo nekkhammavitakkādayo, sammāvācāpadesena cattāri vacīsucaritāni, sammākammantāpadesena tīṇi kāyasucaritāni, sammāājīvamukhena appicchatā santuṭṭhitā ca, sabbesaṃyeva vā etesaṃ sammāvācākammantājīvānaṃ ariyakantasīlattā sīlassa ca saddhāhatthena paṭiggahetabbattā tesaṃ atthitāya ca atthibhāvato saddhindriyasaddhābalachandiddhipādā, sammāvāyāmāpadesena catubbidhasammappadhānavīriyindriyavīriyabalavīriyasambojjhaṅgāni, sammāsatiapadesena catubbidhasatipaṭṭhānasatindriyasatibalasatisambojjhaṅgāni, sammāsamādhiapadesena savitakkasavicārādayo tayo tayo samādhī, cittasamādhisamādhindriyasamādhibalapītipassaddhisamādhiupekkhāsambojjhaṅgāni antogadhānīti. Evamettha ‘antogadhānaṃ pabhedā’pi vinicchayo veditabbo.
‘ဥပမာတော’တိ ဘာရော ဝိယ ဟိ ဒုက္ခသစ္စံ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ, ဘာရာဒာနမိဝ သမုဒယသစ္စံ, ဘာရနိက္ခေပနမိဝ နိရောဓသစ္စံ, ဘာရနိက္ခေပနူပာယော ဝိယ မဂ္ဂသစ္စံ; ရောဂော ဝိယ စ ဒုက္ခသစ္စံ, ရောဂနိဒာနမိဝ သမုဒယသစ္စံ, ရောဂဝူပသမော ဝိယ နိရောဓသစ္စံ, ဘေသဇ္ဇမိဝ မဂ္ဂသစ္စံ; ဒုဗ္ဘိက္ခမိဝ ဝာ ဒုက္ခသစ္စံ, ဒုဗ္ဗုဋ္ဌိ ဝိယ သမုဒယသစ္စံ, သုဘိက္ခမိဝ နိရောဓသစ္စံ , သုဝုဋ္ဌိ ဝိယ မဂ္ဂသစ္စံ။ အပိစ ဝေရီဝေရမူလဝေရသမုဂ္ဃာတဝေရသမုဂ္ဃာတုပာယေဟိ, ဝိသရုက္ခရုက္ခမူလမူလုပစ္ဆေဒတဒုပစ္ဆေဒုပာယေဟိ, ဘယဘယမူလနိဗ္ဘယတဒဓိဂမုပာယေဟိ, ဩရိမတီရမဟောဃပာရိမတီရတံသမ္ပာပကဝာယာမေဟိ စ ယောဇေတ္ဝာပေတာနိ ဥပမာတော ဝေဒိတဗ္ဗာနီတိ။ ဧဝမေတ္ထ ‘ဥပမာတော’ ဝိနိစ္ဆယော ဝေဒိတဗ္ဗော။
‘Upamāto’ti bhāro viya hi dukkhasaccaṃ daṭṭhabbaṃ, bhārādānamiva samudayasaccaṃ, bhāranikkhepanamiva nirodhasaccaṃ, bhāranikkhepanūpāyo viya maggasaccaṃ; rogo viya ca dukkhasaccaṃ, roganidānamiva samudayasaccaṃ, rogavūpasamo viya nirodhasaccaṃ, bhesajjamiva maggasaccaṃ; dubbhikkhamiva vā dukkhasaccaṃ, dubbuṭṭhi viya samudayasaccaṃ, subhikkhamiva nirodhasaccaṃ , suvuṭṭhi viya maggasaccaṃ. Apica verīveramūlaverasamugghātaverasamugghātupāyehi, visarukkharukkhamūlamūlupacchedatadupacchedupāyehi, bhayabhayamūlanibbhayatadadhigamupāyehi, orimatīramahoghapārimatīrataṃsampāpakavāyāmehi ca yojetvāpetāni upamāto veditabbānīti. Evamettha ‘upamāto’ vinicchayo veditabbo.
‘စတုက္ကတော’တိ အတ္ထိ စေတ္ထ ဒုက္ခံ န အရိယသစ္စံ, အတ္ထိ အရိယသစ္စံ န ဒုက္ခံ, အတ္ထိ ဒုက္ခဉ္စေဝ အရိယသစ္စဉ္စ, အတ္ထိ နေဝ ဒုက္ခံ န အရိယသစ္စံ။ ဧသ နယော သမုဒယာဒီသု။ တတ္ထ မဂ္ဂသမ္ပယုတ္တာ ဓမ္မာ သာမညဖလာနိ စ ‘‘ယဒနိစ္စံ တံ ဒုက္ခ’’န္တိ (သံ. နိ. ၃.၁၅) ဝစနတော သင္ခာရဒုက္ခတာယ ဒုက္ခံ န အရိယသစ္စံ။ နိရောဓော အရိယသစ္စံ န ဒုက္ခံ။ ဣတရံ ပန အရိယသစ္စဒ္ဝယံ သိယာ ဒုက္ခံ အနိစ္စတော, န ပန ယသ္သ ပရိညာယ ဘဂဝတိ ဗ္ရဟ္မစရိယံ ဝုသ္သတိ တထတ္ထေန။ သဗ္ဗာကာရေန ပန ဥပာဒာနက္ခန္ဓပဉ္စကံ ဒုက္ခဉ္စေဝ အရိယသစ္စဉ္စ အညတ္ရ တဏ္ဟာယ။ မဂ္ဂသမ္ပယုတ္တာ ဓမ္မာ သာမညဖလာနိ စ ယသ္သ ပရိညတ္ထံ ဘဂဝတိ ဗ္ရဟ္မစရိယံ ဝုသ္သတိ တထတ္ထေန နေဝ ဒုက္ခံ န အရိယသစ္စံ။ ဧဝံ သမုဒယာဒီသုပိ ယထာယောဂံ ယောဇေတ္ဝာ ‘စတုက္ကတော’ပေတ္ထ ဝိနိစ္ဆယော ဝေဒိတဗ္ဗော။
‘Catukkato’ti atthi cettha dukkhaṃ na ariyasaccaṃ, atthi ariyasaccaṃ na dukkhaṃ, atthi dukkhañceva ariyasaccañca, atthi neva dukkhaṃ na ariyasaccaṃ. Esa nayo samudayādīsu. Tattha maggasampayuttā dhammā sāmaññaphalāni ca ‘‘yadaniccaṃ taṃ dukkha’’nti (saṃ. ni. 3.15) vacanato saṅkhāradukkhatāya dukkhaṃ na ariyasaccaṃ. Nirodho ariyasaccaṃ na dukkhaṃ. Itaraṃ pana ariyasaccadvayaṃ siyā dukkhaṃ aniccato, na pana yassa pariññāya bhagavati brahmacariyaṃ vussati tathatthena. Sabbākārena pana upādānakkhandhapañcakaṃ dukkhañceva ariyasaccañca aññatra taṇhāya. Maggasampayuttā dhammā sāmaññaphalāni ca yassa pariññatthaṃ bhagavati brahmacariyaṃ vussati tathatthena neva dukkhaṃ na ariyasaccaṃ. Evaṃ samudayādīsupi yathāyogaṃ yojetvā ‘catukkato’pettha vinicchayo veditabbo.
‘သုညတေကဝိဓာဒီဟီ’တိ ဧတ္ထ သုညတော တာဝ ပရမတ္ထေန ဟိ သဗ္ဗာနေဝ သစ္စာနိ ဝေဒကကာရကနိဗ္ဗုတဂမကာဘာဝတော သုညာနီတိ ဝေဒိတဗ္ဗာနိ။ တေနေတံ ဝုစ္စတိ –
‘Suññatekavidhādīhī’ti ettha suññato tāva paramatthena hi sabbāneva saccāni vedakakārakanibbutagamakābhāvato suññānīti veditabbāni. Tenetaṃ vuccati –
ဒုက္ခမေဝ ဟိ န ကောစိ ဒုက္ခိတော၊ ကာရကော န ကိရိယာဝ ဝိဇ္ဇတိ။
Dukkhameva hi na koci dukkhito, kārako na kiriyāva vijjati;
အတ္ထိ နိဗ္ဗုတိ န နိဗ္ဗုတော ပုမာ၊ မဂ္ဂမတ္ထိ ဂမကော န ဝိဇ္ဇတီတိ။
Atthi nibbuti na nibbuto pumā, maggamatthi gamako na vijjatīti.
အထ ဝာ –
Atha vā –
ဓုဝသုဘသုခတ္တသုညံ၊ ပုရိမဒ္ဝယမတ္တသုညမမတပဒံ။
Dhuvasubhasukhattasuññaṃ, purimadvayamattasuññamamatapadaṃ;
ဓုဝသုခအတ္တဝိရဟိတော၊ မဂ္ဂော ဣတိ သုညတော တေသု။
Dhuvasukhaattavirahito, maggo iti suññato tesu.
နိရောဓသုညာနိ ဝာ တီဏိ, နိရောဓော စ သေသတ္တယသုညော။ ဖလသုညော ဝာ ဧတ္ထ ဟေတု သမုဒယေ ဒုက္ခသ္သာဘာဝတော မဂ္ဂေ စ နိရောဓသ္သ, န ဖလေန သဂဗ္ဘော ပကတိဝာဒီနံ ပကတိ ဝိယ။ ဟေတုသုညဉ္စ ဖလံ ဒုက္ခသမုဒယာနံ နိရောဓမဂ္ဂာနဉ္စ အသမဝာယာ, န ဟေတုသမဝေတံ ဟေတုဖလံ ဟေတုဖလသမဝာယဝာဒီနံ ဒ္ဝိအဏုကာဒီနိ ဝိယ။ တေနေတံ ဝုစ္စတိ –
Nirodhasuññāni vā tīṇi, nirodho ca sesattayasuñño. Phalasuñño vā ettha hetu samudaye dukkhassābhāvato magge ca nirodhassa, na phalena sagabbho pakativādīnaṃ pakati viya. Hetusuññañca phalaṃ dukkhasamudayānaṃ nirodhamaggānañca asamavāyā, na hetusamavetaṃ hetuphalaṃ hetuphalasamavāyavādīnaṃ dviaṇukādīni viya. Tenetaṃ vuccati –
တယမိဓ နိရောဓသုညံ၊ တယေန တေနာပိ နိဗ္ဗုတိ သုညာ။
Tayamidha nirodhasuññaṃ, tayena tenāpi nibbuti suññā;
သုညော ဖလေန ဟေတု၊ ဖလမ္ပိ တံ ဟေတုနာ သုညန္တိ။
Suñño phalena hetu, phalampi taṃ hetunā suññanti.
ဧဝံ တာဝ ‘သုညတော’ ဝိနိစ္ဆယော ဝေဒိတဗ္ဗော။
Evaṃ tāva ‘suññato’ vinicchayo veditabbo.
‘ဧကဝိဓာဒီဟီ’တိ သဗ္ဗမေဝ စေတ္ထ ဒုက္ခံ ဧကဝိဓံ ပဝတ္တိဘာဝတော, ဒုဝိဓံ နာမရူပတော, တိဝိဓံ ကာမရူပာရူပူပပတိဘဝဘေဒတော, စတုဗ္ဗိဓံ စတုအာဟာရဘေဒတော, ပဉ္စဝိဓံ ပဉ္စုပာဒာနက္ခန္ဓဘေဒတော။ သမုဒယောပိ ဧကဝိဓော ပဝတ္တကဘာဝတော, ဒုဝိဓော ဒိဋ္ဌိသမ္ပယုတ္တာသမ္ပယုတ္တတော, တိဝိဓော ကာမဘဝဝိဘဝတဏ္ဟာဘေဒတော, စတုဗ္ဗိဓော စတုမဂ္ဂပ္ပဟေယ္ယတော, ပဉ္စဝိဓော ရူပာဘိနန္ဒနာဒိဘေဒတော, ဆဗ္ဗိဓော ဆတဏ္ဟာကာယဘေဒတော။ နိရောဓောပိ ဧကဝိဓော အသင္ခတဓာတုဘာဝတော, ပရိယာယေန ပန ဒုဝိဓော သဥပာဒိသေသအနုပာဒိသေသတော, တိဝိဓော ဘဝတ္တယဝူပသမတော, စတုဗ္ဗိဓော စတုမဂ္ဂာဓိဂမနီယတော, ပဉ္စဝိဓော ပဉ္စာဘိနန္ဒနဝူပသမတော, ဆဗ္ဗိဓော ဆတဏ္ဟာကာယက္ခယဘေဒတော။ မဂ္ဂောပိ ဧကဝိဓော ဘာဝေတဗ္ဗတော, ဒုဝိဓော သမထဝိပသ္သနာဘေဒတော ဒသ္သနဘာဝနာဘေဒတော ဝာ , တိဝိဓော ခန္ဓတ္တယဘေဒတော။ အယဉ္ဟိ သပ္ပဒေသတ္တာ နဂရံ ဝိယ ရဇ္ဇေန နိပ္ပဒေသေဟိ တီဟိ ခန္ဓေဟိ သင္ဂဟိတော။ ယထာဟ –
‘Ekavidhādīhī’ti sabbameva cettha dukkhaṃ ekavidhaṃ pavattibhāvato, duvidhaṃ nāmarūpato, tividhaṃ kāmarūpārūpūpapatibhavabhedato, catubbidhaṃ catuāhārabhedato, pañcavidhaṃ pañcupādānakkhandhabhedato. Samudayopi ekavidho pavattakabhāvato, duvidho diṭṭhisampayuttāsampayuttato, tividho kāmabhavavibhavataṇhābhedato, catubbidho catumaggappaheyyato, pañcavidho rūpābhinandanādibhedato, chabbidho chataṇhākāyabhedato. Nirodhopi ekavidho asaṅkhatadhātubhāvato, pariyāyena pana duvidho saupādisesaanupādisesato, tividho bhavattayavūpasamato, catubbidho catumaggādhigamanīyato, pañcavidho pañcābhinandanavūpasamato, chabbidho chataṇhākāyakkhayabhedato. Maggopi ekavidho bhāvetabbato, duvidho samathavipassanābhedato dassanabhāvanābhedato vā , tividho khandhattayabhedato. Ayañhi sappadesattā nagaraṃ viya rajjena nippadesehi tīhi khandhehi saṅgahito. Yathāha –
‘‘န ခော, အာဝုသော ဝိသာခ, အရိယေန အဋ္ဌင္ဂိကေန မဂ္ဂေန တယော ခန္ဓာ သင္ဂဟိတာ။ တီဟိ စ ခော, အာဝုသော ဝိသာခ, ခန္ဓေဟိ အရိယော အဋ္ဌင္ဂိကော မဂ္ဂော သင္ဂဟိတော။ ယာ စာဝုသော ဝိသာခ, သမ္မာဝာစာ, ယော စ သမ္မာကမ္မန္တော, ယော စ သမ္မာအာဇီဝော – ဣမေ ဓမ္မာ သီလက္ခန္ဓေ သင္ဂဟိတာ; ယော စ သမ္မာဝာယာမော, ယာ စ သမ္မာသတိ, ယော စ သမ္မာသမာဓိ – ဣမေ ဓမ္မာ သမာဓိက္ခန္ဓေ သင္ဂဟိတာ; ယာ စ သမ္မာဒိဋ္ဌိ, ယော စ သမ္မာသင္ကပ္ပော – ဣမေ ဓမ္မာ ပညာက္ခန္ဓေ သင္ဂဟိတာ’’တိ (မ. နိ. ၁.၄၆၂)။
‘‘Na kho, āvuso visākha, ariyena aṭṭhaṅgikena maggena tayo khandhā saṅgahitā. Tīhi ca kho, āvuso visākha, khandhehi ariyo aṭṭhaṅgiko maggo saṅgahito. Yā cāvuso visākha, sammāvācā, yo ca sammākammanto, yo ca sammāājīvo – ime dhammā sīlakkhandhe saṅgahitā; yo ca sammāvāyāmo, yā ca sammāsati, yo ca sammāsamādhi – ime dhammā samādhikkhandhe saṅgahitā; yā ca sammādiṭṭhi, yo ca sammāsaṅkappo – ime dhammā paññākkhandhe saṅgahitā’’ti (ma. ni. 1.462).
ဧတ္ထ ဟိ သမ္မာဝာစာဒယော တယော သီလမေဝ။ တသ္မာ တေ သဇာတိတော သီလက္ခန္ဓေန သင္ဂဟိတာ။ ကိဉ္စာပိ ဟိ ပာဠိယံ သီလက္ခန္ဓေတိ ဘုမ္မေန နိဒ္ဒေသော ကတော, အတ္ထော ပန ကရဏဝသေနေဝ ဝေဒိတဗ္ဗော။ သမ္မာဝာယာမာဒီသု ပန တီသု သမာဓိ အတ္တနော ဓမ္မတာယ အာရမ္မဏေ ဧကဂ္ဂဘာဝေန အပ္ပေတုံ န သက္ကောတိ, ဝီရိယေ ပန ပဂ္ဂဟကိစ္စံ သာဓေန္တေ သတိယာ စ အပိလာပနကိစ္စံ သာဓေန္တိယာ လဒ္ဓူပကာရော ဟုတ္ဝာ သက္ကောတိ။
Ettha hi sammāvācādayo tayo sīlameva. Tasmā te sajātito sīlakkhandhena saṅgahitā. Kiñcāpi hi pāḷiyaṃ sīlakkhandheti bhummena niddeso kato, attho pana karaṇavaseneva veditabbo. Sammāvāyāmādīsu pana tīsu samādhi attano dhammatāya ārammaṇe ekaggabhāvena appetuṃ na sakkoti, vīriye pana paggahakiccaṃ sādhente satiyā ca apilāpanakiccaṃ sādhentiyā laddhūpakāro hutvā sakkoti.
တတ္ရာယံ ဥပမာ – ယထာ ဟိ နက္ခတ္တံ ကီဠိသ္သာမာတိ ဥယ္ယာနံ ပဝိဋ္ဌေသု တီသု သဟာယေသု ဧကော သုပုပ္ဖိတံ စမ္ပကရုက္ခံ ဒိသ္ဝာ ဟတ္ထံ ဥက္ခိပိတ္ဝာပိ ဂဟေတုံ န သက္ကုဏေယ္ယ။ အထသ္သ ဒုတိယော ဩနမိတ္ဝာ ပိဋ္ဌိံ ဒဒေယ္ယ။ သော တသ္သ ပိဋ္ဌိယံ ဌတ္ဝာပိ ကမ္ပမာနော ဂဟေတုံ န သက္ကုဏေယ္ယ။ အထသ္သ ဣတရော အံသကူဋံ ဥပနာမေယ္ယ။ သော ဧကသ္သ ပိဋ္ဌိယံ ဌတ္ဝာ ဧကသ္သ အံသကူဋံ ဩလုဗ္ဘ ယထာရုစိ ပုပ္ဖာနိ ဩစိနိတ္ဝာ ပိဠန္ဓိတ္ဝာ နက္ခတ္တံ ကီဠေယ္ယ။ ဧဝံသမ္ပဒမိဒံ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။
Tatrāyaṃ upamā – yathā hi nakkhattaṃ kīḷissāmāti uyyānaṃ paviṭṭhesu tīsu sahāyesu eko supupphitaṃ campakarukkhaṃ disvā hatthaṃ ukkhipitvāpi gahetuṃ na sakkuṇeyya. Athassa dutiyo onamitvā piṭṭhiṃ dadeyya. So tassa piṭṭhiyaṃ ṭhatvāpi kampamāno gahetuṃ na sakkuṇeyya. Athassa itaro aṃsakūṭaṃ upanāmeyya. So ekassa piṭṭhiyaṃ ṭhatvā ekassa aṃsakūṭaṃ olubbha yathāruci pupphāni ocinitvā piḷandhitvā nakkhattaṃ kīḷeyya. Evaṃsampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ.
ဧကတော ဥယ္ယာနံ ပဝိဋ္ဌာ တယော သဟာယာ ဝိယ ဟိ ဧကတော ဇာတာ သမ္မာဝာယာမာဒယော တယော ဓမ္မာ, သုပုပ္ဖိတစမ္ပကရုက္ခော ဝိယ အာရမ္မဏံ, ဟတ္ထံ ဥက္ခိပိတ္ဝာပိ ဂဟေတုံ အသက္ကောန္တော ဝိယ အတ္တနော ဓမ္မတာယ အာရမ္မဏေ ဧကဂ္ဂဘာဝေန အပ္ပေတုံ အသက္ကောန္တော သမာဓိ, ပိဋ္ဌိံ ဒတ္ဝာ ဩနတသဟာယော ဝိယ ဝာယာမော, အံသကူဋံ ဒတ္ဝာ ဌိတသဟာယော ဝိယ သတိ။ ယထာ တေသု ဧကသ္သ ပိဋ္ဌိယံ ဌတ္ဝာ ဧကသ္သ အံသကူဋံ ဩလုဗ္ဘ ဣတရော ယထာရုစိ ပုပ္ဖံ ဂဟေတုံ သက္ကောတိ, ဧဝမေဝ ဝီရိယေ ပဂ္ဂဟကိစ္စံ သာဓေန္တေ သတိယာ စ အပိလာပနကိစ္စံ သာဓေန္တိယာ လဒ္ဓူပကာရော သမာဓိ သက္ကောတိ အာရမ္မဏေ ဧကဂ္ဂဘာဝေန အပ္ပေတုံ။ တသ္မာ သမာဓိယေဝေတ္ထ သဇာတိတော သမာဓိက္ခန္ဓေန သင္ဂဟိတော။ ဝာယာမသတိယော ပန ကိရိယတော သင္ဂဟိတာ ဟောန္တိ။
Ekato uyyānaṃ paviṭṭhā tayo sahāyā viya hi ekato jātā sammāvāyāmādayo tayo dhammā, supupphitacampakarukkho viya ārammaṇaṃ, hatthaṃ ukkhipitvāpi gahetuṃ asakkonto viya attano dhammatāya ārammaṇe ekaggabhāvena appetuṃ asakkonto samādhi, piṭṭhiṃ datvā onatasahāyo viya vāyāmo, aṃsakūṭaṃ datvā ṭhitasahāyo viya sati. Yathā tesu ekassa piṭṭhiyaṃ ṭhatvā ekassa aṃsakūṭaṃ olubbha itaro yathāruci pupphaṃ gahetuṃ sakkoti, evameva vīriye paggahakiccaṃ sādhente satiyā ca apilāpanakiccaṃ sādhentiyā laddhūpakāro samādhi sakkoti ārammaṇe ekaggabhāvena appetuṃ. Tasmā samādhiyevettha sajātito samādhikkhandhena saṅgahito. Vāyāmasatiyo pana kiriyato saṅgahitā honti.
သမ္မာဒိဋ္ဌိသမ္မာသင္ကပ္ပေသုပိ ပညာ အတ္တနော ဓမ္မတာယ ‘အနိစ္စံ ဒုက္ခံ အနတ္တာ’တိ အာရမ္မဏံ နိစ္ဆေတုံ န သက္ကောတိ, ဝိတက္ကေ ပန အာကောဋေတ္ဝာ အာကောဋေတ္ဝာ ဒေန္တေ သက္ကောတိ။ ကထံ? ယထာ ဟိ ဟေရညိကော ကဟာပဏံ ဟတ္ထေ ဌပေတ္ဝာ သဗ္ဗဘာဂေသု ဩလောကေတုကာမော သမာနောပိ န စက္ခုတလေနေဝ ပရိဝတ္တေတုံ သက္ကောတိ, အင္ဂုလိပဗ္ဗေဟိ ပန ပရိဝတ္တေတ္ဝာ ပရိဝတ္တေတ္ဝာ ဣတော စိတော စ ဩလောကေတုံ သက္ကောတိ; ဧဝမေဝ န ပညာ အတ္တနော ဓမ္မတာယ အနိစ္စာဒိဝသေန အာရမ္မဏံ နိစ္ဆေတုံ သက္ကောတိ, အဘိနိရောပနလက္ခဏေန ပန အာဟနနပရိယာဟနနရသေန ဝိတက္ကေန အာကောဋေန္တေန ဝိယ ပရိဝတ္တေန္တေန ဝိယ စ အာဒာယ အာဒာယ ဒိန္နမေဝ နိစ္ဆေတုံ သက္ကောတိ။ တသ္မာ ဣဓာပိ သမ္မာဒိဋ္ဌိယေဝ သဇာတိတော ပညာက္ခန္ဓေန သင္ဂဟိတာ, သမ္မာသင္ကပ္ပော ပန ကိရိယတော သင္ဂဟိတော ဟောတိ။ ဣတိ ဣမေဟိ တီဟိ ခန္ဓေဟိ မဂ္ဂော သင္ဂဟံ ဂစ္ဆတိ။ တေန ဝုတ္တံ – ‘‘တိဝိဓော ခန္ဓတ္တယဘေဒတော’’တိ။ စတုဗ္ဗိဓော သောတာပတ္တိမဂ္ဂာဒိဝသေန။
Sammādiṭṭhisammāsaṅkappesupi paññā attano dhammatāya ‘aniccaṃ dukkhaṃ anattā’ti ārammaṇaṃ nicchetuṃ na sakkoti, vitakke pana ākoṭetvā ākoṭetvā dente sakkoti. Kathaṃ? Yathā hi heraññiko kahāpaṇaṃ hatthe ṭhapetvā sabbabhāgesu oloketukāmo samānopi na cakkhutaleneva parivattetuṃ sakkoti, aṅgulipabbehi pana parivattetvā parivattetvā ito cito ca oloketuṃ sakkoti; evameva na paññā attano dhammatāya aniccādivasena ārammaṇaṃ nicchetuṃ sakkoti, abhiniropanalakkhaṇena pana āhananapariyāhananarasena vitakkena ākoṭentena viya parivattentena viya ca ādāya ādāya dinnameva nicchetuṃ sakkoti. Tasmā idhāpi sammādiṭṭhiyeva sajātito paññākkhandhena saṅgahitā, sammāsaṅkappo pana kiriyato saṅgahito hoti. Iti imehi tīhi khandhehi maggo saṅgahaṃ gacchati. Tena vuttaṃ – ‘‘tividho khandhattayabhedato’’ti. Catubbidho sotāpattimaggādivasena.
အပိစ သဗ္ဗာနေဝ သစ္စာနိ ဧကဝိဓာနိ အဝိတထတ္တာ အဘိညေယ္ယတ္တာ ဝာ, ဒုဝိဓာနိ လောကိယလောကုတ္တရတော သင္ခတာသင္ခတတော စ, တိဝိဓာနိ ဒသ္သနဘာဝနာဟိ ပဟာတဗ္ဗတော အပ္ပဟာတဗ္ဗတော နေဝပဟာတဗ္ဗနာပဟာတဗ္ဗတော စ, စတုဗ္ဗိဓာနိ ပရိညေယ္ယာဒိဘေဒတောတိ။ ဧဝမေတ္ထ ‘ဧကဝိဓာဒီဟိ’ ဝိနိစ္ဆယော ဝေဒိတဗ္ဗော။
Apica sabbāneva saccāni ekavidhāni avitathattā abhiññeyyattā vā, duvidhāni lokiyalokuttarato saṅkhatāsaṅkhatato ca, tividhāni dassanabhāvanāhi pahātabbato appahātabbato nevapahātabbanāpahātabbato ca, catubbidhāni pariññeyyādibhedatoti. Evamettha ‘ekavidhādīhi’ vinicchayo veditabbo.
‘သဘာဂဝိသဘာဂတော’တိ သဗ္ဗာနေဝ စ သစ္စာနိ အညမညံ သဘာဂာနိ အဝိတထတော အတ္တသုညတော ဒုက္ကရပဋိဝေဓတော စ။ ယထာဟ –
‘Sabhāgavisabhāgato’ti sabbāneva ca saccāni aññamaññaṃ sabhāgāni avitathato attasuññato dukkarapaṭivedhato ca. Yathāha –
‘‘တံ ကိံ မညသိ, အာနန္ဒ, ကတမံ နု ခော ဒုက္ကရတရံ ဝာ ဒုရဘိသမ္ဘဝတရံ ဝာ – ယော ဒူရတောဝ သုခုမေန တာလစ္ဆိဂ္ဂဠေန အသနံ အတိပာတေယ္ယ ပောင္ခာနုပောင္ခံ အဝိရာဓိတံ, ယော ဝာ သတ္တဓာ ဘိန္နသ္သ ဝာလသ္သ ကောဋိယာ ကောဋိံ ပဋိဝိဇ္ဈေယ္ယာ’’တိ? ‘‘ဧတဒေဝ, ဘန္တေ, ဒုက္ကရတရဉ္စေဝ ဒုရဘိသမ္ဘဝတရဉ္စ – ယော သတ္တဓာ ဘိန္နသ္သ ဝာလသ္သ ကောဋိယာ ကောဋိံ ပဋိဝိဇ္ဈေယ္ယာ’’တိ။ ‘‘တတော ခော တေ, အာနန္ဒ, ဒုပ္ပဋိဝိဇ္ဈတရံ ပဋိဝိဇ္ဈန္တိ ယေ ဣဒံ ဒုက္ခန္တိ ယထာဘူတံ ပဋိဝိဇ္ဈန္တိ။ပေ.။ အယံ ဒုက္ခနိရောဓဂာမိနီ ပဋိပဒာတိ ယထာဘူတံ ပဋိဝိဇ္ဈန္တီ’’တိ (သံ. နိ. ၅.၁၁၁၅)။
‘‘Taṃ kiṃ maññasi, ānanda, katamaṃ nu kho dukkarataraṃ vā durabhisambhavataraṃ vā – yo dūratova sukhumena tālacchiggaḷena asanaṃ atipāteyya poṅkhānupoṅkhaṃ avirādhitaṃ, yo vā sattadhā bhinnassa vālassa koṭiyā koṭiṃ paṭivijjheyyā’’ti? ‘‘Etadeva, bhante, dukkaratarañceva durabhisambhavatarañca – yo sattadhā bhinnassa vālassa koṭiyā koṭiṃ paṭivijjheyyā’’ti. ‘‘Tato kho te, ānanda, duppaṭivijjhataraṃ paṭivijjhanti ye idaṃ dukkhanti yathābhūtaṃ paṭivijjhanti…pe… ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadāti yathābhūtaṃ paṭivijjhantī’’ti (saṃ. ni. 5.1115).
ဝိသဘာဂာနိ သလက္ခဏဝဝတ္ထာနတော။ ပုရိမာနိ စ ဒ္ဝေ သဘာဂာနိ ဒုရဝဂာဟတ္ထေန ဂမ္ဘီရတ္တာ လောကိယတ္တာ သာသဝတ္တာ စ, ဝိသဘာဂာနိ ဖလဟေတုဘေဒတော ပရိညေယ္ယပ္ပဟာတဗ္ဗတော စ။ ပစ္ဆိမာနိပိ ဒ္ဝေ သဘာဂာနိ ဂမ္ဘီရတ္ထေန ဒုရဝဂာဟတ္တာ လောကုတ္တရတ္တာ အနာသဝတ္တာ စ, ဝိသဘာဂာနိ ဝိသယဝိသယီဘေဒတော သစ္ဆိကာတဗ္ဗဘာဝေတဗ္ဗတော စ။ ပဌမတတိယာနိ စာပိ သဘာဂာနိ ဖလာပဒေသတော, ဝိသဘာဂာနိ သင္ခတာသင္ခတတော။ ဒုတိယစတုတ္ထာနိ စာပိ သဘာဂာနိ ဟေတုအပဒေသတော, ဝိသဘာဂာနိ ဧကန္တကုသလာကုသလတော။ ပဌမစတုတ္ထာနိ စာပိ သဘာဂာနိ သင္ခတတော, ဝိသဘာဂာနိ လောကိယလောကုတ္တရတော။ ဒုတိယတတိယာနိ စာပိ သဘာဂာနိ နေဝသေက္ခာနာသေက္ခဘာဝတော, ဝိသဘာဂာနိ သာရမ္မဏာနာရမ္မဏတော။
Visabhāgāni salakkhaṇavavatthānato. Purimāni ca dve sabhāgāni duravagāhatthena gambhīrattā lokiyattā sāsavattā ca, visabhāgāni phalahetubhedato pariññeyyappahātabbato ca. Pacchimānipi dve sabhāgāni gambhīratthena duravagāhattā lokuttarattā anāsavattā ca, visabhāgāni visayavisayībhedato sacchikātabbabhāvetabbato ca. Paṭhamatatiyāni cāpi sabhāgāni phalāpadesato, visabhāgāni saṅkhatāsaṅkhatato. Dutiyacatutthāni cāpi sabhāgāni hetuapadesato, visabhāgāni ekantakusalākusalato. Paṭhamacatutthāni cāpi sabhāgāni saṅkhatato, visabhāgāni lokiyalokuttarato. Dutiyatatiyāni cāpi sabhāgāni nevasekkhānāsekkhabhāvato, visabhāgāni sārammaṇānārammaṇato.
ဣတိ ဧဝံ ပကာရေဟိ၊ နယေဟိ စ ဝိစက္ခဏော။
Iti evaṃ pakārehi, nayehi ca vicakkhaṇo;
ဝိဇညာ အရိယသစ္စာနံ၊ သဘာဂဝိသဘာဂတန္တိ။
Vijaññā ariyasaccānaṃ, sabhāgavisabhāgatanti.
သုတ္တန္တဘာဇနီယဥဒ္ဒေသဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
Suttantabhājanīyauddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
၁. ဒုက္ခသစ္စနိဒ္ဒေသဝဏ္ဏနာ
1. Dukkhasaccaniddesavaṇṇanā
ဇာတိနိဒ္ဒေသော
Jātiniddeso
၁၉၀. ဣဒာနိ သင္ခေပတော ဥဒ္ဒိဋ္ဌာနိ ဒုက္ခာဒီနိ ဝိဘဇိတ္ဝာ ဒသ္သေတုံ အယံ တတ္ထ ကတမံ ဒုက္ခံ အရိယသစ္စံ ဇာတိပိ ဒုက္ခာတိ နိဒ္ဒေသဝာရော အာရဒ္ဓော။ တတ္ထ ဇာတိ ဝေဒိတဗ္ဗာ, ဇာတိယာ ဒုက္ခဋ္ဌော ဝေဒိတဗ္ဗော; ဇရာ, မရဏံ, သောကော , ပရိဒေဝော, ဒုက္ခံ, ဒောမနသ္သံ, ဥပာယာသော, အပ္ပိယသမ္ပယောဂော, ပိယဝိပ္ပယောဂော ဝေဒိတဗ္ဗော; အပ္ပိယသမ္ပယောဂသ္သ ပိယဝိပ္ပယောဂသ္သ ဒုက္ခဋ္ဌော ဝေဒိတဗ္ဗော; ဣစ္ဆာ ဝေဒိတဗ္ဗာ, ဣစ္ဆာယ ဒုက္ခဋ္ဌော ဝေဒိတဗ္ဗော; ခန္ဓာ ဝေဒိတဗ္ဗာ, ခန္ဓာနံ ဒုက္ခဋ္ဌော ဝေဒိတဗ္ဗော။
190. Idāni saṅkhepato uddiṭṭhāni dukkhādīni vibhajitvā dassetuṃ ayaṃ tattha katamaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ jātipi dukkhāti niddesavāro āraddho. Tattha jāti veditabbā, jātiyā dukkhaṭṭho veditabbo; jarā, maraṇaṃ, soko , paridevo, dukkhaṃ, domanassaṃ, upāyāso, appiyasampayogo, piyavippayogo veditabbo; appiyasampayogassa piyavippayogassa dukkhaṭṭho veditabbo; icchā veditabbā, icchāya dukkhaṭṭho veditabbo; khandhā veditabbā, khandhānaṃ dukkhaṭṭho veditabbo.
တတ္ထ ဒုက္ခသ္သ အရိယသစ္စသ္သ ကထနတ္ထာယ အယံ မာတိကာ – ဣဒဉ္ဟိ ဒုက္ခံ နာမ အနေကံ နာနပ္ပကာရံ, သေယ္ယထိဒံ – ဒုက္ခဒုက္ခံ, ဝိပရိဏာမဒုက္ခံ, သင္ခာရဒုက္ခံ, ပဋိစ္ဆန္နဒုက္ခံ, အပ္ပဋိစ္ဆန္နဒုက္ခံ, ပရိယာယဒုက္ခံ, နိပ္ပရိယာယဒုက္ခန္တိ။
Tattha dukkhassa ariyasaccassa kathanatthāya ayaṃ mātikā – idañhi dukkhaṃ nāma anekaṃ nānappakāraṃ, seyyathidaṃ – dukkhadukkhaṃ, vipariṇāmadukkhaṃ, saṅkhāradukkhaṃ, paṭicchannadukkhaṃ, appaṭicchannadukkhaṃ, pariyāyadukkhaṃ, nippariyāyadukkhanti.
တတ္ထ ကာယိကစေတသိကာ ဒုက္ခဝေဒနာ သဘာဝတော စ နာမတော စ ဒုက္ခတ္တာ ‘ဒုက္ခဒုက္ခံ’ နာမ။ သုခဝေဒနာ ဝိပရိဏာမေန ဒုက္ခုပ္ပတ္တိဟေတုတော ‘ဝိပရိဏာမဒုက္ခံ’ နာမ။ ဥပေက္ခာဝေဒနာ စေဝ အဝသေသာ စ တေဘူမကာ သင္ခာရာ ဥဒယဗ္ဗယပီဠိတတ္တာ ‘သင္ခာရဒုက္ခံ’ နာမ။ တထာ ပီဠနံ ပန မဂ္ဂဖလာနမ္ပိ အတ္ထိ။ တသ္မာ ဧတေ ဓမ္မာ ဒုက္ခသစ္စပရိယာပန္နတ္တေန သင္ခာရဒုက္ခံ နာမာတိ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ ကဏ္ဏသူလဒန္တသူလရာဂဇပရိဠာဟဒောသဇပရိဠာဟာဒိ ကာယိကစေတသိကော အာဗာဓော ပုစ္ဆိတ္ဝာ ဇာနိတဗ္ဗတော ဥပက္ကမသ္သ စ အပာကဋဘာဝတော ‘ပဋိစ္ဆန္နဒုက္ခံ’ နာမ, အပာကဋဒုက္ခန္တိပိ ဝုစ္စတိ။ ဒ္ဝတ္တိံသကမ္မကာရဏာဒိသမုဋ္ဌာနော အာဗာဓော အပုစ္ဆိတ္ဝာဝ ဇာနိတဗ္ဗတော ဥပက္ကမသ္သ စ ပာကဋဘာဝတော ‘အပ္ပဋိစ္ဆန္နဒုက္ခံ’ နာမ, ပာကဋဒုက္ခန္တိပိ ဝုစ္စတိ။ ဌပေတ္ဝာ ဒုက္ခဒုက္ခံ သေသံ ဒုက္ခသစ္စဝိဘင္ဂေ အာဂတံ ဇာတိအာဒိ သဗ္ဗမ္ပိ တသ္သ တသ္သ ဒုက္ခသ္သ ဝတ္ထုဘာဝတော ‘ပရိယာယဒုက္ခံ’ နာမ။ ဒုက္ခဒုက္ခံ ‘နိပ္ပရိယာယဒုက္ခံ’ နာမ။
Tattha kāyikacetasikā dukkhavedanā sabhāvato ca nāmato ca dukkhattā ‘dukkhadukkhaṃ’ nāma. Sukhavedanā vipariṇāmena dukkhuppattihetuto ‘vipariṇāmadukkhaṃ’ nāma. Upekkhāvedanā ceva avasesā ca tebhūmakā saṅkhārā udayabbayapīḷitattā ‘saṅkhāradukkhaṃ’ nāma. Tathā pīḷanaṃ pana maggaphalānampi atthi. Tasmā ete dhammā dukkhasaccapariyāpannattena saṅkhāradukkhaṃ nāmāti veditabbā. Kaṇṇasūladantasūlarāgajapariḷāhadosajapariḷāhādi kāyikacetasiko ābādho pucchitvā jānitabbato upakkamassa ca apākaṭabhāvato ‘paṭicchannadukkhaṃ’ nāma, apākaṭadukkhantipi vuccati. Dvattiṃsakammakāraṇādisamuṭṭhāno ābādho apucchitvāva jānitabbato upakkamassa ca pākaṭabhāvato ‘appaṭicchannadukkhaṃ’ nāma, pākaṭadukkhantipi vuccati. Ṭhapetvā dukkhadukkhaṃ sesaṃ dukkhasaccavibhaṅge āgataṃ jātiādi sabbampi tassa tassa dukkhassa vatthubhāvato ‘pariyāyadukkhaṃ’ nāma. Dukkhadukkhaṃ ‘nippariyāyadukkhaṃ’ nāma.
တတ္ထ ပရိယာယဒုက္ခံ နိပ္ပရိယာယဒုက္ခန္တိ ဣမသ္မိံ ပဒဒ္ဝယေ ဌတ္ဝာ ဒုက္ခံ အရိယသစ္စံ ကထေတဗ္ဗံ။ အရိယသစ္စဉ္စ နာမေတံ ပာဠိယံ သင္ခေပတောပိ အာဂစ္ဆတိ ဝိတ္ထာရတောပိ။ သင္ခေပတော အာဂတဋ္ဌာနေ သင္ခေပေနပိ ဝိတ္ထာရေနပိ ကထေတုံ ဝဋ္ဋတိ ။ ဝိတ္ထာရတော အာဂတဋ္ဌာနေ ပန ဝိတ္ထာရေနေဝ ကထေတုံ ဝဋ္ဋတိ, န သင္ခေပေန။ တံ ဣဒံ ဣမသ္မိံ ဌာနေ ဝိတ္ထာရေန အာဂတန္တိ ဝိတ္ထာရေနေဝ ကထေတဗ္ဗံ။ တသ္မာ ယံ တံ နိဒ္ဒေသဝာရေ ‘‘တတ္ထ ကတမံ ဒုက္ခံ အရိယသစ္စံ? ဇာတိပိ ဒုက္ခာ’’တိအာဒီနိ ပဒာနိ ဂဟေတ္ဝာ ‘‘ဇာတိ ဝေဒိတဗ္ဗာ, ဇာတိယာ ဒုက္ခဋ္ဌော ဝေဒိတဗ္ဗော’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ တတ္ထ ဇာတိအာဒီနိ တာဝ ‘‘တတ္ထ ကတမာ ဇာတိ? ယာ တေသံ တေသံ သတ္တာနံ တမ္ဟိ တမ္ဟိ သတ္တနိကာယေ ဇာတိ သဉ္ဇာတီ’’တိ ဣမသ္သ ပန ပဒဘာဇနီယသ္သ ဝသေန ဝေဒိတဗ္ဗာနိ။
Tattha pariyāyadukkhaṃ nippariyāyadukkhanti imasmiṃ padadvaye ṭhatvā dukkhaṃ ariyasaccaṃ kathetabbaṃ. Ariyasaccañca nāmetaṃ pāḷiyaṃ saṅkhepatopi āgacchati vitthāratopi. Saṅkhepato āgataṭṭhāne saṅkhepenapi vitthārenapi kathetuṃ vaṭṭati . Vitthārato āgataṭṭhāne pana vitthāreneva kathetuṃ vaṭṭati, na saṅkhepena. Taṃ idaṃ imasmiṃ ṭhāne vitthārena āgatanti vitthāreneva kathetabbaṃ. Tasmā yaṃ taṃ niddesavāre ‘‘tattha katamaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ? Jātipi dukkhā’’tiādīni padāni gahetvā ‘‘jāti veditabbā, jātiyā dukkhaṭṭho veditabbo’’tiādi vuttaṃ. Tattha jātiādīni tāva ‘‘tattha katamā jāti? Yā tesaṃ tesaṃ sattānaṃ tamhi tamhi sattanikāye jāti sañjātī’’ti imassa pana padabhājanīyassa vasena veditabbāni.
၁၉၁. တတ္ရာယံ အတ္ထဝဏ္ဏနာ – တေသံ တေသံ သတ္တာနန္တိ အယံ သင္ခေပတော အနေကေသံ သတ္တာနံ သာဓာရဏနိဒ္ဒေသော။ ယာ ဒေဝဒတ္တသ္သ ဇာတိ, ယာ သောမဒတ္တသ္သ ဇာတီတိ ဧဝဉ္ဟိ ဒိဝသမ္ပိ ကထိယမာနေ နေဝ သတ္တာ ပရိယာဒာနံ ဂစ္ဆန္တိ, န သဗ္ဗံ အပရတ္ထဒီပနံ သိဇ္ဈတိ။ ဣမေဟိ ပန ဒ္ဝီဟိ ပဒေဟိ န ကောစိ သတ္တော အပရိယာဒိန္နော ဟောတိ, န ကိဉ္စိ အပရတ္ထဒီပနံ န သိဇ္ဈတိ။ တေန ဝုတ္တံ – ‘‘ယာ တေသံ တေသံ သတ္တာန’’န္တိ။ တမ္ဟိ တမ္ဟီတိ အယံ ဇာတိဂတိဝသေန အနေကေသံ သတ္တနိကာယာနံ သာဓာရဏနိဒ္ဒေသော။ သတ္တနိကာယေတိ သတ္တာနံ နိကာယေ, သတ္တဃဋာယံ သတ္တသမူဟေတိ အတ္ထော။
191. Tatrāyaṃ atthavaṇṇanā – tesaṃ tesaṃ sattānanti ayaṃ saṅkhepato anekesaṃ sattānaṃ sādhāraṇaniddeso. Yā devadattassa jāti, yā somadattassa jātīti evañhi divasampi kathiyamāne neva sattā pariyādānaṃ gacchanti, na sabbaṃ aparatthadīpanaṃ sijjhati. Imehi pana dvīhi padehi na koci satto apariyādinno hoti, na kiñci aparatthadīpanaṃ na sijjhati. Tena vuttaṃ – ‘‘yā tesaṃ tesaṃ sattāna’’nti. Tamhi tamhīti ayaṃ jātigativasena anekesaṃ sattanikāyānaṃ sādhāraṇaniddeso. Sattanikāyeti sattānaṃ nikāye, sattaghaṭāyaṃ sattasamūheti attho.
ဇာတီတိ အယံ ဇာတိသဒ္ဒော အနေကတ္ထော။ တထာ ဟေသ ‘‘ဧကမ္ပိ ဇာတိံ, ဒ္ဝေပိ ဇာတိယော’’တိ (ပာရာ. ၁၂; မ. နိ. ၂.၂၅၇) ဧတ္ထ ဘဝေ အာဂတော။ ‘‘အတ္ထိ ဝိသာခေ , နိဂဏ္ဌာ နာမ သမဏဇာတိကာ’’တိ (အ. နိ. ၃.၇၁) ဧတ္ထ နိကာယေ။ ‘‘တိရိယာ နာမ တိဏဇာတိ နာဘိယာ ဥဂ္ဂန္တ္ဝာ နဘံ အာဟစ္စ ဌိတာ အဟောသီ’’တိ (အ. နိ. ၅.၁၉၆) ဧတ္ထ ပညတ္တိယံ။ ‘‘ဇာတိ ဒ္ဝီဟိ ခန္ဓေဟိ သင္ဂဟိတာ’’တိ (ဓာတု. ၇၁) ဧတ္ထ သင္ခတလက္ခဏေ။ ‘‘ယံ, ဘိက္ခဝေ, မာတုကုစ္ဆိမ္ဟိ ပဌမံ စိတ္တံ ဥပ္ပန္နံ, ပဌမံ ဝိညာဏံ ပာတုဘူတံ, တဒုပာဒာယ သာဝသ္သ ဇာတီ’’တိ (မဟာဝ. ၁၂၄) ဧတ္ထ ပဋိသန္ဓိယံ။ ‘‘သမ္ပတိဇာတော, အာနန္ဒ, ဗောဓိသတ္တော’’တိ (မ. နိ. ၃.၂၀၇) ဧတ္ထ ပသူတိယံ။ ‘‘အနုပက္ကုဋ္ဌော ဇာတိဝာဒေနာ’’တိ (ဒီ. နိ. ၁.၃၃၁) ဧတ္ထ ကုလေ။ ‘‘ယတောဟံ, ဘဂိနိ, အရိယာယ ဇာတိယာ ဇာတော’’တိ (မ. နိ. ၂.၃၅၁) ဧတ္ထ အရိယသီလေ။ ဣဓ ပနာယံ သဝိကာရေသု ပဌမာဘိနိဗ္ဗတ္တက္ခန္ဓေသု ဝတ္တတိ။ တသ္မာ ဇာယမာနကဝသေန ဇာတီတိ ဣဒမေတ္ထ သဘာဝပစ္စတ္တံ။ သဉ္ဇာယနဝသေန သဉ္ဇာတီတိ ဥပသဂ္ဂေန ပဒံ ဝဍ္ဎိတံ။ ဩက္ကမနဝသေန ဩက္ကန္တိ။ ဇာယနဋ္ဌေန ဝာ ဇာတိ, သာ အပရိပုဏ္ဏာယတနဝသေန ယုတ္တာ။ သဉ္ဇာယနဋ္ဌေန သဉ္ဇာတိ, သာ ပရိပုဏ္ဏာယတနဝသေန ယုတ္တာ။ ဩက္ကမနဋ္ဌေန ဩက္ကန္တိ, သာ အဏ္ဍဇဇလာဗုဇဝသေန ယုတ္တာ။ တေ ဟိ အဏ္ဍကောသဉ္စ ဝတ္ထိကောသဉ္စ ဩက္ကမန္တိ, ဩက္ကမန္တာပိ ပဝိသန္တာ ဝိယ ပဋိသန္ဓိံ ဂဏ္ဟန္တိ။ အဘိနိဗ္ဗတ္တနဋ္ဌေန အဘိနိဗ္ဗတ္တိ။ သာ သံသေဒဇဩပပာတိကဝသေန ယုတ္တာ။ တေ ဟိ ပာကဋာ ဧဝ ဟုတ္ဝာ နိဗ္ဗတ္တန္တိ။ အယံ တာဝ သမ္မုတိကထာ။
Jātīti ayaṃ jātisaddo anekattho. Tathā hesa ‘‘ekampi jātiṃ, dvepi jātiyo’’ti (pārā. 12; ma. ni. 2.257) ettha bhave āgato. ‘‘Atthi visākhe , nigaṇṭhā nāma samaṇajātikā’’ti (a. ni. 3.71) ettha nikāye. ‘‘Tiriyā nāma tiṇajāti nābhiyā uggantvā nabhaṃ āhacca ṭhitā ahosī’’ti (a. ni. 5.196) ettha paññattiyaṃ. ‘‘Jāti dvīhi khandhehi saṅgahitā’’ti (dhātu. 71) ettha saṅkhatalakkhaṇe. ‘‘Yaṃ, bhikkhave, mātukucchimhi paṭhamaṃ cittaṃ uppannaṃ, paṭhamaṃ viññāṇaṃ pātubhūtaṃ, tadupādāya sāvassa jātī’’ti (mahāva. 124) ettha paṭisandhiyaṃ. ‘‘Sampatijāto, ānanda, bodhisatto’’ti (ma. ni. 3.207) ettha pasūtiyaṃ. ‘‘Anupakkuṭṭho jātivādenā’’ti (dī. ni. 1.331) ettha kule. ‘‘Yatohaṃ, bhagini, ariyāya jātiyā jāto’’ti (ma. ni. 2.351) ettha ariyasīle. Idha panāyaṃ savikāresu paṭhamābhinibbattakkhandhesu vattati. Tasmā jāyamānakavasena jātīti idamettha sabhāvapaccattaṃ. Sañjāyanavasena sañjātīti upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ. Okkamanavasena okkanti. Jāyanaṭṭhena vā jāti, sā aparipuṇṇāyatanavasena yuttā. Sañjāyanaṭṭhena sañjāti, sā paripuṇṇāyatanavasena yuttā. Okkamanaṭṭhena okkanti, sā aṇḍajajalābujavasena yuttā. Te hi aṇḍakosañca vatthikosañca okkamanti, okkamantāpi pavisantā viya paṭisandhiṃ gaṇhanti. Abhinibbattanaṭṭhena abhinibbatti. Sā saṃsedajaopapātikavasena yuttā. Te hi pākaṭā eva hutvā nibbattanti. Ayaṃ tāva sammutikathā.
ဣဒာနိ ပရမတ္ထကထာ ဟောတိ။ ခန္ဓာ ဧဝ ဟိ ပရမတ္ထတော ပာတုဘဝန္တိ, န သတ္တာ။ တတ္ထ စ ခန္ဓာနန္တိ ဧကဝောကာရဘဝေ ဧကသ္သ, စတုဝောကာရဘဝေ စတုန္နံ, ပဉ္စဝောကာရဘဝေ ပဉ္စန္နံ ဂဟဏံ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ ပာတုဘာဝောတိ ဥပ္ပတ္တိ။ အာယတနာနန္တိ ဧတ္ထ တတ္ရ တတ္ရ ဥပ္ပဇ္ဇမာနာယတနဝသေန သင္ဂဟော ဝေဒိတဗ္ဗော။ ပဋိလာဘောတိ သန္တတိယံ ပာတုဘာဝောယေဝ; ပာတုဘဝန္တာနေဝ ဟိ တာနိ ပဋိလဒ္ဓာနိ နာမ ဟောန္တိ။ အယံ ဝုစ္စတိ ဇာတီတိ အယံ ဇာတိ နာမ ကထိယတိ။ သာ ပနေသာ တတ္ထ တတ္ထ ဘဝေ ပဌမာဘိနိဗ္ဗတ္တိလက္ခဏာ, နီယ္ယာတနရသာ, အတီတဘဝတော ဣဓ ဥမ္မုဇ္ဇနပစ္စုပဋ္ဌာနာ, ဖလဝသေန ဒုက္ခဝိစိတ္တတာပစ္စုပဋ္ဌာနာ ဝာ။
Idāni paramatthakathā hoti. Khandhā eva hi paramatthato pātubhavanti, na sattā. Tattha ca khandhānanti ekavokārabhave ekassa, catuvokārabhave catunnaṃ, pañcavokārabhave pañcannaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ. Pātubhāvoti uppatti. Āyatanānanti ettha tatra tatra uppajjamānāyatanavasena saṅgaho veditabbo. Paṭilābhoti santatiyaṃ pātubhāvoyeva; pātubhavantāneva hi tāni paṭiladdhāni nāma honti. Ayaṃ vuccati jātīti ayaṃ jāti nāma kathiyati. Sā panesā tattha tattha bhave paṭhamābhinibbattilakkhaṇā, nīyyātanarasā, atītabhavato idha ummujjanapaccupaṭṭhānā, phalavasena dukkhavicittatāpaccupaṭṭhānā vā.
ဣဒာနိ ‘ဇာတိယာ ဒုက္ခဋ္ဌော ဝေဒိတဗ္ဗော’တိ အယဉ္ဟိ ဇာတိ သယံ န ဒုက္ခာ, ဒုက္ခုပ္ပတ္တိယာ ပန ဝတ္ထုဘာဝေန ဒုက္ခာတိ ဝုတ္တာ။ ကတရဒုက္ခသ္သ ပနာယံ ဝတ္ထူတိ? ယံ တံ ဗာလပဏ္ဍိတသုတ္တာဒီသု (မ. နိ. ၃.၂၄၆ အာဒယော) ဘဂဝတာပိ ဥပမာဝသေန ပကာသိတံ အာပာယိကံဒုက္ခံ, ယဉ္စ သုဂတိယံ မနုသ္သလောကေ ဂဗ္ဘောက္ကန္တိမူလကာဒိဘေဒံ ဒုက္ခံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ, တသ္သ သဗ္ဗသ္သာပိ ဧသာ ဝတ္ထု။ တတ္ရိဒံ ဂဗ္ဘောက္ကန္တိမူလကာဒိဘေဒံ ဒုက္ခံ – အယဉ္ဟိ သတ္တော မာတုကုစ္ဆိမ္ဟိ နိဗ္ဗတ္တမာနော န ဥပ္ပလပဒုမပုဏ္ဍရီကာဒီသု နိဗ္ဗတ္တတိ။ အထ ခော ဟေဋ္ဌာ အာမာသယသ္သ ဥပရိ ပက္ကာသယသ္သ ဥဒရပဋလပိဋ္ဌိကဏ္ဍကာနံ ဝေမဇ္ဈေ ပရမသမ္ဗာဓေ တိဗ္ဗန္ဓကာရေ နာနာကုဏပဂန္ဓပရိဘာဝိတေ အသုစိပရမဒုဂ္ဂန္ဓပဝနဝိစရိတေ အဓိမတ္တဇေဂုစ္ဆေ ကုစ္ဆိပ္ပဒေသေ ပူတိမစ္ဆပူတိကုမ္မာသစန္ဒနိကာဒီသု ကိမိ ဝိယ နိဗ္ဗတ္တတိ။ သော တတ္ထ နိဗ္ဗတ္တော ဒသ မာသေ မာတုကုစ္ဆိသမ္ဘဝေန ဥသ္မနာ ပုဋပာကံ ဝိယ ပစ္စမာနော ပိဋ္ဌပိဏ္ဍိ ဝိယ သေဒိယမာနော သမိဉ္ဇနပသာရဏာဒိရဟိတော အဓိမတ္တံ ဒုက္ခံ ပစ္စနုဘောတီတိ။ ဣဒံ တာဝ ‘ဂဗ္ဘောက္ကန္တိမူလကံ’ ဒုက္ခံ။
Idāni ‘jātiyā dukkhaṭṭho veditabbo’ti ayañhi jāti sayaṃ na dukkhā, dukkhuppattiyā pana vatthubhāvena dukkhāti vuttā. Kataradukkhassa panāyaṃ vatthūti? Yaṃ taṃ bālapaṇḍitasuttādīsu (ma. ni. 3.246 ādayo) bhagavatāpi upamāvasena pakāsitaṃ āpāyikaṃdukkhaṃ, yañca sugatiyaṃ manussaloke gabbhokkantimūlakādibhedaṃ dukkhaṃ uppajjati, tassa sabbassāpi esā vatthu. Tatridaṃ gabbhokkantimūlakādibhedaṃ dukkhaṃ – ayañhi satto mātukucchimhi nibbattamāno na uppalapadumapuṇḍarīkādīsu nibbattati. Atha kho heṭṭhā āmāsayassa upari pakkāsayassa udarapaṭalapiṭṭhikaṇḍakānaṃ vemajjhe paramasambādhe tibbandhakāre nānākuṇapagandhaparibhāvite asuciparamaduggandhapavanavicarite adhimattajegucche kucchippadese pūtimacchapūtikummāsacandanikādīsu kimi viya nibbattati. So tattha nibbatto dasa māse mātukucchisambhavena usmanā puṭapākaṃ viya paccamāno piṭṭhapiṇḍi viya sediyamāno samiñjanapasāraṇādirahito adhimattaṃ dukkhaṃ paccanubhotīti. Idaṃ tāva ‘gabbhokkantimūlakaṃ’ dukkhaṃ.
ယံ ပန သော မာတု သဟသာ ဥပက္ခလနဂမနနိသီဒနဥဋ္ဌာနပရိဝတ္တနာဒီသု သုရာဓုတ္တဟတ္ထဂတော ဧဠကော ဝိယ အဟိဂုဏ္ဌိကဟတ္ထဂတော သပ္ပပောတကော ဝိယ စ အာကဍ္ဎနပရိကဍ္ဎနဩဓုနနနိဒ္ဓုနနာဒိနာ ဥပက္ကမေန အဓိမတ္တံ ဒုက္ခမနုဘဝတိ, ယဉ္စ မာတု သီတုဒကပာနကာလေ သီတနရကူပပန္နော ဝိယ, ဥဏ္ဟယာဂုဘတ္တာဒိအဇ္ဈောဟရဏကာလေ အင္ဂာရဝုဋ္ဌိသမ္ပရိကိဏ္ဏော ဝိယ, လောဏမ္ဗိလာဒိအဇ္ဈောဟရဏကာလေ ခာရာပဋိစ္ဆကာဒိကမ္မကာရဏပ္ပတ္တော ဝိယ တိဗ္ဗံ ဒုက္ခမနုဘောတိ – ဣဒံ ‘ဂဗ္ဘပရိဟရဏမူလကံ’ ဒုက္ခံ။
Yaṃ pana so mātu sahasā upakkhalanagamananisīdanauṭṭhānaparivattanādīsu surādhuttahatthagato eḷako viya ahiguṇṭhikahatthagato sappapotako viya ca ākaḍḍhanaparikaḍḍhanaodhunananiddhunanādinā upakkamena adhimattaṃ dukkhamanubhavati, yañca mātu sītudakapānakāle sītanarakūpapanno viya, uṇhayāgubhattādiajjhoharaṇakāle aṅgāravuṭṭhisamparikiṇṇo viya, loṇambilādiajjhoharaṇakāle khārāpaṭicchakādikammakāraṇappatto viya tibbaṃ dukkhamanubhoti – idaṃ ‘gabbhapariharaṇamūlakaṃ’ dukkhaṃ.
ယံ ပနသ္သ မူဠ္ဟဂဗ္ဘာယ မာတုယာ မိတ္တာမစ္စသုဟဇ္ဇာဒီဟိပိ အဒသ္သနာရဟေ ဒုက္ခုပ္ပတ္တိဋ္ဌာနေ ဆေဒနဖာလနာဒီဟိ ဒုက္ခံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ – ဣဒံ ‘ဂဗ္ဘဝိပတ္တိမူလကံ’ ဒုက္ခံ။ ယံ ဝိဇာယမာနာယ မာတုယာ ကမ္မဇေဟိ ဝာတေဟိ ပရိဝတ္တေတ္ဝာ နရကပပာတံ ဝိယ အတိဘယာနကံ ယောနိမဂ္ဂံ ပဋိပာတိယမာနသ္သ ပရမသမ္ဗာဓေန ယောနိမုခေန တာဠစ္ဆိဂ္ဂဠေန ဝိယ နိက္ကဍ္ဎိယမာနသ္သ မဟာနာဂသ္သ နရကသတ္တသ္သ ဝိယ စ သင္ဃာဋပဗ္ဗတေဟိ ဝိစုဏ္ဏိယမာနသ္သ ဒုက္ခံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ – ဣဒံ ‘ဝိဇာယနမူလကံ’ ဒုက္ခံ။ ယံ ပန ဇာတသ္သ တရုဏဝဏသဒိသသ္သ သုကုမာရသရီရသ္သ ဟတ္ထဂ္ဂဟဏန္ဟာပနဓောဝနစောဠပရိမဇ္ဇနာဒိကာလေ သူစိမုခခုရဓာရဝိဇ္ဈနဖာလနသဒိသံ ဒုက္ခံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ – ဣဒံ မာတုကုစ္ဆိတော ‘ဗဟိ နိက္ခမနမူလကံ’ ဒုက္ခံ။ ယံ တတော ပရံ ပဝတ္တိယံ အတ္တနာဝ အတ္တာနံ ဝဓန္တသ္သ, အစေလကဝတာဒိဝသေန အာတာပနပရိတာပနာနုယောဂမနုယုတ္တသ္သ, ကောဓဝသေန အဘုဉ္ဇန္တသ္သ, ဥဗ္ဗန္ဓန္တသ္သ စ ဒုက္ခံ ဟောတိ – ဣဒံ ‘အတ္တူပက္ကမမူလကံ’ ဒုက္ခံ။
Yaṃ panassa mūḷhagabbhāya mātuyā mittāmaccasuhajjādīhipi adassanārahe dukkhuppattiṭṭhāne chedanaphālanādīhi dukkhaṃ uppajjati – idaṃ ‘gabbhavipattimūlakaṃ’ dukkhaṃ. Yaṃ vijāyamānāya mātuyā kammajehi vātehi parivattetvā narakapapātaṃ viya atibhayānakaṃ yonimaggaṃ paṭipātiyamānassa paramasambādhena yonimukhena tāḷacchiggaḷena viya nikkaḍḍhiyamānassa mahānāgassa narakasattassa viya ca saṅghāṭapabbatehi vicuṇṇiyamānassa dukkhaṃ uppajjati – idaṃ ‘vijāyanamūlakaṃ’ dukkhaṃ. Yaṃ pana jātassa taruṇavaṇasadisassa sukumārasarīrassa hatthaggahaṇanhāpanadhovanacoḷaparimajjanādikāle sūcimukhakhuradhāravijjhanaphālanasadisaṃ dukkhaṃ uppajjati – idaṃ mātukucchito ‘bahi nikkhamanamūlakaṃ’ dukkhaṃ. Yaṃ tato paraṃ pavattiyaṃ attanāva attānaṃ vadhantassa, acelakavatādivasena ātāpanaparitāpanānuyogamanuyuttassa, kodhavasena abhuñjantassa, ubbandhantassa ca dukkhaṃ hoti – idaṃ ‘attūpakkamamūlakaṃ’ dukkhaṃ.
ယံ ပန ပရတော ဝဓဗန္ဓနာဒီနိ အနုဘဝန္တသ္သ ဒုက္ခံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ – ဣဒံ ‘ပရူပက္ကမမူလကံ’ ဒုက္ခန္တိ။ ဣတိ ဣမသ္သ သဗ္ဗသ္သာပိ ဒုက္ခသ္သ အယံ ဇာတိ ဝတ္ထုမေဝ ဟောတီတိ။ တေနေတံ ဝုစ္စတိ –
Yaṃ pana parato vadhabandhanādīni anubhavantassa dukkhaṃ uppajjati – idaṃ ‘parūpakkamamūlakaṃ’ dukkhanti. Iti imassa sabbassāpi dukkhassa ayaṃ jāti vatthumeva hotīti. Tenetaṃ vuccati –
ဇာယေထ နော စေ နရကေသု သတ္တော၊
Jāyetha no ce narakesu satto,
တတ္ထဂ္ဂိဒာဟာဒိကမပ္ပသယ္ဟံ။
Tatthaggidāhādikamappasayhaṃ;
လဘေထ ဒုက္ခံ နု ကုဟိံ ပတိဋ္ဌံ၊
Labhetha dukkhaṃ nu kuhiṃ patiṭṭhaṃ,
ဣစ္စာဟ ဒုက္ခာတိ မုနီဓ ဇာတိ။
Iccāha dukkhāti munīdha jāti.
ဒုက္ခံ တိရစ္ဆေသု ကသာပတောဒ-
Dukkhaṃ tiracchesu kasāpatoda-
ဒဏ္ဍာဘိဃာတာဒိဘဝံ အနေကံ။
Daṇḍābhighātādibhavaṃ anekaṃ;
ယံ တံ ကထံ တတ္ထ ဘဝေယ္ယ ဇာတိံ၊
Yaṃ taṃ kathaṃ tattha bhaveyya jātiṃ,
ဝိနာ တဟိံ ဇာတိ တတောပိ ဒုက္ခာ။
Vinā tahiṃ jāti tatopi dukkhā.
ပေတေသု ဒုက္ခံ ပန ခုပ္ပိပာသာ-
Petesu dukkhaṃ pana khuppipāsā-
ဝာတာတပာဒိပ္ပဘဝံ ဝိစိတ္တံ။
Vātātapādippabhavaṃ vicittaṃ;
ယသ္မာ အဇာတသ္သ န တတ္ထ အတ္ထိ၊
Yasmā ajātassa na tattha atthi,
တသ္မာပိ ဒုက္ခံ မုနိ ဇာတိမာဟ။
Tasmāpi dukkhaṃ muni jātimāha.
တိဗ္ဗန္ဓကာရေ စ အသယ္ဟသီတေ၊
Tibbandhakāre ca asayhasīte,
လောကန္တရေ ယံ အသုရေသု ဒုက္ခံ။
Lokantare yaṃ asuresu dukkhaṃ;
န တံ ဘဝေ တတ္ထ န စသ္သ ဇာတိ၊
Na taṃ bhave tattha na cassa jāti,
ယတော အယံ ဇာတိ တတောပိ ဒုက္ခာ။
Yato ayaṃ jāti tatopi dukkhā.
ယဉ္စာပိ ဂူထနရကေ ဝိယ မာတုဂဗ္ဘေ၊
Yañcāpi gūthanarake viya mātugabbhe,
သတ္တော ဝသံ စိရမတော ဗဟိ နိက္ခမနဉ္စ။
Satto vasaṃ ciramato bahi nikkhamanañca;
ပပ္ပောတိ ဒုက္ခမတိဃောရမိဒမ္ပိ နတ္ထိ၊
Pappoti dukkhamatighoramidampi natthi,
ဇာတိံ ဝိနာ ဣတိပိ ဇာတိရယဉ္ဟိ ဒုက္ခာ။
Jātiṃ vinā itipi jātirayañhi dukkhā.
ကိံ ဘာသိတေန ဗဟုနာ နနု ယံ ကုဟိဉ္စိ၊
Kiṃ bhāsitena bahunā nanu yaṃ kuhiñci,
အတ္ထီဓ ကိဉ္စိဒပိ ဒုက္ခမိဒံ ကဒာစိ။
Atthīdha kiñcidapi dukkhamidaṃ kadāci;
နေဝတ္ထိ ဇာတိဝိရဟေ ယဒတော မဟေသီ၊
Nevatthi jātivirahe yadato mahesī,
ဒုက္ခာတိ သဗ္ဗပဌမံ ဣမမာဟ ဇာတိန္တိ။
Dukkhāti sabbapaṭhamaṃ imamāha jātinti.
ဇရာနိဒ္ဒေသော
Jarāniddeso
၁၉၂. ဇရာနိဒ္ဒေသေ ဇရာတိ သဘာဝပစ္စတ္တံ။ ဇီရဏတာတိ အာကာရနိဒ္ဒေသော။ ခဏ္ဍိစ္စန္တိအာဒယော တယော ကာလာတိက္ကမေ ကိစ္စနိဒ္ဒေသာ။ ပစ္ဆိမာ ဒ္ဝေ ပကတိနိဒ္ဒေသာ။ အယဉ္ဟိ ဇရာတိ ဣမိနာ ပဒေန သဘာဝတော ဒီပိတာ, တေနသ္သာ ဣဒံ သဘာဝပစ္စတ္တံ။ ဇီရဏတာတိ ဣမိနာ အာကာရတော , တေနသ္သာယံ အာကာရနိဒ္ဒေသော။ ခဏ္ဍိစ္စန္တိ ဣမိနာ ကာလာတိက္ကမေ ဒန္တနခာနံ ခဏ္ဍိတဘာဝကရဏကိစ္စတော။ ပာလိစ္စန္တိ ဣမိနာ ကေသလောမာနံ ပလိတဘာဝကရဏကိစ္စတော။ ဝလိတ္တစတာတိ ဣမိနာ မံသံ မိလာပေတ္ဝာ တစေ ဝလိတ္တဘာဝကရဏကိစ္စတော ဒီပိတာ။ တေနသ္သာ ဣမေ ခဏ္ဍိစ္စန္တိ အာဒယော တယော ကာလာတိက္ကမေ ကိစ္စနိဒ္ဒေသာ။ တေဟိ ဣမေသံ ဝိကာရာနံ ဒသ္သနဝသေန ပာကဋီဘူတာတိ ပာကဋဇရာ ဒသ္သိတာ။ ယထေဝ ဟိ ဥဒကသ္သ ဝာ ဝာတသ္သ ဝာ အဂ္ဂိနော ဝာ တိဏရုက္ခာဒီနံ သံသဂ္ဂပလိဘဂ္ဂတာယ ဝာ ဈာမတာယ ဝာ ဂတမဂ္ဂော ပာကဋော ဟောတိ, န စ သော ဂတမဂ္ဂော တာနေဝ ဥဒကာဒီနိ, ဧဝမေဝ ဇရာယ ဒန္တာဒီသု ခဏ္ဍိစ္စာဒိဝသေန ဂတမဂ္ဂော ပာကဋော, စက္ခုံ ဥမ္မီလေတ္ဝာပိ ဂယ္ဟတိ။ န စ ခဏ္ဍိစ္စာဒီနေဝ ဇရာ; န ဟိ ဇရာ စက္ခုဝိညေယ္ယာ ဟောတိ။
192. Jarāniddese jarāti sabhāvapaccattaṃ. Jīraṇatāti ākāraniddeso. Khaṇḍiccantiādayo tayo kālātikkame kiccaniddesā. Pacchimā dve pakatiniddesā. Ayañhi jarāti iminā padena sabhāvato dīpitā, tenassā idaṃ sabhāvapaccattaṃ. Jīraṇatāti iminā ākārato , tenassāyaṃ ākāraniddeso. Khaṇḍiccanti iminā kālātikkame dantanakhānaṃ khaṇḍitabhāvakaraṇakiccato. Pāliccanti iminā kesalomānaṃ palitabhāvakaraṇakiccato. Valittacatāti iminā maṃsaṃ milāpetvā tace valittabhāvakaraṇakiccato dīpitā. Tenassā ime khaṇḍiccanti ādayo tayo kālātikkame kiccaniddesā. Tehi imesaṃ vikārānaṃ dassanavasena pākaṭībhūtāti pākaṭajarā dassitā. Yatheva hi udakassa vā vātassa vā aggino vā tiṇarukkhādīnaṃ saṃsaggapalibhaggatāya vā jhāmatāya vā gatamaggo pākaṭo hoti, na ca so gatamaggo tāneva udakādīni, evameva jarāya dantādīsu khaṇḍiccādivasena gatamaggo pākaṭo, cakkhuṃ ummīletvāpi gayhati. Na ca khaṇḍiccādīneva jarā; na hi jarā cakkhuviññeyyā hoti.
အာယုနော သံဟာနိ ဣန္ဒ္ရိယာနံ ပရိပာကောတိ ဣမေဟိ ပန ပဒေဟိ ကာလာတိက္ကမေယေဝ အဘိဗ္ယတ္တာယ အာယုက္ခယစက္ခာဒိဣန္ဒ္ရိယပရိပာကသင္ခာတာယ ပကတိယာ ဒီပိတာ။ တေနသ္သိမေ ပစ္ဆိမာ ဒ္ဝေ ပကတိနိဒ္ဒေသာတိ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ တတ္ထ ယသ္မာ ဇရံ ပတ္တသ္သ အာယု ဟာယတိ တသ္မာ ဇရာ ‘‘အာယုနော သံဟာနီ’’တိ ဖလူပစာရေန ဝုတ္တာ။ ယသ္မာ ဒဟရကာလေ သုပ္ပသန္နာနိ သုခုမမ္ပိ အတ္တနော ဝိသယံ သုခေနေဝ ဂဏ္ဟနသမတ္ထာနိ စက္ခာဒီနိ ဣန္ဒ္ရိယာနိ ဇရံ ပတ္တသ္သ ပရိပက္ကာနိ အာလုဠိတာနိ အဝိသဒာနိ ဩဠာရိကမ္ပိ အတ္တနော ဝိသယံ ဂဟေတုံ အသမတ္ထာနိ ဟောန္တိ, တသ္မာ ‘‘ဣန္ဒ္ရိယာနံ ပရိပာကော’’တိ ဖလူပစာရေနေဝ ဝုတ္တာ။
Āyunosaṃhāni indriyānaṃ paripākoti imehi pana padehi kālātikkameyeva abhibyattāya āyukkhayacakkhādiindriyaparipākasaṅkhātāya pakatiyā dīpitā. Tenassime pacchimā dve pakatiniddesāti veditabbā. Tattha yasmā jaraṃ pattassa āyu hāyati tasmā jarā ‘‘āyuno saṃhānī’’ti phalūpacārena vuttā. Yasmā daharakāle suppasannāni sukhumampi attano visayaṃ sukheneva gaṇhanasamatthāni cakkhādīni indriyāni jaraṃ pattassa paripakkāni āluḷitāni avisadāni oḷārikampi attano visayaṃ gahetuṃ asamatthāni honti, tasmā ‘‘indriyānaṃ paripāko’’ti phalūpacāreneva vuttā.
သာ ပနေသာ ဧဝံ နိဒ္ဒိဋ္ဌာ သဗ္ဗာပိ ဇရာ ပာကဋာ ပဋိစ္ဆန္နာတိ ဒုဝိဓာ ဟောတိ။ တတ္ထ ဒန္တာဒီသု ခဏ္ဍာဒိဘာဝဒသ္သနတော ရူပဓမ္မေသု ဇရာ ‘ပာကဋဇရာ’ နာမ။ အရူပဓမ္မေသု ပန ဇရာ တာဒိသသ္သ ဝိကာရသ္သ အဒသ္သနတော ‘ပဋိစ္ဆန္နဇရာ’ နာမ။ တတ္ထ ယ္ဝာယံ ခဏ္ဍာဒိဘာဝော ဒိသ္သတိ, သော တာဒိသာနံ ဒန္တာဒီနံ သုဝိညေယ္ယတ္တာ ဝဏ္ဏောယေဝ။ တံ စက္ခုနာ ဒိသ္ဝာ မနောဒ္ဝာရေန စိန္တေတ္ဝာ ‘‘ဣမေ ဒန္တာ ဇရာယ ပဟဋာ’’တိ ဇရံ ဇာနာတိ, ဥဒကဋ္ဌာနေ ဗဒ္ဓာနိ ဂောသိင္ဂာဒီနိ ဩလောကေတ္ဝာ ဟေဋ္ဌာ ဥဒကသ္သ အတ္ထိဘာဝံ ဇာနနံ ဝိယ။ ပုန အဝီစိ သဝီစီတိ ဧဝမ္ပိ အယံ ဇရာ ဒုဝိဓာ ဟောတိ။ တတ္ထ မဏိကနကရဇတပဝာဠစန္ဒသူရိယာဒီနံ မန္ဒဒသကာဒီသု ပာဏီနံ ဝိယ စ ပုပ္ဖဖလပလ္လဝာဒီသု အပာဏီနံ ဝိယ စ အန္တရန္တရာ ဝဏ္ဏဝိသေသာဒီနံ ဒုဗ္ဗိညေယ္ယတ္တာ ဇရာ ‘အဝီစိဇရာ’ နာမ, နိရန္တရဇရာတိ အတ္ထော။ တတော အညေသု ပန ယထာဝုတ္တေသု အန္တရန္တရာ ဝဏ္ဏဝိသေသာဒီနံ သုဝိညေယ္ယတ္တာ ဇရာ ‘သဝီစိဇရာ’ နာမ။
Sā panesā evaṃ niddiṭṭhā sabbāpi jarā pākaṭā paṭicchannāti duvidhā hoti. Tattha dantādīsu khaṇḍādibhāvadassanato rūpadhammesu jarā ‘pākaṭajarā’ nāma. Arūpadhammesu pana jarā tādisassa vikārassa adassanato ‘paṭicchannajarā’ nāma. Tattha yvāyaṃ khaṇḍādibhāvo dissati, so tādisānaṃ dantādīnaṃ suviññeyyattā vaṇṇoyeva. Taṃ cakkhunā disvā manodvārena cintetvā ‘‘ime dantā jarāya pahaṭā’’ti jaraṃ jānāti, udakaṭṭhāne baddhāni gosiṅgādīni oloketvā heṭṭhā udakassa atthibhāvaṃ jānanaṃ viya. Puna avīci savīcīti evampi ayaṃ jarā duvidhā hoti. Tattha maṇikanakarajatapavāḷacandasūriyādīnaṃ mandadasakādīsu pāṇīnaṃ viya ca pupphaphalapallavādīsu apāṇīnaṃ viya ca antarantarā vaṇṇavisesādīnaṃ dubbiññeyyattā jarā ‘avīcijarā’ nāma, nirantarajarāti attho. Tato aññesu pana yathāvuttesu antarantarā vaṇṇavisesādīnaṃ suviññeyyattā jarā ‘savīcijarā’ nāma.
တတ္ထ သဝီစိဇရာ ဥပာဒိန္နာနုပာဒိန္နကဝသေန ဧဝံ ဒီပေတဗ္ဗာ – ဒဟရကုမာရကာနဉ္ဟိ ပဌမမေဝ ခီရဒန္တာ နာမ ဥဋ္ဌဟန္တိ, န တေ ထိရာ။ တေသု ပန ပတိတေသု ပုန ဒန္တာ ဥဋ္ဌဟန္တိ။ တေ ပဌမမေဝ သေတာ ဟောန္တိ, ဇရာဝာတေန ပန ပဟဋကာလေ ကာဠကာ ဟောန္တိ။ ကေသာ ပန ပဌမမေဝ တမ္ဗာပိ ဟောန္တိ ကာဠကာပိ သေတာပိ။ ဆဝိ ပန သလောဟိတိကာ ဟောတိ။ ဝဍ္ဎန္တာနံ ဝဍ္ဎန္တာနံ ဩဒာတာနံ ဩဒာတဘာဝော, ကာဠကာနံ ကာဠကဘာဝော ပညာယတိ, ဇရာဝာတေန ပန ပဟဋကာလေ ဝဠိံ ဂဏ္ဟာတိ။ သဗ္ဗမ္ပိ သသ္သံ ဝပိတကာလေ သေတံ ဟောတိ, ပစ္ဆာ နီလံ, ဇရာဝာတေန ပန ပဟဋကာလေ ပဏ္ဍုကံ ဟောတိ။ အမ္ဗင္ကုရေနာပိ ဒီပေတုံ ဝဋ္ဋတိ ဧဝ။ အယံ ဝုစ္စတိ ဇရာတိ အယံ ဇရာ နာမ ကထိယတိ။ သာ ပနေသာ ခန္ဓပရိပာကလက္ခဏာ, မရဏူပနယနရသာ, ယောဗ္ဗနဝိနာသပစ္စုပဋ္ဌာနာ။
Tattha savīcijarā upādinnānupādinnakavasena evaṃ dīpetabbā – daharakumārakānañhi paṭhamameva khīradantā nāma uṭṭhahanti, na te thirā. Tesu pana patitesu puna dantā uṭṭhahanti. Te paṭhamameva setā honti, jarāvātena pana pahaṭakāle kāḷakā honti. Kesā pana paṭhamameva tambāpi honti kāḷakāpi setāpi. Chavi pana salohitikā hoti. Vaḍḍhantānaṃ vaḍḍhantānaṃ odātānaṃ odātabhāvo, kāḷakānaṃ kāḷakabhāvo paññāyati, jarāvātena pana pahaṭakāle vaḷiṃ gaṇhāti. Sabbampi sassaṃ vapitakāle setaṃ hoti, pacchā nīlaṃ, jarāvātena pana pahaṭakāle paṇḍukaṃ hoti. Ambaṅkurenāpi dīpetuṃ vaṭṭati eva. Ayaṃ vuccati jarāti ayaṃ jarā nāma kathiyati. Sā panesā khandhaparipākalakkhaṇā, maraṇūpanayanarasā, yobbanavināsapaccupaṭṭhānā.
‘ဇရာယ ဒုက္ခဋ္ဌော ဝေဒိတဗ္ဗော’တိ ဧတ္ထ ပန အယမ္ပိ သယံ န ဒုက္ခာ, ဒုက္ခသ္သ ပန ဝတ္ထုဘာဝေန ဒုက္ခာတိ ဝုတ္တာ။ ကတရသ္သ ဒုက္ခသ္သ? ကာယဒုက္ခသ္သ စေဝ ဒောမနသ္သဒုက္ခသ္သ စ။ ဇိဏ္ဏသ္သ ဟိ အတ္တဘာဝော ဇရသကဋံ ဝိယ ဒုဗ္ဗလော ဟောတိ, ဌာတုံ ဝာ ဂန္တုံ ဝာ နိသီဒိတုံ ဝာ ဝာယမန္တသ္သ ဗလဝံ ကာယဒုက္ခံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ; ပုတ္တဒာရေ ယထာပုရေ အသလ္လက္ခေန္တေ ဒောမနသ္သံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ ဣတိ ဣမေသံ ဒ္ဝိန္နမ္ပိ ဒုက္ခာနံ ဝတ္ထုဘာဝေန ဒုက္ခာတိ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ အပိစ –
‘Jarāya dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana ayampi sayaṃ na dukkhā, dukkhassa pana vatthubhāvena dukkhāti vuttā. Katarassa dukkhassa? Kāyadukkhassa ceva domanassadukkhassa ca. Jiṇṇassa hi attabhāvo jarasakaṭaṃ viya dubbalo hoti, ṭhātuṃ vā gantuṃ vā nisīdituṃ vā vāyamantassa balavaṃ kāyadukkhaṃ uppajjati; puttadāre yathāpure asallakkhente domanassaṃ uppajjati. Iti imesaṃ dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhāti veditabbā. Apica –
အင္ဂာနံ သိထိလဘာဝာ၊ ဣန္ဒ္ရိယာနံ ဝိကာရတော။
Aṅgānaṃ sithilabhāvā, indriyānaṃ vikārato;
ယောဗ္ဗနသ္သ ဝိနာသေန၊ ဗလသ္သ ဥပဃာတတော။
Yobbanassa vināsena, balassa upaghātato.
ဝိပ္ပဝာသာ သတာဒီနံ၊ ပုတ္တဒာရေဟိ အတ္တနော။
Vippavāsā satādīnaṃ, puttadārehi attano;
အပသာဒနီယတော စေဝ၊ ဘီယ္ယော ဗာလတ္တပတ္တိယာ။
Apasādanīyato ceva, bhīyyo bālattapattiyā.
ပပ္ပောတိ ဒုက္ခံ ယံ မစ္စော၊ ကာယိကံ မာနသံ တထာ။
Pappoti dukkhaṃ yaṃ macco, kāyikaṃ mānasaṃ tathā;
သဗ္ဗမေတံ ဇရာဟေတု၊ ယသ္မာ တသ္မာ ဇရာ ဒုခာတိ။
Sabbametaṃ jarāhetu, yasmā tasmā jarā dukhāti.
မရဏနိဒ္ဒေသော
Maraṇaniddeso
၁၉၃. မရဏနိဒ္ဒေသေ စဝနကဝသေန စုတိ; ဧကစတုပဉ္စက္ခန္ဓာယ စုတိယာ သာမညဝစနမေတံ။ စဝနတာတိ ဘာဝဝစနေန လက္ခဏနိဒသ္သနံ။ ဘေဒောတိ စုတိခန္ဓာနံ ဘင္ဂုပ္ပတ္တိပရိဒီပနံ ။ အန္တရဓာနန္တိ ဃဋသ္သ ဝိယ ဘိန္နသ္သ ဘိန္နာနံ စုတိခန္ဓာနံ ယေန ကေနစိ ပရိယာယေန ဌာနာဘာဝပရိဒီပနံ။ မစ္စု မရဏန္တိ မစ္စုသင္ခာတံ မရဏံ။ ကာလော နာမ အန္တကော, တသ္သ ကိရိယာ ကာလကိရိယာ။ ဧတ္တာဝတာ သမ္မုတိယာ မရဏံ ဒီပိတံ ဟောတိ။
193. Maraṇaniddese cavanakavasena cuti; ekacatupañcakkhandhāya cutiyā sāmaññavacanametaṃ. Cavanatāti bhāvavacanena lakkhaṇanidassanaṃ. Bhedoti cutikhandhānaṃ bhaṅguppattiparidīpanaṃ . Antaradhānanti ghaṭassa viya bhinnassa bhinnānaṃ cutikhandhānaṃ yena kenaci pariyāyena ṭhānābhāvaparidīpanaṃ. Maccu maraṇanti maccusaṅkhātaṃ maraṇaṃ. Kālo nāma antako, tassa kiriyā kālakiriyā. Ettāvatā sammutiyā maraṇaṃ dīpitaṃ hoti.
ဣဒာနိ ပရမတ္ထေန ဒီပေတုံ ခန္ဓာနံ ဘေဒောတိအာဒိမာဟ။ ပရမတ္ထေန ဟိ ခန္ဓာယေဝ ဘိဇ္ဇန္တိ, န သတ္တော နာမ ကောစိ မရတိ။ ခန္ဓေသု ပန ဘိဇ္ဇမာနေသု သတ္တော မရတိ ဘိန္နေသု မတောတိ ဝောဟာရော ဟောတိ။ ဧတ္ထ စ စတုပဉ္စဝောကာရဝသေန ခန္ဓာနံ ဘေဒော, ဧကဝောကာရဝသေန ကဠေဝရသ္သ နိက္ခေပော; စတုဝောကာရဝသေန ဝာ ခန္ဓာနံ ဘေဒော, သေသဒ္ဝယဝသေန ကဠေဝရသ္သ နိက္ခေပော ဝေဒိတဗ္ဗော။ ကသ္မာ? ဘဝဒ္ဝယေပိ ရူပကာယသင္ခာတသ္သ ကဠေဝရသ္သ သမ္ဘဝတော။ ယသ္မာ ဝာ စာတုမဟာရာဇိကာဒီသု ခန္ဓာ ဘိဇ္ဇန္တေဝ, န ကိဉ္စိ နိက္ခိပတိ, တသ္မာ တေသံ ဝသေန ခန္ဓာနံ ဘေဒော။ မနုသ္သာဒီသု ကဠေဝရသ္သ နိက္ခေပော။ ဧတ္ထ စ ကဠေဝရသ္သ နိက္ခေပကရဏတော မရဏံ ‘‘ကဠေဝရသ္သ နိက္ခေပော’’တိ ဝုတ္တံ။
Idāni paramatthena dīpetuṃ khandhānaṃ bhedotiādimāha. Paramatthena hi khandhāyeva bhijjanti, na satto nāma koci marati. Khandhesu pana bhijjamānesu satto marati bhinnesu matoti vohāro hoti. Ettha ca catupañcavokāravasena khandhānaṃ bhedo, ekavokāravasena kaḷevarassa nikkhepo; catuvokāravasena vā khandhānaṃ bhedo, sesadvayavasena kaḷevarassa nikkhepo veditabbo. Kasmā? Bhavadvayepi rūpakāyasaṅkhātassa kaḷevarassa sambhavato. Yasmā vā cātumahārājikādīsu khandhā bhijjanteva, na kiñci nikkhipati, tasmā tesaṃ vasena khandhānaṃ bhedo. Manussādīsu kaḷevarassa nikkhepo. Ettha ca kaḷevarassa nikkhepakaraṇato maraṇaṃ ‘‘kaḷevarassa nikkhepo’’ti vuttaṃ.
ဇီဝိတိန္ဒ္ရိယသ္သ ဥပစ္ဆေဒောတိ ဣမိနာ ဣန္ဒ္ရိယဗဒ္ဓသ္သေဝ မရဏံ နာမ ဟောတိ, အနိန္ဒ္ရိယဗဒ္ဓသ္သ မရဏံ နာမ နတ္ထီတိ ဒသ္သေတိ။ ‘သသ္သံ မတံ, ရုက္ခော မတော’တိ ဣဒံ ပန ဝောဟာရမတ္တမေဝ။ အတ္ထတော ပန ဧဝရူပာနိ ဝစနာနိ သသ္သာဒီနံ ခယဝယဘာဝမေဝ ဒီပေန္တိ။ ဣဒံ ဝုစ္စတိ မရဏန္တိ ဣဒံ သဗ္ဗမ္ပိ မရဏံ နာမ ကထိယတိ။
Jīvitindriyassa upacchedoti iminā indriyabaddhasseva maraṇaṃ nāma hoti, anindriyabaddhassa maraṇaṃ nāma natthīti dasseti. ‘Sassaṃ mataṃ, rukkho mato’ti idaṃ pana vohāramattameva. Atthato pana evarūpāni vacanāni sassādīnaṃ khayavayabhāvameva dīpenti. Idaṃ vuccati maraṇanti idaṃ sabbampi maraṇaṃ nāma kathiyati.
အပိစေတ္ထ ခဏိကမရဏံ, သမ္မုတိမရဏံ, သမုစ္ဆေဒမရဏန္တိ အယမ္ပိ ဘေဒော ဝေဒိတဗ္ဗော။ တတ္ထ ‘ခဏိကမရဏံ’ နာမ ပဝတ္တေ ရူပာရူပဓမ္မာနံ ဘေဒော။ ‘တိသ္သော မတော, ဖုသ္သော မတော’တိ ဣဒံ ‘သမ္မုတိမရဏံ’ နာမ။ ခီဏာသဝသ္သ အပ္ပဋိသန္ဓိကာ ကာလကိရိယာ ‘သမုစ္ဆေဒမရဏံ’ နာမ။ ဣမသ္မိံ ပနတ္ထေ သမ္မုတိမရဏံ အဓိပ္ပေတံ။ ဇာတိက္ခယမရဏံ, ဥပက္ကမမရဏံ, သရသမရဏံ, အာယုက္ခယမရဏံ, ပုညက္ခယမရဏန္တိပိ တသ္သေဝ နာမံ။ တယိဒံ စုတိလက္ခဏံ, ဝိယောဂရသံ, ဝိပ္ပဝာသပစ္စုပဋ္ဌာနံ။
Apicettha khaṇikamaraṇaṃ, sammutimaraṇaṃ, samucchedamaraṇanti ayampi bhedo veditabbo. Tattha ‘khaṇikamaraṇaṃ’ nāma pavatte rūpārūpadhammānaṃ bhedo. ‘Tisso mato, phusso mato’ti idaṃ ‘sammutimaraṇaṃ’ nāma. Khīṇāsavassa appaṭisandhikā kālakiriyā ‘samucchedamaraṇaṃ’ nāma. Imasmiṃ panatthe sammutimaraṇaṃ adhippetaṃ. Jātikkhayamaraṇaṃ, upakkamamaraṇaṃ, sarasamaraṇaṃ, āyukkhayamaraṇaṃ, puññakkhayamaraṇantipi tasseva nāmaṃ. Tayidaṃ cutilakkhaṇaṃ, viyogarasaṃ, vippavāsapaccupaṭṭhānaṃ.
‘မရဏသ္သ ဒုက္ခဋ္ဌော ဝေဒိတဗ္ဗော’တိ ဧတ္ထ ပန ဣဒမ္ပိ သယံ န ဒုက္ခံ, ဒုက္ခသ္သ ပန ဝတ္ထုဘာဝေန ဒုက္ခန္တိ ဝုတ္တံ။ မရဏန္တိကာပိ ဟိ သာရီရိကာ ဝေဒနာ, ပဋိဝာတေ ဂဟိတာ အာဒိတ္တတိဏုက္ကာ ဝိယ, သရီရံ နိဒဟန္တိ။ နရကနိမိတ္တာဒီနံ ဥပဋ္ဌာနကာလေ ဗလဝဒောမနသ္သံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ ဣတိ ဣမေသံ ဒ္ဝိန္နမ္ပိ ဒုက္ခာနံ ဝတ္ထုဘာဝေန ဒုက္ခန္တိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ အပိ စ –
‘Maraṇassa dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana idampi sayaṃ na dukkhaṃ, dukkhassa pana vatthubhāvena dukkhanti vuttaṃ. Maraṇantikāpi hi sārīrikā vedanā, paṭivāte gahitā ādittatiṇukkā viya, sarīraṃ nidahanti. Narakanimittādīnaṃ upaṭṭhānakāle balavadomanassaṃ uppajjati. Iti imesaṃ dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhanti veditabbaṃ. Api ca –
ပာပသ္သ ပာပကမ္မာဒိ၊ နိမိတ္တမနုပသ္သတော။
Pāpassa pāpakammādi, nimittamanupassato;
ဘဒ္ဒသ္သာပသဟန္တသ္သ၊ ဝိယောဂံ ပိယဝတ္ထုကံ။
Bhaddassāpasahantassa, viyogaṃ piyavatthukaṃ.
မီယမာနသ္သ ယံ ဒုက္ခံ၊ မာနသံ အဝိသေသတော။
Mīyamānassa yaṃ dukkhaṃ, mānasaṃ avisesato;
သဗ္ဗေသဉ္စာပိ ယံ သန္ဓိ-ဗန္ဓနစ္ဆေဒနာဒိကံ။
Sabbesañcāpi yaṃ sandhi-bandhanacchedanādikaṃ.
ဝိတုဇ္ဇမာနမမ္မာနံ၊ ဟောတိ ဒုက္ခံ သရီရဇံ။
Vitujjamānamammānaṃ, hoti dukkhaṃ sarīrajaṃ;
အသယ္ဟမပ္ပဋိကာရံ၊ ဒုက္ခသ္သေတသ္သိဒံ ယတော။
Asayhamappaṭikāraṃ, dukkhassetassidaṃ yato;
မရဏံ ဝတ္ထု တေနေတံ၊ ဒုက္ခမိစ္စေဝ ဘာသိတန္တိ။
Maraṇaṃ vatthu tenetaṃ, dukkhamicceva bhāsitanti.
အပိစ ဣမာနိ ဇာတိဇရာမရဏာနိ နာမ ဣမေသံ သတ္တာနံ ဝဓကပစ္စာမိတ္တာ ဝိယ ဩတာရံ ဂဝေသန္တာနိ ဝိစရန္တိ။ ယထာ ဟိ ပုရိသသ္သ တီသု ပစ္စာမိတ္တေသု ဩတာရာပေက္ခေသု ဝိစရန္တေသု ဧကော ဝဒေယ္ယ – ‘‘အဟံ အသုကအရညသ္သ နာမ ဝဏ္ဏံ ကထေတ္ဝာ ဧတံ အာဒာယ တတ္ထ ဂမိသ္သာမိ, ဧတ္ထ မယ္ဟံ ဒုက္ကရံ နတ္ထီ’’တိ။ ဒုတိယော ဝဒေယ္ယ ‘‘အဟံ တဝ ဧတံ ဂဟေတ္ဝာ ဂတကာလေ ပောထေတ္ဝာ ဒုဗ္ဗလံ ကရိသ္သာမိ, ဧတ္ထ မယ္ဟံ ဒုက္ကရံ နတ္ထီ’’တိ။ တတိယော ဝဒေယ္ယ – ‘‘တယာ ဧတသ္မိံ ပောထေတ္ဝာ ဒုဗ္ဗလေ ကတေ တိဏ္ဟေန အသိနာ သီသစ္ဆေဒနံ နာမ မယ္ဟံ ဘာရော ဟောတူ’’တိ။ တေ ဧဝံ ဝတ္ဝာ တထာ ကရေယ္ယုံ။
Apica imāni jātijarāmaraṇāni nāma imesaṃ sattānaṃ vadhakapaccāmittā viya otāraṃ gavesantāni vicaranti. Yathā hi purisassa tīsu paccāmittesu otārāpekkhesu vicarantesu eko vadeyya – ‘‘ahaṃ asukaaraññassa nāma vaṇṇaṃ kathetvā etaṃ ādāya tattha gamissāmi, ettha mayhaṃ dukkaraṃ natthī’’ti. Dutiyo vadeyya ‘‘ahaṃ tava etaṃ gahetvā gatakāle pothetvā dubbalaṃ karissāmi, ettha mayhaṃ dukkaraṃ natthī’’ti. Tatiyo vadeyya – ‘‘tayā etasmiṃ pothetvā dubbale kate tiṇhena asinā sīsacchedanaṃ nāma mayhaṃ bhāro hotū’’ti. Te evaṃ vatvā tathā kareyyuṃ.
တတ္ထ ပဌမပစ္စာမိတ္တသ္သ အရညသ္သ ဝဏ္ဏံ ကထေတ္ဝာ တံ အာဒာယ တတ္ထ ဂတကာလော ဝိယ သုဟဇ္ဇဉာတိမဏ္ဍလတော နိက္ကဍ္ဎိတ္ဝာ ယတ္ထ ကတ္ထစိ နိဗ္ဗတ္တာပနံ နာမ ဇာတိယာ ကိစ္စံ။ ဒုတိယသ္သ ပောထေတ္ဝာ ဒုဗ္ဗလကရဏံ ဝိယ နိဗ္ဗတ္တက္ခန္ဓေသု နိပတိတ္ဝာ ပရာဓီနမဉ္စပရာယဏဘာဝကရဏံ ဇရာယ ကိစ္စံ။ တတိယသ္သ တိဏ္ဟေန အသိနာ သီသစ္ဆေဒနံ ဝိယ ဇီဝိတက္ခယပာပနံ မရဏသ္သ ကိစ္စန္တိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။
Tattha paṭhamapaccāmittassa araññassa vaṇṇaṃ kathetvā taṃ ādāya tattha gatakālo viya suhajjañātimaṇḍalato nikkaḍḍhitvā yattha katthaci nibbattāpanaṃ nāma jātiyā kiccaṃ. Dutiyassa pothetvā dubbalakaraṇaṃ viya nibbattakkhandhesu nipatitvā parādhīnamañcaparāyaṇabhāvakaraṇaṃ jarāya kiccaṃ. Tatiyassa tiṇhena asinā sīsacchedanaṃ viya jīvitakkhayapāpanaṃ maraṇassa kiccanti veditabbaṃ.
အပိစေတ္ထ ဇာတိဒုက္ခံ သာဒီနဝမဟာကန္တာရပ္ပဝေသော ဝိယ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ဇရာဒုက္ခံ တတ္ထ အန္နပာနရဟိတသ္သ ဒုဗ္ဗလ္ယံ ဝိယ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ မရဏဒုက္ခံ ဒုဗ္ဗလသ္သ ဣရိယာပထပဝတ္တနေ ဝိဟတပရက္ကမသ္သ ဝာဠာဒီဟိ အနယဗ္ယသနာပာဒနံ ဝိယ ဒဋ္ဌဗ္ဗန္တိ။
Apicettha jātidukkhaṃ sādīnavamahākantārappaveso viya daṭṭhabbaṃ. Jarādukkhaṃ tattha annapānarahitassa dubbalyaṃ viya daṭṭhabbaṃ. Maraṇadukkhaṃ dubbalassa iriyāpathapavattane vihataparakkamassa vāḷādīhi anayabyasanāpādanaṃ viya daṭṭhabbanti.
သောကနိဒ္ဒေသော
Sokaniddeso
၁၉၄. သောကနိဒ္ဒေသေ ဗ္ယသတီတိ ဗ္ယသနံ; ဟိတသုခံ ခိပတိ ဝိဒ္ဓံသေတီတိ အတ္ထော။ ဉာတီနံ ဗ္ယသနံ ဉာတိဗ္ယသနံ; စောရရောဂဘယာဒီဟိ ဉာတိက္ခယော ဉာတိဝိနာသောတိ အတ္ထော။ တေန ဉာတိဗ္ယသနေန ဖုဋ္ဌသ္သာတိ အဇ္ဈောတ္ထဋသ္သ အဘိဘူတသ္သ သမန္နာဂတသ္သာတိ အတ္ထော။ သေသေသုပိ ဧသေဝ နယော။ အယံ ပန ဝိသေသော – ဘောဂာနံ ဗ္ယသနံ ဘောဂဗ္ယသနံ; ရာဇစောရာဒိဝသေန ဘောဂက္ခယော ဘောဂဝိနာသောတိ အတ္ထော။ ရောဂောယေဝ ဗ္ယသနံ ရောဂဗ္ယသနံ; ရောဂော ဟိ အာရောဂ္ယံ ဗ္ယသတိ ဝိနာသေတီတိ ဗ္ယသနံ။ သီလသ္သ ဗ္ယသနံ သီလဗ္ယသနံ; ဒုသ္သီလ္ယသ္သေတံ နာမံ။ သမ္မာဒိဋ္ဌိံ ဝိနာသယမာနာ ဥပ္ပန္နာ ဒိဋ္ဌိယေဝ ဗ္ယသနံ ဒိဋ္ဌိဗ္ယသနံ။ ဧတ္ထ စ ပုရိမာနိ ဒ္ဝေ အနိပ္ဖန္နာနိ, ပစ္ဆိမာနိ တီဏိ နိပ္ဖန္နာနိ တိလက္ခဏဗ္ဘာဟတာနိ။ ပုရိမာနိ စ တီဏိ နေဝ ကုသလာနိ န အကုသလာနိ။ သီလဒိဋ္ဌိဗ္ယသနဒ္ဝယံ အကုသလံ။
194. Sokaniddese byasatīti byasanaṃ; hitasukhaṃ khipati viddhaṃsetīti attho. Ñātīnaṃ byasanaṃ ñātibyasanaṃ; corarogabhayādīhi ñātikkhayo ñātivināsoti attho. Tena ñātibyasanena phuṭṭhassāti ajjhotthaṭassa abhibhūtassa samannāgatassāti attho. Sesesupi eseva nayo. Ayaṃ pana viseso – bhogānaṃ byasanaṃ bhogabyasanaṃ; rājacorādivasena bhogakkhayo bhogavināsoti attho. Rogoyeva byasanaṃ rogabyasanaṃ; rogo hi ārogyaṃ byasati vināsetīti byasanaṃ. Sīlassa byasanaṃ sīlabyasanaṃ; dussīlyassetaṃ nāmaṃ. Sammādiṭṭhiṃ vināsayamānā uppannā diṭṭhiyeva byasanaṃ diṭṭhibyasanaṃ. Ettha ca purimāni dve anipphannāni, pacchimāni tīṇi nipphannāni tilakkhaṇabbhāhatāni. Purimāni ca tīṇi neva kusalāni na akusalāni. Sīladiṭṭhibyasanadvayaṃ akusalaṃ.
အညတရညတရေနာတိ ဂဟိတေသု ဝာ ယေန ကေနစိ အဂ္ဂဟိတေသု ဝာ မိတ္တာမစ္စဗ္ယသနာဒီသု ယေန ကေနစိ။ သမန္နာဂတသ္သာတိ သမနုဗန္ဓသ္သ အပရိမုစ္စမာနသ္သ။ အညတရညတရေန ဒုက္ခဓမ္မေနာတိ ယေန ကေနစိ သောကဒုက္ခသ္သ ဥပ္ပတ္တိဟေတုနာ။ သောကောတိ သောစနကဝသေန သောကော; ဣဒံ တေဟိ ကာရဏေဟိ ဥပဇ္ဇနကသောကသ္သ သဘာဝပစ္စတ္တံ။ သောစနာတိ သောစနာကရော။ သောစိတတ္တန္တိ သောစိတဘာဝော။ အန္တောသောကောတိ အဗ္ဘန္တရေ သောကော။ ဒုတိယပဒံ ဥပသဂ္ဂဝသေန ဝဍ္ဎိတံ။ သော ဟိ အဗ္ဘန္တရေ သုက္ခာပေန္တော ဝိယ ပရိသုက္ခာပေန္တော ဝိယ ဥပ္ပဇ္ဇတီတိ ‘‘အန္တောသောကော အန္တောပရိသောကော’’တိ ဝုစ္စတိ။
Aññataraññatarenāti gahitesu vā yena kenaci aggahitesu vā mittāmaccabyasanādīsu yena kenaci. Samannāgatassāti samanubandhassa aparimuccamānassa. Aññataraññatarena dukkhadhammenāti yena kenaci sokadukkhassa uppattihetunā. Sokoti socanakavasena soko; idaṃ tehi kāraṇehi upajjanakasokassa sabhāvapaccattaṃ. Socanāti socanākaro. Socitattanti socitabhāvo. Antosokoti abbhantare soko. Dutiyapadaṃ upasaggavasena vaḍḍhitaṃ. So hi abbhantare sukkhāpento viya parisukkhāpento viya uppajjatīti ‘‘antosoko antoparisoko’’ti vuccati.
စေတသော ပရိဇ္ဈာယနာတိ စိတ္တသ္သ ဈာယနာကာရော။ သောကော ဟိ ဥပ္ပဇ္ဇမာနော အဂ္ဂိ ဝိယ စိတ္တံ ဈာပေတိ ပရိဒဟတိ, ‘‘စိတ္တံ မေ ဈာမံ, န မေ ကိဉ္စိ ပဋိဘာတီ’’တိ ဝဒာပေတိ။ ဒုက္ခိတော မနော ဒုမ္မနော, တသ္သ ဘာဝော ဒောမနသ္သံ။ အနုပဝိဋ္ဌဋ္ဌေန သောကောဝ သလ္လန္တိ သောကသလ္လံ။ အယံ ဝုစ္စတိ သောကောတိ အယံ သောကော နာမ ကထိယတိ။ သော ပနာယံ ကိဉ္စာပိ အတ္ထတော ဒောမနသ္သဝေဒနာဝ ဟောတိ, ဧဝံ သန္တေပိ အန္တောနိဇ္ဈာနလက္ခဏော, စေတသော ပရိနိဇ္ဈာယနရသော, အနုသောစနပစ္စုပဋ္ဌာနော။
Cetaso parijjhāyanāti cittassa jhāyanākāro. Soko hi uppajjamāno aggi viya cittaṃ jhāpeti paridahati, ‘‘cittaṃ me jhāmaṃ, na me kiñci paṭibhātī’’ti vadāpeti. Dukkhito mano dummano, tassa bhāvo domanassaṃ. Anupaviṭṭhaṭṭhena sokova sallanti sokasallaṃ. Ayaṃ vuccati sokoti ayaṃ soko nāma kathiyati. So panāyaṃ kiñcāpi atthato domanassavedanāva hoti, evaṃ santepi antonijjhānalakkhaṇo, cetaso parinijjhāyanaraso, anusocanapaccupaṭṭhāno.
‘သောကသ္သ ဒုက္ခဋ္ဌော ဝေဒိတဗ္ဗော’တိ ဧတ္ထ ပန အယံ သဘာဝဒုက္ခတ္တာ စေဝ ဒုက္ခသ္သ စ ဝတ္ထုဘာဝေန ဒုက္ခောတိ ဝုတ္တော။ ကတရဒုက္ခသ္သာတိ? ကာယိကဒုက္ခသ္သ စေဝ ဇဝနက္ခဏေ စ ဒောမနသ္သဒုက္ခသ္သ။ သောကဝေဂေန ဟိ ဟဒယေ မဟာဂဏ္ဍော ဥဋ္ဌဟိတ္ဝာ ပရိပစ္စိတ္ဝာ ဘိဇ္ဇတိ, မုခတော ဝာ ကာဠလောဟိတံ နိက္ခမတိ, ဗလဝံ ကာယဒုက္ခံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ ‘‘ဧတ္တကာ မေ ဉာတယော ခယံ ဂတာ, ဧတ္တကာ မေ ဘောဂာ’’တိ စိန္တေန္တသ္သ စ ဗလဝံ ဒောမနသ္သံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ ဣတိ ဣမေသံ ဒ္ဝိန္နံ ဒုက္ခာနံ ဝတ္ထုဘာဝေနပေသ ဒုက္ခောတိ ဝေဒိတဗ္ဗော။ အပိစ –
‘Sokassa dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana ayaṃ sabhāvadukkhattā ceva dukkhassa ca vatthubhāvena dukkhoti vutto. Kataradukkhassāti? Kāyikadukkhassa ceva javanakkhaṇe ca domanassadukkhassa. Sokavegena hi hadaye mahāgaṇḍo uṭṭhahitvā paripaccitvā bhijjati, mukhato vā kāḷalohitaṃ nikkhamati, balavaṃ kāyadukkhaṃ uppajjati. ‘‘Ettakā me ñātayo khayaṃ gatā, ettakā me bhogā’’ti cintentassa ca balavaṃ domanassaṃ uppajjati. Iti imesaṃ dvinnaṃ dukkhānaṃ vatthubhāvenapesa dukkhoti veditabbo. Apica –
သတ္တာနံ ဟဒယံ သောကော၊ သလ္လံ ဝိယ ဝိတုဇ္ဇတိ။
Sattānaṃ hadayaṃ soko, sallaṃ viya vitujjati;
အဂ္ဂိတတ္တောဝ နာရာစော၊ ဘုသဉ္စ ဍဟတေ ပုန။
Aggitattova nārāco, bhusañca ḍahate puna.
သမာဝဟတိ စ ဗ္ယာဓိ-ဇရာမရဏဘေဒနံ။
Samāvahati ca byādhi-jarāmaraṇabhedanaṃ;
ဒုက္ခမ္ပိ ဝိဝိဓံ ယသ္မာ၊ တသ္မာ ဒုက္ခောတိ ဝုစ္စတီတိ။
Dukkhampi vividhaṃ yasmā, tasmā dukkhoti vuccatīti.
ပရိဒေဝနိဒ္ဒေသော
Paridevaniddeso
၁၉၅. ပရိဒေဝနိဒ္ဒေသေ ‘မယ္ဟံ ဓီတာ, မယ္ဟံ ပုတ္တော’တိ ဧဝံ အာဒိသ္သ အာဒိသ္သ ဒေဝန္တိ ရောဒန္တိ ဧတေနာတိ အာဒေဝော။ တံ တံ ဝဏ္ဏံ ပရိကိတ္တေတ္ဝာ ပရိကိတ္တေတ္ဝာ ဒေဝန္တိ ဧတေနာတိ ပရိဒေဝော။ တတော ပရာနိ ဒ္ဝေ ဒ္ဝေ ပဒာနိ ပုရိမဒ္ဝယသ္သေဝ အာကာရဘာဝနိဒ္ဒေသဝသေန ဝုတ္တာနိ။ ဝာစာတိ ဝစနံ။ ပလာပောတိ တုစ္ဆံ နိရတ္ထကဝစနံ။ ဥပဍ္ဎဘဏိတအညဘဏိတာဒိဝသေန ဝိရူပော ပလာပော ဝိပ္ပလာပော။ လာလပ္ပောတိ ပုနပ္ပုနံ လပနံ။ လာလပ္ပနာကာရော လာလပ္ပနာ။ လာလပ္ပိတသ္သ ဘာဝော လာလပ္ပိတတ္တံ။ အယံ ဝုစ္စတိ ပရိဒေဝောတိ အယံ ပရိဒေဝော နာမ ကထိယတိ။ သော လာလပ္ပနလက္ခဏော, ဂုဏဒောသပရိကိတ္တနရသော, သမ္ဘမပစ္စုပဋ္ဌာနော။
195. Paridevaniddese ‘mayhaṃ dhītā, mayhaṃ putto’ti evaṃ ādissa ādissa devanti rodanti etenāti ādevo. Taṃ taṃ vaṇṇaṃ parikittetvā parikittetvā devanti etenāti paridevo. Tato parāni dve dve padāni purimadvayasseva ākārabhāvaniddesavasena vuttāni. Vācāti vacanaṃ. Palāpoti tucchaṃ niratthakavacanaṃ. Upaḍḍhabhaṇitaaññabhaṇitādivasena virūpo palāpo vippalāpo. Lālappoti punappunaṃ lapanaṃ. Lālappanākāro lālappanā. Lālappitassa bhāvo lālappitattaṃ. Ayaṃ vuccati paridevoti ayaṃ paridevo nāma kathiyati. So lālappanalakkhaṇo, guṇadosaparikittanaraso, sambhamapaccupaṭṭhāno.
‘ပရိဒေဝသ္သ ဒုက္ခဋ္ဌော ဝေဒိတဗ္ဗော’တိ ဧတ္ထ ပန အယမ္ပိ သယံ န ဒုက္ခော, ကာယဒုက္ခဒောမနသ္သဒုက္ခာနံ ပန ဝတ္ထုဘာဝေန ဒုက္ခောတိ ဝုတ္တော။ ပရိဒေဝန္တော ဟိ အတ္တနော ခန္ဓံ မုဋ္ဌီဟိ ပောထေတိ, ဥဘောဟိ ဟတ္ထေဟိ ဥရံ ပဟရတိ ပိံသတိ, သီသေန ဘိတ္တိယာ သဒ္ဓိံ ယုဇ္ဈတိ။ တေနသ္သ ဗလဝံ ကာယဒုက္ခံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ ‘ဧတ္တကာ မေ ဉာတယော ခယံ ဝယံ အဗ္ဘတ္ထံ ဂတာ’တိအာဒီနိ စိန္တေတိ။ တေနသ္သ ဗလဝံ ဒောမနသ္သံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ ဣတိ ဣမေသံ ဒ္ဝိန္နမ္ပိ ဒုက္ခာနံ ဝတ္ထုဘာဝေန ဒုက္ခောတိ ဝေဒိတဗ္ဗော။ အပိစ –
‘Paridevassa dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana ayampi sayaṃ na dukkho, kāyadukkhadomanassadukkhānaṃ pana vatthubhāvena dukkhoti vutto. Paridevanto hi attano khandhaṃ muṭṭhīhi potheti, ubhohi hatthehi uraṃ paharati piṃsati, sīsena bhittiyā saddhiṃ yujjhati. Tenassa balavaṃ kāyadukkhaṃ uppajjati. ‘Ettakā me ñātayo khayaṃ vayaṃ abbhatthaṃ gatā’tiādīni cinteti. Tenassa balavaṃ domanassaṃ uppajjati. Iti imesaṃ dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhoti veditabbo. Apica –
ယံ သောကသလ္လဝိဟတော ပရိဒေဝမာနော၊
Yaṃ sokasallavihato paridevamāno,
ကဏ္ဌောဋ္ဌတာလုတလသောသဇမပ္ပသယ္ဟံ။
Kaṇṭhoṭṭhatālutalasosajamappasayhaṃ;
ဘိယ္ယောဓိမတ္တမဓိဂစ္ဆတိယေဝ ဒုက္ခံ၊
Bhiyyodhimattamadhigacchatiyeva dukkhaṃ,
ဒုက္ခောတိ တေန ဘဂဝာ ပရိဒေဝမာဟာတိ။
Dukkhoti tena bhagavā paridevamāhāti.
ဒုက္ခဒောမနသ္သနိဒ္ဒေသော
Dukkhadomanassaniddeso
၁၉၆-၇. ဒုက္ခဒောမနသ္သနိဒ္ဒေသာ ဟေဋ္ဌာ ဓမ္မသင္ဂဟဋ္ဌကထာယံ ဝဏ္ဏိတတ္တာ ပာကဋာ ဧဝ။ လက္ခဏာဒီနိ ပန တေသံ တတ္ထ ဝုတ္တာနေဝ။
196-7. Dukkhadomanassaniddesā heṭṭhā dhammasaṅgahaṭṭhakathāyaṃ vaṇṇitattā pākaṭā eva. Lakkhaṇādīni pana tesaṃ tattha vuttāneva.
‘ဒုက္ခသ္သ ဒုက္ခဋ္ဌော ဝေဒိတဗ္ဗော, ဒောမနသ္သသ္သ ဒုက္ခဋ္ဌော ဝေဒိတဗ္ဗော’တိ ဧတ္ထ ပန ဥဘယမ္ပေတံ သယဉ္စ ဒုက္ခတ္တာ ကာယိကစေတသိကဒုက္ခာနဉ္စ ဝတ္ထုဘာဝေန ဒုက္ခန္တိ ဝုတ္တံ။ ဟတ္ထပာဒာနဉ္ဟိ ကဏ္ဏနာသိကာနဉ္စ ဆေဒနဒုက္ခေန ဒုက္ခိတသ္သ , အနာထသာလာယံ ဥစ္ဆိဋ္ဌကပာလံ ပုရတော ကတ္ဝာ နိပန္နသ္သ, ဝဏမုခေဟိ ပုဠုဝကေသု နိက္ခမန္တေသု ဗလဝံ ကာယဒုက္ခံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ; နာနာရင္ဂရတ္တဝတ္ထမနုညာလင္ကာရံ နက္ခတ္တံ ကီဠန္တံ မဟာဇနံ ဒိသ္ဝာ ဗလဝဒောမနသ္သံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ ဧဝံ တာဝ ဒုက္ခသ္သ ဒ္ဝိန္နမ္ပိ ဒုက္ခာနံ ဝတ္ထုဘာဝော ဝေဒိတဗ္ဗော။ အပိစ –
‘Dukkhassa dukkhaṭṭho veditabbo, domanassassa dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana ubhayampetaṃ sayañca dukkhattā kāyikacetasikadukkhānañca vatthubhāvena dukkhanti vuttaṃ. Hatthapādānañhi kaṇṇanāsikānañca chedanadukkhena dukkhitassa , anāthasālāyaṃ ucchiṭṭhakapālaṃ purato katvā nipannassa, vaṇamukhehi puḷuvakesu nikkhamantesu balavaṃ kāyadukkhaṃ uppajjati; nānāraṅgarattavatthamanuññālaṅkāraṃ nakkhattaṃ kīḷantaṃ mahājanaṃ disvā balavadomanassaṃ uppajjati. Evaṃ tāva dukkhassa dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvo veditabbo. Apica –
ပီဠေတိ ကာယိကမိဒံ၊ ဒုက္ခံ ဒုက္ခဉ္စ မာနသံ ဘိယ္ယော။
Pīḷeti kāyikamidaṃ, dukkhaṃ dukkhañca mānasaṃ bhiyyo;
ဇနယတိ ယသ္မာ တသ္မာ၊ ဒုက္ခန္တိ ဝိသေသတော ဝုတ္တန္တိ။
Janayati yasmā tasmā, dukkhanti visesato vuttanti.
စေတောဒုက္ခသမပ္ပိတာ ပန ကေသေ ပကိရိယ ဥရာနိ ပတိပိသေန္တိ, အာဝဋ္ဋန္တိ, ဝိဝဋ္ဋန္တိ, ဆိန္နပပာတံ ပပတန္တိ, သတ္ထံ အာဟရန္တိ, ဝိသံ ခာဒန္တိ, ရဇ္ဇုယာ ဥဗ္ဗန္ဓန္တိ, အဂ္ဂိံ ပဝိသန္တိ ။ တံ တံ ဝိပရီတံ ဝတ္ထုံ တထာ တထာ ဝိပ္ပဋိသာရိနော ပရိဍယ္ဟမာနစိတ္တာ စိန္တေန္တိ။ ဧဝံ ဒောမနသ္သသ္သ ဥဘိန္နမ္ပိ ဒုက္ခာနံ ဝတ္ထုဘာဝော ဝေဒိတဗ္ဗော။ အပိစ –
Cetodukkhasamappitā pana kese pakiriya urāni patipisenti, āvaṭṭanti, vivaṭṭanti, chinnapapātaṃ papatanti, satthaṃ āharanti, visaṃ khādanti, rajjuyā ubbandhanti, aggiṃ pavisanti . Taṃ taṃ viparītaṃ vatthuṃ tathā tathā vippaṭisārino pariḍayhamānacittā cintenti. Evaṃ domanassassa ubhinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvo veditabbo. Apica –
ပီဠေတိ ယတော စိတ္တံ၊ ကာယသ္သ စ ပီဠနံ သမာဝဟတိ။
Pīḷeti yato cittaṃ, kāyassa ca pīḷanaṃ samāvahati;
ဒုက္ခန္တိ ဒောမနသ္သမ္ပိ၊ ဒောမနသ္သံ တတော အဟူတိ။
Dukkhanti domanassampi, domanassaṃ tato ahūti.
ဥပာယာသနိဒ္ဒေသော
Upāyāsaniddeso
၁၉၈. ဥပာယာသနိဒ္ဒေသေ အာယာသနဋ္ဌေန အာယာသော; သံသီဒနဝိသီဒနာကာရပ္ပဝတ္တသ္သ စိတ္တကိလမထသ္သေတံ နာမံ။ ဗလဝံ အာယာသော ဥပာယာသော။ အာယာသိတဘာဝော အာယာသိတတ္တံ။ ဥပာယာသိတဘာဝော ဥပာယာသိတတ္တံ။ အယံ ဝုစ္စတိ ဥပာယာသောတိ အယံ ဥပာယာသော နာမ ကထိယတိ။ သော ပနေသ ဗ္ယာသတ္တိလက္ခဏော, နိတ္ထုနနရသော, ဝိသာဒပစ္စုပဋ္ဌာနော။
198. Upāyāsaniddese āyāsanaṭṭhena āyāso; saṃsīdanavisīdanākārappavattassa cittakilamathassetaṃ nāmaṃ. Balavaṃ āyāso upāyāso. Āyāsitabhāvo āyāsitattaṃ. Upāyāsitabhāvo upāyāsitattaṃ. Ayaṃ vuccati upāyāsoti ayaṃ upāyāso nāma kathiyati. So panesa byāsattilakkhaṇo, nitthunanaraso, visādapaccupaṭṭhāno.
‘ဥပာယာသသ္သ ဒုက္ခဋ္ဌော ဝေဒိတဗ္ဗော’တိ ဧတ္ထ ပန အယမ္ပိ သယံ န ဒုက္ခော, ဥဘိန္နမ္ပိ ဒုက္ခာနံ ဝတ္ထုဘာဝေန ဒုက္ခောတိ ဝုတ္တော။ ကုပိတေန ဟိ ရညာ ဣသ္သရိယံ အစ္ဆိန္ဒိတ္ဝာ ဟတပုတ္တဘာတိကာနံ အာဏတ္တဝဓာနံ ဘယေန အဋဝိံ ပဝိသိတ္ဝာ နိလီနာနံ မဟာဝိသာဒပ္ပတ္တာနံ ဒုက္ခဋ္ဌာနေန ဒုက္ခသေယ္ယာယ ဒုက္ခနိသဇ္ဇာယ ဗလဝံ ကာယဒုက္ခံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ ‘ဧတ္တကာ နော ဉာတကာ, ဧတ္တကာ ဘောဂာ နဋ္ဌာ’တိ စိန္တေန္တာနံ ဗလဝဒောမနသ္သံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ ဣတိ ဣမေသံ ဒ္ဝိန္နမ္ပိ ဒုက္ခာနံ ဝတ္ထုဘာဝေန ဒုက္ခောတိ ဝေဒိတဗ္ဗောတိ။ အပိစ –
‘Upāyāsassa dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana ayampi sayaṃ na dukkho, ubhinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhoti vutto. Kupitena hi raññā issariyaṃ acchinditvā hataputtabhātikānaṃ āṇattavadhānaṃ bhayena aṭaviṃ pavisitvā nilīnānaṃ mahāvisādappattānaṃ dukkhaṭṭhānena dukkhaseyyāya dukkhanisajjāya balavaṃ kāyadukkhaṃ uppajjati. ‘Ettakā no ñātakā, ettakā bhogā naṭṭhā’ti cintentānaṃ balavadomanassaṃ uppajjati. Iti imesaṃ dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhoti veditabboti. Apica –
စိတ္တသ္သ ပရိဒဟနာ၊ ကာယသ္သ ဝိသာဒနာ စ အဓိမတ္တံ။
Cittassa paridahanā, kāyassa visādanā ca adhimattaṃ;
ယံ ဒုက္ခမုပာယာသော၊ ဇနေတိ ဒုက္ခော တတော ဝုတ္တော။
Yaṃ dukkhamupāyāso, janeti dukkho tato vutto.
ဧတ္ထ စ မန္ဒဂ္ဂိနာ အန္တောဘာဇနေယေဝ တေလာဒီနံ ပာကော ဝိယ သောကော။ တိက္ခဂ္ဂိနာ ပစ္စမာနသ္သ ဘာဇနတော ဗဟိနိက္ခမနံ ဝိယ ပရိဒေဝော။ ဗဟိနိက္ခန္တာဝသေသသ္သ နိက္ခမိတုမ္ပိ အပ္ပဟောန္တသ္သ အန္တောဘာဇနေယေဝ ယာဝ ပရိက္ခယာ ပာကော ဝိယ ဥပာယာသော ဒဋ္ဌဗ္ဗော။
Ettha ca mandagginā antobhājaneyeva telādīnaṃ pāko viya soko. Tikkhagginā paccamānassa bhājanato bahinikkhamanaṃ viya paridevo. Bahinikkhantāvasesassa nikkhamitumpi appahontassa antobhājaneyeva yāva parikkhayā pāko viya upāyāso daṭṭhabbo.
အပ္ပိယသမ္ပယောဂနိဒ္ဒေသော
Appiyasampayoganiddeso
၁၉၉. အပ္ပိယသမ္ပယောဂနိဒ္ဒေသေ ယသ္သာတိ ယေ အသ္သ။ အနိဋ္ဌာတိ အပရိယေသိတာ။ ပရိယေသိတာ ဝာ ဟောန္တု အပရိယေသိတာ ဝာ, နာမမေဝေတံ အမနာပာရမ္မဏာနံ။ မနသ္မိံ န ကမန္တိ, န ပဝိသန္တီတိ အကန္တာ။ မနသ္မိံ န အပ္ပိယန္တိ, န ဝာ မနံ ဝဍ္ဎေန္တီတိ အမနာပာ။ ရူပာတိအာဒိ တေသံ သဘာဝနိဒသ္သနံ။ အနတ္ထံ ကာမေန္တိ ဣစ္ဆန္တီတိ အနတ္ထကာမာ။ အဟိတံ ကာမေန္တိ ဣစ္ဆန္တီတိ အဟိတကာမာ။ အဖာသုကံ ဒုက္ခဝိဟာရံ ကာမေန္တိ ဣစ္ဆန္တီတိ အဖာသုကကာမာ။ စတူဟိ ယောဂေဟိ ခေမံ နိဗ္ဘယံ ဝိဝဋ္ဋံ န ဣစ္ဆန္တိ, သဘယံ ဝဋ္ဋမေဝ နေသံ ကာမေန္တိ ဣစ္ဆန္တီတိ အာယောဂက္ခေမကာမာ။
199. Appiyasampayoganiddese yassāti ye assa. Aniṭṭhāti apariyesitā. Pariyesitā vā hontu apariyesitā vā, nāmamevetaṃ amanāpārammaṇānaṃ. Manasmiṃ na kamanti, na pavisantīti akantā. Manasmiṃ na appiyanti, na vā manaṃ vaḍḍhentīti amanāpā. Rūpātiādi tesaṃ sabhāvanidassanaṃ. Anatthaṃ kāmenti icchantīti anatthakāmā. Ahitaṃ kāmenti icchantīti ahitakāmā. Aphāsukaṃ dukkhavihāraṃ kāmenti icchantīti aphāsukakāmā. Catūhi yogehi khemaṃ nibbhayaṃ vivaṭṭaṃ na icchanti, sabhayaṃ vaṭṭameva nesaṃ kāmenti icchantīti āyogakkhemakāmā.
အပိစ သဒ္ဓာဒီနံ ဝုဒ္ဓိသင္ခာတသ္သ အတ္ထသ္သ အကာမနတော တေသံယေဝ ဟာနိသင္ခာတသ္သ အနတ္ထသ္သ စ ကာမနတော အနတ္ထကာမာ။ သဒ္ဓာဒီနံယေဝ ဥပာယဘူတသ္သ ဟိတသ္သ အကာမနတော သဒ္ဓာဟာနိအာဒီနံ ဥပာယဘူတသ္သ အဟိတသ္သ စ ကာမနတော အဟိတကာမာ။ ဖာသုကဝိဟာရသ္သ အကာမနတော အဖာသုကဝိဟာရသ္သ စ ကာမနတော အဖာသုကကာမာ။ ယသ္သ ကသ္သစိ နိဗ္ဘယသ္သ အကာမနတော ဘယသ္သ စ ကာမနတော အယောဂက္ခေမကာမာတိ ဧဝမ္ပေတ္ထ အတ္ထော ဒဋ္ဌဗ္ဗော။
Apica saddhādīnaṃ vuddhisaṅkhātassa atthassa akāmanato tesaṃyeva hānisaṅkhātassa anatthassa ca kāmanato anatthakāmā. Saddhādīnaṃyeva upāyabhūtassa hitassa akāmanato saddhāhāniādīnaṃ upāyabhūtassa ahitassa ca kāmanato ahitakāmā. Phāsukavihārassa akāmanato aphāsukavihārassa ca kāmanato aphāsukakāmā. Yassa kassaci nibbhayassa akāmanato bhayassa ca kāmanato ayogakkhemakāmāti evampettha attho daṭṭhabbo.
သင္ဂတီတိ ဂန္တ္ဝာ သံယောဂော။ သမာဂမောတိ အာဂတေဟိ သံယောဂော။ သမောဓာနန္တိ ဌာနနိသဇ္ဇာဒီသု သဟဘာဝော။ မိသ္သီဘာဝောတိ သဗ္ဗကိစ္စာနံ သဟကရဏံ။ အယံ သတ္တဝသေန ယောဇနာ။ သင္ခာရဝသေန ပန ယံ လဗ္ဘတိ တံ ဂဟေတဗ္ဗံ။ အယံ ဝုစ္စတီတိ အယံ အပ္ပိယသမ္ပယောဂော နာမ ကထိယတိ။ သော အနိဋ္ဌသမောဓာနလက္ခဏော, စိတ္တဝိဃာတကရဏရသော, အနတ္ထဘာဝပစ္စုပဋ္ဌာနော။
Saṅgatīti gantvā saṃyogo. Samāgamoti āgatehi saṃyogo. Samodhānanti ṭhānanisajjādīsu sahabhāvo. Missībhāvoti sabbakiccānaṃ sahakaraṇaṃ. Ayaṃ sattavasena yojanā. Saṅkhāravasena pana yaṃ labbhati taṃ gahetabbaṃ. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ appiyasampayogo nāma kathiyati. So aniṭṭhasamodhānalakkhaṇo, cittavighātakaraṇaraso, anatthabhāvapaccupaṭṭhāno.
သော အတ္ထတော ဧကော ဓမ္မော နာမ နတ္ထိ။ ကေဝလံ အပ္ပိယသမ္ပယုတ္တာနံ ဒုဝိဓသ္သာပိ ဒုက္ခသ္သ ဝတ္ထုဘာဝတော ဒုက္ခောတိ ဝုတ္တော။ အနိဋ္ဌာနိ ဟိ ဝတ္ထူနိ သမောဓာနဂတာနိ ဝိဇ္ဈနဆေဒနဖာလနာဒီဟိ ကာယိကမ္ပိ ဒုက္ခံ ဥပ္ပာဒေန္တိ, ဥဗ္ဗေဂဇနနတော မာနသမ္ပိ။ တေနေတံ ဝုစ္စတိ –
So atthato eko dhammo nāma natthi. Kevalaṃ appiyasampayuttānaṃ duvidhassāpi dukkhassa vatthubhāvato dukkhoti vutto. Aniṭṭhāni hi vatthūni samodhānagatāni vijjhanachedanaphālanādīhi kāyikampi dukkhaṃ uppādenti, ubbegajananato mānasampi. Tenetaṃ vuccati –
ဒိသ္ဝာဝ အပ္ပိယေ ဒုက္ခံ၊ ပဌမံ ဟောတိ စေတသိ။
Disvāva appiye dukkhaṃ, paṭhamaṃ hoti cetasi;
တဒုပက္ကမသမ္ဘူတ-မထ ကာယေ ယတော ဣဓ။
Tadupakkamasambhūta-matha kāye yato idha.
တတော ဒုက္ခဒ္ဝယသ္သာပိ၊ ဝတ္ထုတော သော မဟေသိနာ။
Tato dukkhadvayassāpi, vatthuto so mahesinā;
ဒုက္ခော ဝုတ္တောတိ ဝိညေယ္ယော၊ အပ္ပိယေဟိ သမာဂမောတိ။
Dukkho vuttoti viññeyyo, appiyehi samāgamoti.
ပိယဝိပ္ပယောဂနိဒ္ဒေသော
Piyavippayoganiddeso
၂၀၀. ပိယဝိပ္ပယောဂနိဒ္ဒေသော ဝုတ္တပဋိပက္ခနယေန ဝေဒိတဗ္ဗော။ မာတာ ဝာတိအာဒိ ပနေတ္ထ အတ္ထကာမေ သရူပေန ဒသ္သေတုံ ဝုတ္တံ။ တတ္ထ မမာယတီတိ မာတာ။ ပိယာယတီတိ ပိတာ။ ဘဇတီတိ ဘာတာ။ တထာ ဘဂိနီ။ မေတ္တာယန္တီတိ မိတ္တာ, မိနန္တီတိ ဝာ မိတ္တာ; သဗ္ဗဂုယ္ဟေသု အန္တော ပက္ခိပန္တီတိ အတ္ထော။ ကိစ္စကရဏီယေသု သဟဘာဝဋ္ဌေန အမာ ဟောန္တီတိ အမစ္စာ။ အယံ အမ္ဟာကံ အဇ္ဈတ္တိကောတိ ဧဝံ ဇာနန္တိ ဉာယန္တီတိ ဝာ ဉာတီ။ လောဟိတေန သမ္ဗန္ဓာတိ သာလောဟိတာ။ ဧဝမေတာနိ ပဒာနိ အတ္ထတော ဝေဒိတဗ္ဗာနိ။ အယံ ဝုစ္စတီတိ အယံ ပိယေဟိ ဝိပ္ပယောဂော နာမ ကထိယတိ။ သော ဣဋ္ဌဝတ္ထုဝိယောဂလက္ခဏော, သောကုပ္ပာဒနရသော, ဗ္ယသနပစ္စုပဋ္ဌာနော။
200. Piyavippayoganiddeso vuttapaṭipakkhanayena veditabbo. Mātā vātiādi panettha atthakāme sarūpena dassetuṃ vuttaṃ. Tattha mamāyatīti mātā. Piyāyatīti pitā. Bhajatīti bhātā. Tathā bhaginī. Mettāyantīti mittā, minantīti vā mittā; sabbaguyhesu anto pakkhipantīti attho. Kiccakaraṇīyesu sahabhāvaṭṭhena amā hontīti amaccā. Ayaṃ amhākaṃ ajjhattikoti evaṃ jānanti ñāyantīti vā ñātī. Lohitena sambandhāti sālohitā. Evametāni padāni atthato veditabbāni. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ piyehi vippayogo nāma kathiyati. So iṭṭhavatthuviyogalakkhaṇo, sokuppādanaraso, byasanapaccupaṭṭhāno.
သော အတ္ထတော ဧကော ဓမ္မော နာမ နတ္ထိ။ ကေဝလံ ပိယဝိပ္ပယုတ္တာနံ ဒုဝိဓသ္သာပိ ဒုက္ခသ္သ ဝတ္ထုဘာဝတော ဒုက္ခောတိ ဝုတ္တော။ ဣဋ္ဌာနိ ဟိ ဝတ္ထူနိ ဝိယုဇ္ဇမာနာနိ သရီရသ္သ သောသနမိလာပနာဒိဘာဝေန ကာယိကမ္ပိ ဒုက္ခံ ဥပ္ပာဒေန္တိ, ‘ယမ္ပိ နော အဟောသိ, တမ္ပိ နော နတ္ထီ’တိ အနုသောစာပနတော မာနသမ္ပိ။ တေနေတံ ဝုစ္စတိ –
So atthato eko dhammo nāma natthi. Kevalaṃ piyavippayuttānaṃ duvidhassāpi dukkhassa vatthubhāvato dukkhoti vutto. Iṭṭhāni hi vatthūni viyujjamānāni sarīrassa sosanamilāpanādibhāvena kāyikampi dukkhaṃ uppādenti, ‘yampi no ahosi, tampi no natthī’ti anusocāpanato mānasampi. Tenetaṃ vuccati –
ဉာတိဓနာဒိဝိယောဂာ၊ သောကသရသမပ္ပိတာ ဝိတုဇ္ဇန္တိ။
Ñātidhanādiviyogā, sokasarasamappitā vitujjanti;
ဗာလာ ယတော တတော ယံ၊ ဒုက္ခောတိ မတော ပိယဝိယောဂောတိ။
Bālā yato tato yaṃ, dukkhoti mato piyaviyogoti.
ဣစ္ဆာနိဒ္ဒေသော
Icchāniddeso
၂၀၁. ဣစ္ဆာနိဒ္ဒေသေ ဇာတိဓမ္မာနန္တိ ဇာတိသဘာဝာနံ ဇာတိပကတိကာနံ။ ဣစ္ဆာ ဥပ္ပဇ္ဇတီတိ တဏ္ဟာ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ အဟော ဝတာတိ ပတ္ထနာ။ န ခော ပနေတံ ဣစ္ဆာယ ပတ္တဗ္ဗန္တိ ယံ ဧတံ ‘‘အဟော ဝတ မယံ န ဇာတိဓမ္မာ အသ္သာမ, န စ ဝတ နော ဇာတိ အာဂစ္ဆေယ္ယာ’’တိ ဧဝံ ပဟီနသမုဒယေသု သာဓူသု ဝိဇ္ဇမာနံ အဇာတိဓမ္မတ္တံ, ပရိနိဗ္ဗုတေသု စ ဝိဇ္ဇမာနံ ဇာတိယာ အနာဂမနံ ဣစ္ဆိတံ, တံ ဣစ္ဆန္တသ္သာပိ မဂ္ဂဘာဝနာယ ဝိနာ အပတ္တဗ္ဗတော အနိစ္ဆန္တသ္သ စ ဘာဝနာယ ပတ္တဗ္ဗတော န ဣစ္ဆာယ ပတ္တဗ္ဗံ နာမ ဟောတိ။ ဣဒမ္ပီတိ ဧတမ္ပိ; ဥပရိ သေသာနိ ဥပာဒာယ ပိကာရော။ ယမ္ပိစ္ဆန္တိ ယေနပိ ဓမ္မေန အလဗ္ဘနေယ္ယံ ဝတ္ထုံ ဣစ္ဆန္တော န လဘတိ, တံ အလဗ္ဘနေယ္ယဝတ္ထုဣစ္ဆနံ ဒုက္ခန္တိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ ဇရာဓမ္မာနန္တိအာဒီသုပိ ဧသေဝ နယော။ ဧဝမေတ္ထ အလဗ္ဘနေယ္ယဝတ္ထူသု ဣစ္ဆာဝ ‘‘ယမ္ပိစ္ဆံ န လဘတိ တမ္ပိ ဒုက္ခ’’န္တိ ဝုတ္တာ။ သာ အလဗ္ဘနေယ္ယဝတ္ထုဣစ္ဆနလက္ခဏာ, တပ္ပရိယေသနရသာ, တေသံ အပ္ပတ္တိပစ္စုပဋ္ဌာနာ။
201. Icchāniddese jātidhammānanti jātisabhāvānaṃ jātipakatikānaṃ. Icchā uppajjatīti taṇhā uppajjati. Aho vatāti patthanā. Nakho panetaṃ icchāya pattabbanti yaṃ etaṃ ‘‘aho vata mayaṃ na jātidhammā assāma, na ca vata no jāti āgaccheyyā’’ti evaṃ pahīnasamudayesu sādhūsu vijjamānaṃ ajātidhammattaṃ, parinibbutesu ca vijjamānaṃ jātiyā anāgamanaṃ icchitaṃ, taṃ icchantassāpi maggabhāvanāya vinā apattabbato anicchantassa ca bhāvanāya pattabbato na icchāya pattabbaṃ nāma hoti. Idampīti etampi; upari sesāni upādāya pikāro. Yampicchanti yenapi dhammena alabbhaneyyaṃ vatthuṃ icchanto na labhati, taṃ alabbhaneyyavatthuicchanaṃ dukkhanti veditabbaṃ. Jarādhammānantiādīsupi eseva nayo. Evamettha alabbhaneyyavatthūsu icchāva ‘‘yampicchaṃ na labhati tampi dukkha’’nti vuttā. Sā alabbhaneyyavatthuicchanalakkhaṇā, tappariyesanarasā, tesaṃ appattipaccupaṭṭhānā.
ဒ္ဝိန္နံ ပန ဒုက္ခာနံ ဝတ္ထုဘာဝတော ဒုက္ခာတိ ဝုတ္တာ။ ဧကစ္စော ဟိ ရာဇာ ဘဝိသ္သတီတိ သမ္ဘာဝိတော ဟောတိ။ သော ဆိန္နဘိန္နဂဏေန ပရိဝာရိတော ပဗ္ဗတဝိသမံ ဝာ ဝနဂဟနံ ဝာ ပဝိသတိ။ အထ ရာဇာ တံ ပဝတ္တိံ ဉတ္ဝာ ဗလကာယံ ပေသေတိ။ သော ရာဇပုရိသေဟိ နိဟတပရိဝာရော သယမ္ပိ လဒ္ဓပ္ပဟာရော ပလာယမာနော ရုက္ခန္တရံ ဝာ ပာသာဏန္တရံ ဝာ ပဝိသတိ။ တသ္မိံ သမယေ မဟာမေဃော ဥဋ္ဌဟတိ, တိဗ္ဗန္ဓကာရာ ကာဠဝဒ္ဒလိကာ ဟောတိ။ အထ နံ သမန္တတော ကာဠကိပိလ္လိကာဒယော ပာဏာ ပရိဝာရေတ္ဝာ ဂဏ္ဟန္တိ။ တေနသ္သ ဗလဝကာယဒုက္ခံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ ‘မံ ဧကံ နိသ္သာယ ဧတ္တကာ ဉာတီ စ ဘောဂာ စ ဝိနဋ္ဌာ’တိ စိန္တေန္တသ္သ ဗလဝဒောမနသ္သံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ ဣတိ အယံ ဣစ္ဆာ ဣမေသံ ဒ္ဝိန္နမ္ပိ ဒုက္ခာနံ ဝတ္ထုဘာဝေန ဒုက္ခာတိ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ အပိစ –
Dvinnaṃ pana dukkhānaṃ vatthubhāvato dukkhāti vuttā. Ekacco hi rājā bhavissatīti sambhāvito hoti. So chinnabhinnagaṇena parivārito pabbatavisamaṃ vā vanagahanaṃ vā pavisati. Atha rājā taṃ pavattiṃ ñatvā balakāyaṃ peseti. So rājapurisehi nihataparivāro sayampi laddhappahāro palāyamāno rukkhantaraṃ vā pāsāṇantaraṃ vā pavisati. Tasmiṃ samaye mahāmegho uṭṭhahati, tibbandhakārā kāḷavaddalikā hoti. Atha naṃ samantato kāḷakipillikādayo pāṇā parivāretvā gaṇhanti. Tenassa balavakāyadukkhaṃ uppajjati. ‘Maṃ ekaṃ nissāya ettakā ñātī ca bhogā ca vinaṭṭhā’ti cintentassa balavadomanassaṃ uppajjati. Iti ayaṃ icchā imesaṃ dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhāti veditabbā. Apica –
တံ တံ ပတ္ထယမာနာနံ၊ တသ္သ တသ္သ အလာဘတော။
Taṃ taṃ patthayamānānaṃ, tassa tassa alābhato;
ယံ ဝိဃာတမယံ ဒုက္ခံ၊ သတ္တာနံ ဣဓ ဇာယတိ။
Yaṃ vighātamayaṃ dukkhaṃ, sattānaṃ idha jāyati.
အလဗ္ဘနေယ္ယဝတ္ထူနံ၊ ပတ္ထနာ တသ္သ ကာရဏံ။
Alabbhaneyyavatthūnaṃ, patthanā tassa kāraṇaṃ;
ယသ္မာ တသ္မာ ဇိနော ဒုက္ခံ၊ ဣစ္ဆိတာလာဘမဗ္ရဝီတိ။
Yasmā tasmā jino dukkhaṃ, icchitālābhamabravīti.
ဥပာဒာနက္ခန္ဓနိဒ္ဒေသော
Upādānakkhandhaniddeso
၂၀၂. ဥပာဒာနက္ခန္ဓနိဒ္ဒေသေ သံခိတ္တေနာတိ ဒေသနံ သန္ဓာယ ဝုတ္တံ။ ဒုက္ခဉ္ဟိ ဧတ္တကာနိ ဒုက္ခသတာနီတိ ဝာ ဧတ္တကာနိ ဒုက္ခသဟသ္သာနီတိ ဝာ ဧတ္တကာနိ ဒုက္ခသတသဟသ္သာနီတိ ဝာ သံခိပိတုံ န သက္ကာ, ဒေသနာ ပန သက္ကာ, တသ္မာ ‘‘ဒုက္ခံ နာမ အညံ ကိဉ္စိ နတ္ထိ, သံခိတ္တေန ပဉ္စုပာဒာနက္ခန္ဓာ ဒုက္ခာ’’တိ ဒေသနံ သင္ခိပေန္တော ဧဝမာဟ။ သေယ္ယထိဒန္တိ နိပာတော; တသ္သ တေ ကတမေတိ စေတိ အတ္ထော။ ရူပူပာဒာနက္ခန္ဓောတိအာဒီနံ အတ္ထော ခန္ဓဝိဘင္ဂေ ဝဏ္ဏိတောယေဝ။
202. Upādānakkhandhaniddese saṃkhittenāti desanaṃ sandhāya vuttaṃ. Dukkhañhi ettakāni dukkhasatānīti vā ettakāni dukkhasahassānīti vā ettakāni dukkhasatasahassānīti vā saṃkhipituṃ na sakkā, desanā pana sakkā, tasmā ‘‘dukkhaṃ nāma aññaṃ kiñci natthi, saṃkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhā’’ti desanaṃ saṅkhipento evamāha. Seyyathidanti nipāto; tassa te katameti ceti attho. Rūpūpādānakkhandhotiādīnaṃ attho khandhavibhaṅge vaṇṇitoyeva.
‘ခန္ဓာနံ ဒုက္ခဋ္ဌော ဝေဒိတဗ္ဗော’တိ ဧတ္ထ ပန –
‘Khandhānaṃdukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana –
ဇာတိပ္ပဘုတိကံ ဒုက္ခံ၊ ယံ ဝုတ္တံ ဣဓ တာဒိနာ။
Jātippabhutikaṃ dukkhaṃ, yaṃ vuttaṃ idha tādinā;
အဝုတ္တံ ယဉ္စ တံ သဗ္ဗံ၊ ဝိနာ ဧတေ န ဝိဇ္ဇတိ။
Avuttaṃ yañca taṃ sabbaṃ, vinā ete na vijjati.
ယသ္မာ တသ္မာ ဥပာဒာန-က္ခန္ဓာ သင္ခေပတော ဣမေ။
Yasmā tasmā upādāna-kkhandhā saṅkhepato ime;
ဒုက္ခာတိ ဝုတ္တာ ဒုက္ခန္တ-ဒေသကေန မဟေသိနာ။
Dukkhāti vuttā dukkhanta-desakena mahesinā.
တထာ ဟိ ဣန္ဓနမိဝ ပာဝကော, လက္ခမိဝ ပဟရဏာနိ, ဂောရူပမိဝ ဍံသမကသာဒယော, ခေတ္တမိဝ လာဝကာ, ဂာမံ ဝိယ ဂာမဃာတကာ, ဥပာဒာနက္ခန္ဓပဉ္စကမေဝ ဇာတိအာဒယော နာနပ္ပကာရေဟိ ဗာဓယမာနာ, တိဏလတာဒီနိ ဝိယ ဘူမိယံ, ပုပ္ဖဖလပလ္လဝာဒီနိ ဝိယ ရုက္ခေသု, ဥပာဒာနက္ခန္ဓေသုယေဝ နိဗ္ဗတ္တန္တိ။ ဥပာဒာနက္ခန္ဓာနဉ္စ အာဒိဒုက္ခံ ဇာတိ, မဇ္ဈေဒုက္ခံ ဇရာ, ပရိယောသာနဒုက္ခံ မရဏံ။ မာရဏန္တိကဒုက္ခာဘိဃာတေန ပရိဍယ္ဟမာနဒုက္ခံ သောကော, တဒသဟနတော လာလပ္ပနဒုက္ခံ ပရိဒေဝော။ တတော ဓာတုက္ခောဘသင္ခာတအနိဋ္ဌဖောဋ္ဌဗ္ဗသမာယောဂတော ကာယသ္သ အာဗာဓနဒုက္ခံ ဒုက္ခံ။ တေန ဗာဓိယမာနာနံ ပုထုဇ္ဇနာနံ တတ္ထ ပဋိဃုပ္ပတ္တိတော စေတောဗာဓနဒုက္ခံ ဒောမနသ္သံ။ သောကာဒိဝုဍ္ဎိယာ ဇနိတဝိသာဒာနံ အနုတ္ထုနနဒုက္ခံ ဥပာယာသော။ မနောရထဝိဃာတပ္ပတ္တာနံ ဣစ္ဆာဝိဃာတဒုက္ခံ ဣစ္ဆိတာလာဘောတိ ဧဝံ နာနပ္ပကာရတော ဥပပရိက္ခိယမာနာ ဥပာဒာနက္ခန္ဓာဝ ဒုက္ခာတိ ယဒေတံ ဧကမေကံ ဒသ္သေတ္ဝာ ဝုစ္စမာနံ အနေကေဟိ ကပ္ပေဟိ န သက္ကာ အသေသတော ဝတ္တုံ, တံ သဗ္ဗမ္ပိ ဒုက္ခံ ဧကဇလဗိန္ဒုမ္ဟိ သကလသမုဒ္ဒဇလရသံ ဝိယ ယေသု ကေသုစိ ပဉ္စသု ဥပာဒာနက္ခန္ဓေသု သင္ခိပိတ္ဝာ ဒသ္သေတုံ ‘‘သံခိတ္တေန ပဉ္စုပာဒာနက္ခန္ဓာ ဒုက္ခာ’’တိ ဘဂဝာ အဝောစာတိ။
Tathā hi indhanamiva pāvako, lakkhamiva paharaṇāni, gorūpamiva ḍaṃsamakasādayo, khettamiva lāvakā, gāmaṃ viya gāmaghātakā, upādānakkhandhapañcakameva jātiādayo nānappakārehi bādhayamānā, tiṇalatādīni viya bhūmiyaṃ, pupphaphalapallavādīni viya rukkhesu, upādānakkhandhesuyeva nibbattanti. Upādānakkhandhānañca ādidukkhaṃ jāti, majjhedukkhaṃ jarā, pariyosānadukkhaṃ maraṇaṃ. Māraṇantikadukkhābhighātena pariḍayhamānadukkhaṃ soko, tadasahanato lālappanadukkhaṃ paridevo. Tato dhātukkhobhasaṅkhātaaniṭṭhaphoṭṭhabbasamāyogato kāyassa ābādhanadukkhaṃ dukkhaṃ. Tena bādhiyamānānaṃ puthujjanānaṃ tattha paṭighuppattito cetobādhanadukkhaṃ domanassaṃ. Sokādivuḍḍhiyā janitavisādānaṃ anutthunanadukkhaṃ upāyāso. Manorathavighātappattānaṃ icchāvighātadukkhaṃ icchitālābhoti evaṃ nānappakārato upaparikkhiyamānā upādānakkhandhāva dukkhāti yadetaṃ ekamekaṃ dassetvā vuccamānaṃ anekehi kappehi na sakkā asesato vattuṃ, taṃ sabbampi dukkhaṃ ekajalabindumhi sakalasamuddajalarasaṃ viya yesu kesuci pañcasu upādānakkhandhesu saṅkhipitvā dassetuṃ ‘‘saṃkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhā’’ti bhagavā avocāti.
ဒုက္ခသစ္စနိဒ္ဒေသဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
Dukkhasaccaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
၂. သမုဒယသစ္စနိဒ္ဒေသဝဏ္ဏနာ
2. Samudayasaccaniddesavaṇṇanā
၂၀၃. သမုဒယသစ္စနိဒ္ဒေသေ ယာယံ တဏ္ဟာတိ ယာ အယံ တဏ္ဟာ။ ပောနောဗ္ဘဝိကာတိ ပုနဗ္ဘဝကရဏံ ပုနောဗ္ဘဝော, ပုနောဗ္ဘဝော သီလမသ္သာတိ ပောနောဗ္ဘဝိကာ။ အပိစ ပုနဗ္ဘဝံ ဒေတိ, ပုနဗ္ဘဝာယ သံဝတ္တတိ, ပုနပ္ပုနံ ဘဝေ နိဗ္ဗတ္တေတီတိ ပောနောဗ္ဘဝိကာ။ သာ ပနေသာ ပုနဗ္ဘဝသ္သ ဒာယိကာပိ အတ္ထိ အဒာယိကာပိ, ပုနဗ္ဘဝာယ သံဝတ္တနိကာပိ အတ္ထိ အသံဝတ္တနိကာပိ, ဒိန္နာယ ပဋိသန္ဓိယာ ဥပဓိဝေပက္ကမတ္တာပိ။ သာ ပုနဗ္ဘဝံ ဒဒမာနာပိ အဒဒမာနာပိ, ပုနဗ္ဘဝာယ သံဝတ္တမာနာပိ အသံဝတ္တမာနာပိ, ဒိန္နာယ ပဋိသန္ဓိယာ ဥပဓိဝေပက္ကမတ္တာပိ ပောနောဗ္ဘဝိကာ ဧဝာတိ နာမံ လဘတိ။ အဘိနန္ဒနသင္ခာတေန နန္ဒိရာဂေန သဟဂတာတိ နန္ဒိရာဂသဟဂတာ, နန္ဒိရာဂေန သဒ္ဓိံ အတ္ထတော ဧကတ္တမေဝ ဂတာတိ ဝုတ္တံ ဟောတိ။ တတ္ရတတ္ရာဘိနန္ဒိနီတိ ယတ္ရ ယတ္ရ အတ္တဘာဝော တတ္ရတတ္ရာဘိနန္ဒိနီ, ရူပာဒီသု ဝာ အာရမ္မဏေသု တတ္ရတတ္ရာဘိနန္ဒိနီ; ရူပာဘိနန္ဒိနီ သဒ္ဒဂန္ဓရသဖောဋ္ဌဗ္ဗဓမ္မာဘိနန္ဒိနီတိ အတ္ထော။ သေယ္ယထိဒန္တိ နိပာတော; တသ္သ သာ ကတမာတိ စေတိ အတ္ထော။ ကာမတဏ္ဟာတိ ကာမေ တဏ္ဟာ ကာမတဏ္ဟာ; ပဉ္စကာမဂုဏိကရာဂသ္သေတံ အဓိဝစနံ။ ဘဝေ တဏ္ဟာ ဘဝတဏ္ဟာ; ဘဝပတ္ထနာဝသေန ဥပ္ပန္နသ္သ သသ္သတဒိဋ္ဌိသဟဂတသ္သ ရူပာရူပဘဝရာဂသ္သ စ ဈာနနိကန္တိယာ စေတံ အဓိဝစနံ။ ဝိဘဝေ တဏ္ဟာ ဝိဘဝတဏ္ဟာ; ဥစ္ဆေဒဒိဋ္ဌိသဟဂတသ္သ ရာဂသ္သေတံ အဓိဝစနံ။
203. Samudayasaccaniddese yāyaṃ taṇhāti yā ayaṃ taṇhā. Ponobbhavikāti punabbhavakaraṇaṃ punobbhavo, punobbhavo sīlamassāti ponobbhavikā. Apica punabbhavaṃ deti, punabbhavāya saṃvattati, punappunaṃ bhave nibbattetīti ponobbhavikā. Sā panesā punabbhavassa dāyikāpi atthi adāyikāpi, punabbhavāya saṃvattanikāpi atthi asaṃvattanikāpi, dinnāya paṭisandhiyā upadhivepakkamattāpi. Sā punabbhavaṃ dadamānāpi adadamānāpi, punabbhavāya saṃvattamānāpi asaṃvattamānāpi, dinnāya paṭisandhiyā upadhivepakkamattāpi ponobbhavikā evāti nāmaṃ labhati. Abhinandanasaṅkhātena nandirāgena sahagatāti nandirāgasahagatā, nandirāgena saddhiṃ atthato ekattameva gatāti vuttaṃ hoti. Tatratatrābhinandinīti yatra yatra attabhāvo tatratatrābhinandinī, rūpādīsu vā ārammaṇesu tatratatrābhinandinī; rūpābhinandinī saddagandharasaphoṭṭhabbadhammābhinandinīti attho. Seyyathidanti nipāto; tassa sā katamāti ceti attho. Kāmataṇhāti kāme taṇhā kāmataṇhā; pañcakāmaguṇikarāgassetaṃ adhivacanaṃ. Bhave taṇhā bhavataṇhā; bhavapatthanāvasena uppannassa sassatadiṭṭhisahagatassa rūpārūpabhavarāgassa ca jhānanikantiyā cetaṃ adhivacanaṃ. Vibhave taṇhā vibhavataṇhā; ucchedadiṭṭhisahagatassa rāgassetaṃ adhivacanaṃ.
ဣဒာနိ တသ္သာ တဏ္ဟာယ ဝတ္ထုံ ဝိတ္ထာရတော ဒသ္သေတုံ သာ ခော ပနေသာတိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ ဥပ္ပဇ္ဇတီတိ ဇာယတိ။ နိဝိသတီတိ ပုနပ္ပုနံ ပဝတ္တိဝသေန ပတိဋ္ဌဟတိ။ ယံ လောကေ ပိယရူပံ သာတရူပန္တိ ယံ လောကသ္မိံ ပိယသဘာဝဉ္စေဝ မဓုရသဘာဝဉ္စ။ စက္ခုံ လောကေတိအာဒီသု လောကသ္မိဉ္ဟိ စက္ခာဒီသု မမတ္တေန အဘိနိဝိဋ္ဌာ သတ္တာ သမ္ပတ္တိယံ ပတိဋ္ဌိတာ အတ္တနော စက္ခုံ အာဒာသာဒီသု နိမိတ္တဂ္ဂဟဏာနုသာရေန ဝိပ္ပသန္နပဉ္စပသာဒံ သုဝဏ္ဏဝိမာနေ ဥဂ္ဃာဋိတမဏိသီဟပဉ္ဇရံ ဝိယ မညန္တိ, သောတံ ရဇတပနာဠိကံ ဝိယ ပာမင္ဂသုတ္တကံ ဝိယ စ မညန္တိ, တုင္ဂနာသာတိ လဒ္ဓဝောဟာရံ ဃာနံ ဝဋ္ဋေတ္ဝာ ဌပိတဟရိတာလဝဋ္ဋိံ ဝိယ မညန္တိ, ဇိဝ္ဟံ ရတ္တကမ္ဗလပဋလံ ဝိယ မုဒုသိနိဒ္ဓမဓုရရသဒံ မညန္တိ, ကာယံ သာလလဋ္ဌိံ ဝိယ သုဝဏ္ဏတောရဏံ ဝိယ စ မညန္တိ, မနံ အညေသံ မနေန အသဒိသံ ဥဠာရံ မညန္တိ, ရူပံ သုဝဏ္ဏကဏိကာရပုပ္ဖာဒိဝဏ္ဏံ ဝိယ , သဒ္ဒံ မတ္တကရဝီကကောကိလမန္ဒဓမိတမဏိဝံသနိဂ္ဃောသံ ဝိယ, အတ္တနာ ပဋိလဒ္ဓာနိ စတုသမုဋ္ဌာနိကဂန္ဓာရမ္မဏာဒီနိ ‘ကသ္သ အညသ္သ ဧဝရူပာနိ အတ္ထီ’တိ မညန္တိ။ တေသံ ဧဝံ မညမာနာနံ တာနိ စက္ခာဒီနိ ပိယရူပာနိ စေဝ ဟောန္တိ သာတရူပာနိ စ။ အထ နေသံ တတ္ထ အနုပ္ပန္နာ စေဝ တဏ္ဟာ ဥပ္ပဇ္ဇတိ, ဥပ္ပန္နာ စ ပုနပ္ပုနံ ပဝတ္တိဝသေန နိဝိသတိ။ တသ္မာ ဘဂဝာ – ‘‘စက္ခုံ လောကေ ပိယရူပံ သာတရူပံ။ ဧတ္ထေသာ တဏ္ဟာ ဥပ္ပဇ္ဇမာနာ ဥပ္ပဇ္ဇတီ’’တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ ဥပ္ပဇ္ဇမာနာတိ ယဒာ ဥပ္ပဇ္ဇတိ တဒာ ဧတ္ထ ဥပ္ပဇ္ဇတီတိ အတ္ထော။ ဧသ နယော သဗ္ဗတ္ထာပီတိ။
Idāni tassā taṇhāya vatthuṃ vitthārato dassetuṃ sā kho panesātiādimāha. Tattha uppajjatīti jāyati. Nivisatīti punappunaṃ pavattivasena patiṭṭhahati. Yaṃ loke piyarūpaṃ sātarūpanti yaṃ lokasmiṃ piyasabhāvañceva madhurasabhāvañca. Cakkhuṃ loketiādīsu lokasmiñhi cakkhādīsu mamattena abhiniviṭṭhā sattā sampattiyaṃ patiṭṭhitā attano cakkhuṃ ādāsādīsu nimittaggahaṇānusārena vippasannapañcapasādaṃ suvaṇṇavimāne ugghāṭitamaṇisīhapañjaraṃ viya maññanti, sotaṃ rajatapanāḷikaṃ viya pāmaṅgasuttakaṃ viya ca maññanti, tuṅganāsāti laddhavohāraṃ ghānaṃ vaṭṭetvā ṭhapitaharitālavaṭṭiṃ viya maññanti, jivhaṃ rattakambalapaṭalaṃ viya mudusiniddhamadhurarasadaṃ maññanti, kāyaṃ sālalaṭṭhiṃ viya suvaṇṇatoraṇaṃ viya ca maññanti, manaṃ aññesaṃ manena asadisaṃ uḷāraṃ maññanti, rūpaṃ suvaṇṇakaṇikārapupphādivaṇṇaṃ viya , saddaṃ mattakaravīkakokilamandadhamitamaṇivaṃsanigghosaṃ viya, attanā paṭiladdhāni catusamuṭṭhānikagandhārammaṇādīni ‘kassa aññassa evarūpāni atthī’ti maññanti. Tesaṃ evaṃ maññamānānaṃ tāni cakkhādīni piyarūpāni ceva honti sātarūpāni ca. Atha nesaṃ tattha anuppannā ceva taṇhā uppajjati, uppannā ca punappunaṃ pavattivasena nivisati. Tasmā bhagavā – ‘‘cakkhuṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ. Etthesā taṇhā uppajjamānā uppajjatī’’tiādimāha. Tattha uppajjamānāti yadā uppajjati tadā ettha uppajjatīti attho. Esa nayo sabbatthāpīti.
သမုဒယသစ္စနိဒ္ဒေသဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
Samudayasaccaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
၃. နိရောဓသစ္စနိဒ္ဒေသဝဏ္ဏနာ
3. Nirodhasaccaniddesavaṇṇanā
၂၀၄. နိရောဓသစ္စနိဒ္ဒေသေ ယော တသ္သာယေဝ တဏ္ဟာယာတိ ဧတ္ထ ‘ယော တသ္သေဝ ဒုက္ခသ္သာ’တိ ဝတ္တဗ္ဗေ ယသ္မာ သမုဒယနိရောဓေနေဝ ဒုက္ခံ နိရုဇ္ဈတိ နော အညထာ, ယထာဟ –
204. Nirodhasaccaniddese yo tassāyeva taṇhāyāti ettha ‘yo tasseva dukkhassā’ti vattabbe yasmā samudayanirodheneva dukkhaṃ nirujjhati no aññathā, yathāha –
‘‘ယထာပိ မူလေ အနုပဒ္ဒဝေ ဒဠ္ဟေ၊
‘‘Yathāpi mūle anupaddave daḷhe,
ဆိန္နောပိ ရုက္ခော ပုနရေဝ ရူဟတိ။
Chinnopi rukkho punareva rūhati;
ဧဝမ္ပိ တဏ္ဟာနုသယေ အနူဟတေ၊
Evampi taṇhānusaye anūhate,
နိဗ္ဗတ္တတိ ဒုက္ခမိဒံ ပုနပ္ပုန’’န္တိ။ (ဓ. ပ. ၃၃၈)။
Nibbattati dukkhamidaṃ punappuna’’nti. (dha. pa. 338);
တသ္မာ တံ ဒုက္ခနိရောဓံ ဒသ္သေန္တော သမုဒယနိရောဓေန ဒသ္သေတုံ ဧဝမာဟ။ သီဟသမာနဝုတ္တိနော ဟိ တထာဂတာ။ တေ ဒုက္ခံ နိရောဓေန္တာ ဒုက္ခနိရောဓဉ္စ ဒသ္သေန္တာ ဟေတုမ္ဟိ ပဋိပဇ္ဇန္တိ, န ဖလေ။ သုဝာနဝုတ္တိနော ပန အညတိတ္ထိယာ။ တေ ဒုက္ခံ နိရောဓေန္တာ ဒုက္ခနိရောဓဉ္စ ဒသ္သေန္တာ အတ္တကိလမထာနုယောဂေန စေဝ တသ္သေဝ စ ဒေသနာယ ဖလေ ပဋိပဇ္ဇန္တိ, န ဟေတုမ္ဟီတိ။ သီဟသမာနဝုတ္တိတာယ သတ္ထာ ဟေတုမ္ဟိ ပဋိပဇ္ဇန္တော ယော တသ္သာယေဝာတိအာဒိမာဟ။
Tasmā taṃ dukkhanirodhaṃ dassento samudayanirodhena dassetuṃ evamāha. Sīhasamānavuttino hi tathāgatā. Te dukkhaṃ nirodhentā dukkhanirodhañca dassentā hetumhi paṭipajjanti, na phale. Suvānavuttino pana aññatitthiyā. Te dukkhaṃ nirodhentā dukkhanirodhañca dassentā attakilamathānuyogena ceva tasseva ca desanāya phale paṭipajjanti, na hetumhīti. Sīhasamānavuttitāya satthā hetumhi paṭipajjanto yo tassāyevātiādimāha.
တတ္ထ တသ္သာယေဝာတိ ယာ သာ ဥပ္ပတ္တိ နိဝေသဝသေန ဟေဋ္ဌာ ပကာသိတာ တသ္သာယေဝ။ အသေသဝိရာဂနိရောဓောတိအာဒီနိ သဗ္ဗာနိ နိဗ္ဗာနဝေဝစနာနေဝ ။ နိဗ္ဗာနဉ္ဟိ အာဂမ္မ တဏ္ဟာ အသေသာ ဝိရဇ္ဇတိ နိရုဇ္ဈတိ။ တသ္မာ တံ ‘‘တသ္သာယေဝ တဏ္ဟာယ အသေသဝိရာဂနိရောဓော’’တိ ဝုစ္စတိ။ နိဗ္ဗာနဉ္စ အာဂမ္မ တဏ္ဟာ စဇိယတိ, ပဋိနိသ္သဇ္ဇိယတိ, မုစ္စတိ, န အလ္လိယတိ။ တသ္မာ နိဗ္ဗာနံ ‘‘စာဂော ပဋိနိသ္သဂ္ဂော မုတ္တိ အနာလယော’’တိ ဝုစ္စတိ။ ဧကမေဝ ဟိ နိဗ္ဗာနံ။ နာမာနိ ပနသ္သ သဗ္ဗသင္ခတာနံ နာမပဋိပက္ခဝသေန အနေကာနိ နိဗ္ဗာနဝေဝစနာနေဝ ဟောန္တိ, သေယ္ယထိဒံ – အသေသဝိရာဂနိရောဓော, စာဂော, ပဋိနိသ္သဂ္ဂော, မုတ္တိ, အနာလယော, ရာဂက္ခယော, ဒောသက္ခယော, မောဟက္ခယော, တဏ္ဟာက္ခယော, အနုပ္ပာဒော, အပ္ပဝတ္တံ, အနိမိတ္တံ, အပ္ပဏိဟိတံ, အနာယူဟနံ, အပ္ပဋိသန္ဓိ, အနုပပတ္တိ, အဂတိ, အဇာတံ, အဇရံ, အဗ္ယာဓိ, အမတံ, အသောကံ, အပရိဒေဝံ, အနုပာယာသံ, အသံကိလိဋ္ဌန္တိအာဒီနိ။
Tattha tassāyevāti yā sā uppatti nivesavasena heṭṭhā pakāsitā tassāyeva. Asesavirāganirodhotiādīni sabbāni nibbānavevacanāneva . Nibbānañhi āgamma taṇhā asesā virajjati nirujjhati. Tasmā taṃ ‘‘tassāyeva taṇhāya asesavirāganirodho’’ti vuccati. Nibbānañca āgamma taṇhā cajiyati, paṭinissajjiyati, muccati, na alliyati. Tasmā nibbānaṃ ‘‘cāgo paṭinissaggo mutti anālayo’’ti vuccati. Ekameva hi nibbānaṃ. Nāmāni panassa sabbasaṅkhatānaṃ nāmapaṭipakkhavasena anekāni nibbānavevacanāneva honti, seyyathidaṃ – asesavirāganirodho, cāgo, paṭinissaggo, mutti, anālayo, rāgakkhayo, dosakkhayo, mohakkhayo, taṇhākkhayo, anuppādo, appavattaṃ, animittaṃ, appaṇihitaṃ, anāyūhanaṃ, appaṭisandhi, anupapatti, agati, ajātaṃ, ajaraṃ, abyādhi, amataṃ, asokaṃ, aparidevaṃ, anupāyāsaṃ, asaṃkiliṭṭhantiādīni.
ဣဒာနိ မဂ္ဂေန ဆိန္နာယ နိဗ္ဗာနံ အာဂမ္မ အပ္ပဝတ္တိပတ္တာယပိ စ တဏ္ဟာယ ယေသု ဝတ္ထူသု တသ္သာ ဥပ္ပတ္တိ ဒသ္သိတာ, တတ္ထေဝ အဘာဝံ ဒသ္သေတုံ သာ ခော ပနေသာတိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ ယထာ ပုရိသော ခေတ္တေ ဇာတံ တိတ္တအလာဗုဝလ္လိံ ဒိသ္ဝာ အဂ္ဂတော ပဋ္ဌာယ မူလံ ပရိယေသိတ္ဝာ ဆိန္ဒေယ္ယ, သာ အနုပုဗ္ဗေန မိလာယိတ္ဝာ အပ္ပဝတ္တိံ ဂစ္ဆေယ္ယ။ တတော တသ္မိံ ခေတ္တေ တိတ္တအလာဗု နိရုဒ္ဓာ ပဟီနာတိ ဝုစ္စေယ္ယ။ ဧဝမေဝ ခေတ္တေ တိတ္တအလာဗု ဝိယ စက္ခာဒီသု တဏ္ဟာ။ သာ အရိယမဂ္ဂေန မူလစ္ဆိန္နာ နိဗ္ဗာနံ အာဂမ္မ အပ္ပဝတ္တိံ ဂစ္ဆတိ။ ဧဝံ ဂတာ ပန တေသု ဝတ္ထူသု ခေတ္တေ တိတ္တအလာဗု ဝိယ န ပညာယတိ။ ယထာ စ အဋဝိတော စောရေ အာနေတ္ဝာ နဂရသ္သ ဒက္ခိဏဒ္ဝာရေ ဃာတေယ္ယုံ, တတော အဋဝိယံ စောရာ မတာတိ ဝာ မာရိတာတိ ဝာ ဝုစ္စေယ္ယုံ; ဧဝမေဝ အဋဝိယံ စောရာ ဝိယ ယာ စက္ခာဒီသု တဏ္ဟာ, သာ ဒက္ခိဏဒ္ဝာရေ စောရာ ဝိယ နိဗ္ဗာနံ အာဂမ္မ နိရုဒ္ဓတ္တာ နိဗ္ဗာနေ နိရုဒ္ဓာ။ ဧဝံ နိရုဒ္ဓာ ပန တေသု ဝတ္ထူသု အဋဝိယံ စောရာ ဝိယ န ပညာယတိ။ တေနသ္သာ တတ္ထေဝ နိရောဓံ ဒသ္သေန္တော ‘‘စက္ခုံ လောကေ ပိယရူပံ သာတရူပံ, ဧတ္ထေသာ တဏ္ဟာ ပဟီယမာနာ ပဟီယတိ, ဧတ္ထ နိရုဇ္ဈမာနာ နိရုဇ္ဈတီ’’တိအာဒိမာဟ။ သေသမေတ္ထ ဥတ္တာနတ္ထမေဝာတိ။
Idāni maggena chinnāya nibbānaṃ āgamma appavattipattāyapi ca taṇhāya yesu vatthūsu tassā uppatti dassitā, tattheva abhāvaṃ dassetuṃ sā kho panesātiādimāha. Tattha yathā puriso khette jātaṃ tittaalābuvalliṃ disvā aggato paṭṭhāya mūlaṃ pariyesitvā chindeyya, sā anupubbena milāyitvā appavattiṃ gaccheyya. Tato tasmiṃ khette tittaalābu niruddhā pahīnāti vucceyya. Evameva khette tittaalābu viya cakkhādīsu taṇhā. Sā ariyamaggena mūlacchinnā nibbānaṃ āgamma appavattiṃ gacchati. Evaṃ gatā pana tesu vatthūsu khette tittaalābu viya na paññāyati. Yathā ca aṭavito core ānetvā nagarassa dakkhiṇadvāre ghāteyyuṃ, tato aṭaviyaṃ corā matāti vā māritāti vā vucceyyuṃ; evameva aṭaviyaṃ corā viya yā cakkhādīsu taṇhā, sā dakkhiṇadvāre corā viya nibbānaṃ āgamma niruddhattā nibbāne niruddhā. Evaṃ niruddhā pana tesu vatthūsu aṭaviyaṃ corā viya na paññāyati. Tenassā tattheva nirodhaṃ dassento ‘‘cakkhuṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā pahīyamānā pahīyati, ettha nirujjhamānā nirujjhatī’’tiādimāha. Sesamettha uttānatthamevāti.
နိရောဓသစ္စနိဒ္ဒေသဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
Nirodhasaccaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
၄. မဂ္ဂသစ္စနိဒ္ဒေသဝဏ္ဏနာ
4. Maggasaccaniddesavaṇṇanā
၂၀၅. မဂ္ဂသစ္စနိဒ္ဒေသေ အယမေဝာတိ အညမဂ္ဂပဋိက္ခေပနတ္ထံ နိယမနံ။ အရိယောတိ တံတံမဂ္ဂဝဇ္ဈေဟိ ကိလေသေဟိ အာရကတ္တာ အရိယဘာဝကရတ္တာ အရိယဖလပဋိလာဘကရတ္တာ စ အရိယော။ အဋ္ဌင္ဂာနိ အသ္သာတိ အဋ္ဌင္ဂိကော။ သ္ဝာယံ စတုရင္ဂိကာ ဝိယ သေနာ, ပဉ္စင္ဂိကံ ဝိယ တူရိယံ အင္ဂမတ္တမေဝ ဟောတိ, အင္ဂဝိနိမုတ္တော နတ္ထိ။ နိဗ္ဗာနတ္ထိကေဟိ မဂ္ဂီယတိ, နိဗ္ဗာနံ ဝာ မဂ္ဂတိ, ကိလေသေ ဝာ မာရေန္တော ဂစ္ဆတီတိ မဂ္ဂော။ သေယ္ယထိဒန္တိ သော ကတမောတိ စေတိ အတ္ထော။
205. Maggasaccaniddese ayamevāti aññamaggapaṭikkhepanatthaṃ niyamanaṃ. Ariyoti taṃtaṃmaggavajjhehi kilesehi ārakattā ariyabhāvakarattā ariyaphalapaṭilābhakarattā ca ariyo. Aṭṭhaṅgāni assāti aṭṭhaṅgiko. Svāyaṃ caturaṅgikā viya senā, pañcaṅgikaṃ viya tūriyaṃ aṅgamattameva hoti, aṅgavinimutto natthi. Nibbānatthikehi maggīyati, nibbānaṃ vā maggati, kilese vā mārento gacchatīti maggo. Seyyathidanti so katamoti ceti attho.
ဣဒာနိ အင္ဂမတ္တမေဝ မဂ္ဂော ဟောတိ, အင္ဂဝိနိမ္မုတ္တော နတ္ထီတိ ဒသ္သေန္တော သမ္မာဒိဋ္ဌိ။ပေ.။ သမ္မာသမာဓီတိ အာဟ။ တတ္ထ သမ္မာ ဒသ္သနလက္ခဏာ သမ္မာဒိဋ္ဌိ။ သမ္မာ အဘိနိရောပနလက္ခဏော သမ္မာသင္ကပ္ပော။ သမ္မာ ပရိဂ္ဂဟလက္ခဏာ သမ္မာဝာစာ။ သမ္မာ သမုဋ္ဌာပနလက္ခဏော သမ္မာကမ္မန္တော။ သမ္မာ ဝောဒာနလက္ခဏော သမ္မာအာဇီဝော။ သမ္မာ ပဂ္ဂဟလက္ခဏော သမ္မာဝာယာမော။ သမ္မာ ဥပဋ္ဌာနလက္ခဏာ သမ္မာသတိ။ သမ္မာ သမာဓာနလက္ခဏော သမ္မာသမာဓိ။
Idāni aṅgamattameva maggo hoti, aṅgavinimmutto natthīti dassento sammādiṭṭhi…pe… sammāsamādhīti āha. Tattha sammā dassanalakkhaṇā sammādiṭṭhi. Sammā abhiniropanalakkhaṇo sammāsaṅkappo. Sammā pariggahalakkhaṇā sammāvācā. Sammā samuṭṭhāpanalakkhaṇo sammākammanto. Sammā vodānalakkhaṇo sammāājīvo. Sammā paggahalakkhaṇo sammāvāyāmo. Sammā upaṭṭhānalakkhaṇā sammāsati. Sammā samādhānalakkhaṇo sammāsamādhi.
တေသု စ ဧကေကသ္သ တီဏိ တီဏိ ကိစ္စာနိ ဟောန္တိ, သေယ္ယထိဒံ – သမ္မာဒိဋ္ဌိ တာဝ အညေဟိပိ အတ္တနော ပစ္စနီကကိလေသေဟိ သဒ္ဓိံ မိစ္ဆာဒိဋ္ဌိံ ပဇဟတိ, နိရောဓံ အာရမ္မဏံ ကရောတိ, သမ္ပယုတ္တဓမ္မေ စ ပသ္သတိ တပ္ပဋိစ္ဆာဒကမောဟဝိဓမနဝသေန အသမ္မောဟတော။ သမ္မာသင္ကပ္ပာဒယောပိ တထေဝ မိစ္ဆာသင္ကပ္ပာဒီနိ စ ပဇဟန္တိ, နိရောဓဉ္စ အာရမ္မဏံ ကရောန္တိ။ ဝိသေသတော ပနေတ္ထ သမ္မာသင္ကပ္ပော သဟဇာတဓမ္မေ အဘိနိရောပေတိ, သမ္မာဝာစာ သမ္မာ ပရိဂ္ဂဏ္ဟာတိ, သမ္မာကမ္မန္တော သမ္မာ သမုဋ္ဌာပေတိ, သမ္မာအာဇီဝော သမ္မာ ဝောဒာပေတိ, သမ္မာဝာယာမော သမ္မာ ပဂ္ဂဏ္ဟာတိ, သမ္မာသတိ သမ္မာ ဥပဋ္ဌာတိ, သမ္မာသမာဓိ သမ္မာ ပဒဟတိ။
Tesu ca ekekassa tīṇi tīṇi kiccāni honti, seyyathidaṃ – sammādiṭṭhi tāva aññehipi attano paccanīkakilesehi saddhiṃ micchādiṭṭhiṃ pajahati, nirodhaṃ ārammaṇaṃ karoti, sampayuttadhamme ca passati tappaṭicchādakamohavidhamanavasena asammohato. Sammāsaṅkappādayopi tatheva micchāsaṅkappādīni ca pajahanti, nirodhañca ārammaṇaṃ karonti. Visesato panettha sammāsaṅkappo sahajātadhamme abhiniropeti, sammāvācā sammā pariggaṇhāti, sammākammanto sammā samuṭṭhāpeti, sammāājīvo sammā vodāpeti, sammāvāyāmo sammā paggaṇhāti, sammāsati sammā upaṭṭhāti, sammāsamādhi sammā padahati.
အပိစေသာ သမ္မာဒိဋ္ဌိ နာမ ပုဗ္ဗဘာဂေ နာနာက္ခဏာ နာနာရမ္မဏာ ဟောတိ, မဂ္ဂကာလေ ဧကက္ခဏာ ဧကာရမ္မဏာ, ကိစ္စတော ပန ဒုက္ခေ ဉာဏန္တိအာဒီနိ စတ္တာရိ နာမာနိ လဘတိ။ သမ္မာသင္ကပ္ပာဒယောပိ ပုဗ္ဗဘာဂေ နာနာက္ခဏာ နာနာရမ္မဏာ ဟောန္တိ, မဂ္ဂကာလေ ဧကက္ခဏာ ဧကာရမ္မဏာ။ တေသု သမ္မာသင္ကပ္ပော ကိစ္စတော နေက္ခမ္မသင္ကပ္ပောတိအာဒီနိ တီဏိ နာမာနိ လဘတိ။ သမ္မာဝာစာဒယော တယော ပုဗ္ဗဘာဂေ နာနာက္ခဏာ နာနာရမ္မဏာ ဝိရတိယောပိ ဟောန္တိ စေတနာယောပိ, မဂ္ဂက္ခဏေ ပန ဝိရတိယောဝ။ သမ္မာဝာယာမော သမ္မာသတီတိ ဣဒမ္ပိ ဒ္ဝယံ ကိစ္စတော သမ္မပ္ပဓာနသတိပဋ္ဌာနဝသေန စတ္တာရိ နာမာနိ လဘတိ။ သမ္မာသမာဓိ ပန ပုဗ္ဗဘာဂေပိ မဂ္ဂက္ခဏေပိ သမ္မာသမာဓိယေဝ။
Apicesā sammādiṭṭhi nāma pubbabhāge nānākkhaṇā nānārammaṇā hoti, maggakāle ekakkhaṇā ekārammaṇā, kiccato pana dukkhe ñāṇantiādīni cattāri nāmāni labhati. Sammāsaṅkappādayopi pubbabhāge nānākkhaṇā nānārammaṇā honti, maggakāle ekakkhaṇā ekārammaṇā. Tesu sammāsaṅkappo kiccato nekkhammasaṅkappotiādīni tīṇi nāmāni labhati. Sammāvācādayo tayo pubbabhāge nānākkhaṇā nānārammaṇā viratiyopi honti cetanāyopi, maggakkhaṇe pana viratiyova. Sammāvāyāmo sammāsatīti idampi dvayaṃ kiccato sammappadhānasatipaṭṭhānavasena cattāri nāmāni labhati. Sammāsamādhi pana pubbabhāgepi maggakkhaṇepi sammāsamādhiyeva.
ဣတိ ဣမေသု အဋ္ဌသု ဓမ္မေသု ဘဂဝတာ နိဗ္ဗာနာဓိဂမာယ ပဋိပန္နသ္သ ယောဂိနော ဗဟူပကာရတ္တာ ပဌမံ သမ္မာဒိဋ္ဌိ ဒေသိတာ။ အယဉ္ဟိ ‘‘ပညာပဇ္ဇောတော ပညာသတ္ထ’’န္တိ (ဓ. သ. ၁၆, ၂၀, ၂၉, ၃၄) စ ဝုတ္တာ။ တသ္မာ ဧတာယ ပုဗ္ဗဘာဂေ ဝိပသ္သနာဉာဏသင္ခာတာယ သမ္မာဒိဋ္ဌိယာ အဝိဇ္ဇန္ဓကာရံ ဝိဒ္ဓံသေတ္ဝာ ကိလေသစောရေ ဃာတေန္တော ခေမေန ယောဂာဝစရော နိဗ္ဗာနံ ပာပုဏာတိ။ တေန ဝုတ္တံ ‘‘နိဗ္ဗာနာဓိဂမာယ ပဋိပန္နသ္သ ယောဂိနော ဗဟူပကာရတ္တာ ပဌမံ သမ္မာဒိဋ္ဌိ ဒေသိတာ’’တိ။
Iti imesu aṭṭhasu dhammesu bhagavatā nibbānādhigamāya paṭipannassa yogino bahūpakārattā paṭhamaṃ sammādiṭṭhi desitā. Ayañhi ‘‘paññāpajjoto paññāsattha’’nti (dha. sa. 16, 20, 29, 34) ca vuttā. Tasmā etāya pubbabhāge vipassanāñāṇasaṅkhātāya sammādiṭṭhiyā avijjandhakāraṃ viddhaṃsetvā kilesacore ghātento khemena yogāvacaro nibbānaṃ pāpuṇāti. Tena vuttaṃ ‘‘nibbānādhigamāya paṭipannassa yogino bahūpakārattā paṭhamaṃ sammādiṭṭhi desitā’’ti.
သမ္မာသင္ကပ္ပော ပန တသ္သာ ဗဟူပကာရော, တသ္မာ တဒနန္တရံ ဝုတ္တော။ ယထာ ဟိ ဟေရညိကော ဟတ္ထေန ပရိဝတ္တေတ္ဝာ ပရိဝတ္တေတ္ဝာ စက္ခုနာ ကဟာပဏံ ဩလောကေန္တော ‘အယံ ကူဋော, အယံ ဆေကော’တိ ဇာနာတိ, ဧဝံ ယောဂာဝစရောပိ ပုဗ္ဗဘာဂေ ဝိတက္ကေန ဝိတက္ကေတ္ဝာ ဝိပသ္သနာပညာယ ဩလောကယမာနော ‘ဣမေ ဓမ္မာ ကာမာဝစရာ, ဣမေ ဓမ္မာ ရူပာဝစရာဒယော’တိ ဇာနာတိ။ ယထာ ဝာ ပန ပုရိသေန ကောဋိယံ ဂဟေတ္ဝာ ပရိဝတ္တေတ္ဝာ ပရိဝတ္တေတ္ဝာ ဒိန္နံ မဟာရုက္ခံ တစ္ဆကော ဝာသိယာ တစ္ဆေတ္ဝာ ကမ္မေ ဥပနေတိ, ဧဝံ ဝိတက္ကေန ဝိတက္ကေတ္ဝာ ဝိတက္ကတ္ဝာ ဒိန္နဓမ္မေ ယောဂာဝစရော ပညာယ ‘ဣမေ ဓမ္မာ ကာမာဝစရာ, ဣမေ ဓမ္မာ ရူပာဝစရာ’တိအာဒိနာ နယေန ပရိစ္ဆိန္ဒိတ္ဝာ ကမ္မေ ဥပနေတိ။ တေန ဝုတ္တံ ‘သမ္မာသင္ကပ္ပော ပန တသ္သာ ဗဟူပကာရော, တသ္မာ တဒနန္တရံ ဝုတ္တော’’တိ။
Sammāsaṅkappo pana tassā bahūpakāro, tasmā tadanantaraṃ vutto. Yathā hi heraññiko hatthena parivattetvā parivattetvā cakkhunā kahāpaṇaṃ olokento ‘ayaṃ kūṭo, ayaṃ cheko’ti jānāti, evaṃ yogāvacaropi pubbabhāge vitakkena vitakketvā vipassanāpaññāya olokayamāno ‘ime dhammā kāmāvacarā, ime dhammā rūpāvacarādayo’ti jānāti. Yathā vā pana purisena koṭiyaṃ gahetvā parivattetvā parivattetvā dinnaṃ mahārukkhaṃ tacchako vāsiyā tacchetvā kamme upaneti, evaṃ vitakkena vitakketvā vitakkatvā dinnadhamme yogāvacaro paññāya ‘ime dhammā kāmāvacarā, ime dhammā rūpāvacarā’tiādinā nayena paricchinditvā kamme upaneti. Tena vuttaṃ ‘sammāsaṅkappo pana tassā bahūpakāro, tasmā tadanantaraṃ vutto’’ti.
သ္ဝာယံ ယထာ သမ္မာဒိဋ္ဌိယာ, ဧဝံ သမ္မာဝာစာယပိ ဥပကာရကော။ ယထာဟ – ‘‘ပုဗ္ဗေ ခော, ဂဟပတိ, ဝိတက္ကေတ္ဝာ ဝိစာရေတ္ဝာ ပစ္ဆာ ဝာစံ ဘိန္ဒတီ’’တိ (မ. နိ. ၁.၄၆၃)။ တသ္မာ တဒနန္တရံ သမ္မာဝာစာ ဝုတ္တာ။
Svāyaṃ yathā sammādiṭṭhiyā, evaṃ sammāvācāyapi upakārako. Yathāha – ‘‘pubbe kho, gahapati, vitakketvā vicāretvā pacchā vācaṃ bhindatī’’ti (ma. ni. 1.463). Tasmā tadanantaraṃ sammāvācā vuttā.
ယသ္မာ ပန ‘ဣဒဉ္စိဒဉ္စ ကရိသ္သာမာ’တိ ပဌမံ ဝာစာယ သံဝိဒဟိတ္ဝာ လောကေ ကမ္မန္တေ ပယောဇေန္တိ, တသ္မာ ဝာစာ ကာယကမ္မသ္သ ဥပကာရိကာတိ သမ္မာဝာစာယ အနန္တရံ သမ္မာကမ္မန္တော ဝုတ္တော။
Yasmā pana ‘idañcidañca karissāmā’ti paṭhamaṃ vācāya saṃvidahitvā loke kammante payojenti, tasmā vācā kāyakammassa upakārikāti sammāvācāya anantaraṃ sammākammanto vutto.
စတုဗ္ဗိဓံ ပန ဝစီဒုစ္စရိတံ, တိဝိဓံ ကာယဒုစ္စရိတံ ပဟာယ ဥဘယံ သုစရိတံ ပူရေန္တသ္သေဝ ယသ္မာ အာဇီဝဋ္ဌမကသီလံ ပူရတိ, န ဣတရသ္သ, တသ္မာ တဒုဘယာနန္တရံ သမ္မာအာဇီဝော ဝုတ္တော။
Catubbidhaṃ pana vacīduccaritaṃ, tividhaṃ kāyaduccaritaṃ pahāya ubhayaṃ sucaritaṃ pūrentasseva yasmā ājīvaṭṭhamakasīlaṃ pūrati, na itarassa, tasmā tadubhayānantaraṃ sammāājīvo vutto.
ဧဝံ သုဒ္ဓာဇီဝေန ‘ပရိသုဒ္ဓော မေ အာဇီဝော’တိ ဧတ္တာဝတာ ပရိတောသံ အကတ္ဝာ သုတ္တပ္ပမတ္တေန ဝိဟရိတုံ န ယုတ္တံ, အထ ခော သဗ္ဗဣရိယာပထေသု ဣဒံ ဝီရိယမာရဘိတဗ္ဗန္တိ ဒသ္သေတုံ တဒနန္တရံ သမ္မာဝာယာမော ဝုတ္တော။
Evaṃ suddhājīvena ‘parisuddho me ājīvo’ti ettāvatā paritosaṃ akatvā suttappamattena viharituṃ na yuttaṃ, atha kho sabbairiyāpathesu idaṃ vīriyamārabhitabbanti dassetuṃ tadanantaraṃ sammāvāyāmo vutto.
တတော အာရဒ္ဓဝီရိယေနာပိ ကာယာဒီသု စတူသု ဝတ္ထူသု သတိ သုပ္ပတိဋ္ဌိတာ ကာတဗ္ဗာတိ ဒသ္သနတ္ထံ တဒနန္တရံ သမ္မာသတိ ဒေသိတာ။
Tato āraddhavīriyenāpi kāyādīsu catūsu vatthūsu sati suppatiṭṭhitā kātabbāti dassanatthaṃ tadanantaraṃ sammāsati desitā.
ယသ္မာ ပန ဧဝံ သုပ္ပတိဋ္ဌိတာ သတိ သမာဓိသ္သ ဥပကာရာနုပကာရာနံ ဓမ္မာနံ ဂတိယော သမန္ဝေသိတ္ဝာ ပဟောတိ ဧကတ္တာရမ္မဏေ စိတ္တံ သမာဓာတုံ, တသ္မာ သမ္မာသတိအနန္တရံ သမ္မာသမာဓိ ဒေသိတောတိ ဝေဒိတဗ္ဗော။
Yasmā pana evaṃ suppatiṭṭhitā sati samādhissa upakārānupakārānaṃ dhammānaṃ gatiyo samanvesitvā pahoti ekattārammaṇe cittaṃ samādhātuṃ, tasmā sammāsatianantaraṃ sammāsamādhi desitoti veditabbo.
သမ္မာဒိဋ္ဌိနိဒ္ဒေသေ ‘‘ဒုက္ခေ ဉာဏ’’န္တိအာဒိနာ စတုသစ္စကမ္မဋ္ဌာနံ ဒသ္သိတံ။ တတ္ထ ပုရိမာနိ ဒ္ဝေ သစ္စာနိ ဝဋ္ဋံ, ပစ္ဆိမာနိ ဝိဝဋ္ဋံ။ တေသု ဘိက္ခုနော ဝဋ္ဋေ ကမ္မဋ္ဌာနာဘိနိဝေသော ဟောတိ, ဝိဝဋ္ဋေ နတ္ထိ အဘိနိဝေသော။ ပုရိမာနိ ဟိ ဒ္ဝေ သစ္စာနိ ‘‘ပဉ္စက္ခန္ဓာ ဒုက္ခံ, တဏ္ဟာ သမုဒယော’’တိ ဧဝံ သင္ခေပေန စ ‘‘ကတမေ ပဉ္စက္ခန္ဓာ? ရူပက္ခန္ဓော’’တိအာဒိနာ နယေန ဝိတ္ထာရေန စ အာစရိယသ္သ သန္တိကေ ဥဂ္ဂဏ္ဟိတ္ဝာ ဝာစာယ ပုနပ္ပုနံ ပရိဝတ္တေန္တော ယောဂာဝစရော ကမ္မံ ကရောတိ; ဣတရေသု ပန ဒ္ဝီသု သစ္စေသု ‘‘နိရောဓသစ္စံ ဣဋ္ဌံ ကန္တံ မနာပံ, မဂ္ဂသစ္စံ ဣဋ္ဌံ ကန္တံ မနာပ’’န္တိ ဧဝံ သဝနေနေဝ ကမ္မံ ကရောတိ။ သော ဧဝံ ကမ္မံ ကရောန္တော စတ္တာရိ သစ္စာနိ ဧကေန ပဋိဝေဓေန ပဋိဝိဇ္ဈတိ, ဧကာဘိသမယေန အဘိသမေတိ; ဒုက္ခံ ပရိညာပဋိဝေဓေန ပဋိဝိဇ္ဈတိ, သမုဒယံ ပဟာနပဋိဝေဓေန, နိရောဓံ သစ္ဆိကိရိယပဋိဝေဓေန, မဂ္ဂံ ဘာဝနာပဋိဝေဓေန ပဋိဝိဇ္ဈတိ; ဒုက္ခံ ပရိညာဘိသမယေန။ပေ.။ မဂ္ဂံ ဘာဝနာဘိသမယေန အဘိသမေတိ။
Sammādiṭṭhiniddese ‘‘dukkhe ñāṇa’’ntiādinā catusaccakammaṭṭhānaṃ dassitaṃ. Tattha purimāni dve saccāni vaṭṭaṃ, pacchimāni vivaṭṭaṃ. Tesu bhikkhuno vaṭṭe kammaṭṭhānābhiniveso hoti, vivaṭṭe natthi abhiniveso. Purimāni hi dve saccāni ‘‘pañcakkhandhā dukkhaṃ, taṇhā samudayo’’ti evaṃ saṅkhepena ca ‘‘katame pañcakkhandhā? Rūpakkhandho’’tiādinā nayena vitthārena ca ācariyassa santike uggaṇhitvā vācāya punappunaṃ parivattento yogāvacaro kammaṃ karoti; itaresu pana dvīsu saccesu ‘‘nirodhasaccaṃ iṭṭhaṃ kantaṃ manāpaṃ, maggasaccaṃ iṭṭhaṃ kantaṃ manāpa’’nti evaṃ savaneneva kammaṃ karoti. So evaṃ kammaṃ karonto cattāri saccāni ekena paṭivedhena paṭivijjhati, ekābhisamayena abhisameti; dukkhaṃ pariññāpaṭivedhena paṭivijjhati, samudayaṃ pahānapaṭivedhena, nirodhaṃ sacchikiriyapaṭivedhena, maggaṃ bhāvanāpaṭivedhena paṭivijjhati; dukkhaṃ pariññābhisamayena…pe… maggaṃ bhāvanābhisamayena abhisameti.
ဧဝမသ္သ ပုဗ္ဗဘာဂေ ဒ္ဝီသု သစ္စေသု ဥဂ္ဂဟပရိပုစ္ဆာသဝနဓာရဏသမ္မသနပဋိဝေဓော ဟောတိ, ဒ္ဝီသု သဝနပဋိဝေဓောယေဝ; အပရဘာဂေ တီသု ကိစ္စတော ပဋိဝေဓော ဟောတိ, နိရောဓေ အာရမ္မဏပဋိဝေဓော။ တတ္ထ သဗ္ဗမ္ပိ ပဋိဝေဓဉာဏံ လောကုတ္တရံ, သဝနဓာရဏသမ္မသနဉာဏံ လောကိယံ ကာမာဝစရံ, ပစ္စဝေက္ခဏာ ပန ပတ္တသစ္စသ္သ ဟောတိ။ အယဉ္စ အာဒိကမ္မိကော။ တသ္မာ သာ ဣဓ န ဝုတ္တာ။ ဣမသ္သ စ ဘိက္ခုနော ပုဗ္ဗေ ပရိဂ္ဂဟတော ‘ဒုက္ခံ ပရိဇာနာမိ , သမုဒယံ ပဇဟာမိ, နိရောဓံ သစ္ဆိကရောမိ, မဂ္ဂံ ဘာဝေမီ’တိ အာဘောဂသမန္နာဟာရမနသိကာရပစ္စဝေက္ခဏာ နတ္ထိ, ပရိဂ္ဂဟတော ပဋ္ဌာယ ဟောတိ; အပရဘာဂေ ပန ဒုက္ခံ ပရိညာတမေဝ ဟောတိ။ပေ.။ မဂ္ဂော ဘာဝိတောဝ ဟောတိ။
Evamassa pubbabhāge dvīsu saccesu uggahaparipucchāsavanadhāraṇasammasanapaṭivedho hoti, dvīsu savanapaṭivedhoyeva; aparabhāge tīsu kiccato paṭivedho hoti, nirodhe ārammaṇapaṭivedho. Tattha sabbampi paṭivedhañāṇaṃ lokuttaraṃ, savanadhāraṇasammasanañāṇaṃ lokiyaṃ kāmāvacaraṃ, paccavekkhaṇā pana pattasaccassa hoti. Ayañca ādikammiko. Tasmā sā idha na vuttā. Imassa ca bhikkhuno pubbe pariggahato ‘dukkhaṃ parijānāmi , samudayaṃ pajahāmi, nirodhaṃ sacchikaromi, maggaṃ bhāvemī’ti ābhogasamannāhāramanasikārapaccavekkhaṇā natthi, pariggahato paṭṭhāya hoti; aparabhāge pana dukkhaṃ pariññātameva hoti…pe… maggo bhāvitova hoti.
တတ္ထ ဒ္ဝေ သစ္စာနိ ဒုဒ္ဒသတ္တာ ဂမ္ဘီရာနိ, ဒ္ဝေ ဂမ္ဘီရတ္တာ ဒုဒ္ဒသာနိ။ ဒုက္ခသစ္စဉ္ဟိ ဥပ္ပတ္တိတော ပာကဋံ; ခာဏုကဏ္ဋကပ္ပဟာရာဒီသု ‘အဟော ဒုက္ခ’န္တိ ဝတ္တဗ္ဗတမ္ပိ အာပဇ္ဇတိ။ သမုဒယမ္ပိ ခာဒိတုကာမတာဘုဉ္ဇိတုကာမတာဒိဝသေန ဥပ္ပတ္တိတော ပာကဋံ။ လက္ခဏပဋိဝေဓတော ပန ဥဘယမ္ပိ ဂမ္ဘီရံ။ ဣတိ တာနိ ဒုဒ္ဒသတ္တာ ဂမ္ဘီရာနိ။ ဣတရေသံ ပန ဒ္ဝိန္နံ ဒသ္သနတ္ထာယ ပယောဂော ဘဝဂ္ဂဂဟဏတ္ထံ ဟတ္ထပ္ပသာရဏံ ဝိယ, အဝီစိဖုသနတ္ထံ ပာဒပ္ပသာရဏံ ဝိယ, သတဓာ ဘိန္နဝာလသ္သ ကောဋိယာ ကောဋိံ ပဋိပာဒနံ ဝိယ စ ဟောတိ။ ဣတိ တာနိ ဂမ္ဘီရတ္တာ ဒုဒ္ဒသာနိ။ ဧဝံ ဒုဒ္ဒသတ္တာ ဂမ္ဘီရေသု ဂမ္ဘီရတ္တာ စ ဒုဒ္ဒသေသု စတူသု သစ္စေသု ဥဂ္ဂဟာဒိဝသေန ပုဗ္ဗဘာဂဉာဏုပ္ပတ္တိံ သန္ဓာယ ဣဒံ ‘‘ဒုက္ခေ ဉာဏ’’န္တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ ပဋိဝေဓက္ခဏေ ပန ဧကမေဝ ဉာဏံ ဟောတိ။
Tattha dve saccāni duddasattā gambhīrāni, dve gambhīrattā duddasāni. Dukkhasaccañhi uppattito pākaṭaṃ; khāṇukaṇṭakappahārādīsu ‘aho dukkha’nti vattabbatampi āpajjati. Samudayampi khāditukāmatābhuñjitukāmatādivasena uppattito pākaṭaṃ. Lakkhaṇapaṭivedhato pana ubhayampi gambhīraṃ. Iti tāni duddasattā gambhīrāni. Itaresaṃ pana dvinnaṃ dassanatthāya payogo bhavaggagahaṇatthaṃ hatthappasāraṇaṃ viya, avīciphusanatthaṃ pādappasāraṇaṃ viya, satadhā bhinnavālassa koṭiyā koṭiṃ paṭipādanaṃ viya ca hoti. Iti tāni gambhīrattā duddasāni. Evaṃ duddasattā gambhīresu gambhīrattā ca duddasesu catūsu saccesu uggahādivasena pubbabhāgañāṇuppattiṃ sandhāya idaṃ ‘‘dukkhe ñāṇa’’ntiādi vuttaṃ. Paṭivedhakkhaṇe pana ekameva ñāṇaṃ hoti.
သမ္မာသင္ကပ္ပနိဒ္ဒေသေ ကာမတော နိသ္သဋောတိ နေက္ခမ္မသင္ကပ္ပော။ ဗ္ယာပာဒတော နိသ္သဋောတိ အဗ္ယာပာဒသင္ကပ္ပော။ ဝိဟိံသာယ နိသ္သဋောတိ အဝိဟိံသာသင္ကပ္ပော။ တတ္ထ နေက္ခမ္မဝိတက္ကော ကာမဝိတက္ကသ္သ ပဒဃာတံ ပဒစ္ဆေဒံ ကရောန္တော ဥပ္ပဇ္ဇတိ, အဗ္ယာပာဒဝိတက္ကော ဗ္ယာပာဒဝိတက္ကသ္သ, အဝိဟိံသာဝိတက္ကော ဝိဟိံသာဝိတက္ကသ္သ။ နေက္ခမ္မဝိတက္ကော စ ကာမဝိတက္ကသ္သ ပစ္စနီကော ဟုတ္ဝာ ဥပ္ပဇ္ဇတိ, အဗ္ယာပာဒအဝိဟိံသာဝိတက္ကာ ဗ္ယာပာဒဝိဟိံသာဝိတက္ကာနံ။
Sammāsaṅkappaniddese kāmato nissaṭoti nekkhammasaṅkappo. Byāpādato nissaṭoti abyāpādasaṅkappo. Vihiṃsāya nissaṭoti avihiṃsāsaṅkappo. Tattha nekkhammavitakko kāmavitakkassa padaghātaṃ padacchedaṃ karonto uppajjati, abyāpādavitakko byāpādavitakkassa, avihiṃsāvitakko vihiṃsāvitakkassa. Nekkhammavitakko ca kāmavitakkassa paccanīko hutvā uppajjati, abyāpādaavihiṃsāvitakkā byāpādavihiṃsāvitakkānaṃ.
တတ္ထ ယောဂာဝစရော ကာမဝိတက္ကသ္သ ပဒဃာတနတ္ထံ ကာမဝိတက္ကံ ဝာ သမ္မသတိ အညံ ဝာ ပန ကိဉ္စိ သင္ခာရံ။ အထသ္သ ဝိပသ္သနာက္ခဏေ ဝိပသ္သနာသမ္ပယုတ္တော သင္ကပ္ပော တဒင္ဂဝသေန ကာမဝိတက္ကသ္သ ပဒဃာတံ ပဒစ္ဆေဒံ ကရောန္တော ဥပ္ပဇ္ဇတိ, ဝိပသ္သနံ ဥသ္သုက္ကာပေတ္ဝာ မဂ္ဂံ ပာပေတိ။ အထသ္သ မဂ္ဂက္ခဏေ မဂ္ဂသမ္ပယုတ္တော သင္ကပ္ပော သမုစ္ဆေဒဝသေန ကာမဝိတက္ကသ္သ ပဒဃာတံ ပဒစ္ဆေဒံ ကရောန္တော ဥပ္ပဇ္ဇတိ; ဗ္ယာပာဒဝိတက္ကသ္သာပိ ပဒဃာတနတ္ထံ ဗ္ယာပာဒဝိတက္ကံ ဝာ အညံ ဝာ သင္ခာရံ သမ္မသတိ; ဝိဟိံသာဝိတက္ကသ္သ ပဒဃာတနတ္ထံ ဝိဟိံသာဝိတက္ကံ ဝာ အညံ ဝာ သင္ခာရံ သမ္မသတိ။ အထသ္သ ဝိပသ္သနာက္ခဏေတိ သဗ္ဗံ ပုရိမနယေနေဝ ယောဇေတဗ္ဗံ။
Tattha yogāvacaro kāmavitakkassa padaghātanatthaṃ kāmavitakkaṃ vā sammasati aññaṃ vā pana kiñci saṅkhāraṃ. Athassa vipassanākkhaṇe vipassanāsampayutto saṅkappo tadaṅgavasena kāmavitakkassa padaghātaṃ padacchedaṃ karonto uppajjati, vipassanaṃ ussukkāpetvā maggaṃ pāpeti. Athassa maggakkhaṇe maggasampayutto saṅkappo samucchedavasena kāmavitakkassa padaghātaṃ padacchedaṃ karonto uppajjati; byāpādavitakkassāpi padaghātanatthaṃ byāpādavitakkaṃ vā aññaṃ vā saṅkhāraṃ sammasati; vihiṃsāvitakkassa padaghātanatthaṃ vihiṃsāvitakkaṃ vā aññaṃ vā saṅkhāraṃ sammasati. Athassa vipassanākkhaṇeti sabbaṃ purimanayeneva yojetabbaṃ.
ကာမဝိတက္ကာဒီနံ ပန တိဏ္ဏံ ပာဠိယံ ဝိဘတ္တေသု အဋ္ဌတိံသာရမ္မဏေသု ဧကကမ္မဋ္ဌာနမ္ပိ အပစ္စနီကံ နာမ နတ္ထိ။ ဧကန္တတော ပန ကာမဝိတက္ကသ္သ တာဝ အသုဘေသု ပဌမဇ္ဈာနမေဝ ပစ္စနီကံ, ဗ္ယာပာဒဝိတက္ကသ္သ မေတ္တာယ တိကစတုက္ကဇ္ဈာနာနိ, ဝိဟိံသာဝိတက္ကသ္သ ကရုဏာယ တိကစတုက္ကဇ္ဈာနာနိ။ တသ္မာ အသုဘေ ပရိကမ္မံ ကတ္ဝာ ဈာနံ သမာပန္နသ္သ သမာပတ္တိက္ခဏေ ဈာနသမ္ပယုတ္တော သင္ကပ္ပော ဝိက္ခမ္ဘနဝသေန ကာမဝိတက္ကသ္သ ပစ္စနီကော ဟုတ္ဝာ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ ဈာနံ ပာဒကံ ကတ္ဝာ ဝိပသ္သနံ ပဋ္ဌပေန္တသ္သ ဝိပသ္သနာက္ခဏေ ဝိပသ္သနာသမ္ပယုတ္တော သင္ကပ္ပော တဒင္ဂဝသေန ကာမဝိတက္ကသ္သ ပစ္စနီကော ဟုတ္ဝာ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ ဝိပသ္သနံ ဥသ္သုက္ကာပေတ္ဝာ မဂ္ဂံ ပာပေန္တသ္သ မဂ္ဂက္ခဏေ မဂ္ဂသမ္ပယုတ္တော သင္ကပ္ပော သမုစ္ဆေဒဝသေန ကာမဝိတက္ကသ္သ ပစ္စနီကော ဟုတ္ဝာ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ ဧဝံ ဥပ္ပန္နော နေက္ခမ္မသင္ကပ္ပောတိ ဝုစ္စတီတိ ဝေဒိတဗ္ဗော။
Kāmavitakkādīnaṃ pana tiṇṇaṃ pāḷiyaṃ vibhattesu aṭṭhatiṃsārammaṇesu ekakammaṭṭhānampi apaccanīkaṃ nāma natthi. Ekantato pana kāmavitakkassa tāva asubhesu paṭhamajjhānameva paccanīkaṃ, byāpādavitakkassa mettāya tikacatukkajjhānāni, vihiṃsāvitakkassa karuṇāya tikacatukkajjhānāni. Tasmā asubhe parikammaṃ katvā jhānaṃ samāpannassa samāpattikkhaṇe jhānasampayutto saṅkappo vikkhambhanavasena kāmavitakkassa paccanīko hutvā uppajjati. Jhānaṃ pādakaṃ katvā vipassanaṃ paṭṭhapentassa vipassanākkhaṇe vipassanāsampayutto saṅkappo tadaṅgavasena kāmavitakkassa paccanīko hutvā uppajjati. Vipassanaṃ ussukkāpetvā maggaṃ pāpentassa maggakkhaṇe maggasampayutto saṅkappo samucchedavasena kāmavitakkassa paccanīko hutvā uppajjati. Evaṃ uppanno nekkhammasaṅkappoti vuccatīti veditabbo.
မေတ္တာယ ပန ပရိကမ္မံ ကတ္ဝာ, ကရုဏာယ ပရိကမ္မံ ကတ္ဝာ ဈာနံ သမာပဇ္ဇတီတိ သဗ္ဗံ ပုရိမနယေနေဝ ယောဇေတဗ္ဗံ။ ဧဝံ ဥပ္ပန္နော အဗ္ယာပာဒသင္ကပ္ပောတိ ဝုစ္စတိ, အဝိဟိံသာသင္ကပ္ပောတိ စ ဝုစ္စတီတိ ဝေဒိတဗ္ဗော။ ဧဝမေတေ နေက္ခမ္မသင္ကပ္ပာဒယော ဝိပသ္သနာဈာနဝသေန ဥပ္ပတ္တီနံ နာနတ္တာ ပုဗ္ဗဘာဂေ နာနာ; မဂ္ဂက္ခဏေ ပန ဣမေသု တီသု ဌာနေသု ဥပ္ပန္နသ္သ အကုသလသင္ကပ္ပသ္သ ပဒစ္ဆေဒတော အနုပ္ပတ္တိသာဓနဝသေန မဂ္ဂင္ဂံ ပူရယမာနော ဧကောဝ ကုသလသင္ကပ္ပော ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ အယံ သမ္မာသင္ကပ္ပော နာမ။
Mettāya pana parikammaṃ katvā, karuṇāya parikammaṃ katvā jhānaṃ samāpajjatīti sabbaṃ purimanayeneva yojetabbaṃ. Evaṃ uppanno abyāpādasaṅkappoti vuccati, avihiṃsāsaṅkappoti ca vuccatīti veditabbo. Evamete nekkhammasaṅkappādayo vipassanājhānavasena uppattīnaṃ nānattā pubbabhāge nānā; maggakkhaṇe pana imesu tīsu ṭhānesu uppannassa akusalasaṅkappassa padacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamāno ekova kusalasaṅkappo uppajjati. Ayaṃ sammāsaṅkappo nāma.
သမ္မာဝာစာနိဒ္ဒေသေပိ ယသ္မာ အညေနေဝ စိတ္တေန မုသာဝာဒာ ဝိရမတိ, အညေနညေန ပိသုဏဝာစာဒီဟိ, တသ္မာ စတသ္သောပေတာ ဝေရမဏိယော ပုဗ္ဗဘာဂေ နာနာ; မဂ္ဂက္ခဏေ ပန မိစ္ဆာဝာစာသင္ခာတာယ စတုဗ္ဗိဓာယ အကုသလဒုသ္သီလ္ယစေတနာယ ပဒစ္ဆေဒတော အနုပ္ပတ္တိသာဓနဝသေန မဂ္ဂင္ဂံ ပူရယမာနာ ဧကာဝ သမ္မာဝာစာသင္ခာတာ ကုသလဝေရမဏီ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ အယံ သမ္မာဝာစာ နာမ။
Sammāvācāniddesepi yasmā aññeneva cittena musāvādā viramati, aññenaññena pisuṇavācādīhi, tasmā catassopetā veramaṇiyo pubbabhāge nānā; maggakkhaṇe pana micchāvācāsaṅkhātāya catubbidhāya akusaladussīlyacetanāya padacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva sammāvācāsaṅkhātā kusalaveramaṇī uppajjati. Ayaṃ sammāvācā nāma.
သမ္မာကမ္မန္တနိဒ္ဒေသေပိ ယသ္မာ အညေနေဝ စိတ္တေန ပာဏာတိပာတာ ဝိရမတိ, အညေန အဒိန္နာဒာနာ, အညေန ကာမေသုမိစ္ဆာစာရာ, တသ္မာ တိသ္သောပေတာ ဝေရမဏိယော ပုဗ္ဗဘာဂေ နာနာ; မဂ္ဂက္ခဏေ ပန မိစ္ဆာကမ္မန္တသင္ခာတာယ တိဝိဓာယ အကုသလဒုသ္သီလ္ယစေတနာယ ပဒစ္ဆေဒတော အနုပ္ပတ္တိသာဓနဝသေန မဂ္ဂင္ဂံ ပူရယမာနာ ဧကာဝ သမ္မာကမ္မန္တသင္ခာတာ အကုသလဝေရမဏီ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ အယံ သမ္မာကမ္မန္တော နာမ။
Sammākammantaniddesepi yasmā aññeneva cittena pāṇātipātā viramati, aññena adinnādānā, aññena kāmesumicchācārā, tasmā tissopetā veramaṇiyo pubbabhāge nānā; maggakkhaṇe pana micchākammantasaṅkhātāya tividhāya akusaladussīlyacetanāya padacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva sammākammantasaṅkhātā akusalaveramaṇī uppajjati. Ayaṃ sammākammanto nāma.
သမ္မာအာဇီဝနိဒ္ဒေသေ ဣဓာတိ ဣမသ္မိံ သာသနေ။ အရိယသာဝကောတိ အရိယသ္သ ဗုဒ္ဓသ္သ သာဝကော။ မိစ္ဆာအာဇီဝံ ပဟာယာတိ ပာပကံ အာဇီဝံ ပဇဟိတ္ဝာ။ သမ္မာအာဇီဝေနာတိ ဗုဒ္ဓပသတ္ထေန ကုသလအာဇီဝေန။ ဇီဝိကံ ကပ္ပေတီတိ ဇီဝိတပ္ပဝတ္တိံ ပဝတ္တေတိ။ ဣဓာပိ ယသ္မာ အညေနေဝ စိတ္တေန ကာယဒ္ဝာရဝီတိက္ကမာ ဝိရမတိ; အညေန ဝစီဒ္ဝာရဝီတိက္ကမာ, တသ္မာ ပုဗ္ဗဘာဂေ နာနာက္ခဏေသု ဥပ္ပဇ္ဇတိ; မဂ္ဂက္ခဏေ ပန ဒ္ဝီသု ဒ္ဝာရေသု သတ္တန္နံ ကမ္မပထာနံ ဝသေန ဥပ္ပန္နာယ မိစ္ဆာအာဇီဝဒုသ္သီလ္ယစေတနာယ ပဒစ္ဆေဒတော အနုပ္ပတ္တိသာဓနဝသေန မဂ္ဂင္ဂံ ပူရယမာနာ ဧကာဝ သမ္မာအာဇီဝသင္ခာတာ ကုသလဝေရမဏီ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ အယံ သမ္မာအာဇီဝော နာမ။
Sammāājīvaniddese idhāti imasmiṃ sāsane. Ariyasāvakoti ariyassa buddhassa sāvako. Micchāājīvaṃ pahāyāti pāpakaṃ ājīvaṃ pajahitvā. Sammāājīvenāti buddhapasatthena kusalaājīvena. Jīvikaṃ kappetīti jīvitappavattiṃ pavatteti. Idhāpi yasmā aññeneva cittena kāyadvāravītikkamā viramati; aññena vacīdvāravītikkamā, tasmā pubbabhāge nānākkhaṇesu uppajjati; maggakkhaṇe pana dvīsu dvāresu sattannaṃ kammapathānaṃ vasena uppannāya micchāājīvadussīlyacetanāya padacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva sammāājīvasaṅkhātā kusalaveramaṇī uppajjati. Ayaṃ sammāājīvo nāma.
သမ္မာဝာယာမနိဒ္ဒေသော သမ္မပ္ပဓာနဝိဘင္ဂေ အနုပဒဝဏ္ဏနာဝသေန အာဝိဘဝိသ္သတိ။ အယံ ပန ပုဗ္ဗဘာဂေ နာနာစိတ္တေသု လဘတိ။ အညေနေဝ ဟိ စိတ္တေန အနုပ္ပန္နာနံ ပာပကာနံ အကုသလာနံ ဓမ္မာနံ အနုပ္ပာဒာယ ဝာယာမံ ကရောတိ, အညေန ဥပ္ပန္နာနံ ပဟာနာယ; အညေနေဝ စ အနုပ္ပန္နာနံ ကုသလာနံ ဓမ္မာနံ ဥပ္ပာဒာယ, အညေန ဥပ္ပန္နာနံ ဌိတိယာ; မဂ္ဂက္ခဏေ ပန ဧကစိတ္တေယေဝ လဗ္ဘတိ။ ဧကမေဝ ဟိ မဂ္ဂသမ္ပယုတ္တံ ဝီရိယံ စတုကိစ္စသာဓနဋ္ဌေန စတ္တာရိ နာမာနိ လဗ္ဘတိ။
Sammāvāyāmaniddeso sammappadhānavibhaṅge anupadavaṇṇanāvasena āvibhavissati. Ayaṃ pana pubbabhāge nānācittesu labhati. Aññeneva hi cittena anuppannānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ anuppādāya vāyāmaṃ karoti, aññena uppannānaṃ pahānāya; aññeneva ca anuppannānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ uppādāya, aññena uppannānaṃ ṭhitiyā; maggakkhaṇe pana ekacitteyeva labbhati. Ekameva hi maggasampayuttaṃ vīriyaṃ catukiccasādhanaṭṭhena cattāri nāmāni labbhati.
သမ္မာသတိနိဒ္ဒေသောပိ သတိပဋ္ဌာနဝိဘင္ဂေ အနုပဒဝဏ္ဏနာဝသေန အာဝိဘဝိသ္သတိ။ အယမ္ပိ စ ပုဗ္ဗဘာဂေ နာနာစိတ္တေသု လဗ္ဘတိ။ အညေနေဝ ဟိ စိတ္တေန ကာယံ ပရိဂ္ဂဏ္ဟာတိ, အညေနညေန ဝေဒနာဒီနိ; မဂ္ဂက္ခဏေ ပန ဧကစိတ္တေယေဝ လဗ္ဘတိ။ ဧကာယေဝ ဟိ မဂ္ဂသမ္ပယုတ္တာ သတိ စတုကိစ္စသာဓနဋ္ဌေန စတ္တာရိ နာမာနိ လဘတိ။
Sammāsatiniddesopi satipaṭṭhānavibhaṅge anupadavaṇṇanāvasena āvibhavissati. Ayampi ca pubbabhāge nānācittesu labbhati. Aññeneva hi cittena kāyaṃ pariggaṇhāti, aññenaññena vedanādīni; maggakkhaṇe pana ekacitteyeva labbhati. Ekāyeva hi maggasampayuttā sati catukiccasādhanaṭṭhena cattāri nāmāni labhati.
သမ္မာသမာဓိနိဒ္ဒေသေ စတ္တာရိ ဈာနာနိ ပုဗ္ဗဘာဂေပိ နာနာ, မဂ္ဂက္ခဏေပိ။ ပုဗ္ဗဘာဂေ သမာပတ္တိဝသေန နာနာ, မဂ္ဂက္ခဏေ နာနာမဂ္ဂဝသေန။ ဧကသ္သ ဟိ ပဌမမဂ္ဂော ပဌမဇ္ဈာနိကော ဟောတိ, ဒုတိယမဂ္ဂာဒယောပိ ပဌမဇ္ဈာနိကာ, ဒုတိယာဒီသု အညတရဇ္ဈာနိကာ ဝာ။ ဧကသ္သ ပဌမမဂ္ဂော ဒုတိယာဒီနံ အညတရဇ္ဈာနိကော ဟောတိ, ဒုတိယာဒယောပိ ဒုတိယာဒီနံ အညတရဇ္ဈာနိကာ ဝာ ပဌမဇ္ဈာနိကာ ဝာ။ ဧဝံ စတ္တာရောပိ မဂ္ဂာ ဈာနဝသေန သဒိသာ ဝာ အသဒိသာ ဝာ ဧကစ္စသဒိသာ ဝာ ဟောန္တိ။
Sammāsamādhiniddese cattāri jhānāni pubbabhāgepi nānā, maggakkhaṇepi. Pubbabhāge samāpattivasena nānā, maggakkhaṇe nānāmaggavasena. Ekassa hi paṭhamamaggo paṭhamajjhāniko hoti, dutiyamaggādayopi paṭhamajjhānikā, dutiyādīsu aññatarajjhānikā vā. Ekassa paṭhamamaggo dutiyādīnaṃ aññatarajjhāniko hoti, dutiyādayopi dutiyādīnaṃ aññatarajjhānikā vā paṭhamajjhānikā vā. Evaṃ cattāropi maggā jhānavasena sadisā vā asadisā vā ekaccasadisā vā honti.
အယံ ပနသ္သ ဝိသေသော ပာဒကဇ္ဈာနနိယာမေန ဟောတိ။ ပာဒကဇ္ဈာနနိယာမေန တာဝ ပဌမဇ္ဈာနလာဘိနော ပဌမဇ္ဈာနာ ဝုဋ္ဌာယ ဝိပသ္သန္တသ္သ ဥပ္ပန္နမဂ္ဂော ပဌမဇ္ဈာနိကော ဟောတိ; မဂ္ဂင္ဂဗောဇ္ဈင္ဂာနိ ပနေတ္ထ ပရိပုဏ္ဏာနေဝ ဟောန္တိ။ ဒုတိယဇ္ဈာနတော ဥဋ္ဌာယ ဝိပသ္သန္တသ္သ ဥပ္ပန္နော မဂ္ဂော ဒုတိယဇ္ဈာနိကော ဟောတိ; မဂ္ဂင္ဂာနိ ပနေတ္ထ သတ္တ ဟောန္တိ။ တတိယဇ္ဈာနတော ဥဋ္ဌာယ ဝိပသ္သန္တသ္သ ဥပ္ပန္နော မဂ္ဂော တတိယဇ္ဈာနိကော ဟောတိ; မဂ္ဂင္ဂာနိ ပနေတ္ထ သတ္တ, ဗောဇ္ဈင္ဂာနိ ဆ ဟောန္တိ။ ဧသ နယော စတုတ္ထဇ္ဈာနတော ပဋ္ဌာယ ယာဝ နေဝသညာနာသညာယတနာ။
Ayaṃ panassa viseso pādakajjhānaniyāmena hoti. Pādakajjhānaniyāmena tāva paṭhamajjhānalābhino paṭhamajjhānā vuṭṭhāya vipassantassa uppannamaggo paṭhamajjhāniko hoti; maggaṅgabojjhaṅgāni panettha paripuṇṇāneva honti. Dutiyajjhānato uṭṭhāya vipassantassa uppanno maggo dutiyajjhāniko hoti; maggaṅgāni panettha satta honti. Tatiyajjhānato uṭṭhāya vipassantassa uppanno maggo tatiyajjhāniko hoti; maggaṅgāni panettha satta, bojjhaṅgāni cha honti. Esa nayo catutthajjhānato paṭṭhāya yāva nevasaññānāsaññāyatanā.
အာရုပ္ပေ စတုက္ကပဉ္စကဇ္ဈာနံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ။ တဉ္စ ခော လောကုတ္တရံ နော လောကိယန္တိ ဝုတ္တံ။ ဧတ္ထ ကထန္တိ? ဧတ္ထာပိ ပဌမဇ္ဈာနာဒီသု ယတော ဥဋ္ဌာယ သောတာပတ္တိမဂ္ဂံ ပဋိလဘိတ္ဝာ အာရုပ္ပသမာပတ္တိံ ဘာဝေတ္ဝာ ယော အာရုပ္ပေ ဥပ္ပန္နော, တံဈာနိကာဝ တသ္သ တတ္ထ တယော မဂ္ဂာ ဥပ္ပဇ္ဇန္တိ ။ ဧဝံ ပာဒကဇ္ဈာနမေဝ နိယာမေတိ။ ကေစိ ပန ထေရာ ‘‘ဝိပသ္သနာယ အာရမ္မဏဘူတာ ခန္ဓာ နိယာမေန္တီ’’တိ ဝဒန္တိ။ ကေစိ ‘‘ပုဂ္ဂလဇ္ဈာသယော နိယာမေတီ’’တိ ဝဒန္တိ။ ကေစိ ‘‘ဝုဋ္ဌာနဂာမိနီဝိပသ္သနာ နိယာမေတီ’’တိ ဝဒန္တိ။ တေသံ ဝာဒဝိနိစ္ဆယော ဟေဋ္ဌာ စိတ္တုပ္ပာဒကဏ္ဍေ လောကုတ္တရပဒဘာဇနီယဝဏ္ဏနာယံ (ဓ. သ. အဋ္ဌ. ၃၅၀) ဝုတ္တနယေနေဝ ဝေဒိတဗ္ဗော။ အယံ ဝုစ္စတိ သမ္မာသမာဓီတိ ယာ ဣမေသု စတူသု ဈာနေသု ဧကဂ္ဂတာ, အယံ ပုဗ္ဗဘာဂေ လောကိယော, အပရဘာဂေ လောကုတ္တရော သမ္မာသမာဓိ နာမ ဝုစ္စတီတိ။ ဧဝံ လောကိယလောကုတ္တရဝသေန ဘဂဝာ မဂ္ဂသစ္စံ ဒေသေသိ။
Āruppe catukkapañcakajjhānaṃ uppajjati. Tañca kho lokuttaraṃ no lokiyanti vuttaṃ. Ettha kathanti? Etthāpi paṭhamajjhānādīsu yato uṭṭhāya sotāpattimaggaṃ paṭilabhitvā āruppasamāpattiṃ bhāvetvā yo āruppe uppanno, taṃjhānikāva tassa tattha tayo maggā uppajjanti . Evaṃ pādakajjhānameva niyāmeti. Keci pana therā ‘‘vipassanāya ārammaṇabhūtā khandhā niyāmentī’’ti vadanti. Keci ‘‘puggalajjhāsayo niyāmetī’’ti vadanti. Keci ‘‘vuṭṭhānagāminīvipassanā niyāmetī’’ti vadanti. Tesaṃ vādavinicchayo heṭṭhā cittuppādakaṇḍe lokuttarapadabhājanīyavaṇṇanāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 350) vuttanayeneva veditabbo. Ayaṃ vuccati sammāsamādhīti yā imesu catūsu jhānesu ekaggatā, ayaṃ pubbabhāge lokiyo, aparabhāge lokuttaro sammāsamādhi nāma vuccatīti. Evaṃ lokiyalokuttaravasena bhagavā maggasaccaṃ desesi.
တတ္ထ လောကိယမဂ္ဂေ သဗ္ဗာနေဝ မဂ္ဂင္ဂာနိ ယထာနုရူပံ ဆသု အာရမ္မဏေသု အညတရာရမ္မဏာနိ ဟောန္တိ။ လောကုတ္တရမဂ္ဂေ ပန စတုသစ္စပဋိဝေဓာယ ပဝတ္တသ္သ အရိယသ္သ နိဗ္ဗာနာရမ္မဏံ အဝိဇ္ဇာနုသယသမုဂ္ဃာတကံ ပညာစက္ခု သမ္မာဒိဋ္ဌိ။ တထာ သမ္ပန္နဒိဋ္ဌိသ္သ တံသမ္ပယုတ္တံ တိဝိဓမိစ္ဆာသင္ကပ္ပသမုဂ္ဃာတကံ စေတသော နိဗ္ဗာနပဒာဘိနိရောပနံ သမ္မာသင္ကပ္ပော။ တထာ ပသ္သန္တသ္သ ဝိတက္ကေန္တသ္သ စ တံသမ္ပယုတ္တာဝ စတုဗ္ဗိဓဝစီဒုစ္စရိတသမုဂ္ဃာတိကာယ မိစ္ဆာဝာစာယ ဝိရတိ သမ္မာဝာစာ။ တထာ ဝိရမန္တသ္သ တံသမ္ပယုတ္တာဝ မိစ္ဆာကမ္မန္တသမုစ္ဆေဒိကာ တိဝိဓကာယဒုစ္စရိတဝိရတိ သမ္မာကမ္မန္တော။ တေသံယေဝ သမ္မာဝာစာကမ္မန္တာနံ ဝောဒာနဘူတာ တံသမ္ပယုတ္တာဝ ကုဟနာဒိသမုစ္ဆေဒိကာ မိစ္ဆာအာဇီဝဝိရတိ သမ္မာအာဇီဝော။ ဣမိသ္သာ သမ္မာဝာစာကမ္မန္တာဇီဝသံခာတာယ သီလဘူမိယံ ပတိဋ္ဌမာနသ္သ တဒနုရူပော တံသမ္ပယုတ္တောဝ ကောသဇ္ဇသမုစ္ဆေဒကော အနုပ္ပန္နုပ္ပန္နာနံ အကုသလကုသလာနံ အနုပ္ပာဒပဟာနုပ္ပာဒဋ္ဌိတိသာဓကော စ ဝီရိယာရမ္ဘော သမ္မာဝာယာမော။ ဧဝံ ဝာယမန္တသ္သ တံသမ္ပယုတ္တောဝ မိစ္ဆာသတိဝိနိဒ္ဓုနနကော ကာယာဒီသု ကာယာနုပသ္သနာဒိသာဓကော စ စေတသော အသမ္မောသော သမ္မာသတိ။ ဣတိ အနုတ္တရာယ သတိယာ သုဝိဟိတစိတ္တာရက္ခသ္သ တံသမ္ပယုတ္တာဝ မိစ္ဆာသမာဓိသမုဂ္ဃာတိကာ စိတ္တေကဂ္ဂတာ သမ္မာသမာဓီတိ။ ဧသ လောကုတ္တရော အရိယော အဋ္ဌင္ဂိကော မဂ္ဂော ယော သဟ လောကိယေန မဂ္ဂေန ဒုက္ခနိရောဓဂာမိနီ ပဋိပဒာတိ သင္ခံ ဂတော။
Tattha lokiyamagge sabbāneva maggaṅgāni yathānurūpaṃ chasu ārammaṇesu aññatarārammaṇāni honti. Lokuttaramagge pana catusaccapaṭivedhāya pavattassa ariyassa nibbānārammaṇaṃ avijjānusayasamugghātakaṃ paññācakkhu sammādiṭṭhi. Tathā sampannadiṭṭhissa taṃsampayuttaṃ tividhamicchāsaṅkappasamugghātakaṃ cetaso nibbānapadābhiniropanaṃ sammāsaṅkappo. Tathā passantassa vitakkentassa ca taṃsampayuttāva catubbidhavacīduccaritasamugghātikāya micchāvācāya virati sammāvācā. Tathā viramantassa taṃsampayuttāva micchākammantasamucchedikā tividhakāyaduccaritavirati sammākammanto. Tesaṃyeva sammāvācākammantānaṃ vodānabhūtā taṃsampayuttāva kuhanādisamucchedikā micchāājīvavirati sammāājīvo. Imissā sammāvācākammantājīvasaṃkhātāya sīlabhūmiyaṃ patiṭṭhamānassa tadanurūpo taṃsampayuttova kosajjasamucchedako anuppannuppannānaṃ akusalakusalānaṃ anuppādapahānuppādaṭṭhitisādhako ca vīriyārambho sammāvāyāmo. Evaṃ vāyamantassa taṃsampayuttova micchāsativiniddhunanako kāyādīsu kāyānupassanādisādhako ca cetaso asammoso sammāsati. Iti anuttarāya satiyā suvihitacittārakkhassa taṃsampayuttāva micchāsamādhisamugghātikā cittekaggatā sammāsamādhīti. Esa lokuttaro ariyo aṭṭhaṅgiko maggo yo saha lokiyena maggena dukkhanirodhagāminī paṭipadāti saṅkhaṃ gato.
သော ခော ပနေသ မဂ္ဂော သမ္မာဒိဋ္ဌိသင္ကပ္ပာနံ ဝိဇ္ဇာယ, သေသဓမ္မာနံ စရဏေန သင္ဂဟိတတ္တာ ဝိဇ္ဇာ စေဝ စရဏဉ္စ။ တထာ တေသံ ဒ္ဝိန္နံ ဝိပသ္သနာယာနေန, ဣတရေသံ သမထယာနေန သင္ဂဟိတတ္တာ သမထော စေဝ ဝိပသ္သနာ စ။ တေသံ ဝာ ဒ္ဝိန္နံ ပညာက္ခန္ဓေန, တဒနန္တရာနံ တိဏ္ဏံ သီလက္ခန္ဓေန, အဝသေသာနံ သမာဓိက္ခန္ဓေန အဓိပညာအဓိသီလအဓိစိတ္တသိက္ခာဟိ စ သင္ဂဟိတတ္တာ ခန္ဓတ္တယဉ္စေဝ သိက္ခာတ္တယဉ္စ ဟောတိ; ယေန သမန္နာဂတော အရိယသာဝကော ဒသ္သနသမတ္ထေဟိ စက္ခူဟိ ဂမနသမတ္ထေဟိ စ ပာဒေဟိ သမန္နာဂတော အဒ္ဓိကော ဝိယ ဝိဇ္ဇာစရဏသမ္ပန္နော ဟုတ္ဝာ ဝိပသ္သနာယာနေန ကာမသုခလ္လိကာနုယောဂံ, သမထယာနေန အတ္တကိလမထာနုယောဂန္တိ အန္တဒ္ဝယံ ပရိဝဇ္ဇေတ္ဝာ မဇ္ဈိမပဋိပဒံ ပဋိပန္နော ပညာက္ခန္ဓေန မောဟက္ခန္ဓံ, သီလက္ခန္ဓေန ဒောသက္ခန္ဓံ, သမာဓိက္ခန္ဓေန စ လောဘက္ခန္ဓံ ပဒာလေန္တော အဓိပညာသိက္ခာယ ပညာသမ္ပဒံ, အဓိသီလသိက္ခာယ သီလသမ္ပဒံ, အဓိစိတ္တသိက္ခာယ သမာဓိသမ္ပဒန္တိ တိသ္သော သမ္ပတ္တိယော ပတ္ဝာ အမတံ နိဗ္ဗာနံ သစ္ဆိကရောတိ, အာဒိမဇ္ဈပရိယောသာနကလ္ယာဏံ သတ္တတိံသဗောဓိပက္ခိယဓမ္မရတနဝိစိတ္တံ သမ္မတ္တနိယာမသင္ခာတံ အရိယဘူမိဉ္စ ဩက္ကန္တော ဟောတီတိ။
So kho panesa maggo sammādiṭṭhisaṅkappānaṃ vijjāya, sesadhammānaṃ caraṇena saṅgahitattā vijjā ceva caraṇañca. Tathā tesaṃ dvinnaṃ vipassanāyānena, itaresaṃ samathayānena saṅgahitattā samatho ceva vipassanā ca. Tesaṃ vā dvinnaṃ paññākkhandhena, tadanantarānaṃ tiṇṇaṃ sīlakkhandhena, avasesānaṃ samādhikkhandhena adhipaññāadhisīlaadhicittasikkhāhi ca saṅgahitattā khandhattayañceva sikkhāttayañca hoti; yena samannāgato ariyasāvako dassanasamatthehi cakkhūhi gamanasamatthehi ca pādehi samannāgato addhiko viya vijjācaraṇasampanno hutvā vipassanāyānena kāmasukhallikānuyogaṃ, samathayānena attakilamathānuyoganti antadvayaṃ parivajjetvā majjhimapaṭipadaṃ paṭipanno paññākkhandhena mohakkhandhaṃ, sīlakkhandhena dosakkhandhaṃ, samādhikkhandhena ca lobhakkhandhaṃ padālento adhipaññāsikkhāya paññāsampadaṃ, adhisīlasikkhāya sīlasampadaṃ, adhicittasikkhāya samādhisampadanti tisso sampattiyo patvā amataṃ nibbānaṃ sacchikaroti, ādimajjhapariyosānakalyāṇaṃ sattatiṃsabodhipakkhiyadhammaratanavicittaṃ sammattaniyāmasaṅkhātaṃ ariyabhūmiñca okkanto hotīti.
သုတ္တန္တဘာဇနီယဝဏ္ဏနာ။
Suttantabhājanīyavaṇṇanā.
Related texts:
တိပိဋက (မူလ) • Tipiṭaka (Mūla) / အဘိဓမ္မပိဋက • Abhidhammapiṭaka / ဝိဘင္ဂပာဠိ • Vibhaṅgapāḷi / ၄. သစ္စဝိဘင္ဂော • 4. Saccavibhaṅgo
ဋီကာ • Tīkā / အဘိဓမ္မပိဋက (ဋီကာ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ဝိဘင္ဂ-မူလဋီကာ • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / ၄. သစ္စဝိဘင္ဂော • 4. Saccavibhaṅgo
ဋီကာ • Tīkā / အဘိဓမ္မပိဋက (ဋီကာ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ဝိဘင္ဂ-အနုဋီကာ • Vibhaṅga-anuṭīkā / ၄. သစ္စဝိဘင္ဂော • 4. Saccavibhaṅgo