Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / සම්‌මොහවිනොදනී-අට්‌ඨකථා • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā

    2. ආයතනවිභඞ්‌ගො

    2. Āyatanavibhaṅgo

    1. සුත්‌තන්‌තභාජනීයවණ්‌ණනා

    1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā

    154. ඉදානි තදනන්‌තරෙ ආයතනවිභඞ්‌ගනිද්‌දෙසෙ සුත්‌තන්‌තභාජනීයං තාව දස්‌සෙන්‌තො ද්‌වාදසායතනානි චක්‌ඛායතනං රූපායතනන්‌තිආදිමාහ. තත්‌ථ පාළිමුත්‌තකෙන තාව නයෙන –

    154. Idāni tadanantare āyatanavibhaṅganiddese suttantabhājanīyaṃ tāva dassento dvādasāyatanāni cakkhāyatanaṃ rūpāyatanantiādimāha. Tattha pāḷimuttakena tāva nayena –

    අත්‌ථලක්‌ඛණතාවත්‌ව, කමසඞ්‌ඛෙපවිත්‌ථාරා;

    Atthalakkhaṇatāvatva, kamasaṅkhepavitthārā;

    තථා දට්‌ඨබ්‌බතො චෙව, විඤ්‌ඤාතබ්‌බො විනිච්‌ඡයො.

    Tathā daṭṭhabbato ceva, viññātabbo vinicchayo.

    තත්‌ථ විසෙසතො තාව චක්‌ඛතීති චක්‌ඛු; රූපං අස්‌සාදෙති, විභාවෙති චාති අත්‌ථො. රූපයතීති රූපං; වණ්‌ණවිකාරං ආපජ්‌ජමානං හදයඞ්‌ගතභාවං පකාසෙතීති අත්‌ථො. සුණාතීති සොතං. සප්‌පතීති සද්‌දො; උදාහරියතීති අත්‌ථො. ඝායතීති ඝානං. ගන්‌ධයතීති ගන්‌ධො; අත්‌තනො වත්‌ථුං සූචයතීති අත්‌ථො. ජීවිතං අව්‌හායතීති ජිව්‌හා. රසන්‌ති තං සත්‌තාති රසො; අස්‌සාදෙන්‌තීති අත්‌ථො. කුච්‌ඡිතානං සාසවධම්‌මානං ආයොති කායො. ආයොති උප්‌පත්‌තිදෙසො. ඵුසීයතීති ඵොට්‌ඨබ්‌බං. මනතීති මනො. අත්‌තනො ලක්‌ඛණං ධාරයන්‌තීති ධම්‌මා.

    Tattha visesato tāva cakkhatīti cakkhu; rūpaṃ assādeti, vibhāveti cāti attho. Rūpayatīti rūpaṃ; vaṇṇavikāraṃ āpajjamānaṃ hadayaṅgatabhāvaṃ pakāsetīti attho. Suṇātīti sotaṃ. Sappatīti saddo; udāhariyatīti attho. Ghāyatīti ghānaṃ. Gandhayatīti gandho; attano vatthuṃ sūcayatīti attho. Jīvitaṃ avhāyatīti jivhā. Rasanti taṃ sattāti raso; assādentīti attho. Kucchitānaṃ sāsavadhammānaṃ āyoti kāyo. Āyoti uppattideso. Phusīyatīti phoṭṭhabbaṃ. Manatīti mano. Attano lakkhaṇaṃ dhārayantīti dhammā.

    අවිසෙසතො පන ආයතනතො, ආයානං තනනතො, ආයතස්‌ස ච නයනතො ආයතනන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. චක්‌ඛුරූපාදීසු හි තංතංද්‌වාරාරම්‌මණා චිත්‌තචෙතසිකා ධම්‌මා සෙන සෙන අනුභවනාදිනා කිච්‌චෙන ආයතන්‌ති උට්‌ඨහන්‌ති ඝට්‌ටෙන්‌ති වායමන්‌තීති වුත්‌තං හොති. තෙ ච පන ආයභූතෙ ධම්‌මෙ එතානි තනොන්‌ති විත්‌ථාරෙන්‌තීති වුත්‌තං හොති. ඉදඤ්‌ච අනමතග්‌ගෙ සංසාරෙ පවත්‌තං අතීව ආයතං සංසාරදුක්‌ඛං යාව න නිවත්‌තති තාව නයන්‌තෙව, පවත්‌තයන්‌තීති වුත්‌තං හොති. ඉති සබ්‌බෙපි මෙ ධම්‌මා ආයතනතො ආයානං තනනතො ආයතස්‌ස ච නයනතො ‘ආයතනං ආයතන’න්‌ති වුච්‌චන්‌ති.

    Avisesato pana āyatanato, āyānaṃ tananato, āyatassa ca nayanato āyatananti veditabbaṃ. Cakkhurūpādīsu hi taṃtaṃdvārārammaṇā cittacetasikā dhammā sena sena anubhavanādinā kiccena āyatanti uṭṭhahanti ghaṭṭenti vāyamantīti vuttaṃ hoti. Te ca pana āyabhūte dhamme etāni tanonti vitthārentīti vuttaṃ hoti. Idañca anamatagge saṃsāre pavattaṃ atīva āyataṃ saṃsāradukkhaṃ yāva na nivattati tāva nayanteva, pavattayantīti vuttaṃ hoti. Iti sabbepi me dhammā āyatanato āyānaṃ tananato āyatassa ca nayanato ‘āyatanaṃ āyatana’nti vuccanti.

    අපිච නිවාසට්‌ඨානට්‌ඨෙන, ආකරට්‌ඨෙන, සමොසරණට්‌ඨානට්‌ඨෙන , සඤ්‌ජාතිදෙසට්‌ඨෙන, කාරණට්‌ඨෙන ච ආයතනං වෙදිතබ්‌බං. තථා හි ලොකෙ ‘‘ඉස්‌සරායතනං වාසුදෙවායතන’’න්‌තිආදීසු නිවාසට්‌ඨානං ආයතනන්‌ති වුච්‌චති . ‘‘සුවණ්‌ණායතනං රජතායතන’’න්‌තිආදීසු ආකරො. සාසනෙ පන ‘‘මනොරමෙ ආයතනෙ සෙවන්‌ති නං විහඞ්‌ගමා’’තිආදීසු (අ. නි. 5.38) සමොසරණට්‌ඨානං. ‘‘දක්‌ඛිණාපථො ගුන්‌නං ආයතන’’න්‌තිආදීසු සඤ්‌ජාතිදෙසො. ‘‘තත්‍ර තත්‍රෙව සක්‌ඛිභබ්‌බතං පාපුණාති සති සතිආයතනෙ’’තිආදීසු (අ. නි. 5.23) කාරණං.

    Apica nivāsaṭṭhānaṭṭhena, ākaraṭṭhena, samosaraṇaṭṭhānaṭṭhena , sañjātidesaṭṭhena, kāraṇaṭṭhena ca āyatanaṃ veditabbaṃ. Tathā hi loke ‘‘issarāyatanaṃ vāsudevāyatana’’ntiādīsu nivāsaṭṭhānaṃ āyatananti vuccati . ‘‘Suvaṇṇāyatanaṃ rajatāyatana’’ntiādīsu ākaro. Sāsane pana ‘‘manorame āyatane sevanti naṃ vihaṅgamā’’tiādīsu (a. ni. 5.38) samosaraṇaṭṭhānaṃ. ‘‘Dakkhiṇāpatho gunnaṃ āyatana’’ntiādīsu sañjātideso. ‘‘Tatra tatreva sakkhibhabbataṃ pāpuṇāti sati satiāyatane’’tiādīsu (a. ni. 5.23) kāraṇaṃ.

    චක්‌ඛුරූපාදීසු චාපි තෙ තෙ චිත්‌තචෙතසිකා ධම්‌මා නිවසන්‌ති තදායත්‌තවුත්‌තිතායාති චක්‌ඛාදයො නෙසං නිවාසනට්‌ඨානං. චක්‌ඛාදීසු ච තෙ ආකිණ්‌ණා තං නිස්‌සිතත්‌තා තදාරම්‌මණත්‌තා චාති චක්‌ඛාදයො නෙසං ආකරො. චක්‌ඛාදයො ච නෙසං සමොසරණට්‌ඨානං, තත්‌ථ තත්‌ථ වත්‌ථුද්‌වාරාරම්‌මණවසෙන සමොසරණතො. චක්‌ඛාදයො ච නෙසං සඤ්‌ජාතිදෙසො; තං නිස්‌සයාරම්‌මණභාවෙන තත්‌ථෙව උප්‌පත්‌තිතො. චක්‌ඛාදයො ච නෙසං කාරණං, තෙසං අභාවෙ අභාවතොති. ඉති නිවාසට්‌ඨානට්‌ඨෙන, ආකරට්‌ඨෙන, සමොසරණට්‌ඨානට්‌ඨෙන, සඤ්‌ජාතිදෙසට්‌ඨෙන, කාරණට්‌ඨෙනාති ඉමෙහි කාරණෙහි එතෙ ධම්‌මා ‘ආයතනං ආයතන’න්‌ති වුච්‌චන්‌ති. තස්‌මා යථාවුත්‌තෙනත්‌ථෙන චක්‌ඛු ච තං ආයතනඤ්‌චාති චක්‌ඛායතනං…පෙ.… ධම්‌මා ච තෙ ආයතනඤ්‌චාති ධම්‌මායතනන්‌ති එවං තාවෙත්‌ථ ‘අත්‌ථතො’ විඤ්‌ඤාතබ්‌බො විනිච්‌ඡයො.

    Cakkhurūpādīsu cāpi te te cittacetasikā dhammā nivasanti tadāyattavuttitāyāti cakkhādayo nesaṃ nivāsanaṭṭhānaṃ. Cakkhādīsu ca te ākiṇṇā taṃ nissitattā tadārammaṇattā cāti cakkhādayo nesaṃ ākaro. Cakkhādayo ca nesaṃ samosaraṇaṭṭhānaṃ, tattha tattha vatthudvārārammaṇavasena samosaraṇato. Cakkhādayo ca nesaṃ sañjātideso; taṃ nissayārammaṇabhāvena tattheva uppattito. Cakkhādayo ca nesaṃ kāraṇaṃ, tesaṃ abhāve abhāvatoti. Iti nivāsaṭṭhānaṭṭhena, ākaraṭṭhena, samosaraṇaṭṭhānaṭṭhena, sañjātidesaṭṭhena, kāraṇaṭṭhenāti imehi kāraṇehi ete dhammā ‘āyatanaṃ āyatana’nti vuccanti. Tasmā yathāvuttenatthena cakkhu ca taṃ āyatanañcāti cakkhāyatanaṃ…pe… dhammā ca te āyatanañcāti dhammāyatananti evaṃ tāvettha ‘atthato’ viññātabbo vinicchayo.

    ‘ලක්‌ඛණතො’ති චක්‌ඛාදීනං ලක්‌ඛණතොපෙත්‌ථ විඤ්‌ඤාතබ්‌බො විනිච්‌ඡයො. තානි ච පන නෙසං ලක්‌ඛණානි හෙට්‌ඨා රූපකණ්‌ඩනිද්‌දෙසෙ වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බානි.

    ‘Lakkhaṇato’ti cakkhādīnaṃ lakkhaṇatopettha viññātabbo vinicchayo. Tāni ca pana nesaṃ lakkhaṇāni heṭṭhā rūpakaṇḍaniddese vuttanayeneva veditabbāni.

    ‘තාවත්‌වතො’ති තාවභාවතො. ඉදං වුත්‌තං හොති – චක්‌ඛාදයොපි හි ධම්‌මා එව. එවං සති ධම්‌මායතනමිච්‌චෙව අවත්‌වා කස්‌මා ද්‌වාදසායතනානි වුත්‌තානීති චෙ? ඡ විඤ්‌ඤාණකායුප්‌පත්‌තිද්‌වාරාරම්‌මණවවත්‌ථානතො. ඉධ ඡන්‌නං විඤ්‌ඤාණකායානං ද්‌වාරභාවෙන ආරම්‌මණභාවෙන ච වවත්‌ථානතො අයමෙව තෙසං භෙදො හොතීති ද්‌වාදස වුත්‌තානි. චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණවීථිපරියාපන්‌නස්‌ස හි විඤ්‌ඤාණකායස්‌ස චක්‌ඛායතනමෙව උප්‌පත්‌තිද්‌වාරං, රූපායතනමෙව චාරම්‌මණං . තථා ඉතරානි ඉතරෙසං. ඡට්‌ඨස්‌ස පන භවඞ්‌ගමනසඞ්‌ඛාතො මනායතනෙකදෙසොව උප්‌පත්‌තිද්‌වාරං, අසාධාරණඤ්‌ච ධම්‌මායතනං ආරම්‌මණන්‌ති . ඉති ඡන්‌නං විඤ්‌ඤාණකායානං උප්‌පත්‌තිද්‌වාරාරම්‌මණවවත්‌ථානතො ද්‌වාදස වුත්‌තානීති. එවමෙත්‌ථ ‘තාවත්‌වතො’ විඤ්‌ඤාතබ්‌බො විනිච්‌ඡයො.

    ‘Tāvatvato’ti tāvabhāvato. Idaṃ vuttaṃ hoti – cakkhādayopi hi dhammā eva. Evaṃ sati dhammāyatanamicceva avatvā kasmā dvādasāyatanāni vuttānīti ce? Cha viññāṇakāyuppattidvārārammaṇavavatthānato. Idha channaṃ viññāṇakāyānaṃ dvārabhāvena ārammaṇabhāvena ca vavatthānato ayameva tesaṃ bhedo hotīti dvādasa vuttāni. Cakkhuviññāṇavīthipariyāpannassa hi viññāṇakāyassa cakkhāyatanameva uppattidvāraṃ, rūpāyatanameva cārammaṇaṃ . Tathā itarāni itaresaṃ. Chaṭṭhassa pana bhavaṅgamanasaṅkhāto manāyatanekadesova uppattidvāraṃ, asādhāraṇañca dhammāyatanaṃ ārammaṇanti . Iti channaṃ viññāṇakāyānaṃ uppattidvārārammaṇavavatthānato dvādasa vuttānīti. Evamettha ‘tāvatvato’ viññātabbo vinicchayo.

    ‘කමතො’ති ඉධාපි පුබ්‌බෙ වුත්‌තෙසු උප්‌පත්‌තික්‌කමාදීසු දෙසනාක්‌කමොව යුජ්‌ජති. අජ්‌ඣත්‌තිකෙසු හි ආයතනෙසු සනිදස්‌සනසප්‌පටිඝවිසයත්‌තා චක්‌ඛායතනං පාකටන්‌ති පඨමං දෙසිතං. තතො අනිදස්‌සනසප්‌පටිඝවිසයානි සොතායතනාදීනි. අථ වා දස්‌සනානුත්‌තරියසවනානුත්‌තරියහෙතුභාවෙන බහූපකාරත්‌තා අජ්‌ඣත්‌තිකෙසු චක්‌ඛායතනසොතායතනානි පඨමං දෙසිතානි. තතො ඝානායතනාදීනි තීණි. පඤ්‌චන්‌නම්‌පි ගොචරවිසයත්‌තා අන්‌තෙ මනායතනං. චක්‌ඛාදීනං පන ගොචරත්‌තා තස්‌ස තස්‌ස අනන්‌තරානි බාහිරෙසු රූපායතනාදීනි. අපිච විඤ්‌ඤාණුප්‌පත්‌තිකාරණවවත්‌ථානතොපි අයමෙව තෙසං කමො වෙදිතබ්‌බො. වුත්‌තඤ්‌හෙතං ‘‘චක්‌ඛුඤ්‌ච පටිච්‌ච රූපෙ ච උප්‌පජ්‌ජති චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණං…පෙ.… මනඤ්‌ච පටිච්‌ච ධම්‌මෙ ච උප්‌පජ්‌ජති මනොවිඤ්‌ඤාණ’’න්‌ති (ම. නි. 3.421) එවං ‘කමතො’පෙත්‌ථ විඤ්‌ඤාතබ්‌බො විනිච්‌ඡයො.

    ‘Kamato’ti idhāpi pubbe vuttesu uppattikkamādīsu desanākkamova yujjati. Ajjhattikesu hi āyatanesu sanidassanasappaṭighavisayattā cakkhāyatanaṃ pākaṭanti paṭhamaṃ desitaṃ. Tato anidassanasappaṭighavisayāni sotāyatanādīni. Atha vā dassanānuttariyasavanānuttariyahetubhāvena bahūpakārattā ajjhattikesu cakkhāyatanasotāyatanāni paṭhamaṃ desitāni. Tato ghānāyatanādīni tīṇi. Pañcannampi gocaravisayattā ante manāyatanaṃ. Cakkhādīnaṃ pana gocarattā tassa tassa anantarāni bāhiresu rūpāyatanādīni. Apica viññāṇuppattikāraṇavavatthānatopi ayameva tesaṃ kamo veditabbo. Vuttañhetaṃ ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇaṃ…pe… manañca paṭicca dhamme ca uppajjati manoviññāṇa’’nti (ma. ni. 3.421) evaṃ ‘kamato’pettha viññātabbo vinicchayo.

    ‘සඞ්‌ඛෙපවිත්‌ථාරා’ති සඞ්‌ඛෙපතො හි මනායතනස්‌ස චෙව ධම්‌මායතනෙකදෙසස්‌ස ච නාමෙන, තදවසෙසානඤ්‌ච ආයතනානං රූපෙන සඞ්‌ගහිතත්‌තා ද්‌වාදසාපි ආයතනානි නාමරූපමත්‌තමෙව හොන්‌ති.

    ‘Saṅkhepavitthārā’ti saṅkhepato hi manāyatanassa ceva dhammāyatanekadesassa ca nāmena, tadavasesānañca āyatanānaṃ rūpena saṅgahitattā dvādasāpi āyatanāni nāmarūpamattameva honti.

    විත්‌ථාරතො පන අජ්‌ඣත්‌තිකෙසු තාව චක්‌ඛායතනං ජාතිවසෙන චක්‌ඛුපසාදමත්‌තමෙව, පච්‌චයගතිනිකායපුග්‌ගලභෙදතො පන අනන්‌තප්‌පභෙදං. තථා සොතායතනාදීනි චත්‌තාරි. මනායතනං තෙභූමකකුසලාකුසලවිපාකකිරියවිඤ්‌ඤාණභෙදෙන එකාසීතිප්‌පභෙදං, වත්‌ථුපටිපදාදිභෙදතො පන අනන්‌තප්‌පභෙදං. රූපගන්‌ධරසායතනානි සමුට්‌ඨානභෙදතො චතුප්‌පභෙදානි, සද්‌දායතනං ද්‌විප්‌පභෙදං. සභාගවිසභාගභෙදතො පන සබ්‌බානිපි අනන්‌තප්‌පභෙදානි. ඵොට්‌ඨබ්‌බායතනං පථවීධාතුතෙජොධාතුවායොධාතුවසෙන තිප්‌පභෙදං, සමුට්‌ඨානතො චතුප්‌පභෙදං, සභාගවිසභාගතො අනෙකප්‌පභෙදං. ධම්‌මායතනං තෙභූමකධම්‌මාරම්‌මණවසෙන අනෙකප්‌පභෙදන්‌ති. එවං සඞ්‌ඛෙපවිත්‌ථාරා විඤ්‌ඤාතබ්‌බො විනිච්‌ඡයො.

    Vitthārato pana ajjhattikesu tāva cakkhāyatanaṃ jātivasena cakkhupasādamattameva, paccayagatinikāyapuggalabhedato pana anantappabhedaṃ. Tathā sotāyatanādīni cattāri. Manāyatanaṃ tebhūmakakusalākusalavipākakiriyaviññāṇabhedena ekāsītippabhedaṃ, vatthupaṭipadādibhedato pana anantappabhedaṃ. Rūpagandharasāyatanāni samuṭṭhānabhedato catuppabhedāni, saddāyatanaṃ dvippabhedaṃ. Sabhāgavisabhāgabhedato pana sabbānipi anantappabhedāni. Phoṭṭhabbāyatanaṃ pathavīdhātutejodhātuvāyodhātuvasena tippabhedaṃ, samuṭṭhānato catuppabhedaṃ, sabhāgavisabhāgato anekappabhedaṃ. Dhammāyatanaṃ tebhūmakadhammārammaṇavasena anekappabhedanti. Evaṃ saṅkhepavitthārā viññātabbo vinicchayo.

    ‘දට්‌ඨබ්‌බතො’ති එත්‌ථ පන සබ්‌බානෙවෙතානි ආයතනානි අනාගමනතො අනිග්‌ගමනතො ච දට්‌ඨබ්‌බානි. න හි තානි පුබ්‌බෙ උදයා කුතොචි ආගච්‌ඡන්‌ති, නාපි උද්‌ධං වයා කුහිඤ්‌චි ගච්‌ඡන්‌ති; අථ ඛො පුබ්‌බෙ උදයා අප්‌පටිලද්‌ධසභාවානි, උද්‌ධං වයා පරිභින්‌නසභාවානි, පුබ්‌බන්‌තාපරන්‌තවෙමජ්‌ඣෙ පච්‌චයායත්‌තවුත්‌තිතාය අවසානි පවත්‌තන්‌ති. තස්‌මා අනාගමනතො අනිග්‌ගමනතො ච දට්‌ඨබ්‌බානි. තථා නිරීහතො අබ්‍යාපාරතො ච. න හි චක්‌ඛුරූපාදීනං එවං හොති – ‘අහො වත අම්‌හාකං සාමග්‌ගියා විඤ්‌ඤාණං නාම උප්‌පජ්‌ජෙය්‍යා’ති, න ච තානි විඤ්‌ඤාණුප්‌පාදනත්‌ථං ද්‌වාරභාවෙන වත්‌ථුභාවෙන ආරම්‌මණභාවෙන වා ඊහන්‌ති, න බ්‍යාපාරමාපජ්‌ජන්‌ති; අථ ඛො ධම්‌මතාවෙසා යං චක්‌ඛුරූපාදීනං සාමග්‌ගියං චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණාදීනි සම්‌භවන්‌ති. තස්‌මා නිරීහතො අබ්‍යාපාරතො ච දට්‌ඨබ්‌බානි. අපිච අජ්‌ඣත්‌තිකානි සුඤ්‌ඤගාමො විය දට්‌ඨබ්‌බානි ධුවසුභසුඛත්‌තභාවවිරහිතත්‌තා, බාහිරානි ගාමඝාතකචොරා විය අජ්‌ඣත්‌තිකානං අභිඝාතකත්‌තා. වුත්‌තඤ්‌හෙතං – ‘‘චක්‌ඛු, භික්‌ඛවෙ, හඤ්‌ඤති මනාපාමනාපෙහි රූපෙහීති විත්‌ථාරො. අපිච අජ්‌ඣත්‌තිකානි ඡ පාණකා විය දට්‌ඨබ්‌බානි, බාහිරානි තෙසං ගොචරා වියාති. එවම්‌පෙත්‌ථ ‘දට්‌ඨබ්‌බතො’ විඤ්‌ඤාතබ්‌බො විනිච්‌ඡයොති.

    ‘Daṭṭhabbato’ti ettha pana sabbānevetāni āyatanāni anāgamanato aniggamanato ca daṭṭhabbāni. Na hi tāni pubbe udayā kutoci āgacchanti, nāpi uddhaṃ vayā kuhiñci gacchanti; atha kho pubbe udayā appaṭiladdhasabhāvāni, uddhaṃ vayā paribhinnasabhāvāni, pubbantāparantavemajjhe paccayāyattavuttitāya avasāni pavattanti. Tasmā anāgamanato aniggamanato ca daṭṭhabbāni. Tathā nirīhato abyāpārato ca. Na hi cakkhurūpādīnaṃ evaṃ hoti – ‘aho vata amhākaṃ sāmaggiyā viññāṇaṃ nāma uppajjeyyā’ti, na ca tāni viññāṇuppādanatthaṃ dvārabhāvena vatthubhāvena ārammaṇabhāvena vā īhanti, na byāpāramāpajjanti; atha kho dhammatāvesā yaṃ cakkhurūpādīnaṃ sāmaggiyaṃ cakkhuviññāṇādīni sambhavanti. Tasmā nirīhato abyāpārato ca daṭṭhabbāni. Apica ajjhattikāni suññagāmo viya daṭṭhabbāni dhuvasubhasukhattabhāvavirahitattā, bāhirāni gāmaghātakacorā viya ajjhattikānaṃ abhighātakattā. Vuttañhetaṃ – ‘‘cakkhu, bhikkhave, haññati manāpāmanāpehi rūpehīti vitthāro. Apica ajjhattikāni cha pāṇakā viya daṭṭhabbāni, bāhirāni tesaṃ gocarā viyāti. Evampettha ‘daṭṭhabbato’ viññātabbo vinicchayoti.

    ඉදානි තෙසං විපස්‌සිතබ්‌බාකාරං දස්‌සෙතුං චක්‌ඛුං අනිච්‌චන්‌තිආදි ආරද්‌ධං. තත්‌ථ චක්‌ඛු තාව හුත්‌වා අභාවට්‌ඨෙන අනිච්‌චන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. අපරෙහිපි චතූහි කාරණෙහි අනිච්‌චං – උප්‌පාදවයවන්‌තතො, විපරිණාමතො, තාවකාලිකතො, නිච්‌චපටික්‌ඛෙපතොති.

    Idāni tesaṃ vipassitabbākāraṃ dassetuṃ cakkhuṃ aniccantiādi āraddhaṃ. Tattha cakkhu tāva hutvā abhāvaṭṭhena aniccanti veditabbaṃ. Aparehipi catūhi kāraṇehi aniccaṃ – uppādavayavantato, vipariṇāmato, tāvakālikato, niccapaṭikkhepatoti.

    තදෙව පටිපීළනට්‌ඨෙන දුක්‌ඛං. යස්‌මා වා එතං උප්‌පන්‌නං ඨිතිං පාපුණාති, ඨිතියං ජරාය කිලමති, ජරං පත්‌වා අවස්‌සං භිජ්‌ජති; තස්‌මා අභිණ්‌හසම්‌පටිපීළනතො, දුක්‌ඛමතො, දුක්‌ඛවත්‌ථුතො, සුඛපටික්‌ඛෙපතොති ඉමෙහි චතූහි කාරණෙහි දුක්‌ඛං.

    Tadeva paṭipīḷanaṭṭhena dukkhaṃ. Yasmā vā etaṃ uppannaṃ ṭhitiṃ pāpuṇāti, ṭhitiyaṃ jarāya kilamati, jaraṃ patvā avassaṃ bhijjati; tasmā abhiṇhasampaṭipīḷanato, dukkhamato, dukkhavatthuto, sukhapaṭikkhepatoti imehi catūhi kāraṇehi dukkhaṃ.

    අවසවත්‌තනට්‌ඨෙන පන අනත්‌තා. යස්‌මා වා එතං උප්‌පන්‌නං ඨිතිං මා පාපුණාතු, ඨානප්‌පත්‌තං මා ජිරතු, ජරප්‌පතං මා භිජ්‌ජතූති ඉමෙසු තීසු ඨානෙසු කස්‌සචි වසවත්‌තිභාවො නත්‌ථි, සුඤ්‌ඤං තෙන වසවත්‌තනාකාරෙන; තස්‌මා සුඤ්‌ඤතො, අස්‌සාමිකතො, අකාමකාරියතො, අත්‌තපටික්‌ඛෙපතොති ඉමෙහි චතූහි කාරණෙහි අනත්‌තා.

    Avasavattanaṭṭhena pana anattā. Yasmā vā etaṃ uppannaṃ ṭhitiṃ mā pāpuṇātu, ṭhānappattaṃ mā jiratu, jarappataṃ mā bhijjatūti imesu tīsu ṭhānesu kassaci vasavattibhāvo natthi, suññaṃ tena vasavattanākārena; tasmā suññato, assāmikato, akāmakāriyato, attapaṭikkhepatoti imehi catūhi kāraṇehi anattā.

    විභවගතිකතො , පුබ්‌බාපරවසෙන භවසඞ්‌කන්‌තිගමනතො, පකතිභාවවිජහනතො ච විපරිණාමධම්‌මං. ඉදං අනිච්‌චවෙවචනමෙව. රූපා අනිච්‌චාතිආදීසුපි එසෙව නයො. අපිචෙත්‌ථ ඨපෙත්‌වා චක්‌ඛුං තෙභූමකධම්‌මා අනිච්‌චා, නො චක්‌ඛු. චක්‌ඛු පන චක්‌ඛු චෙව අනිච්‌චඤ්‌ච. තථා සෙසධම්‌මා දුක්‌ඛා, නො චක්‌ඛු. චක්‌ඛු පන චක්‌ඛු චෙව දුක්‌ඛඤ්‌ච. සෙසධම්‌මා අනත්‌තා, නො චක්‌ඛු. චක්‌ඛු පන චක්‌ඛු චෙව අනත්‌තා චාති. රූපාදීසුපි එසෙව නයො.

    Vibhavagatikato , pubbāparavasena bhavasaṅkantigamanato, pakatibhāvavijahanato ca vipariṇāmadhammaṃ. Idaṃ aniccavevacanameva. Rūpā aniccātiādīsupi eseva nayo. Apicettha ṭhapetvā cakkhuṃ tebhūmakadhammā aniccā, no cakkhu. Cakkhu pana cakkhu ceva aniccañca. Tathā sesadhammā dukkhā, no cakkhu. Cakkhu pana cakkhu ceva dukkhañca. Sesadhammā anattā, no cakkhu. Cakkhu pana cakkhu ceva anattā cāti. Rūpādīsupi eseva nayo.

    ඉමස්‌මිං පන සුත්‌තන්‌තභාජනීයෙ තථාගතෙන කිං දස්‌සිතන්‌ති? ද්‌වාදසන්‌නං ආයතනානං අනත්‌තලක්‌ඛණං. සම්‌මාසම්‌බුද්‌ධො හි අනත්‌තලක්‌ඛණං දස්‌සෙන්‌තො අනිච්‌චෙන වා දස්‌සෙති, දුක්‌ඛෙන වා, අනිච්‌චදුක්‌ඛෙහි වා. තත්‌ථ ‘‘චක්‌ඛු, අත්‌තාති යො වදෙය්‍ය, තං න උපපජ්‌ජති. චක්‌ඛුස්‌ස උප්‌පාදොපි වයොපි පඤ්‌ඤායති. යස්‌ස ඛො පන උප්‌පාදොපි වයොපි පඤ්‌ඤායති ‘අත්‌තා මෙ උප්‌පජ්‌ජති ච වෙති චා’ති ඉච්‌චස්‌ස එවමාගතං හොති. තස්‌මා තං න උපපජ්‌ජති – චක්‌ඛු අත්‌තාති යො වදෙය්‍ය ඉති චක්‌ඛු අනත්‌තා’’ති (ම. නි. 3.422). ඉමස්‌මිං සුත්‌තෙ අනිච්‌චෙන අනත්‌තලක්‌ඛණං දස්‌සෙසි. ‘‘රූපං, භික්‌ඛවෙ, අනත්‌තා. රූපඤ්‌ච හිදං, භික්‌ඛවෙ, අත්‌තා අභවිස්‌ස, න යිදං රූපං ආබාධාය සංවත්‌තෙය්‍ය; ලබ්‌භෙථ ච රූපෙ – එවං මෙ රූපං හොතු, එවං මෙ රූපං මා අහොසීති. යස්‌මා ච ඛො, භික්‌ඛවෙ, රූපං අනත්‌තා තස්‌මා රූපං ආබාධාය සංවත්‌තති; න ච ලබ්‌භති රූපෙ – එවං මෙ රූපං හොතු, එවං මෙ රූපං මා අහොසී’’ති (සං. නි. 3.59; මහාව. 20) ඉමස්‌මිං සුත්‌තෙ දුක්‌ඛෙන අනත්‌තලක්‌ඛණං දස්‌සෙසි. ‘‘රූපං, භික්‌ඛවෙ, අනිච්‌චං, යදනිච්‌චං තං දුක්‌ඛං, යං දුක්‌ඛං තදනත්‌තා, යදනත්‌තා තං නෙතං මම, නෙසොහමස්‌මි, න මෙසො අත්‌තා’’තිආදීසු (සං. නි. 3.15) අනිච්‌චදුක්‌ඛෙහි අනත්‌තලක්‌ඛණං දස්‌සෙසි. කස්‌මා? අනිච්‌චදුක්‌ඛානං පාකටත්‌තා.

    Imasmiṃ pana suttantabhājanīye tathāgatena kiṃ dassitanti? Dvādasannaṃ āyatanānaṃ anattalakkhaṇaṃ. Sammāsambuddho hi anattalakkhaṇaṃ dassento aniccena vā dasseti, dukkhena vā, aniccadukkhehi vā. Tattha ‘‘cakkhu, attāti yo vadeyya, taṃ na upapajjati. Cakkhussa uppādopi vayopi paññāyati. Yassa kho pana uppādopi vayopi paññāyati ‘attā me uppajjati ca veti cā’ti iccassa evamāgataṃ hoti. Tasmā taṃ na upapajjati – cakkhu attāti yo vadeyya iti cakkhu anattā’’ti (ma. ni. 3.422). Imasmiṃ sutte aniccena anattalakkhaṇaṃ dassesi. ‘‘Rūpaṃ, bhikkhave, anattā. Rūpañca hidaṃ, bhikkhave, attā abhavissa, na yidaṃ rūpaṃ ābādhāya saṃvatteyya; labbhetha ca rūpe – evaṃ me rūpaṃ hotu, evaṃ me rūpaṃ mā ahosīti. Yasmā ca kho, bhikkhave, rūpaṃ anattā tasmā rūpaṃ ābādhāya saṃvattati; na ca labbhati rūpe – evaṃ me rūpaṃ hotu, evaṃ me rūpaṃ mā ahosī’’ti (saṃ. ni. 3.59; mahāva. 20) imasmiṃ sutte dukkhena anattalakkhaṇaṃ dassesi. ‘‘Rūpaṃ, bhikkhave, aniccaṃ, yadaniccaṃ taṃ dukkhaṃ, yaṃ dukkhaṃ tadanattā, yadanattā taṃ netaṃ mama, nesohamasmi, na meso attā’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.15) aniccadukkhehi anattalakkhaṇaṃ dassesi. Kasmā? Aniccadukkhānaṃ pākaṭattā.

    හත්‌ථතො හි තට්‌ටකෙ වා සරකෙ වා කිස්‌මිඤ්‌චිදෙව වා පතිත්‌වා භින්‌නෙ ‘අහො අනිච්‌ච’න්‌ති වදන්‌ති. එවං අනිච්‌චං පාකටං නාම. අත්‌තභාවස්‌මිං පන ගණ්‌ඩපිළකාදීසු වා උට්‌ඨිතාසු ඛාණුකණ්‌ටකාදීහි වා විද්‌ධාසු ‘අහො දුක්‌ඛ’න්‌ති වදන්‌ති. එවං දුක්‌ඛං පාකටං නාම. අනත්‌තලක්‌ඛණං අපාකටං අන්‌ධකාරං අවිභූතං දුප්‌පටිවිජ්‌ඣං දුද්‌දීපනං දුප්‌පඤ්‌ඤාපනං . අනිච්‌චදුක්‌ඛලක්‌ඛණානි උප්‌පාදා වා තථාගතානං අනුප්‌පාදා වා පඤ්‌ඤායන්‌ති. අනත්‌තලක්‌ඛණං විනා බුද්‌ධුප්‌පාදා න පඤ්‌ඤායති, බුද්‌ධුප්‌පාදෙයෙව පඤ්‌ඤායති. මහිද්‌ධිකා හි මහානුභාවා තාපසපරිබ්‌බාජකා සරභඞ්‌ගසත්‌ථාරාදයොපි ‘අනිච්‌චං දුක්‌ඛ’න්‌ති වත්‌තුං සක්‌කොන්‌ති, ‘අනත්‌තා’ති වත්‌තුං න සක්‌කොන්‌ති. සචෙ හි තෙ සම්‌පත්‌තපරිසාය අනත්‌තාති වත්‌තුං සක්‌කුණෙය්‍යුං, සම්‌පත්‌තපරිසාය මග්‌ගඵලපටිවෙධො භවෙය්‍ය. අනත්‌තලක්‌ඛණපඤ්‌ඤාපනඤ්‌හි අඤ්‌ඤස්‌ස කස්‌සචි අවිසයො, සබ්‌බඤ්‌ඤුබුද්‌ධානමෙව විසයො. එවමෙතං අනත්‌තලක්‌ඛණං අපාකටං. තස්‌මා සත්‌ථා අනත්‌තලක්‌ඛණං දස්‌සෙන්‌තො අනිච්‌චෙන වා දස්‌සෙසි, දුක්‌ඛෙන වා, අනිච්‌චදුක්‌ඛෙහි වා. ඉධ පන තං අනිච්‌චදුක්‌ඛෙහි දස්‌සෙසීති වෙදිතබ්‌බං.

    Hatthato hi taṭṭake vā sarake vā kismiñcideva vā patitvā bhinne ‘aho anicca’nti vadanti. Evaṃ aniccaṃ pākaṭaṃ nāma. Attabhāvasmiṃ pana gaṇḍapiḷakādīsu vā uṭṭhitāsu khāṇukaṇṭakādīhi vā viddhāsu ‘aho dukkha’nti vadanti. Evaṃ dukkhaṃ pākaṭaṃ nāma. Anattalakkhaṇaṃ apākaṭaṃ andhakāraṃ avibhūtaṃ duppaṭivijjhaṃ duddīpanaṃ duppaññāpanaṃ . Aniccadukkhalakkhaṇāni uppādā vā tathāgatānaṃ anuppādā vā paññāyanti. Anattalakkhaṇaṃ vinā buddhuppādā na paññāyati, buddhuppādeyeva paññāyati. Mahiddhikā hi mahānubhāvā tāpasaparibbājakā sarabhaṅgasatthārādayopi ‘aniccaṃ dukkha’nti vattuṃ sakkonti, ‘anattā’ti vattuṃ na sakkonti. Sace hi te sampattaparisāya anattāti vattuṃ sakkuṇeyyuṃ, sampattaparisāya maggaphalapaṭivedho bhaveyya. Anattalakkhaṇapaññāpanañhi aññassa kassaci avisayo, sabbaññubuddhānameva visayo. Evametaṃ anattalakkhaṇaṃ apākaṭaṃ. Tasmā satthā anattalakkhaṇaṃ dassento aniccena vā dassesi, dukkhena vā, aniccadukkhehi vā. Idha pana taṃ aniccadukkhehi dassesīti veditabbaṃ.

    ඉමානි පන ලක්‌ඛණානි කිස්‌ස අමනසිකාරා අප්‌පටිවෙධා, කෙන පටිච්‌ඡන්‌නත්‌තා, න උපට්‌ඨහන්‌ති? අනිච්‌චලක්‌ඛණං තාව උදයබ්‌බයානං අමනසිකාරා අප්‌පටිවෙධා, සන්‌තතියා පටිච්‌ඡන්‌නත්‌තා, න උපට්‌ඨාති. දුක්‌ඛලක්‌ඛණං අභිණ්‌හසම්‌පටිපීළනස්‌ස අමනසිකාරා අප්‌පටිවෙධා, ඉරියාපථෙහි පටිච්‌ඡන්‌නත්‌තා, න උපට්‌ඨාති. අනත්‌තලක්‌ඛණං නානාධාතුවිනිබ්‌භොගස්‌ස අමනසිකාරා අප්‌පටිවෙධා, ඝනෙන පටිච්‌ඡන්‌නත්‌තා, න උපට්‌ඨාති. උදයබ්‌බයං පන පරිග්‌ගහෙත්‌වා සන්‌තතියා විකොපිතාය අනිච්‌චලක්‌ඛණං යාථාවසරසතො උපට්‌ඨාති. අභිණ්‌හසම්‌පටිපීළනං මනසිකත්‌වා ඉරියාපථෙ උග්‌ඝාටිතෙ දුක්‌ඛලක්‌ඛණං යාථාවසරසතො උපට්‌ඨාති. නානාධාතුයො විනිබ්‌භුජිත්‌වා ඝනවිනිබ්‌භොගෙ කතෙ අනත්‌තලක්‌ඛණං යාථාවසරසතො උපට්‌ඨාති.

    Imāni pana lakkhaṇāni kissa amanasikārā appaṭivedhā, kena paṭicchannattā, na upaṭṭhahanti? Aniccalakkhaṇaṃ tāva udayabbayānaṃ amanasikārā appaṭivedhā, santatiyā paṭicchannattā, na upaṭṭhāti. Dukkhalakkhaṇaṃ abhiṇhasampaṭipīḷanassa amanasikārā appaṭivedhā, iriyāpathehi paṭicchannattā, na upaṭṭhāti. Anattalakkhaṇaṃ nānādhātuvinibbhogassa amanasikārā appaṭivedhā, ghanena paṭicchannattā, na upaṭṭhāti. Udayabbayaṃ pana pariggahetvā santatiyā vikopitāya aniccalakkhaṇaṃ yāthāvasarasato upaṭṭhāti. Abhiṇhasampaṭipīḷanaṃ manasikatvā iriyāpathe ugghāṭite dukkhalakkhaṇaṃ yāthāvasarasato upaṭṭhāti. Nānādhātuyo vinibbhujitvā ghanavinibbhoge kate anattalakkhaṇaṃ yāthāvasarasato upaṭṭhāti.

    එත්‌ථ ච අනිච්‌චං අනිච්‌චලක්‌ඛණං, දුක්‌ඛං දුක්‌ඛලක්‌ඛණං, අනත්‌තා අනත්‌තලක්‌ඛණන්‌ති අයං විභාගො වෙදිතබ්‌බො. තත්‌ථ අනිච්‌චන්‌ති ඛන්‌ධපඤ්‌චකං. කස්‌මා? උප්‌පාදවයඤ්‌ඤථත්‌තභාවා, හුත්‌වා අභාවතො වා; උප්‌පාදවයඤ්‌ඤථත්‌තං අනිච්‌චලක්‌ඛණං, හුත්‌වා අභාවසඞ්‌ඛාතො ආකාරවිකාරො වා. ‘‘යදනිච්‌චං තං දුක්‌ඛ’’න්‌ති වචනතො පන තදෙව ඛන්‌ධපඤ්‌චකං දුක්‌ඛං. කස්‌මා? අභිණ්‌හසම්‌පටිපීළනතො; අභිණ්‌හසම්‌පටිපීළනාකාරො දුක්‌ඛලක්‌ඛණං. ‘‘යං දුක්‌ඛං තං අනත්‌තා’’ති පන වචනතො තදෙව ඛන්‌ධපඤ්‌චකං අනත්‌තා. කස්‌මා? අවසවත්‌තනතො; අවසවත්‌තනාකාරො අනත්‌තලක්‌ඛණං. ඉති අඤ්‌ඤදෙව අනිච්‌චං දුක්‌ඛං අනත්‌තා, අඤ්‌ඤානි අනිච්‌චදුක්‌ඛානත්‌තලක්‌ඛණානි. පඤ්‌චක්‌ඛන්‌ධා, ද්‌වාදසායතනානි, අට්‌ඨාරස ධාතුයොති ඉදඤ්‌හි සබ්‌බම්‌පි අනිච්‌චං දුක්‌ඛං අනත්‌තා නාම. වුත්‌තප්‌පකාරාකාරවිකාරා අනිච්‌චදුක්‌ඛානත්‌තලක්‌ඛණානීති.

    Ettha ca aniccaṃ aniccalakkhaṇaṃ, dukkhaṃ dukkhalakkhaṇaṃ, anattā anattalakkhaṇanti ayaṃ vibhāgo veditabbo. Tattha aniccanti khandhapañcakaṃ. Kasmā? Uppādavayaññathattabhāvā, hutvā abhāvato vā; uppādavayaññathattaṃ aniccalakkhaṇaṃ, hutvā abhāvasaṅkhāto ākāravikāro vā. ‘‘Yadaniccaṃ taṃ dukkha’’nti vacanato pana tadeva khandhapañcakaṃ dukkhaṃ. Kasmā? Abhiṇhasampaṭipīḷanato; abhiṇhasampaṭipīḷanākāro dukkhalakkhaṇaṃ. ‘‘Yaṃ dukkhaṃ taṃ anattā’’ti pana vacanato tadeva khandhapañcakaṃ anattā. Kasmā? Avasavattanato; avasavattanākāro anattalakkhaṇaṃ. Iti aññadeva aniccaṃ dukkhaṃ anattā, aññāni aniccadukkhānattalakkhaṇāni. Pañcakkhandhā, dvādasāyatanāni, aṭṭhārasa dhātuyoti idañhi sabbampi aniccaṃ dukkhaṃ anattā nāma. Vuttappakārākāravikārā aniccadukkhānattalakkhaṇānīti.

    සඞ්‌ඛෙපතො පනෙත්‌ථ දසායතනානි කාමාවචරානි, ද්‌වෙ තෙභූමකානි. සබ්‌බෙසුපි සම්‌මසනචාරො කථිතොති වෙදිතබ්‌බො.

    Saṅkhepato panettha dasāyatanāni kāmāvacarāni, dve tebhūmakāni. Sabbesupi sammasanacāro kathitoti veditabbo.

    සුත්‌තන්‌තභාජනීයවණ්‌ණනා.

    Suttantabhājanīyavaṇṇanā.







    Related texts:



    තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / අභිධම්‌මපිටක • Abhidhammapiṭaka / විභඞ්‌ගපාළි • Vibhaṅgapāḷi / 2. ආයතනවිභඞ්‌ගො • 2. Āyatanavibhaṅgo

    ටීකා • Tīkā / අභිධම්‌මපිටක (ටීකා) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / විභඞ්‌ග-අනුටීකා • Vibhaṅga-anuṭīkā / 2. ආයතනවිභඞ්‌ගො • 2. Āyatanavibhaṅgo


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact