Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / සම්මොහවිනොදනී-අට්ඨකථා • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā |
10. බොජ්ඣඞ්ගවිභඞ්ගො
10. Bojjhaṅgavibhaṅgo
1. සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා
1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
466. ඉදානි තදනන්තරෙ බොජ්ඣඞ්ගවිභඞ්ගෙ සත්තාති ගණනපරිච්ඡෙදො. බොජ්ඣඞ්ගාති බොධියා බොධිස්ස වා අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගා. ඉදං වුත්තං හොති – යා එසා ධම්මසාමග්ගී යාය ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානාය ලීනුද්ධච්චපතිට්ඨානායූහනකාමසුඛත්තකිලමථානුයොගඋච්ඡෙදසස්සතාභිනිවෙසාදීනං අනෙකෙසං උපද්දවානං පටිපක්ඛභූතාය සතිධම්මවිචයවීරියපීතිපස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසඞ්ඛාතාය ධම්මසාමග්ගියා අරියසාවකො බුජ්ඣතීති කත්වා බොධීති වුච්චති, බුජ්ඣති කිලෙසසන්තානනිද්දාය උට්ඨහති, චත්තාරි වා අරියසච්චානි පටිවිජ්ඣති, නිබ්බානමෙව වා සච්ඡිකරොති, තස්සා ධම්මසාමග්ගීසඞ්ඛාතාය බොධියා අඞ්ගාතිපි බොජ්ඣඞ්ගා, ඣානඞ්ගමග්ගඞ්ගාදීනි විය. යො පනෙස යථාවුත්තප්පකාරාය එතාය ධම්මසාමග්ගියා බුජ්ඣතීති කත්වා අරියසාවකො බොධීති වුච්චති, තස්ස බොධිස්ස අඞ්ගාතිපි බොජ්ඣඞ්ගා, සෙනඞ්ගරථඞ්ගාදයො විය. තෙනාහු අට්ඨකථාචරියා – ‘‘බුජ්ඣනකස්ස පුග්ගලස්ස අඞ්ගාති වා බොජ්ඣඞ්ගා’’ති.
466. Idāni tadanantare bojjhaṅgavibhaṅge sattāti gaṇanaparicchedo. Bojjhaṅgāti bodhiyā bodhissa vā aṅgāti bojjhaṅgā. Idaṃ vuttaṃ hoti – yā esā dhammasāmaggī yāya lokuttaramaggakkhaṇe uppajjamānāya līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhattakilamathānuyogaucchedasassatābhinivesādīnaṃ anekesaṃ upaddavānaṃ paṭipakkhabhūtāya satidhammavicayavīriyapītipassaddhisamādhiupekkhāsaṅkhātāya dhammasāmaggiyā ariyasāvako bujjhatīti katvā bodhīti vuccati, bujjhati kilesasantānaniddāya uṭṭhahati, cattāri vā ariyasaccāni paṭivijjhati, nibbānameva vā sacchikaroti, tassā dhammasāmaggīsaṅkhātāya bodhiyā aṅgātipi bojjhaṅgā, jhānaṅgamaggaṅgādīni viya. Yo panesa yathāvuttappakārāya etāya dhammasāmaggiyā bujjhatīti katvā ariyasāvako bodhīti vuccati, tassa bodhissa aṅgātipi bojjhaṅgā, senaṅgarathaṅgādayo viya. Tenāhu aṭṭhakathācariyā – ‘‘bujjhanakassa puggalassa aṅgāti vā bojjhaṅgā’’ti.
අපිච ‘‘බොජ්ඣඞ්ගාති කෙනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා? බොධාය සංවත්තන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, බුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, අනුබුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, පටිබුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, සම්බුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා’’ති ඉමිනා පටිසම්භිදානයෙනාපි බොජ්ඣඞ්ගත්ථො වෙදිතබ්බො.
Apica ‘‘bojjhaṅgāti kenaṭṭhena bojjhaṅgā? Bodhāya saṃvattantīti bojjhaṅgā, bujjhantīti bojjhaṅgā, anubujjhantīti bojjhaṅgā, paṭibujjhantīti bojjhaṅgā, sambujjhantīti bojjhaṅgā’’ti iminā paṭisambhidānayenāpi bojjhaṅgattho veditabbo.
සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගොතිආදීසු පසත්ථො සුන්දරො ච බොජ්ඣඞ්ගො සම්බොජ්ඣඞ්ගො, සතියෙව සම්බොජ්ඣඞ්ගො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො. තත්ථ උපට්ඨානලක්ඛණො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පවිචයලක්ඛණො ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පග්ගහලක්ඛණො වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො, ඵරණලක්ඛණො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, උපසමලක්ඛණො පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, අවික්ඛෙපලක්ඛණො සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පටිසඞ්ඛානලක්ඛණො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො. තෙසු ‘‘සතිඤ්ච ඛ්වාහං, භික්ඛවෙ, සබ්බත්ථිකං වදාමී’’ති (සං. නි. 5.234) වචනතො සබ්බෙසං බොජ්ඣඞ්ගානං උපකාරකත්තා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො පඨමං වුත්තො. තතො පරං ‘‘සො තථා සතො විහරන්තො තං ධම්මං පඤ්ඤාය පවිචිනතී’’තිආදිනා (ම. නි. 150) නයෙන එවං අනුක්කමෙනෙව නික්ඛෙපපයොජනං පාළියං ආගතමෙව.
Satisambojjhaṅgotiādīsu pasattho sundaro ca bojjhaṅgo sambojjhaṅgo, satiyeva sambojjhaṅgo satisambojjhaṅgo. Tattha upaṭṭhānalakkhaṇo satisambojjhaṅgo, pavicayalakkhaṇo dhammavicayasambojjhaṅgo, paggahalakkhaṇo vīriyasambojjhaṅgo, pharaṇalakkhaṇo pītisambojjhaṅgo, upasamalakkhaṇo passaddhisambojjhaṅgo, avikkhepalakkhaṇo samādhisambojjhaṅgo, paṭisaṅkhānalakkhaṇo upekkhāsambojjhaṅgo. Tesu ‘‘satiñca khvāhaṃ, bhikkhave, sabbatthikaṃ vadāmī’’ti (saṃ. ni. 5.234) vacanato sabbesaṃ bojjhaṅgānaṃ upakārakattā satisambojjhaṅgo paṭhamaṃ vutto. Tato paraṃ ‘‘so tathā sato viharanto taṃ dhammaṃ paññāya pavicinatī’’tiādinā (ma. ni. 150) nayena evaṃ anukkameneva nikkhepapayojanaṃ pāḷiyaṃ āgatameva.
කස්මා පනෙතෙ සත්තෙව වුත්තා, අනූනා අනධිකාති? ලීනුද්ධච්චපටිපක්ඛතො සබ්බත්ථිකතො ච. එත්ථ හි තයො බොජ්ඣඞ්ගා ලීනස්ස පටිපක්ඛා, යථාහ – ‘‘යස්මිඤ්ච ඛො, භික්ඛවෙ, සමයෙ ලීනං චිත්තං හොති, කාලො තස්මිං සමයෙ ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය, කාලො වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය, කාලො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනායා’’ති (සං. නි. 5.234). තයො උද්ධච්චස්ස පටිපක්ඛා, යථාහ – ‘‘යස්මිඤ්ච ඛො, භික්ඛවෙ, සමයෙ උද්ධතං චිත්තං හොති, කාලො තස්මිං සමයෙ පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය, කාලො සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය, කාලො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනායා’’ති (සං. නි. 5.234). එකො පනෙත්ථ ලොණධූපනං විය සබ්බබ්යඤ්ජනෙසු, සබ්බකම්මිකඅමච්චො විය ච සබ්බෙසු රාජකිච්චෙසු, සබ්බබොජ්ඣඞ්ගෙසු ඉච්ඡිතබ්බතො සබ්බත්ථිකො, යථාහ – ‘‘සතිඤ්ච ඛ්වාහං, භික්ඛවෙ, සබ්බත්ථිකං වදාමී’’ති. ‘‘සබ්බත්ථක’’න්තිපි පාළි. ද්වින්නම්පි සබ්බත්ථ ඉච්ඡිතබ්බන්ති අත්ථො. එවං ලීනුද්ධච්චපටිපක්ඛතො සබ්බත්ථිකතො ච සත්තෙව වුත්තාති වෙදිතබ්බා.
Kasmā panete satteva vuttā, anūnā anadhikāti? Līnuddhaccapaṭipakkhato sabbatthikato ca. Ettha hi tayo bojjhaṅgā līnassa paṭipakkhā, yathāha – ‘‘yasmiñca kho, bhikkhave, samaye līnaṃ cittaṃ hoti, kālo tasmiṃ samaye dhammavicayasambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo vīriyasambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo pītisambojjhaṅgassa bhāvanāyā’’ti (saṃ. ni. 5.234). Tayo uddhaccassa paṭipakkhā, yathāha – ‘‘yasmiñca kho, bhikkhave, samaye uddhataṃ cittaṃ hoti, kālo tasmiṃ samaye passaddhisambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo samādhisambojjhaṅgassa bhāvanāya, kālo upekkhāsambojjhaṅgassa bhāvanāyā’’ti (saṃ. ni. 5.234). Eko panettha loṇadhūpanaṃ viya sabbabyañjanesu, sabbakammikaamacco viya ca sabbesu rājakiccesu, sabbabojjhaṅgesu icchitabbato sabbatthiko, yathāha – ‘‘satiñca khvāhaṃ, bhikkhave, sabbatthikaṃ vadāmī’’ti. ‘‘Sabbatthaka’’ntipi pāḷi. Dvinnampi sabbattha icchitabbanti attho. Evaṃ līnuddhaccapaṭipakkhato sabbatthikato ca satteva vuttāti veditabbā.
467. ඉදානි නෙසං එකස්මිංයෙවාරම්මණෙ අත්තනො අත්තනො කිච්චවසෙන නානාකරණං දස්සෙතුං තත්ථ කතමො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගොතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ඉධ භික්ඛූති ඉමස්මිං සාසනෙ භික්ඛු. සතිමා හොතීති පඤ්ඤාය පඤ්ඤවා, යසෙන යසවා, ධනෙන ධනවා විය සතියා සතිමා හොති, සතිසම්පන්නොති අත්ථො. පරමෙනාති උත්තමෙන; තඤ්හි පරමත්ථසච්චස්ස නිබ්බානස්ස චෙව මග්ගස්ස ච අනුලොමතො පරමං නාම හොති උත්තමං සෙට්ඨං. සතිනෙපක්කෙනාති නෙපක්කං වුච්චති පඤ්ඤා; සතියා චෙව නෙපක්කෙන චාති අත්ථො.
467. Idāni nesaṃ ekasmiṃyevārammaṇe attano attano kiccavasena nānākaraṇaṃ dassetuṃ tattha katamo satisambojjhaṅgotiādi āraddhaṃ. Tattha idha bhikkhūti imasmiṃ sāsane bhikkhu. Satimā hotīti paññāya paññavā, yasena yasavā, dhanena dhanavā viya satiyā satimā hoti, satisampannoti attho. Paramenāti uttamena; tañhi paramatthasaccassa nibbānassa ceva maggassa ca anulomato paramaṃ nāma hoti uttamaṃ seṭṭhaṃ. Satinepakkenāti nepakkaṃ vuccati paññā; satiyā ceva nepakkena cāti attho.
කස්මා පන ඉමස්මිං සතිභාජනීයෙ පඤ්ඤා සඞ්ගහිතාති? සතියා බලවභාවදීපනත්ථං. සති හි පඤ්ඤාය සද්ධිම්පි උප්පජ්ජති විනාපි, පඤ්ඤාය සද්ධිං උප්පජ්ජමානා බලවතී හොති, විනා උප්පජ්ජමානා දුබ්බලා. තෙනස්සා බලවභාවදීපනත්ථං පඤ්ඤා සඞ්ගහිතා. යථා හි ද්වීසු දිසාසු ද්වෙ රාජමහාමත්තා තිට්ඨෙය්යුං; තෙසු එකො රාජපුත්තං ගහෙත්වා තිට්ඨෙය්ය, එකො අත්තනො ධම්මතාය එකකොව තෙසු රාජපුත්තං ගහෙත්වා ඨිතො අත්තනොපි තෙජෙන රාජපුත්තස්සපි තෙජෙන තෙජවා හොති; අත්තනො ධම්මතාය ඨිතො න තෙන සමතෙජො හොති; එවමෙව රාජපුත්තං ගහෙත්වා ඨිතමහාමත්තො විය පඤ්ඤාය සද්ධිං උප්පන්නා සති, අත්තනො ධම්මතාය ඨිතො විය විනා පඤ්ඤාය උප්පන්නා. තත්ථ යථා රාජපුත්තං ගහෙත්වා ඨිතො අත්තනොපි තෙජෙන රාජපුත්තස්සපි තෙජෙන තෙජවා හොති, එවං පඤ්ඤාය සද්ධිං උප්පන්නා සති බලවතී හොති; යථා අත්තනො ධම්මතාය ඨිතො න තෙන සමතෙජො හොති, එවං විනා පඤ්ඤාය උප්පන්නා දුබ්බලා හොතීති බලවභාවදීපනත්ථං පඤ්ඤා ගහිතාති.
Kasmā pana imasmiṃ satibhājanīye paññā saṅgahitāti? Satiyā balavabhāvadīpanatthaṃ. Sati hi paññāya saddhimpi uppajjati vināpi, paññāya saddhiṃ uppajjamānā balavatī hoti, vinā uppajjamānā dubbalā. Tenassā balavabhāvadīpanatthaṃ paññā saṅgahitā. Yathā hi dvīsu disāsu dve rājamahāmattā tiṭṭheyyuṃ; tesu eko rājaputtaṃ gahetvā tiṭṭheyya, eko attano dhammatāya ekakova tesu rājaputtaṃ gahetvā ṭhito attanopi tejena rājaputtassapi tejena tejavā hoti; attano dhammatāya ṭhito na tena samatejo hoti; evameva rājaputtaṃ gahetvā ṭhitamahāmatto viya paññāya saddhiṃ uppannā sati, attano dhammatāya ṭhito viya vinā paññāya uppannā. Tattha yathā rājaputtaṃ gahetvā ṭhito attanopi tejena rājaputtassapi tejena tejavā hoti, evaṃ paññāya saddhiṃ uppannā sati balavatī hoti; yathā attano dhammatāya ṭhito na tena samatejo hoti, evaṃ vinā paññāya uppannā dubbalā hotīti balavabhāvadīpanatthaṃ paññā gahitāti.
චිරකතම්පීති අත්තනො වා පරස්ස වා කායෙන චිරකතං වත්තං වා කසිණමණ්ඩලං වා කසිණපරිකම්මං වා. චිරභාසිතම්පීති අත්තනා වා පරෙන වා වාචාය චිරභාසිතං බහුකම්පි, වත්තසීසෙ ඨත්වා ධම්මකථං වා කම්මට්ඨානවිනිච්ඡයං වා, විමුත්තායතනසීසෙ වා ඨත්වා ධම්මකථමෙව. සරිතා හොතීති තං කායවිඤ්ඤත්තිං වචීවිඤ්ඤත්තිඤ්ච සමුට්ඨාපෙත්වා පවත්තං අරූපධම්මකොට්ඨාසං ‘එවං උප්පජ්ජිත්වා එවං නිරුද්ධො’ති සරිතා හොති. අනුස්සරිතාති පුනප්පුනං සරිතා. අයං වුච්චති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගොති අයං එවං උප්පන්නා සෙසබොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපිකා විපස්සනාසම්පයුත්තා සති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො නාම කථීයති.
Cirakatampīti attano vā parassa vā kāyena cirakataṃ vattaṃ vā kasiṇamaṇḍalaṃ vā kasiṇaparikammaṃ vā. Cirabhāsitampīti attanā vā parena vā vācāya cirabhāsitaṃ bahukampi, vattasīse ṭhatvā dhammakathaṃ vā kammaṭṭhānavinicchayaṃ vā, vimuttāyatanasīse vā ṭhatvā dhammakathameva. Saritā hotīti taṃ kāyaviññattiṃ vacīviññattiñca samuṭṭhāpetvā pavattaṃ arūpadhammakoṭṭhāsaṃ ‘evaṃ uppajjitvā evaṃ niruddho’ti saritā hoti. Anussaritāti punappunaṃ saritā. Ayaṃ vuccati satisambojjhaṅgoti ayaṃ evaṃ uppannā sesabojjhaṅgasamuṭṭhāpikā vipassanāsampayuttā sati satisambojjhaṅgo nāma kathīyati.
සො තථා සතො විහරන්තොති සො භික්ඛු තෙනාකාරෙන උප්පන්නාය සතියා සතො හුත්වා විහරන්තො. තං ධම්මන්ති තං චිරකතං චිරභාසිතං හෙට්ඨා වුත්තප්පකාරං ධම්මං. පඤ්ඤාය පවිචිනතීති පඤ්ඤාය ‘අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා’ති පවිචිනති. පවිචරතීති ‘අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා’ති තත්ථ පඤ්ඤං චරාපෙන්තො පවිචරති. පරිවීමංසං ආපජ්ජතීති ඔලොකනං ගවෙසනං ආපජ්ජති. අයං වුච්චතීති ඉදං වුත්තප්පකාරං බොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපකං විපස්සනාඤාණං ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො නාම වුච්චති.
So tathā sato viharantoti so bhikkhu tenākārena uppannāya satiyā sato hutvā viharanto. Taṃ dhammanti taṃ cirakataṃ cirabhāsitaṃ heṭṭhā vuttappakāraṃ dhammaṃ. Paññāya pavicinatīti paññāya ‘aniccaṃ dukkhaṃ anattā’ti pavicinati. Pavicaratīti ‘aniccaṃ dukkhaṃ anattā’ti tattha paññaṃ carāpento pavicarati. Parivīmaṃsaṃ āpajjatīti olokanaṃ gavesanaṃ āpajjati. Ayaṃ vuccatīti idaṃ vuttappakāraṃ bojjhaṅgasamuṭṭhāpakaṃ vipassanāñāṇaṃ dhammavicayasambojjhaṅgo nāma vuccati.
තස්ස තං ධම්මන්ති තස්ස භික්ඛුනො තං හෙට්ඨා වුත්තප්පකාරං ධම්මං. ආරද්ධං හොතීති පරිපුණ්ණං හොති පග්ගහිතං. අසල්ලීනන්ති ආරද්ධත්තායෙව අසල්ලීනං. අයං වුච්චතීති ඉදං බොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපකං විපස්සනාසම්පයුත්තං වීරියං වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො නාම වුච්චති.
Tassa taṃ dhammanti tassa bhikkhuno taṃ heṭṭhā vuttappakāraṃ dhammaṃ. Āraddhaṃ hotīti paripuṇṇaṃ hoti paggahitaṃ. Asallīnanti āraddhattāyeva asallīnaṃ. Ayaṃ vuccatīti idaṃ bojjhaṅgasamuṭṭhāpakaṃ vipassanāsampayuttaṃ vīriyaṃ vīriyasambojjhaṅgo nāma vuccati.
නිරාමිසාති කාමාමිසලොකාමිසවට්ටාමිසානං අභාවෙන නිරාමිසා පරිසුද්ධා. අයං වුච්චතීති අයං බොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපිකා විපස්සනාසම්පයුත්තා පීති පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො නාම වුච්චති.
Nirāmisāti kāmāmisalokāmisavaṭṭāmisānaṃ abhāvena nirāmisā parisuddhā. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ bojjhaṅgasamuṭṭhāpikā vipassanāsampayuttā pīti pītisambojjhaṅgo nāma vuccati.
පීතිමනස්සාති පීතිසම්පයුත්තචිත්තස්ස. කායොපි පස්සම්භතීති ඛන්ධත්තයසඞ්ඛාතො නාමකායො කිලෙසදරථපටිප්පස්සද්ධියා පස්සම්භති. චිත්තම්පීති විඤ්ඤාණක්ඛන්ධොපි තථෙව පස්සම්භති. අයං වුච්චතීති අයං බොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපිකා විපස්සනාසම්පයුත්තා පස්සද්ධි පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො නාම වුච්චති.
Pītimanassāti pītisampayuttacittassa. Kāyopi passambhatīti khandhattayasaṅkhāto nāmakāyo kilesadarathapaṭippassaddhiyā passambhati. Cittampīti viññāṇakkhandhopi tatheva passambhati. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ bojjhaṅgasamuṭṭhāpikā vipassanāsampayuttā passaddhi passaddhisambojjhaṅgo nāma vuccati.
පස්සද්ධකායස්ස සුඛිනොති පස්සද්ධකායතාය උප්පන්නසුඛෙන සුඛිතස්ස. සමාධියතීති සම්මා ආධියති, නිච්චලං හුත්වා ආරම්මණෙ ඨපීයති, අප්පනාප්පත්තං විය හොති. අයං වුච්චතීති අයං බොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපිකා විපස්සනාසම්පයුත්තා චිත්තෙකග්ගතා සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො නාම වුච්චති.
Passaddhakāyassa sukhinoti passaddhakāyatāya uppannasukhena sukhitassa. Samādhiyatīti sammā ādhiyati, niccalaṃ hutvā ārammaṇe ṭhapīyati, appanāppattaṃ viya hoti. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ bojjhaṅgasamuṭṭhāpikā vipassanāsampayuttā cittekaggatā samādhisambojjhaṅgo nāma vuccati.
තථා සමාහිතන්ති තෙන අප්පනාප්පත්තෙන විය සමාධිනා සමාහිතං. සාධුකං අජ්ඣුපෙක්ඛිතා හොතීති සුට්ඨු අජ්ඣුපෙක්ඛිතා හොති; තෙසං ධම්මානං පහානවඩ්ඪනෙ අබ්යාවටො හුත්වා අජ්ඣුපෙක්ඛති. අයං වුච්චතීති අයං ඡන්නං බොජ්ඣඞ්ගානං අනොසක්කනඅනතිවත්තනභාවසාධකො මජ්ඣත්තාකාරො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො නාම වුච්චති.
Tathā samāhitanti tena appanāppattena viya samādhinā samāhitaṃ. Sādhukaṃ ajjhupekkhitā hotīti suṭṭhu ajjhupekkhitā hoti; tesaṃ dhammānaṃ pahānavaḍḍhane abyāvaṭo hutvā ajjhupekkhati. Ayaṃvuccatīti ayaṃ channaṃ bojjhaṅgānaṃ anosakkanaanativattanabhāvasādhako majjhattākāro upekkhāsambojjhaṅgo nāma vuccati.
එත්තාවතා කිං කථිතං නාම හොති? අපුබ්බං අචරිමං එකචිත්තක්ඛණෙ නානාරසලක්ඛණා පුබ්බභාගවිපස්සනා බොජ්ඣඞ්ගා කථිතා හොන්තීති.
Ettāvatā kiṃ kathitaṃ nāma hoti? Apubbaṃ acarimaṃ ekacittakkhaṇe nānārasalakkhaṇā pubbabhāgavipassanā bojjhaṅgā kathitā hontīti.
පඨමො නයො.
Paṭhamo nayo.
468-469. ඉදානි යෙන පරියායෙන සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා චුද්දස හොන්ති, තස්ස පකාසනත්ථං දුතියනයං දස්සෙන්තො පුන සත්ත බොජ්ඣඞ්ගාතිආදිමාහ. තත්රායං අනුපුබ්බපදවණ්ණනා – අජ්ඣත්තං ධම්මෙසු සතීති අජ්ඣත්තිකසඞ්ඛාරෙ පරිග්ගණ්හන්තස්ස උප්පන්නා සති. බහිද්ධා ධම්මෙසු සතීති බහිද්ධාසඞ්ඛාරෙ පරිග්ගණ්හන්තස්ස උප්පන්නා සති. යදපීති යාපි. තදපීති සාපි. අභිඤ්ඤායාති අභිඤ්ඤෙය්යධම්මෙ අභිජානනත්ථාය. සම්බොධායාති සම්බොධි වුච්චති මග්ගො, මග්ගත්ථායාති අත්ථො. නිබ්බානායාති වානං වුච්චති තණ්හා; සා තත්ථ නත්ථීති නිබ්බානං, තදත්ථාය, අසඞ්ඛතාය අමතධාතුයා සච්ඡිකිරියත්ථාය සංවත්තතීති අත්ථො. ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගෙපි එසෙව නයො.
468-469. Idāni yena pariyāyena satta bojjhaṅgā cuddasa honti, tassa pakāsanatthaṃ dutiyanayaṃ dassento puna satta bojjhaṅgātiādimāha. Tatrāyaṃ anupubbapadavaṇṇanā – ajjhattaṃ dhammesu satīti ajjhattikasaṅkhāre pariggaṇhantassa uppannā sati. Bahiddhā dhammesu satīti bahiddhāsaṅkhāre pariggaṇhantassa uppannā sati. Yadapīti yāpi. Tadapīti sāpi. Abhiññāyāti abhiññeyyadhamme abhijānanatthāya. Sambodhāyāti sambodhi vuccati maggo, maggatthāyāti attho. Nibbānāyāti vānaṃ vuccati taṇhā; sā tattha natthīti nibbānaṃ, tadatthāya, asaṅkhatāya amatadhātuyā sacchikiriyatthāya saṃvattatīti attho. Dhammavicayasambojjhaṅgepi eseva nayo.
කායිකං වීරියන්ති චඞ්කමං අධිට්ඨහන්තස්ස උප්පන්නවීරියං. චෙතසිකං වීරියන්ති ‘‘න තාවාහං ඉමං පල්ලඞ්කං භින්දිස්සාමි යාව මෙ න අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුච්චිස්සතී’’ති එවං කායපයොගං විනා උප්පන්නවීරියං. කායපස්සද්ධීති තිණ්ණං ඛන්ධානං දරථපස්සද්ධි. චිත්තපස්සද්ධීති විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස දරථපස්සද්ධි. උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගෙ සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගසදිසොව විනිච්ඡයො. ඉමස්මිං නයෙ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා කථිතා.
Kāyikaṃ vīriyanti caṅkamaṃ adhiṭṭhahantassa uppannavīriyaṃ. Cetasikaṃ vīriyanti ‘‘na tāvāhaṃ imaṃ pallaṅkaṃ bhindissāmi yāva me na anupādāya āsavehi cittaṃ vimuccissatī’’ti evaṃ kāyapayogaṃ vinā uppannavīriyaṃ. Kāyapassaddhīti tiṇṇaṃ khandhānaṃ darathapassaddhi. Cittapassaddhīti viññāṇakkhandhassa darathapassaddhi. Upekkhāsambojjhaṅge satisambojjhaṅgasadisova vinicchayo. Imasmiṃ naye satta bojjhaṅgā lokiyalokuttaramissakā kathitā.
පොරාණකත්ථෙරා පන ‘එත්තකෙන පාකටං න හොතී’ති විභජිත්වා දස්සෙසුං. එතෙසු හි අජ්ඣත්තධම්මෙසු සති පවිචයො උපෙක්ඛාති ඉමෙ තයො අත්තනො ඛන්ධාරම්මණත්තා ලොකියාව හොන්ති. තථා මග්ගං අප්පත්තං කායිකවීරියං. අවිතක්කඅවිචාරා පන පීතිසමාධියො ලොකුත්තරා හොන්ති. සෙසා ලොකියලොකුත්තරමිස්සකාති.
Porāṇakattherā pana ‘ettakena pākaṭaṃ na hotī’ti vibhajitvā dassesuṃ. Etesu hi ajjhattadhammesu sati pavicayo upekkhāti ime tayo attano khandhārammaṇattā lokiyāva honti. Tathā maggaṃ appattaṃ kāyikavīriyaṃ. Avitakkaavicārā pana pītisamādhiyo lokuttarā honti. Sesā lokiyalokuttaramissakāti.
තත්ථ අජ්ඣත්තං තාව ධම්මෙසු සතිපවිචයඋපෙක්ඛා අජ්ඣත්තාරම්මණා, ලොකුත්තරා පන බහිද්ධාරම්මණාති තෙසං ලොකුත්තරභාවො මා යුජ්ජිත්ථ. චඞ්කමප්පයොගෙන නිබ්බත්තවීරියම්පි ලොකියන්ති වදන්තො න කිලමති. අවිතක්කඅවිචාරා පන පීතිසමාධියො කදා ලොකුත්තරා හොන්තීති? කාමාවචරෙ තාව පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ලබ්භති, අවිතක්කඅවිචාරා පීති න ලබ්භති. රූපාවචරෙ අවිතක්කඅවිචාරා පීති ලබ්භති, පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො පන න ලබ්භති. අරූපාවචරෙ සබ්බෙන සබ්බං න ලබ්භති. එත්ථ පන අලබ්භමානකං උපාදාය ලබ්භමානකාපි පටික්ඛිත්තා. එවමයං අවිතක්කඅවිචාරො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො කාමාවචරතොපි නික්ඛන්තො රූපාවචරතොපි අරූපාවචරතොපීති නිබ්බත්තිතලොකුත්තරො යෙවාති කථිතො.
Tattha ajjhattaṃ tāva dhammesu satipavicayaupekkhā ajjhattārammaṇā, lokuttarā pana bahiddhārammaṇāti tesaṃ lokuttarabhāvo mā yujjittha. Caṅkamappayogena nibbattavīriyampi lokiyanti vadanto na kilamati. Avitakkaavicārā pana pītisamādhiyo kadā lokuttarā hontīti? Kāmāvacare tāva pītisambojjhaṅgo labbhati, avitakkaavicārā pīti na labbhati. Rūpāvacare avitakkaavicārā pīti labbhati, pītisambojjhaṅgo pana na labbhati. Arūpāvacare sabbena sabbaṃ na labbhati. Ettha pana alabbhamānakaṃ upādāya labbhamānakāpi paṭikkhittā. Evamayaṃ avitakkaavicāro pītisambojjhaṅgo kāmāvacaratopi nikkhanto rūpāvacaratopi arūpāvacaratopīti nibbattitalokuttaro yevāti kathito.
තථා කාමාවචරෙ සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ලබ්භති, අවිතක්කඅවිචාරො පන සමාධි න ලබ්භති. රූපාවචරඅරූපාවචරෙසු අවිතක්කඅවිචාරො සමාධි ලබ්භති, සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො පන න ලබ්භති. එත්ථ පන අලබ්භමානකං උපාදාය ලබ්භමානකොපි පටික්ඛිත්තො. එවමයං අවිතක්කඅවිචාරො සමාධි කාමාවචරතොපි නික්ඛන්තො රූපාවචරතොපි අරූපාවචරතොපීති නිබ්බත්තිතලොකුත්තරො යෙවාති කථිතො.
Tathā kāmāvacare samādhisambojjhaṅgo labbhati, avitakkaavicāro pana samādhi na labbhati. Rūpāvacaraarūpāvacaresu avitakkaavicāro samādhi labbhati, samādhisambojjhaṅgo pana na labbhati. Ettha pana alabbhamānakaṃ upādāya labbhamānakopi paṭikkhitto. Evamayaṃ avitakkaavicāro samādhi kāmāvacaratopi nikkhanto rūpāvacaratopi arūpāvacaratopīti nibbattitalokuttaro yevāti kathito.
අපිච ලොකියං ගහෙත්වා ලොකුත්තරො කාතබ්බො; ලොකුත්තරං ගහෙත්වා ලොකියො කාතබ්බො. අජ්ඣත්තධම්මෙසු හි සතිපවිචයඋපෙක්ඛානං ලොකුත්තරභාවනාකාලොපි අත්ථි. තත්රිදං සුත්තං – ‘‘අජ්ඣත්තවිමොක්ඛං ඛ්වාහං, ආවුසො, සබ්බුපාදානක්ඛයං වදාමි; එවමස්සිමෙ ආසවා නානුසෙන්තී’’ති (සං. නි. 2.32 ථොකං විසදිසං) ඉමිනා සුත්තෙන ලොකුත්තරා හොන්ති. යදා පන චඞ්කමපයොගෙන නිබ්බත්තෙ කායිකවීරියෙ අනුපසන්තෙයෙව විපස්සනා මග්ගෙන ඝටීයති, තදා තං ලොකුත්තරං හොති. යෙ පන ථෙරා ‘‘කසිණජ්ඣානෙ, ආනාපානජ්ඣානෙ, බ්රහ්මවිහාරජ්ඣානෙ ච බොජ්ඣඞ්ගො උද්ධරන්තො න වාරෙතබ්බො’’ති වදන්ති, තෙසං වාදෙ අවිතක්කඅවිචාරා පීතිසමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගා ලොකියා හොන්තීති.
Apica lokiyaṃ gahetvā lokuttaro kātabbo; lokuttaraṃ gahetvā lokiyo kātabbo. Ajjhattadhammesu hi satipavicayaupekkhānaṃ lokuttarabhāvanākālopi atthi. Tatridaṃ suttaṃ – ‘‘ajjhattavimokkhaṃ khvāhaṃ, āvuso, sabbupādānakkhayaṃ vadāmi; evamassime āsavā nānusentī’’ti (saṃ. ni. 2.32 thokaṃ visadisaṃ) iminā suttena lokuttarā honti. Yadā pana caṅkamapayogena nibbatte kāyikavīriye anupasanteyeva vipassanā maggena ghaṭīyati, tadā taṃ lokuttaraṃ hoti. Ye pana therā ‘‘kasiṇajjhāne, ānāpānajjhāne, brahmavihārajjhāne ca bojjhaṅgo uddharanto na vāretabbo’’ti vadanti, tesaṃ vāde avitakkaavicārā pītisamādhisambojjhaṅgā lokiyā hontīti.
දුතියො නයො.
Dutiyo nayo.
470-471. ඉදානි බොජ්ඣඞ්ගානං භාවනාවසෙන පවත්තං තතියනයං දස්සෙන්තො පුන සත්ත බොජ්ඣඞ්ගාතිආදිමාහ. තත්ථාපි අයං අනුපුබ්බපදවණ්ණනා – භාවෙතීති වඩ්ඪෙති; අත්තනො සන්තානෙ පුනප්පුනං ජනෙති අභිනිබ්බත්තෙති. විවෙකනිස්සිතන්ති විවෙකෙ නිස්සිතං. විවෙකොති විවිත්තතා. සො චායං තදඞ්ගවිවෙකො, වික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදපටිප්පස්සද්ධිනිස්සරණවිවෙකොති පඤ්චවිධො. තත්ථ තදඞ්ගවිවෙකො නාම විපස්සනා. වික්ඛම්භනවිවෙකො නාම අට්ඨ සමාපත්තියො. සමුච්ඡෙදවිවෙකො නාම මග්ගො. පටිප්පස්සද්ධිවිවෙකො නාම ඵලං. නිස්සරණවිවෙකො නාම සබ්බනිමිත්තනිස්සටං නිබ්බානං. එවමෙතස්මිං පඤ්චවිධෙ විවෙකෙ නිස්සිතං විවෙකනිස්සිතන්ති තදඞ්ගවිවෙකනිස්සිතං සමුච්ඡෙදවිවෙකනිස්සිතං නිස්සරණවිවෙකනිස්සිතඤ්ච සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙතීති අයමත්ථො වෙදිතබ්බො.
470-471. Idāni bojjhaṅgānaṃ bhāvanāvasena pavattaṃ tatiyanayaṃ dassento puna satta bojjhaṅgātiādimāha. Tatthāpi ayaṃ anupubbapadavaṇṇanā – bhāvetīti vaḍḍheti; attano santāne punappunaṃ janeti abhinibbatteti. Vivekanissitanti viveke nissitaṃ. Vivekoti vivittatā. So cāyaṃ tadaṅgaviveko, vikkhambhanasamucchedapaṭippassaddhinissaraṇavivekoti pañcavidho. Tattha tadaṅgaviveko nāma vipassanā. Vikkhambhanaviveko nāma aṭṭha samāpattiyo. Samucchedaviveko nāma maggo. Paṭippassaddhiviveko nāma phalaṃ. Nissaraṇaviveko nāma sabbanimittanissaṭaṃ nibbānaṃ. Evametasmiṃ pañcavidhe viveke nissitaṃ vivekanissitanti tadaṅgavivekanissitaṃ samucchedavivekanissitaṃ nissaraṇavivekanissitañca satisambojjhaṅgaṃ bhāvetīti ayamattho veditabbo.
තථා හි අයං සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගභාවනානුයොගමනුයුත්තො යොගී විපස්සනාක්ඛණෙ කිච්චතො තදඞ්ගවිවෙකනිස්සිතං, අජ්ඣාසයතො නිස්සරණවිවෙකනිස්සිතං, මග්ගකාලෙ පන කිච්චතො සමුච්ඡෙදවිවෙකනිස්සිතං, ආරම්මණතො නිස්සරණවිවෙකනිස්සිතං, සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙති. පඤ්චවිවෙකනිස්සිතම්පීති එකෙ. තෙ හි න කෙවලං බලවවිපස්සනාමග්ගඵලක්ඛණෙසු එව බොජ්ඣඞ්ගං උද්ධරන්ති, විපස්සනාපාදකකසිණජ්ඣානආනාපානාසුභබ්රහ්මවිහාරජ්ඣානෙසුපි උද්ධරන්ති, න ච පටිසිද්ධා අට්ඨකථාචරියෙහි . තස්මා තෙසං මතෙන එතෙසං ඣානානං පවත්තික්ඛණෙ කිච්චතො එව වික්ඛම්භනවිවෙකනිස්සිතං. යථා ච විපස්සනාක්ඛණෙ ‘‘අජ්ඣාසයතො නිස්සරණවිවෙකනිස්සිත’’න්ති වුත්තං, එවං ‘‘පටිප්පස්සද්ධිවිවෙකනිස්සිතම්පි භාවෙතී’’ති වත්තුං වට්ටති. එස නයො විරාගනිස්සිතාදීසු. විවෙකත්ථා එව හි විරාගාදයො.
Tathā hi ayaṃ satisambojjhaṅgabhāvanānuyogamanuyutto yogī vipassanākkhaṇe kiccato tadaṅgavivekanissitaṃ, ajjhāsayato nissaraṇavivekanissitaṃ, maggakāle pana kiccato samucchedavivekanissitaṃ, ārammaṇato nissaraṇavivekanissitaṃ, satisambojjhaṅgaṃ bhāveti. Pañcavivekanissitampīti eke. Te hi na kevalaṃ balavavipassanāmaggaphalakkhaṇesu eva bojjhaṅgaṃ uddharanti, vipassanāpādakakasiṇajjhānaānāpānāsubhabrahmavihārajjhānesupi uddharanti, na ca paṭisiddhā aṭṭhakathācariyehi . Tasmā tesaṃ matena etesaṃ jhānānaṃ pavattikkhaṇe kiccato eva vikkhambhanavivekanissitaṃ. Yathā ca vipassanākkhaṇe ‘‘ajjhāsayato nissaraṇavivekanissita’’nti vuttaṃ, evaṃ ‘‘paṭippassaddhivivekanissitampi bhāvetī’’ti vattuṃ vaṭṭati. Esa nayo virāganissitādīsu. Vivekatthā eva hi virāgādayo.
කෙවලඤ්චෙත්ථ වොස්සග්ගො දුවිධො – පරිච්චාගවොස්සග්ගො ච පක්ඛන්දනවොස්සග්ගො චාති. තත්ථ ‘පරිච්චාගවොස්සග්ගො’ති විපස්සනාක්ඛණෙ ච තදඞ්ගවසෙන මග්ගක්ඛණෙ ච සමුච්ඡෙදවසෙන කිලෙසප්පහානං. ‘පක්ඛන්දනවොස්සග්ගො’ති විපස්සනාක්ඛණෙ තන්නින්නභාවෙන, මග්ගක්ඛණෙ පන ආරම්මණකරණෙන නිබ්බානපක්ඛන්දනං. තදුභයම්පි ඉමස්මිං ලොකියලොකුත්තරමිස්සකෙ අත්ථවණ්ණනානයෙ වට්ටති. තථා හි අයං සති සම්බොජ්ඣඞ්ගො යථාවුත්තෙන පකාරෙන කිලෙසෙ පරිච්චජති, නිබ්බානඤ්ච පක්ඛන්දති.
Kevalañcettha vossaggo duvidho – pariccāgavossaggo ca pakkhandanavossaggo cāti. Tattha ‘pariccāgavossaggo’ti vipassanākkhaṇe ca tadaṅgavasena maggakkhaṇe ca samucchedavasena kilesappahānaṃ. ‘Pakkhandanavossaggo’ti vipassanākkhaṇe tanninnabhāvena, maggakkhaṇe pana ārammaṇakaraṇena nibbānapakkhandanaṃ. Tadubhayampi imasmiṃ lokiyalokuttaramissake atthavaṇṇanānaye vaṭṭati. Tathā hi ayaṃ sati sambojjhaṅgo yathāvuttena pakārena kilese pariccajati, nibbānañca pakkhandati.
වොස්සග්ගපරිණාමින්ති ඉමිනා පන සකලෙන වචනෙන වොස්සග්ගත්ථං පරිණමන්තං පරිණතඤ්ච, පරිපච්චන්තං පරිපක්කඤ්චාති ඉදං වුත්තං හොති. අයඤ්හි බොජ්ඣඞ්ගභාවනමනුයුත්තො භික්ඛු යථා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො කිලෙසපරිච්චාගවොස්සග්ගත්ථං නිබ්බානපක්ඛන්දනවොස්සග්ගත්ථඤ්ච පරිපච්චති, යථා ච පරිපක්කො හොති, තථා නං භාවෙතීති. එස නයො සෙසබොජ්ඣඞ්ගෙසුපි. ඉමස්මිම්පි නයෙ ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා බොජ්ඣඞ්ගා කථිතාති.
Vossaggapariṇāminti iminā pana sakalena vacanena vossaggatthaṃ pariṇamantaṃ pariṇatañca, paripaccantaṃ paripakkañcāti idaṃ vuttaṃ hoti. Ayañhi bojjhaṅgabhāvanamanuyutto bhikkhu yathā satisambojjhaṅgo kilesapariccāgavossaggatthaṃ nibbānapakkhandanavossaggatthañca paripaccati, yathā ca paripakko hoti, tathā naṃ bhāvetīti. Esa nayo sesabojjhaṅgesupi. Imasmimpi naye lokiyalokuttaramissakā bojjhaṅgā kathitāti.
සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා.
Suttantabhājanīyavaṇṇanā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / අභිධම්මපිටක • Abhidhammapiṭaka / විභඞ්ගපාළි • Vibhaṅgapāḷi / 10. බොජ්ඣඞ්ගවිභඞ්ගො • 10. Bojjhaṅgavibhaṅgo
ටීකා • Tīkā / අභිධම්මපිටක (ටීකා) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / විභඞ්ග-මූලටීකා • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / 10. බොජ්ඣඞ්ගවිභඞ්ගො • 10. Bojjhaṅgavibhaṅgo
ටීකා • Tīkā / අභිධම්මපිටක (ටීකා) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / විභඞ්ග-අනුටීකා • Vibhaṅga-anuṭīkā / 10. බොජ්ඣඞ්ගවිභඞ්ගො • 10. Bojjhaṅgavibhaṅgo