| Library / Tipiṭaka / ਤਿਪਿਟਕ • Tipiṭaka / ਸਮ੍ਮੋਹવਿਨੋਦਨੀ-ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā |
੨. ਆਯਤਨવਿਭਙ੍ਗੋ
2. Āyatanavibhaṅgo
੧. ਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਭਾਜਨੀਯવਣ੍ਣਨਾ
1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
੧੫੪. ਇਦਾਨਿ ਤਦਨਨ੍ਤਰੇ ਆਯਤਨવਿਭਙ੍ਗਨਿਦ੍ਦੇਸੇ ਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਭਾਜਨੀਯਂ ਤਾવ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਦ੍વਾਦਸਾਯਤਨਾਨਿ ਚਕ੍ਖਾਯਤਨਂ ਰੂਪਾਯਤਨਨ੍ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਤਤ੍ਥ ਪਾਲ਼ਿਮੁਤ੍ਤਕੇਨ ਤਾવ ਨਯੇਨ –
154. Idāni tadanantare āyatanavibhaṅganiddese suttantabhājanīyaṃ tāva dassento dvādasāyatanāni cakkhāyatanaṃ rūpāyatanantiādimāha. Tattha pāḷimuttakena tāva nayena –
ਅਤ੍ਥਲਕ੍ਖਣਤਾવਤ੍વ, ਕਮਸਙ੍ਖੇਪવਿਤ੍ਥਾਰਾ।
Atthalakkhaṇatāvatva, kamasaṅkhepavitthārā;
ਤਥਾ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਤੋ ਚੇવ, વਿਞ੍ਞਾਤਬ੍ਬੋ વਿਨਿਚ੍ਛਯੋ॥
Tathā daṭṭhabbato ceva, viññātabbo vinicchayo.
ਤਤ੍ਥ વਿਸੇਸਤੋ ਤਾવ ਚਕ੍ਖਤੀਤਿ ਚਕ੍ਖੁ; ਰੂਪਂ ਅਸ੍ਸਾਦੇਤਿ, વਿਭਾવੇਤਿ ਚਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਰੂਪਯਤੀਤਿ ਰੂਪਂ; વਣ੍ਣવਿਕਾਰਂ ਆਪਜ੍ਜਮਾਨਂ ਹਦਯਙ੍ਗਤਭਾવਂ ਪਕਾਸੇਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਸੁਣਾਤੀਤਿ ਸੋਤਂ। ਸਪ੍ਪਤੀਤਿ ਸਦ੍ਦੋ; ਉਦਾਹਰਿਯਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਘਾਯਤੀਤਿ ਘਾਨਂ। ਗਨ੍ਧਯਤੀਤਿ ਗਨ੍ਧੋ; ਅਤ੍ਤਨੋ વਤ੍ਥੁਂ ਸੂਚਯਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਜੀવਿਤਂ ਅવ੍ਹਾਯਤੀਤਿ ਜਿવ੍ਹਾ। ਰਸਨ੍ਤਿ ਤਂ ਸਤ੍ਤਾਤਿ ਰਸੋ; ਅਸ੍ਸਾਦੇਨ੍ਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਕੁਚ੍ਛਿਤਾਨਂ ਸਾਸવਧਮ੍ਮਾਨਂ ਆਯੋਤਿ ਕਾਯੋ। ਆਯੋਤਿ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਦੇਸੋ। ਫੁਸੀਯਤੀਤਿ ਫੋਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਮਨਤੀਤਿ ਮਨੋ। ਅਤ੍ਤਨੋ ਲਕ੍ਖਣਂ ਧਾਰਯਨ੍ਤੀਤਿ ਧਮ੍ਮਾ।
Tattha visesato tāva cakkhatīti cakkhu; rūpaṃ assādeti, vibhāveti cāti attho. Rūpayatīti rūpaṃ; vaṇṇavikāraṃ āpajjamānaṃ hadayaṅgatabhāvaṃ pakāsetīti attho. Suṇātīti sotaṃ. Sappatīti saddo; udāhariyatīti attho. Ghāyatīti ghānaṃ. Gandhayatīti gandho; attano vatthuṃ sūcayatīti attho. Jīvitaṃ avhāyatīti jivhā. Rasanti taṃ sattāti raso; assādentīti attho. Kucchitānaṃ sāsavadhammānaṃ āyoti kāyo. Āyoti uppattideso. Phusīyatīti phoṭṭhabbaṃ. Manatīti mano. Attano lakkhaṇaṃ dhārayantīti dhammā.
ਅવਿਸੇਸਤੋ ਪਨ ਆਯਤਨਤੋ, ਆਯਾਨਂ ਤਨਨਤੋ, ਆਯਤਸ੍ਸ ਚ ਨਯਨਤੋ ਆਯਤਨਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਚਕ੍ਖੁਰੂਪਾਦੀਸੁ ਹਿ ਤਂਤਂਦ੍વਾਰਾਰਮ੍ਮਣਾ ਚਿਤ੍ਤਚੇਤਸਿਕਾ ਧਮ੍ਮਾ ਸੇਨ ਸੇਨ ਅਨੁਭવਨਾਦਿਨਾ ਕਿਚ੍ਚੇਨ ਆਯਤਨ੍ਤਿ ਉਟ੍ਠਹਨ੍ਤਿ ਘਟ੍ਟੇਨ੍ਤਿ વਾਯਮਨ੍ਤੀਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਤੇ ਚ ਪਨ ਆਯਭੂਤੇ ਧਮ੍ਮੇ ਏਤਾਨਿ ਤਨੋਨ੍ਤਿ વਿਤ੍ਥਾਰੇਨ੍ਤੀਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਇਦਞ੍ਚ ਅਨਮਤਗ੍ਗੇ ਸਂਸਾਰੇ ਪવਤ੍ਤਂ ਅਤੀવ ਆਯਤਂ ਸਂਸਾਰਦੁਕ੍ਖਂ ਯਾવ ਨ ਨਿવਤ੍ਤਤਿ ਤਾવ ਨਯਨ੍ਤੇવ, ਪવਤ੍ਤਯਨ੍ਤੀਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਇਤਿ ਸਬ੍ਬੇਪਿ ਮੇ ਧਮ੍ਮਾ ਆਯਤਨਤੋ ਆਯਾਨਂ ਤਨਨਤੋ ਆਯਤਸ੍ਸ ਚ ਨਯਨਤੋ ‘ਆਯਤਨਂ ਆਯਤਨ’ਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ।
Avisesato pana āyatanato, āyānaṃ tananato, āyatassa ca nayanato āyatananti veditabbaṃ. Cakkhurūpādīsu hi taṃtaṃdvārārammaṇā cittacetasikā dhammā sena sena anubhavanādinā kiccena āyatanti uṭṭhahanti ghaṭṭenti vāyamantīti vuttaṃ hoti. Te ca pana āyabhūte dhamme etāni tanonti vitthārentīti vuttaṃ hoti. Idañca anamatagge saṃsāre pavattaṃ atīva āyataṃ saṃsāradukkhaṃ yāva na nivattati tāva nayanteva, pavattayantīti vuttaṃ hoti. Iti sabbepi me dhammā āyatanato āyānaṃ tananato āyatassa ca nayanato ‘āyatanaṃ āyatana’nti vuccanti.
ਅਪਿਚ ਨਿવਾਸਟ੍ਠਾਨਟ੍ਠੇਨ, ਆਕਰਟ੍ਠੇਨ, ਸਮੋਸਰਣਟ੍ਠਾਨਟ੍ਠੇਨ , ਸਞ੍ਜਾਤਿਦੇਸਟ੍ਠੇਨ, ਕਾਰਣਟ੍ਠੇਨ ਚ ਆਯਤਨਂ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਤਥਾ ਹਿ ਲੋਕੇ ‘‘ਇਸ੍ਸਰਾਯਤਨਂ વਾਸੁਦੇવਾਯਤਨ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ ਨਿવਾਸਟ੍ਠਾਨਂ ਆਯਤਨਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ । ‘‘ਸੁવਣ੍ਣਾਯਤਨਂ ਰਜਤਾਯਤਨ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ ਆਕਰੋ। ਸਾਸਨੇ ਪਨ ‘‘ਮਨੋਰਮੇ ਆਯਤਨੇ ਸੇવਨ੍ਤਿ ਨਂ વਿਹਙ੍ਗਮਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੫.੩੮) ਸਮੋਸਰਣਟ੍ਠਾਨਂ। ‘‘ਦਕ੍ਖਿਣਾਪਥੋ ਗੁਨ੍ਨਂ ਆਯਤਨ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ ਸਞ੍ਜਾਤਿਦੇਸੋ। ‘‘ਤਤ੍ਰ ਤਤ੍ਰੇવ ਸਕ੍ਖਿਭਬ੍ਬਤਂ ਪਾਪੁਣਾਤਿ ਸਤਿ ਸਤਿਆਯਤਨੇ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੫.੨੩) ਕਾਰਣਂ।
Apica nivāsaṭṭhānaṭṭhena, ākaraṭṭhena, samosaraṇaṭṭhānaṭṭhena , sañjātidesaṭṭhena, kāraṇaṭṭhena ca āyatanaṃ veditabbaṃ. Tathā hi loke ‘‘issarāyatanaṃ vāsudevāyatana’’ntiādīsu nivāsaṭṭhānaṃ āyatananti vuccati . ‘‘Suvaṇṇāyatanaṃ rajatāyatana’’ntiādīsu ākaro. Sāsane pana ‘‘manorame āyatane sevanti naṃ vihaṅgamā’’tiādīsu (a. ni. 5.38) samosaraṇaṭṭhānaṃ. ‘‘Dakkhiṇāpatho gunnaṃ āyatana’’ntiādīsu sañjātideso. ‘‘Tatra tatreva sakkhibhabbataṃ pāpuṇāti sati satiāyatane’’tiādīsu (a. ni. 5.23) kāraṇaṃ.
ਚਕ੍ਖੁਰੂਪਾਦੀਸੁ ਚਾਪਿ ਤੇ ਤੇ ਚਿਤ੍ਤਚੇਤਸਿਕਾ ਧਮ੍ਮਾ ਨਿવਸਨ੍ਤਿ ਤਦਾਯਤ੍ਤવੁਤ੍ਤਿਤਾਯਾਤਿ ਚਕ੍ਖਾਦਯੋ ਨੇਸਂ ਨਿવਾਸਨਟ੍ਠਾਨਂ। ਚਕ੍ਖਾਦੀਸੁ ਚ ਤੇ ਆਕਿਣ੍ਣਾ ਤਂ ਨਿਸ੍ਸਿਤਤ੍ਤਾ ਤਦਾਰਮ੍ਮਣਤ੍ਤਾ ਚਾਤਿ ਚਕ੍ਖਾਦਯੋ ਨੇਸਂ ਆਕਰੋ। ਚਕ੍ਖਾਦਯੋ ਚ ਨੇਸਂ ਸਮੋਸਰਣਟ੍ਠਾਨਂ, ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ વਤ੍ਥੁਦ੍વਾਰਾਰਮ੍ਮਣવਸੇਨ ਸਮੋਸਰਣਤੋ। ਚਕ੍ਖਾਦਯੋ ਚ ਨੇਸਂ ਸਞ੍ਜਾਤਿਦੇਸੋ; ਤਂ ਨਿਸ੍ਸਯਾਰਮ੍ਮਣਭਾવੇਨ ਤਤ੍ਥੇવ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਤੋ। ਚਕ੍ਖਾਦਯੋ ਚ ਨੇਸਂ ਕਾਰਣਂ, ਤੇਸਂ ਅਭਾવੇ ਅਭਾવਤੋਤਿ। ਇਤਿ ਨਿવਾਸਟ੍ਠਾਨਟ੍ਠੇਨ, ਆਕਰਟ੍ਠੇਨ, ਸਮੋਸਰਣਟ੍ਠਾਨਟ੍ਠੇਨ, ਸਞ੍ਜਾਤਿਦੇਸਟ੍ਠੇਨ, ਕਾਰਣਟ੍ਠੇਨਾਤਿ ਇਮੇਹਿ ਕਾਰਣੇਹਿ ਏਤੇ ਧਮ੍ਮਾ ‘ਆਯਤਨਂ ਆਯਤਨ’ਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਨ੍ਤਿ। ਤਸ੍ਮਾ ਯਥਾવੁਤ੍ਤੇਨਤ੍ਥੇਨ ਚਕ੍ਖੁ ਚ ਤਂ ਆਯਤਨਞ੍ਚਾਤਿ ਚਕ੍ਖਾਯਤਨਂ…ਪੇ॰… ਧਮ੍ਮਾ ਚ ਤੇ ਆਯਤਨਞ੍ਚਾਤਿ ਧਮ੍ਮਾਯਤਨਨ੍ਤਿ ਏવਂ ਤਾવੇਤ੍ਥ ‘ਅਤ੍ਥਤੋ’ વਿਞ੍ਞਾਤਬ੍ਬੋ વਿਨਿਚ੍ਛਯੋ।
Cakkhurūpādīsu cāpi te te cittacetasikā dhammā nivasanti tadāyattavuttitāyāti cakkhādayo nesaṃ nivāsanaṭṭhānaṃ. Cakkhādīsu ca te ākiṇṇā taṃ nissitattā tadārammaṇattā cāti cakkhādayo nesaṃ ākaro. Cakkhādayo ca nesaṃ samosaraṇaṭṭhānaṃ, tattha tattha vatthudvārārammaṇavasena samosaraṇato. Cakkhādayo ca nesaṃ sañjātideso; taṃ nissayārammaṇabhāvena tattheva uppattito. Cakkhādayo ca nesaṃ kāraṇaṃ, tesaṃ abhāve abhāvatoti. Iti nivāsaṭṭhānaṭṭhena, ākaraṭṭhena, samosaraṇaṭṭhānaṭṭhena, sañjātidesaṭṭhena, kāraṇaṭṭhenāti imehi kāraṇehi ete dhammā ‘āyatanaṃ āyatana’nti vuccanti. Tasmā yathāvuttenatthena cakkhu ca taṃ āyatanañcāti cakkhāyatanaṃ…pe… dhammā ca te āyatanañcāti dhammāyatananti evaṃ tāvettha ‘atthato’ viññātabbo vinicchayo.
‘ਲਕ੍ਖਣਤੋ’ਤਿ ਚਕ੍ਖਾਦੀਨਂ ਲਕ੍ਖਣਤੋਪੇਤ੍ਥ વਿਞ੍ਞਾਤਬ੍ਬੋ વਿਨਿਚ੍ਛਯੋ। ਤਾਨਿ ਚ ਪਨ ਨੇਸਂ ਲਕ੍ਖਣਾਨਿ ਹੇਟ੍ਠਾ ਰੂਪਕਣ੍ਡਨਿਦ੍ਦੇਸੇ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾਨਿ।
‘Lakkhaṇato’ti cakkhādīnaṃ lakkhaṇatopettha viññātabbo vinicchayo. Tāni ca pana nesaṃ lakkhaṇāni heṭṭhā rūpakaṇḍaniddese vuttanayeneva veditabbāni.
‘ਤਾવਤ੍વਤੋ’ਤਿ ਤਾવਭਾવਤੋ। ਇਦਂ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ – ਚਕ੍ਖਾਦਯੋਪਿ ਹਿ ਧਮ੍ਮਾ ਏવ। ਏવਂ ਸਤਿ ਧਮ੍ਮਾਯਤਨਮਿਚ੍ਚੇવ ਅવਤ੍વਾ ਕਸ੍ਮਾ ਦ੍વਾਦਸਾਯਤਨਾਨਿ વੁਤ੍ਤਾਨੀਤਿ ਚੇ? ਛ વਿਞ੍ਞਾਣਕਾਯੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਦ੍વਾਰਾਰਮ੍ਮਣવવਤ੍ਥਾਨਤੋ। ਇਧ ਛਨ੍ਨਂ વਿਞ੍ਞਾਣਕਾਯਾਨਂ ਦ੍વਾਰਭਾવੇਨ ਆਰਮ੍ਮਣਭਾવੇਨ ਚ વવਤ੍ਥਾਨਤੋ ਅਯਮੇવ ਤੇਸਂ ਭੇਦੋ ਹੋਤੀਤਿ ਦ੍વਾਦਸ વੁਤ੍ਤਾਨਿ। ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣવੀਥਿਪਰਿਯਾਪਨ੍ਨਸ੍ਸ ਹਿ વਿਞ੍ਞਾਣਕਾਯਸ੍ਸ ਚਕ੍ਖਾਯਤਨਮੇવ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਦ੍વਾਰਂ, ਰੂਪਾਯਤਨਮੇવ ਚਾਰਮ੍ਮਣਂ । ਤਥਾ ਇਤਰਾਨਿ ਇਤਰੇਸਂ। ਛਟ੍ਠਸ੍ਸ ਪਨ ਭવਙ੍ਗਮਨਸਙ੍ਖਾਤੋ ਮਨਾਯਤਨੇਕਦੇਸੋવ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਦ੍વਾਰਂ, ਅਸਾਧਾਰਣਞ੍ਚ ਧਮ੍ਮਾਯਤਨਂ ਆਰਮ੍ਮਣਨ੍ਤਿ । ਇਤਿ ਛਨ੍ਨਂ વਿਞ੍ਞਾਣਕਾਯਾਨਂ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਦ੍વਾਰਾਰਮ੍ਮਣવવਤ੍ਥਾਨਤੋ ਦ੍વਾਦਸ વੁਤ੍ਤਾਨੀਤਿ। ਏવਮੇਤ੍ਥ ‘ਤਾવਤ੍વਤੋ’ વਿਞ੍ਞਾਤਬ੍ਬੋ વਿਨਿਚ੍ਛਯੋ।
‘Tāvatvato’ti tāvabhāvato. Idaṃ vuttaṃ hoti – cakkhādayopi hi dhammā eva. Evaṃ sati dhammāyatanamicceva avatvā kasmā dvādasāyatanāni vuttānīti ce? Cha viññāṇakāyuppattidvārārammaṇavavatthānato. Idha channaṃ viññāṇakāyānaṃ dvārabhāvena ārammaṇabhāvena ca vavatthānato ayameva tesaṃ bhedo hotīti dvādasa vuttāni. Cakkhuviññāṇavīthipariyāpannassa hi viññāṇakāyassa cakkhāyatanameva uppattidvāraṃ, rūpāyatanameva cārammaṇaṃ . Tathā itarāni itaresaṃ. Chaṭṭhassa pana bhavaṅgamanasaṅkhāto manāyatanekadesova uppattidvāraṃ, asādhāraṇañca dhammāyatanaṃ ārammaṇanti . Iti channaṃ viññāṇakāyānaṃ uppattidvārārammaṇavavatthānato dvādasa vuttānīti. Evamettha ‘tāvatvato’ viññātabbo vinicchayo.
‘ਕਮਤੋ’ਤਿ ਇਧਾਪਿ ਪੁਬ੍ਬੇ વੁਤ੍ਤੇਸੁ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਕ੍ਕਮਾਦੀਸੁ ਦੇਸਨਾਕ੍ਕਮੋવ ਯੁਜ੍ਜਤਿ। ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕੇਸੁ ਹਿ ਆਯਤਨੇਸੁ ਸਨਿਦਸ੍ਸਨਸਪ੍ਪਟਿਘવਿਸਯਤ੍ਤਾ ਚਕ੍ਖਾਯਤਨਂ ਪਾਕਟਨ੍ਤਿ ਪਠਮਂ ਦੇਸਿਤਂ। ਤਤੋ ਅਨਿਦਸ੍ਸਨਸਪ੍ਪਟਿਘવਿਸਯਾਨਿ ਸੋਤਾਯਤਨਾਦੀਨਿ। ਅਥ વਾ ਦਸ੍ਸਨਾਨੁਤ੍ਤਰਿਯਸવਨਾਨੁਤ੍ਤਰਿਯਹੇਤੁਭਾવੇਨ ਬਹੂਪਕਾਰਤ੍ਤਾ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕੇਸੁ ਚਕ੍ਖਾਯਤਨਸੋਤਾਯਤਨਾਨਿ ਪਠਮਂ ਦੇਸਿਤਾਨਿ। ਤਤੋ ਘਾਨਾਯਤਨਾਦੀਨਿ ਤੀਣਿ। ਪਞ੍ਚਨ੍ਨਮ੍ਪਿ ਗੋਚਰવਿਸਯਤ੍ਤਾ ਅਨ੍ਤੇ ਮਨਾਯਤਨਂ। ਚਕ੍ਖਾਦੀਨਂ ਪਨ ਗੋਚਰਤ੍ਤਾ ਤਸ੍ਸ ਤਸ੍ਸ ਅਨਨ੍ਤਰਾਨਿ ਬਾਹਿਰੇਸੁ ਰੂਪਾਯਤਨਾਦੀਨਿ। ਅਪਿਚ વਿਞ੍ਞਾਣੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਕਾਰਣવવਤ੍ਥਾਨਤੋਪਿ ਅਯਮੇવ ਤੇਸਂ ਕਮੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਹੇਤਂ ‘‘ਚਕ੍ਖੁਞ੍ਚ ਪਟਿਚ੍ਚ ਰੂਪੇ ਚ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣਂ…ਪੇ॰… ਮਨਞ੍ਚ ਪਟਿਚ੍ਚ ਧਮ੍ਮੇ ਚ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ ਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣ’’ਨ੍ਤਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੩.੪੨੧) ਏવਂ ‘ਕਮਤੋ’ਪੇਤ੍ਥ વਿਞ੍ਞਾਤਬ੍ਬੋ વਿਨਿਚ੍ਛਯੋ।
‘Kamato’ti idhāpi pubbe vuttesu uppattikkamādīsu desanākkamova yujjati. Ajjhattikesu hi āyatanesu sanidassanasappaṭighavisayattā cakkhāyatanaṃ pākaṭanti paṭhamaṃ desitaṃ. Tato anidassanasappaṭighavisayāni sotāyatanādīni. Atha vā dassanānuttariyasavanānuttariyahetubhāvena bahūpakārattā ajjhattikesu cakkhāyatanasotāyatanāni paṭhamaṃ desitāni. Tato ghānāyatanādīni tīṇi. Pañcannampi gocaravisayattā ante manāyatanaṃ. Cakkhādīnaṃ pana gocarattā tassa tassa anantarāni bāhiresu rūpāyatanādīni. Apica viññāṇuppattikāraṇavavatthānatopi ayameva tesaṃ kamo veditabbo. Vuttañhetaṃ ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇaṃ…pe… manañca paṭicca dhamme ca uppajjati manoviññāṇa’’nti (ma. ni. 3.421) evaṃ ‘kamato’pettha viññātabbo vinicchayo.
‘ਸਙ੍ਖੇਪવਿਤ੍ਥਾਰਾ’ਤਿ ਸਙ੍ਖੇਪਤੋ ਹਿ ਮਨਾਯਤਨਸ੍ਸ ਚੇવ ਧਮ੍ਮਾਯਤਨੇਕਦੇਸਸ੍ਸ ਚ ਨਾਮੇਨ, ਤਦવਸੇਸਾਨਞ੍ਚ ਆਯਤਨਾਨਂ ਰੂਪੇਨ ਸਙ੍ਗਹਿਤਤ੍ਤਾ ਦ੍વਾਦਸਾਪਿ ਆਯਤਨਾਨਿ ਨਾਮਰੂਪਮਤ੍ਤਮੇવ ਹੋਨ੍ਤਿ।
‘Saṅkhepavitthārā’ti saṅkhepato hi manāyatanassa ceva dhammāyatanekadesassa ca nāmena, tadavasesānañca āyatanānaṃ rūpena saṅgahitattā dvādasāpi āyatanāni nāmarūpamattameva honti.
વਿਤ੍ਥਾਰਤੋ ਪਨ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕੇਸੁ ਤਾવ ਚਕ੍ਖਾਯਤਨਂ ਜਾਤਿવਸੇਨ ਚਕ੍ਖੁਪਸਾਦਮਤ੍ਤਮੇવ, ਪਚ੍ਚਯਗਤਿਨਿਕਾਯਪੁਗ੍ਗਲਭੇਦਤੋ ਪਨ ਅਨਨ੍ਤਪ੍ਪਭੇਦਂ। ਤਥਾ ਸੋਤਾਯਤਨਾਦੀਨਿ ਚਤ੍ਤਾਰਿ। ਮਨਾਯਤਨਂ ਤੇਭੂਮਕਕੁਸਲਾਕੁਸਲવਿਪਾਕਕਿਰਿਯવਿਞ੍ਞਾਣਭੇਦੇਨ ਏਕਾਸੀਤਿਪ੍ਪਭੇਦਂ, વਤ੍ਥੁਪਟਿਪਦਾਦਿਭੇਦਤੋ ਪਨ ਅਨਨ੍ਤਪ੍ਪਭੇਦਂ। ਰੂਪਗਨ੍ਧਰਸਾਯਤਨਾਨਿ ਸਮੁਟ੍ਠਾਨਭੇਦਤੋ ਚਤੁਪ੍ਪਭੇਦਾਨਿ, ਸਦ੍ਦਾਯਤਨਂ ਦ੍વਿਪ੍ਪਭੇਦਂ। ਸਭਾਗવਿਸਭਾਗਭੇਦਤੋ ਪਨ ਸਬ੍ਬਾਨਿਪਿ ਅਨਨ੍ਤਪ੍ਪਭੇਦਾਨਿ। ਫੋਟ੍ਠਬ੍ਬਾਯਤਨਂ ਪਥવੀਧਾਤੁਤੇਜੋਧਾਤੁવਾਯੋਧਾਤੁવਸੇਨ ਤਿਪ੍ਪਭੇਦਂ, ਸਮੁਟ੍ਠਾਨਤੋ ਚਤੁਪ੍ਪਭੇਦਂ, ਸਭਾਗવਿਸਭਾਗਤੋ ਅਨੇਕਪ੍ਪਭੇਦਂ। ਧਮ੍ਮਾਯਤਨਂ ਤੇਭੂਮਕਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣવਸੇਨ ਅਨੇਕਪ੍ਪਭੇਦਨ੍ਤਿ। ਏવਂ ਸਙ੍ਖੇਪવਿਤ੍ਥਾਰਾ વਿਞ੍ਞਾਤਬ੍ਬੋ વਿਨਿਚ੍ਛਯੋ।
Vitthārato pana ajjhattikesu tāva cakkhāyatanaṃ jātivasena cakkhupasādamattameva, paccayagatinikāyapuggalabhedato pana anantappabhedaṃ. Tathā sotāyatanādīni cattāri. Manāyatanaṃ tebhūmakakusalākusalavipākakiriyaviññāṇabhedena ekāsītippabhedaṃ, vatthupaṭipadādibhedato pana anantappabhedaṃ. Rūpagandharasāyatanāni samuṭṭhānabhedato catuppabhedāni, saddāyatanaṃ dvippabhedaṃ. Sabhāgavisabhāgabhedato pana sabbānipi anantappabhedāni. Phoṭṭhabbāyatanaṃ pathavīdhātutejodhātuvāyodhātuvasena tippabhedaṃ, samuṭṭhānato catuppabhedaṃ, sabhāgavisabhāgato anekappabhedaṃ. Dhammāyatanaṃ tebhūmakadhammārammaṇavasena anekappabhedanti. Evaṃ saṅkhepavitthārā viññātabbo vinicchayo.
‘ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਤੋ’ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਪਨ ਸਬ੍ਬਾਨੇવੇਤਾਨਿ ਆਯਤਨਾਨਿ ਅਨਾਗਮਨਤੋ ਅਨਿਗ੍ਗਮਨਤੋ ਚ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾਨਿ। ਨ ਹਿ ਤਾਨਿ ਪੁਬ੍ਬੇ ਉਦਯਾ ਕੁਤੋਚਿ ਆਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ, ਨਾਪਿ ਉਦ੍ਧਂ વਯਾ ਕੁਹਿਞ੍ਚਿ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ; ਅਥ ਖੋ ਪੁਬ੍ਬੇ ਉਦਯਾ ਅਪ੍ਪਟਿਲਦ੍ਧਸਭਾવਾਨਿ, ਉਦ੍ਧਂ વਯਾ ਪਰਿਭਿਨ੍ਨਸਭਾવਾਨਿ, ਪੁਬ੍ਬਨ੍ਤਾਪਰਨ੍ਤવੇਮਜ੍ਝੇ ਪਚ੍ਚਯਾਯਤ੍ਤવੁਤ੍ਤਿਤਾਯ ਅવਸਾਨਿ ਪવਤ੍ਤਨ੍ਤਿ। ਤਸ੍ਮਾ ਅਨਾਗਮਨਤੋ ਅਨਿਗ੍ਗਮਨਤੋ ਚ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾਨਿ। ਤਥਾ ਨਿਰੀਹਤੋ ਅਬ੍ਯਾਪਾਰਤੋ ਚ। ਨ ਹਿ ਚਕ੍ਖੁਰੂਪਾਦੀਨਂ ਏવਂ ਹੋਤਿ – ‘ਅਹੋ વਤ ਅਮ੍ਹਾਕਂ ਸਾਮਗ੍ਗਿਯਾ વਿਞ੍ਞਾਣਂ ਨਾਮ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜੇਯ੍ਯਾ’ਤਿ, ਨ ਚ ਤਾਨਿ વਿਞ੍ਞਾਣੁਪ੍ਪਾਦਨਤ੍ਥਂ ਦ੍વਾਰਭਾવੇਨ વਤ੍ਥੁਭਾવੇਨ ਆਰਮ੍ਮਣਭਾવੇਨ વਾ ਈਹਨ੍ਤਿ, ਨ ਬ੍ਯਾਪਾਰਮਾਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ; ਅਥ ਖੋ ਧਮ੍ਮਤਾવੇਸਾ ਯਂ ਚਕ੍ਖੁਰੂਪਾਦੀਨਂ ਸਾਮਗ੍ਗਿਯਂ ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣਾਦੀਨਿ ਸਮ੍ਭવਨ੍ਤਿ। ਤਸ੍ਮਾ ਨਿਰੀਹਤੋ ਅਬ੍ਯਾਪਾਰਤੋ ਚ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾਨਿ। ਅਪਿਚ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਾਨਿ ਸੁਞ੍ਞਗਾਮੋ વਿਯ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾਨਿ ਧੁવਸੁਭਸੁਖਤ੍ਤਭਾવવਿਰਹਿਤਤ੍ਤਾ, ਬਾਹਿਰਾਨਿ ਗਾਮਘਾਤਕਚੋਰਾ વਿਯ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਾਨਂ ਅਭਿਘਾਤਕਤ੍ਤਾ। વੁਤ੍ਤਞ੍ਹੇਤਂ – ‘‘ਚਕ੍ਖੁ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਹਞ੍ਞਤਿ ਮਨਾਪਾਮਨਾਪੇਹਿ ਰੂਪੇਹੀਤਿ વਿਤ੍ਥਾਰੋ। ਅਪਿਚ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਾਨਿ ਛ ਪਾਣਕਾ વਿਯ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾਨਿ, ਬਾਹਿਰਾਨਿ ਤੇਸਂ ਗੋਚਰਾ વਿਯਾਤਿ। ਏવਮ੍ਪੇਤ੍ਥ ‘ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਤੋ’ વਿਞ੍ਞਾਤਬ੍ਬੋ વਿਨਿਚ੍ਛਯੋਤਿ।
‘Daṭṭhabbato’ti ettha pana sabbānevetāni āyatanāni anāgamanato aniggamanato ca daṭṭhabbāni. Na hi tāni pubbe udayā kutoci āgacchanti, nāpi uddhaṃ vayā kuhiñci gacchanti; atha kho pubbe udayā appaṭiladdhasabhāvāni, uddhaṃ vayā paribhinnasabhāvāni, pubbantāparantavemajjhe paccayāyattavuttitāya avasāni pavattanti. Tasmā anāgamanato aniggamanato ca daṭṭhabbāni. Tathā nirīhato abyāpārato ca. Na hi cakkhurūpādīnaṃ evaṃ hoti – ‘aho vata amhākaṃ sāmaggiyā viññāṇaṃ nāma uppajjeyyā’ti, na ca tāni viññāṇuppādanatthaṃ dvārabhāvena vatthubhāvena ārammaṇabhāvena vā īhanti, na byāpāramāpajjanti; atha kho dhammatāvesā yaṃ cakkhurūpādīnaṃ sāmaggiyaṃ cakkhuviññāṇādīni sambhavanti. Tasmā nirīhato abyāpārato ca daṭṭhabbāni. Apica ajjhattikāni suññagāmo viya daṭṭhabbāni dhuvasubhasukhattabhāvavirahitattā, bāhirāni gāmaghātakacorā viya ajjhattikānaṃ abhighātakattā. Vuttañhetaṃ – ‘‘cakkhu, bhikkhave, haññati manāpāmanāpehi rūpehīti vitthāro. Apica ajjhattikāni cha pāṇakā viya daṭṭhabbāni, bāhirāni tesaṃ gocarā viyāti. Evampettha ‘daṭṭhabbato’ viññātabbo vinicchayoti.
ਇਦਾਨਿ ਤੇਸਂ વਿਪਸ੍ਸਿਤਬ੍ਬਾਕਾਰਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ਚਕ੍ਖੁਂ ਅਨਿਚ੍ਚਨ੍ਤਿਆਦਿ ਆਰਦ੍ਧਂ। ਤਤ੍ਥ ਚਕ੍ਖੁ ਤਾવ ਹੁਤ੍વਾ ਅਭਾવਟ੍ਠੇਨ ਅਨਿਚ੍ਚਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਅਪਰੇਹਿਪਿ ਚਤੂਹਿ ਕਾਰਣੇਹਿ ਅਨਿਚ੍ਚਂ – ਉਪ੍ਪਾਦવਯવਨ੍ਤਤੋ, વਿਪਰਿਣਾਮਤੋ, ਤਾવਕਾਲਿਕਤੋ, ਨਿਚ੍ਚਪਟਿਕ੍ਖੇਪਤੋਤਿ।
Idāni tesaṃ vipassitabbākāraṃ dassetuṃ cakkhuṃ aniccantiādi āraddhaṃ. Tattha cakkhu tāva hutvā abhāvaṭṭhena aniccanti veditabbaṃ. Aparehipi catūhi kāraṇehi aniccaṃ – uppādavayavantato, vipariṇāmato, tāvakālikato, niccapaṭikkhepatoti.
ਤਦੇવ ਪਟਿਪੀਲ਼ਨਟ੍ਠੇਨ ਦੁਕ੍ਖਂ। ਯਸ੍ਮਾ વਾ ਏਤਂ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਠਿਤਿਂ ਪਾਪੁਣਾਤਿ, ਠਿਤਿਯਂ ਜਰਾਯ ਕਿਲਮਤਿ, ਜਰਂ ਪਤ੍વਾ ਅવਸ੍ਸਂ ਭਿਜ੍ਜਤਿ; ਤਸ੍ਮਾ ਅਭਿਣ੍ਹਸਮ੍ਪਟਿਪੀਲ਼ਨਤੋ, ਦੁਕ੍ਖਮਤੋ, ਦੁਕ੍ਖવਤ੍ਥੁਤੋ, ਸੁਖਪਟਿਕ੍ਖੇਪਤੋਤਿ ਇਮੇਹਿ ਚਤੂਹਿ ਕਾਰਣੇਹਿ ਦੁਕ੍ਖਂ।
Tadeva paṭipīḷanaṭṭhena dukkhaṃ. Yasmā vā etaṃ uppannaṃ ṭhitiṃ pāpuṇāti, ṭhitiyaṃ jarāya kilamati, jaraṃ patvā avassaṃ bhijjati; tasmā abhiṇhasampaṭipīḷanato, dukkhamato, dukkhavatthuto, sukhapaṭikkhepatoti imehi catūhi kāraṇehi dukkhaṃ.
ਅવਸવਤ੍ਤਨਟ੍ਠੇਨ ਪਨ ਅਨਤ੍ਤਾ। ਯਸ੍ਮਾ વਾ ਏਤਂ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਠਿਤਿਂ ਮਾ ਪਾਪੁਣਾਤੁ, ਠਾਨਪ੍ਪਤ੍ਤਂ ਮਾ ਜਿਰਤੁ, ਜਰਪ੍ਪਤਂ ਮਾ ਭਿਜ੍ਜਤੂਤਿ ਇਮੇਸੁ ਤੀਸੁ ਠਾਨੇਸੁ ਕਸ੍ਸਚਿ વਸવਤ੍ਤਿਭਾવੋ ਨਤ੍ਥਿ, ਸੁਞ੍ਞਂ ਤੇਨ વਸવਤ੍ਤਨਾਕਾਰੇਨ; ਤਸ੍ਮਾ ਸੁਞ੍ਞਤੋ, ਅਸ੍ਸਾਮਿਕਤੋ, ਅਕਾਮਕਾਰਿਯਤੋ, ਅਤ੍ਤਪਟਿਕ੍ਖੇਪਤੋਤਿ ਇਮੇਹਿ ਚਤੂਹਿ ਕਾਰਣੇਹਿ ਅਨਤ੍ਤਾ।
Avasavattanaṭṭhena pana anattā. Yasmā vā etaṃ uppannaṃ ṭhitiṃ mā pāpuṇātu, ṭhānappattaṃ mā jiratu, jarappataṃ mā bhijjatūti imesu tīsu ṭhānesu kassaci vasavattibhāvo natthi, suññaṃ tena vasavattanākārena; tasmā suññato, assāmikato, akāmakāriyato, attapaṭikkhepatoti imehi catūhi kāraṇehi anattā.
વਿਭવਗਤਿਕਤੋ , ਪੁਬ੍ਬਾਪਰવਸੇਨ ਭવਸਙ੍ਕਨ੍ਤਿਗਮਨਤੋ, ਪਕਤਿਭਾવવਿਜਹਨਤੋ ਚ વਿਪਰਿਣਾਮਧਮ੍ਮਂ। ਇਦਂ ਅਨਿਚ੍ਚવੇવਚਨਮੇવ। ਰੂਪਾ ਅਨਿਚ੍ਚਾਤਿਆਦੀਸੁਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ। ਅਪਿਚੇਤ੍ਥ ਠਪੇਤ੍વਾ ਚਕ੍ਖੁਂ ਤੇਭੂਮਕਧਮ੍ਮਾ ਅਨਿਚ੍ਚਾ, ਨੋ ਚਕ੍ਖੁ। ਚਕ੍ਖੁ ਪਨ ਚਕ੍ਖੁ ਚੇવ ਅਨਿਚ੍ਚਞ੍ਚ। ਤਥਾ ਸੇਸਧਮ੍ਮਾ ਦੁਕ੍ਖਾ, ਨੋ ਚਕ੍ਖੁ। ਚਕ੍ਖੁ ਪਨ ਚਕ੍ਖੁ ਚੇવ ਦੁਕ੍ਖਞ੍ਚ। ਸੇਸਧਮ੍ਮਾ ਅਨਤ੍ਤਾ, ਨੋ ਚਕ੍ਖੁ। ਚਕ੍ਖੁ ਪਨ ਚਕ੍ਖੁ ਚੇવ ਅਨਤ੍ਤਾ ਚਾਤਿ। ਰੂਪਾਦੀਸੁਪਿ ਏਸੇવ ਨਯੋ।
Vibhavagatikato , pubbāparavasena bhavasaṅkantigamanato, pakatibhāvavijahanato ca vipariṇāmadhammaṃ. Idaṃ aniccavevacanameva. Rūpā aniccātiādīsupi eseva nayo. Apicettha ṭhapetvā cakkhuṃ tebhūmakadhammā aniccā, no cakkhu. Cakkhu pana cakkhu ceva aniccañca. Tathā sesadhammā dukkhā, no cakkhu. Cakkhu pana cakkhu ceva dukkhañca. Sesadhammā anattā, no cakkhu. Cakkhu pana cakkhu ceva anattā cāti. Rūpādīsupi eseva nayo.
ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਪਨ ਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਭਾਜਨੀਯੇ ਤਥਾਗਤੇਨ ਕਿਂ ਦਸ੍ਸਿਤਨ੍ਤਿ? ਦ੍વਾਦਸਨ੍ਨਂ ਆਯਤਨਾਨਂ ਅਨਤ੍ਤਲਕ੍ਖਣਂ। ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ ਹਿ ਅਨਤ੍ਤਲਕ੍ਖਣਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਅਨਿਚ੍ਚੇਨ વਾ ਦਸ੍ਸੇਤਿ, ਦੁਕ੍ਖੇਨ વਾ, ਅਨਿਚ੍ਚਦੁਕ੍ਖੇਹਿ વਾ। ਤਤ੍ਥ ‘‘ਚਕ੍ਖੁ, ਅਤ੍ਤਾਤਿ ਯੋ વਦੇਯ੍ਯ, ਤਂ ਨ ਉਪਪਜ੍ਜਤਿ। ਚਕ੍ਖੁਸ੍ਸ ਉਪ੍ਪਾਦੋਪਿ વਯੋਪਿ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ। ਯਸ੍ਸ ਖੋ ਪਨ ਉਪ੍ਪਾਦੋਪਿ વਯੋਪਿ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ ‘ਅਤ੍ਤਾ ਮੇ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ ਚ વੇਤਿ ਚਾ’ਤਿ ਇਚ੍ਚਸ੍ਸ ਏવਮਾਗਤਂ ਹੋਤਿ। ਤਸ੍ਮਾ ਤਂ ਨ ਉਪਪਜ੍ਜਤਿ – ਚਕ੍ਖੁ ਅਤ੍ਤਾਤਿ ਯੋ વਦੇਯ੍ਯ ਇਤਿ ਚਕ੍ਖੁ ਅਨਤ੍ਤਾ’’ਤਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੩.੪੨੨)। ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਸੁਤ੍ਤੇ ਅਨਿਚ੍ਚੇਨ ਅਨਤ੍ਤਲਕ੍ਖਣਂ ਦਸ੍ਸੇਸਿ। ‘‘ਰੂਪਂ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਅਨਤ੍ਤਾ। ਰੂਪਞ੍ਚ ਹਿਦਂ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਅਤ੍ਤਾ ਅਭવਿਸ੍ਸ, ਨ ਯਿਦਂ ਰੂਪਂ ਆਬਾਧਾਯ ਸਂવਤ੍ਤੇਯ੍ਯ; ਲਬ੍ਭੇਥ ਚ ਰੂਪੇ – ਏવਂ ਮੇ ਰੂਪਂ ਹੋਤੁ, ਏવਂ ਮੇ ਰੂਪਂ ਮਾ ਅਹੋਸੀਤਿ। ਯਸ੍ਮਾ ਚ ਖੋ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਰੂਪਂ ਅਨਤ੍ਤਾ ਤਸ੍ਮਾ ਰੂਪਂ ਆਬਾਧਾਯ ਸਂવਤ੍ਤਤਿ; ਨ ਚ ਲਬ੍ਭਤਿ ਰੂਪੇ – ਏવਂ ਮੇ ਰੂਪਂ ਹੋਤੁ, ਏવਂ ਮੇ ਰੂਪਂ ਮਾ ਅਹੋਸੀ’’ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੩.੫੯; ਮਹਾવ॰ ੨੦) ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਸੁਤ੍ਤੇ ਦੁਕ੍ਖੇਨ ਅਨਤ੍ਤਲਕ੍ਖਣਂ ਦਸ੍ਸੇਸਿ। ‘‘ਰੂਪਂ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਅਨਿਚ੍ਚਂ, ਯਦਨਿਚ੍ਚਂ ਤਂ ਦੁਕ੍ਖਂ, ਯਂ ਦੁਕ੍ਖਂ ਤਦਨਤ੍ਤਾ, ਯਦਨਤ੍ਤਾ ਤਂ ਨੇਤਂ ਮਮ, ਨੇਸੋਹਮਸ੍ਮਿ, ਨ ਮੇਸੋ ਅਤ੍ਤਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੩.੧੫) ਅਨਿਚ੍ਚਦੁਕ੍ਖੇਹਿ ਅਨਤ੍ਤਲਕ੍ਖਣਂ ਦਸ੍ਸੇਸਿ। ਕਸ੍ਮਾ? ਅਨਿਚ੍ਚਦੁਕ੍ਖਾਨਂ ਪਾਕਟਤ੍ਤਾ।
Imasmiṃ pana suttantabhājanīye tathāgatena kiṃ dassitanti? Dvādasannaṃ āyatanānaṃ anattalakkhaṇaṃ. Sammāsambuddho hi anattalakkhaṇaṃ dassento aniccena vā dasseti, dukkhena vā, aniccadukkhehi vā. Tattha ‘‘cakkhu, attāti yo vadeyya, taṃ na upapajjati. Cakkhussa uppādopi vayopi paññāyati. Yassa kho pana uppādopi vayopi paññāyati ‘attā me uppajjati ca veti cā’ti iccassa evamāgataṃ hoti. Tasmā taṃ na upapajjati – cakkhu attāti yo vadeyya iti cakkhu anattā’’ti (ma. ni. 3.422). Imasmiṃ sutte aniccena anattalakkhaṇaṃ dassesi. ‘‘Rūpaṃ, bhikkhave, anattā. Rūpañca hidaṃ, bhikkhave, attā abhavissa, na yidaṃ rūpaṃ ābādhāya saṃvatteyya; labbhetha ca rūpe – evaṃ me rūpaṃ hotu, evaṃ me rūpaṃ mā ahosīti. Yasmā ca kho, bhikkhave, rūpaṃ anattā tasmā rūpaṃ ābādhāya saṃvattati; na ca labbhati rūpe – evaṃ me rūpaṃ hotu, evaṃ me rūpaṃ mā ahosī’’ti (saṃ. ni. 3.59; mahāva. 20) imasmiṃ sutte dukkhena anattalakkhaṇaṃ dassesi. ‘‘Rūpaṃ, bhikkhave, aniccaṃ, yadaniccaṃ taṃ dukkhaṃ, yaṃ dukkhaṃ tadanattā, yadanattā taṃ netaṃ mama, nesohamasmi, na meso attā’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.15) aniccadukkhehi anattalakkhaṇaṃ dassesi. Kasmā? Aniccadukkhānaṃ pākaṭattā.
ਹਤ੍ਥਤੋ ਹਿ ਤਟ੍ਟਕੇ વਾ ਸਰਕੇ વਾ ਕਿਸ੍ਮਿਞ੍ਚਿਦੇવ વਾ ਪਤਿਤ੍વਾ ਭਿਨ੍ਨੇ ‘ਅਹੋ ਅਨਿਚ੍ਚ’ਨ੍ਤਿ વਦਨ੍ਤਿ। ਏવਂ ਅਨਿਚ੍ਚਂ ਪਾਕਟਂ ਨਾਮ। ਅਤ੍ਤਭਾવਸ੍ਮਿਂ ਪਨ ਗਣ੍ਡਪਿਲ਼ਕਾਦੀਸੁ વਾ ਉਟ੍ਠਿਤਾਸੁ ਖਾਣੁਕਣ੍ਟਕਾਦੀਹਿ વਾ વਿਦ੍ਧਾਸੁ ‘ਅਹੋ ਦੁਕ੍ਖ’ਨ੍ਤਿ વਦਨ੍ਤਿ। ਏવਂ ਦੁਕ੍ਖਂ ਪਾਕਟਂ ਨਾਮ। ਅਨਤ੍ਤਲਕ੍ਖਣਂ ਅਪਾਕਟਂ ਅਨ੍ਧਕਾਰਂ ਅવਿਭੂਤਂ ਦੁਪ੍ਪਟਿવਿਜ੍ਝਂ ਦੁਦ੍ਦੀਪਨਂ ਦੁਪ੍ਪਞ੍ਞਾਪਨਂ । ਅਨਿਚ੍ਚਦੁਕ੍ਖਲਕ੍ਖਣਾਨਿ ਉਪ੍ਪਾਦਾ વਾ ਤਥਾਗਤਾਨਂ ਅਨੁਪ੍ਪਾਦਾ વਾ ਪਞ੍ਞਾਯਨ੍ਤਿ। ਅਨਤ੍ਤਲਕ੍ਖਣਂ વਿਨਾ ਬੁਦ੍ਧੁਪ੍ਪਾਦਾ ਨ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ, ਬੁਦ੍ਧੁਪ੍ਪਾਦੇਯੇવ ਪਞ੍ਞਾਯਤਿ। ਮਹਿਦ੍ਧਿਕਾ ਹਿ ਮਹਾਨੁਭਾવਾ ਤਾਪਸਪਰਿਬ੍ਬਾਜਕਾ ਸਰਭਙ੍ਗਸਤ੍ਥਾਰਾਦਯੋਪਿ ‘ਅਨਿਚ੍ਚਂ ਦੁਕ੍ਖ’ਨ੍ਤਿ વਤ੍ਤੁਂ ਸਕ੍ਕੋਨ੍ਤਿ, ‘ਅਨਤ੍ਤਾ’ਤਿ વਤ੍ਤੁਂ ਨ ਸਕ੍ਕੋਨ੍ਤਿ। ਸਚੇ ਹਿ ਤੇ ਸਮ੍ਪਤ੍ਤਪਰਿਸਾਯ ਅਨਤ੍ਤਾਤਿ વਤ੍ਤੁਂ ਸਕ੍ਕੁਣੇਯ੍ਯੁਂ, ਸਮ੍ਪਤ੍ਤਪਰਿਸਾਯ ਮਗ੍ਗਫਲਪਟਿવੇਧੋ ਭવੇਯ੍ਯ। ਅਨਤ੍ਤਲਕ੍ਖਣਪਞ੍ਞਾਪਨਞ੍ਹਿ ਅਞ੍ਞਸ੍ਸ ਕਸ੍ਸਚਿ ਅવਿਸਯੋ, ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਬੁਦ੍ਧਾਨਮੇવ વਿਸਯੋ। ਏવਮੇਤਂ ਅਨਤ੍ਤਲਕ੍ਖਣਂ ਅਪਾਕਟਂ। ਤਸ੍ਮਾ ਸਤ੍ਥਾ ਅਨਤ੍ਤਲਕ੍ਖਣਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਅਨਿਚ੍ਚੇਨ વਾ ਦਸ੍ਸੇਸਿ, ਦੁਕ੍ਖੇਨ વਾ, ਅਨਿਚ੍ਚਦੁਕ੍ਖੇਹਿ વਾ। ਇਧ ਪਨ ਤਂ ਅਨਿਚ੍ਚਦੁਕ੍ਖੇਹਿ ਦਸ੍ਸੇਸੀਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
Hatthato hi taṭṭake vā sarake vā kismiñcideva vā patitvā bhinne ‘aho anicca’nti vadanti. Evaṃ aniccaṃ pākaṭaṃ nāma. Attabhāvasmiṃ pana gaṇḍapiḷakādīsu vā uṭṭhitāsu khāṇukaṇṭakādīhi vā viddhāsu ‘aho dukkha’nti vadanti. Evaṃ dukkhaṃ pākaṭaṃ nāma. Anattalakkhaṇaṃ apākaṭaṃ andhakāraṃ avibhūtaṃ duppaṭivijjhaṃ duddīpanaṃ duppaññāpanaṃ . Aniccadukkhalakkhaṇāni uppādā vā tathāgatānaṃ anuppādā vā paññāyanti. Anattalakkhaṇaṃ vinā buddhuppādā na paññāyati, buddhuppādeyeva paññāyati. Mahiddhikā hi mahānubhāvā tāpasaparibbājakā sarabhaṅgasatthārādayopi ‘aniccaṃ dukkha’nti vattuṃ sakkonti, ‘anattā’ti vattuṃ na sakkonti. Sace hi te sampattaparisāya anattāti vattuṃ sakkuṇeyyuṃ, sampattaparisāya maggaphalapaṭivedho bhaveyya. Anattalakkhaṇapaññāpanañhi aññassa kassaci avisayo, sabbaññubuddhānameva visayo. Evametaṃ anattalakkhaṇaṃ apākaṭaṃ. Tasmā satthā anattalakkhaṇaṃ dassento aniccena vā dassesi, dukkhena vā, aniccadukkhehi vā. Idha pana taṃ aniccadukkhehi dassesīti veditabbaṃ.
ਇਮਾਨਿ ਪਨ ਲਕ੍ਖਣਾਨਿ ਕਿਸ੍ਸ ਅਮਨਸਿਕਾਰਾ ਅਪ੍ਪਟਿવੇਧਾ, ਕੇਨ ਪਟਿਚ੍ਛਨ੍ਨਤ੍ਤਾ, ਨ ਉਪਟ੍ਠਹਨ੍ਤਿ? ਅਨਿਚ੍ਚਲਕ੍ਖਣਂ ਤਾવ ਉਦਯਬ੍ਬਯਾਨਂ ਅਮਨਸਿਕਾਰਾ ਅਪ੍ਪਟਿવੇਧਾ, ਸਨ੍ਤਤਿਯਾ ਪਟਿਚ੍ਛਨ੍ਨਤ੍ਤਾ, ਨ ਉਪਟ੍ਠਾਤਿ। ਦੁਕ੍ਖਲਕ੍ਖਣਂ ਅਭਿਣ੍ਹਸਮ੍ਪਟਿਪੀਲ਼ਨਸ੍ਸ ਅਮਨਸਿਕਾਰਾ ਅਪ੍ਪਟਿવੇਧਾ, ਇਰਿਯਾਪਥੇਹਿ ਪਟਿਚ੍ਛਨ੍ਨਤ੍ਤਾ, ਨ ਉਪਟ੍ਠਾਤਿ। ਅਨਤ੍ਤਲਕ੍ਖਣਂ ਨਾਨਾਧਾਤੁવਿਨਿਬ੍ਭੋਗਸ੍ਸ ਅਮਨਸਿਕਾਰਾ ਅਪ੍ਪਟਿવੇਧਾ, ਘਨੇਨ ਪਟਿਚ੍ਛਨ੍ਨਤ੍ਤਾ, ਨ ਉਪਟ੍ਠਾਤਿ। ਉਦਯਬ੍ਬਯਂ ਪਨ ਪਰਿਗ੍ਗਹੇਤ੍વਾ ਸਨ੍ਤਤਿਯਾ વਿਕੋਪਿਤਾਯ ਅਨਿਚ੍ਚਲਕ੍ਖਣਂ ਯਾਥਾવਸਰਸਤੋ ਉਪਟ੍ਠਾਤਿ। ਅਭਿਣ੍ਹਸਮ੍ਪਟਿਪੀਲ਼ਨਂ ਮਨਸਿਕਤ੍વਾ ਇਰਿਯਾਪਥੇ ਉਗ੍ਘਾਟਿਤੇ ਦੁਕ੍ਖਲਕ੍ਖਣਂ ਯਾਥਾવਸਰਸਤੋ ਉਪਟ੍ਠਾਤਿ। ਨਾਨਾਧਾਤੁਯੋ વਿਨਿਬ੍ਭੁਜਿਤ੍વਾ ਘਨવਿਨਿਬ੍ਭੋਗੇ ਕਤੇ ਅਨਤ੍ਤਲਕ੍ਖਣਂ ਯਾਥਾવਸਰਸਤੋ ਉਪਟ੍ਠਾਤਿ।
Imāni pana lakkhaṇāni kissa amanasikārā appaṭivedhā, kena paṭicchannattā, na upaṭṭhahanti? Aniccalakkhaṇaṃ tāva udayabbayānaṃ amanasikārā appaṭivedhā, santatiyā paṭicchannattā, na upaṭṭhāti. Dukkhalakkhaṇaṃ abhiṇhasampaṭipīḷanassa amanasikārā appaṭivedhā, iriyāpathehi paṭicchannattā, na upaṭṭhāti. Anattalakkhaṇaṃ nānādhātuvinibbhogassa amanasikārā appaṭivedhā, ghanena paṭicchannattā, na upaṭṭhāti. Udayabbayaṃ pana pariggahetvā santatiyā vikopitāya aniccalakkhaṇaṃ yāthāvasarasato upaṭṭhāti. Abhiṇhasampaṭipīḷanaṃ manasikatvā iriyāpathe ugghāṭite dukkhalakkhaṇaṃ yāthāvasarasato upaṭṭhāti. Nānādhātuyo vinibbhujitvā ghanavinibbhoge kate anattalakkhaṇaṃ yāthāvasarasato upaṭṭhāti.
ਏਤ੍ਥ ਚ ਅਨਿਚ੍ਚਂ ਅਨਿਚ੍ਚਲਕ੍ਖਣਂ, ਦੁਕ੍ਖਂ ਦੁਕ੍ਖਲਕ੍ਖਣਂ, ਅਨਤ੍ਤਾ ਅਨਤ੍ਤਲਕ੍ਖਣਨ੍ਤਿ ਅਯਂ વਿਭਾਗੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਤਤ੍ਥ ਅਨਿਚ੍ਚਨ੍ਤਿ ਖਨ੍ਧਪਞ੍ਚਕਂ। ਕਸ੍ਮਾ? ਉਪ੍ਪਾਦવਯਞ੍ਞਥਤ੍ਤਭਾવਾ, ਹੁਤ੍વਾ ਅਭਾવਤੋ વਾ; ਉਪ੍ਪਾਦવਯਞ੍ਞਥਤ੍ਤਂ ਅਨਿਚ੍ਚਲਕ੍ਖਣਂ, ਹੁਤ੍વਾ ਅਭਾવਸਙ੍ਖਾਤੋ ਆਕਾਰવਿਕਾਰੋ વਾ। ‘‘ਯਦਨਿਚ੍ਚਂ ਤਂ ਦੁਕ੍ਖ’’ਨ੍ਤਿ વਚਨਤੋ ਪਨ ਤਦੇવ ਖਨ੍ਧਪਞ੍ਚਕਂ ਦੁਕ੍ਖਂ। ਕਸ੍ਮਾ? ਅਭਿਣ੍ਹਸਮ੍ਪਟਿਪੀਲ਼ਨਤੋ; ਅਭਿਣ੍ਹਸਮ੍ਪਟਿਪੀਲ਼ਨਾਕਾਰੋ ਦੁਕ੍ਖਲਕ੍ਖਣਂ। ‘‘ਯਂ ਦੁਕ੍ਖਂ ਤਂ ਅਨਤ੍ਤਾ’’ਤਿ ਪਨ વਚਨਤੋ ਤਦੇવ ਖਨ੍ਧਪਞ੍ਚਕਂ ਅਨਤ੍ਤਾ। ਕਸ੍ਮਾ? ਅવਸવਤ੍ਤਨਤੋ; ਅવਸવਤ੍ਤਨਾਕਾਰੋ ਅਨਤ੍ਤਲਕ੍ਖਣਂ। ਇਤਿ ਅਞ੍ਞਦੇવ ਅਨਿਚ੍ਚਂ ਦੁਕ੍ਖਂ ਅਨਤ੍ਤਾ, ਅਞ੍ਞਾਨਿ ਅਨਿਚ੍ਚਦੁਕ੍ਖਾਨਤ੍ਤਲਕ੍ਖਣਾਨਿ। ਪਞ੍ਚਕ੍ਖਨ੍ਧਾ, ਦ੍વਾਦਸਾਯਤਨਾਨਿ, ਅਟ੍ਠਾਰਸ ਧਾਤੁਯੋਤਿ ਇਦਞ੍ਹਿ ਸਬ੍ਬਮ੍ਪਿ ਅਨਿਚ੍ਚਂ ਦੁਕ੍ਖਂ ਅਨਤ੍ਤਾ ਨਾਮ। વੁਤ੍ਤਪ੍ਪਕਾਰਾਕਾਰવਿਕਾਰਾ ਅਨਿਚ੍ਚਦੁਕ੍ਖਾਨਤ੍ਤਲਕ੍ਖਣਾਨੀਤਿ।
Ettha ca aniccaṃ aniccalakkhaṇaṃ, dukkhaṃ dukkhalakkhaṇaṃ, anattā anattalakkhaṇanti ayaṃ vibhāgo veditabbo. Tattha aniccanti khandhapañcakaṃ. Kasmā? Uppādavayaññathattabhāvā, hutvā abhāvato vā; uppādavayaññathattaṃ aniccalakkhaṇaṃ, hutvā abhāvasaṅkhāto ākāravikāro vā. ‘‘Yadaniccaṃ taṃ dukkha’’nti vacanato pana tadeva khandhapañcakaṃ dukkhaṃ. Kasmā? Abhiṇhasampaṭipīḷanato; abhiṇhasampaṭipīḷanākāro dukkhalakkhaṇaṃ. ‘‘Yaṃ dukkhaṃ taṃ anattā’’ti pana vacanato tadeva khandhapañcakaṃ anattā. Kasmā? Avasavattanato; avasavattanākāro anattalakkhaṇaṃ. Iti aññadeva aniccaṃ dukkhaṃ anattā, aññāni aniccadukkhānattalakkhaṇāni. Pañcakkhandhā, dvādasāyatanāni, aṭṭhārasa dhātuyoti idañhi sabbampi aniccaṃ dukkhaṃ anattā nāma. Vuttappakārākāravikārā aniccadukkhānattalakkhaṇānīti.
ਸਙ੍ਖੇਪਤੋ ਪਨੇਤ੍ਥ ਦਸਾਯਤਨਾਨਿ ਕਾਮਾવਚਰਾਨਿ, ਦ੍વੇ ਤੇਭੂਮਕਾਨਿ। ਸਬ੍ਬੇਸੁਪਿ ਸਮ੍ਮਸਨਚਾਰੋ ਕਥਿਤੋਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ।
Saṅkhepato panettha dasāyatanāni kāmāvacarāni, dve tebhūmakāni. Sabbesupi sammasanacāro kathitoti veditabbo.
ਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਭਾਜਨੀਯવਣ੍ਣਨਾ।
Suttantabhājanīyavaṇṇanā.
Related texts:
ਤਿਪਿਟਕ (ਮੂਲ) • Tipiṭaka (Mūla) / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ • Abhidhammapiṭaka / વਿਭਙ੍ਗਪਾਲ਼ਿ • Vibhaṅgapāḷi / ੨. ਆਯਤਨવਿਭਙ੍ਗੋ • 2. Āyatanavibhaṅgo
ਟੀਕਾ • Tīkā / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ (ਟੀਕਾ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / વਿਭਙ੍ਗ-ਅਨੁਟੀਕਾ • Vibhaṅga-anuṭīkā / ੨. ਆਯਤਨવਿਭਙ੍ਗੋ • 2. Āyatanavibhaṅgo
