Library / Tipiṭaka / തിപിടക • Tipiṭaka / സമ്മോഹവിനോദനീ-അട്ഠകഥാ • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā

    ൪. സച്ചവിഭങ്ഗോ

    4. Saccavibhaṅgo

    ൧. സുത്തന്തഭാജനീയവണ്ണനാ

    1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā

    ൧൮൯. ഇദാനി തദനന്തരേ സച്ചവിഭങ്ഗേ ചത്താരീതി ഗണനപരിച്ഛേദോ. അരിയസച്ചാനീതി പരിച്ഛിന്നധമ്മനിദസ്സനം. ദുക്ഖം അരിയസച്ചന്തിആദിമ്ഹി പന ഉദ്ദേസവാരേ –

    189. Idāni tadanantare saccavibhaṅge cattārīti gaṇanaparicchedo. Ariyasaccānīti paricchinnadhammanidassanaṃ. Dukkhaṃ ariyasaccantiādimhi pana uddesavāre –

    വിഭാഗതോ നിബ്ബചന-ലക്ഖണാദിപ്പഭേദതോ;

    Vibhāgato nibbacana-lakkhaṇādippabhedato;

    അത്ഥത്ഥുദ്ധാരതോ ചേവ, അനൂനാധികതോ തഥാ.

    Atthatthuddhārato ceva, anūnādhikato tathā.

    കമതോ അരിയസച്ചേസു, യം ഞാണം തസ്സ കിച്ചതോ;

    Kamato ariyasaccesu, yaṃ ñāṇaṃ tassa kiccato;

    അന്തോഗധാനം പഭേദോ, ഉപമാതോ ചതുക്കതോ.

    Antogadhānaṃ pabhedo, upamāto catukkato.

    സുഞ്ഞതേകവിധാദീഹി, സഭാഗവിസഭാഗതോ;

    Suññatekavidhādīhi, sabhāgavisabhāgato;

    വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ, വിഞ്ഞുനാ സാസനക്കമേ.

    Vinicchayo veditabbo, viññunā sāsanakkame.

    തത്ഥ ‘വിഭാഗതോ’തി ദുക്ഖാദീനഞ്ഹി ചത്താരോ ചത്താരോ അത്ഥാ വിഭത്താ തഥാ അവിതഥാ അനഞ്ഞഥാ, യേ ദുക്ഖാദീനി അഭിസമേന്തേഹി അഭിസമേതബ്ബാ. യഥാഹ, ‘‘ദുക്ഖസ്സ പീളനട്ഠോ, സങ്ഖതട്ഠോ, സന്താപട്ഠോ, വിപരിണാമട്ഠോ – ഇമേ ചത്താരോ ദുക്ഖസ്സ ദുക്ഖട്ഠാ തഥാ അവിതഥാ അനഞ്ഞഥാ. സമുദയസ്സ ആയൂഹനട്ഠോ, നിദാനട്ഠോ, സംയോഗട്ഠോ, പലിബോധട്ഠോ…പേ॰… നിരോധസ്സ നിസ്സരണട്ഠോ, വിവേകട്ഠോ, അസങ്ഖതട്ഠോ, അമതട്ഠോ…പേ॰… മഗ്ഗസ്സ നിയ്യാനട്ഠോ, ഹേത്വട്ഠോ, ദസ്സനട്ഠോ, ആധിപതേയ്യട്ഠോ – ഇമേ ചത്താരോ മഗ്ഗസ്സ മഗ്ഗട്ഠാ തഥാ അവിതഥാ അനഞ്ഞഥാ’’തി (പടി॰ മ॰ ൨.൮). തഥാ ‘‘ദുക്ഖസ്സ പീളനട്ഠോ, സങ്ഖതട്ഠോ, സന്താപട്ഠോ, വിപരിനാമട്ഠോ, അഭിസമയട്ഠോ’’തി (പടി॰ മ॰ ൨.൧൧) ഏവമാദി. ഇതി ഏവം വിഭത്താനം ചതുന്നം ചതുന്നം അത്ഥാനം വസേന ദുക്ഖാദീനി വേദിതബ്ബാനീതി. അയം താവേത്ഥ വിഭാഗതോ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

    Tattha ‘vibhāgato’ti dukkhādīnañhi cattāro cattāro atthā vibhattā tathā avitathā anaññathā, ye dukkhādīni abhisamentehi abhisametabbā. Yathāha, ‘‘dukkhassa pīḷanaṭṭho, saṅkhataṭṭho, santāpaṭṭho, vipariṇāmaṭṭho – ime cattāro dukkhassa dukkhaṭṭhā tathā avitathā anaññathā. Samudayassa āyūhanaṭṭho, nidānaṭṭho, saṃyogaṭṭho, palibodhaṭṭho…pe… nirodhassa nissaraṇaṭṭho, vivekaṭṭho, asaṅkhataṭṭho, amataṭṭho…pe… maggassa niyyānaṭṭho, hetvaṭṭho, dassanaṭṭho, ādhipateyyaṭṭho – ime cattāro maggassa maggaṭṭhā tathā avitathā anaññathā’’ti (paṭi. ma. 2.8). Tathā ‘‘dukkhassa pīḷanaṭṭho, saṅkhataṭṭho, santāpaṭṭho, viparināmaṭṭho, abhisamayaṭṭho’’ti (paṭi. ma. 2.11) evamādi. Iti evaṃ vibhattānaṃ catunnaṃ catunnaṃ atthānaṃ vasena dukkhādīni veditabbānīti. Ayaṃ tāvettha vibhāgato vinicchayo veditabbo.

    ‘നിബ്ബചനലക്ഖണാദിപ്പഭേദതോ’തി ഏത്ഥ പന ‘നിബ്ബചനതോ’ താവ ഇധ ‘ദു’ഇതി അയം സദ്ദോ കുച്ഛിതേ ദിസ്സതി; കുച്ഛിതഞ്ഹി പുത്തം ദുപുത്തോതി വദന്തി. ‘ഖം’സദ്ദോ പന തുച്ഛേ; തുച്ഛഞ്ഹി ആകാസം ന്തി വുച്ചതി. ഇദഞ്ച പഠമസച്ചം കുച്ഛിതം അനേകഉപദ്ദവാധിട്ഠാനതോ, തുച്ഛം ബാലജനപരികപ്പിതധുവസുഭസുഖത്തഭാവവിരഹിതതോ. തസ്മാ കുച്ഛിതത്താ തുച്ഛത്താ ച ദുക്ഖന്തി വുച്ചതി. ‘സം’ഇതി ച അയം സദ്ദോ ‘‘സമാഗമോ സമേത’’ന്തിആദീസു (വിഭ॰ ൧൯൯; ദീ॰ നി॰ ൨.൩൯൬) സംയോഗം ദീപേതി; ‘ഉ’ഇതി അയം സദ്ദോ ‘‘ഉപ്പന്നം ഉദിത’’ന്തിആദീസു (പാരാ॰ ൧൭൨; ചൂളനി॰ ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തനിദ്ദേസ ൧൪൧) ഉപ്പത്തിം. ‘അയ’സദ്ദോ പന കാരണം ദീപേതി. ഇദഞ്ചാപി ദുതിയസച്ചം അവസേസപച്ചയസമായോഗേ സതി ദുക്ഖസ്സുപ്പത്തികാരണം. ഇതി ദുക്ഖസ്സ സംയോഗേ ഉപ്പത്തികാരണത്താ ദുക്ഖസമുദയന്തി വുച്ചതി.

    ‘Nibbacanalakkhaṇādippabhedato’ti ettha pana ‘nibbacanato’ tāva idha ‘du’iti ayaṃ saddo kucchite dissati; kucchitañhi puttaṃ duputtoti vadanti. ‘Khaṃ’saddo pana tucche; tucchañhi ākāsaṃ khanti vuccati. Idañca paṭhamasaccaṃ kucchitaṃ anekaupaddavādhiṭṭhānato, tucchaṃ bālajanaparikappitadhuvasubhasukhattabhāvavirahitato. Tasmā kucchitattā tucchattā ca dukkhanti vuccati. ‘Saṃ’iti ca ayaṃ saddo ‘‘samāgamo sameta’’ntiādīsu (vibha. 199; dī. ni. 2.396) saṃyogaṃ dīpeti; ‘u’iti ayaṃ saddo ‘‘uppannaṃ udita’’ntiādīsu (pārā. 172; cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 141) uppattiṃ. ‘Aya’saddo pana kāraṇaṃ dīpeti. Idañcāpi dutiyasaccaṃ avasesapaccayasamāyoge sati dukkhassuppattikāraṇaṃ. Iti dukkhassa saṃyoge uppattikāraṇattā dukkhasamudayanti vuccati.

    തതിയസച്ചം പന യസ്മാ ‘നി’സദ്ദോ അഭാവം ‘രോധ’സദ്ദോ ച ചാരകം ദീപേതി, തസ്മാ അഭാവോ ഏത്ഥ സംസാരചാരകസങ്ഖാതസ്സ ദുക്ഖരോധസ്സ സബ്ബഗതിസുഞ്ഞത്താ, സമധിഗതേ വാ തസ്മിം സംസാരചാരകസങ്ഖാതസ്സ ദുക്ഖരോധസ്സ അഭാവോ ഹോതി തപ്പടിപക്ഖത്താതിപി ദുക്ഖനിരോധന്തി വുച്ചതി, ദുക്ഖസ്സ വാ അനുപ്പാദനിരോധപച്ചയത്താ ദുക്ഖനിരോധന്തി. ചതുത്ഥസച്ചം പന യസ്മാ ഏതം ദുക്ഖനിരോധം ഗച്ഛതി ആരമ്മണവസേന തദഭിമുഖീഭൂതത്താ, പടിപദാ ച ഹോതി ദുക്ഖനിരോധപ്പത്തിയാ, തസ്മാ ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാതി വുച്ചതി.

    Tatiyasaccaṃ pana yasmā ‘ni’saddo abhāvaṃ ‘rodha’saddo ca cārakaṃ dīpeti, tasmā abhāvo ettha saṃsāracārakasaṅkhātassa dukkharodhassa sabbagatisuññattā, samadhigate vā tasmiṃ saṃsāracārakasaṅkhātassa dukkharodhassa abhāvo hoti tappaṭipakkhattātipi dukkhanirodhanti vuccati, dukkhassa vā anuppādanirodhapaccayattā dukkhanirodhanti. Catutthasaccaṃ pana yasmā etaṃ dukkhanirodhaṃ gacchati ārammaṇavasena tadabhimukhībhūtattā, paṭipadā ca hoti dukkhanirodhappattiyā, tasmā dukkhanirodhagāminī paṭipadāti vuccati.

    യസ്മാ പനേതാനി ബുദ്ധാദയോ അരിയാ പടിവിജ്ഝന്തി, തസ്മാ അരിയസച്ചാനീതി വുച്ചന്തി. യഥാഹ – ‘‘ചതാരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, അരിയസച്ചാനി (സം॰ നി॰ ൫.൧൦൯൭). കതമാനി…പേ॰… ഇമാനി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ചത്താരി അരിയസച്ചാനി. അരിയാ ഇമാനി പടിവിജ്ഝന്തി, തസ്മാ അരിയസച്ചാനീതി വുച്ചന്തീ’’തി. അപിച അരിയസ്സ സച്ചാനീതിപി അരിയസച്ചാനി. യഥാഹ – ‘‘സദേവകേ, ഭിക്ഖവേ, ലോകേ…പേ॰… സദേവമനുസ്സായ തഥാഗതോ അരിയോ, തസ്മാ അരിയസച്ചാനീതി വുച്ചന്തീ’’തി. അഥ വാ ഏതേസം അഭിസമ്ബുദ്ധത്താ അരിയഭാവസിദ്ധിതോപി അരിയസച്ചാനി. യഥാഹ – ‘‘ഇമേസം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ചതുന്നം അരിയസച്ചാനം യഥാഭൂതം അഭിസമ്ബുദ്ധത്താ തഥാഗതോ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ‘അരിയോ’തി വുച്ചതീ’’തി. അപിച ഖോ പന അരിയാനി സച്ചാനീതിപി അരിയസച്ചാനി; അരിയാനീതി തഥാനി അവിതഥാനി അവിസംവാദകാനീതി അത്ഥോ. യഥാഹ – ‘‘ഇമാനി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ചത്താരി അരിയസച്ചാനി തഥാനി അവിതഥാനി അനഞ്ഞഥാനി, തസ്മാ അരിയസച്ചാനീതി വുച്ചന്തീ’’തി. ഏവമേത്ഥ നിബ്ബചനതോ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

    Yasmā panetāni buddhādayo ariyā paṭivijjhanti, tasmā ariyasaccānīti vuccanti. Yathāha – ‘‘catārimāni, bhikkhave, ariyasaccāni (saṃ. ni. 5.1097). Katamāni…pe… imāni kho, bhikkhave, cattāri ariyasaccāni. Ariyā imāni paṭivijjhanti, tasmā ariyasaccānīti vuccantī’’ti. Apica ariyassa saccānītipi ariyasaccāni. Yathāha – ‘‘sadevake, bhikkhave, loke…pe… sadevamanussāya tathāgato ariyo, tasmā ariyasaccānīti vuccantī’’ti. Atha vā etesaṃ abhisambuddhattā ariyabhāvasiddhitopi ariyasaccāni. Yathāha – ‘‘imesaṃ kho, bhikkhave, catunnaṃ ariyasaccānaṃ yathābhūtaṃ abhisambuddhattā tathāgato arahaṃ sammāsambuddho ‘ariyo’ti vuccatī’’ti. Apica kho pana ariyāni saccānītipi ariyasaccāni; ariyānīti tathāni avitathāni avisaṃvādakānīti attho. Yathāha – ‘‘imāni kho, bhikkhave, cattāri ariyasaccāni tathāni avitathāni anaññathāni, tasmā ariyasaccānīti vuccantī’’ti. Evamettha nibbacanato vinicchayo veditabbo.

    കഥം ‘ലക്ഖണാദിപ്പഭേദതോ’? ഏത്ഥ ഹി ബാധനലക്ഖണം ദുക്ഖസച്ചം, സന്താപനരസം, പവത്തിപച്ചുപട്ഠാനം. പഭവലക്ഖണം സമുദയസച്ചം, അനുപച്ഛേദകരണരസം, പലിബോധപച്ചുപട്ഠാനം. സന്തിലക്ഖണം നിരോധസച്ചം, അച്ചുതിരസം, അനിമിത്തപച്ചുപട്ഠാനം . നിയ്യാനലക്ഖണം മഗ്ഗസച്ചം, കിലേസപ്പഹാനകരണരസം, വുട്ഠാനപച്ചുപട്ഠാനം. അപിച പവത്തിപവത്തകനിവത്തിനിവത്തകലക്ഖണാനി പടിപാടിയാ. തഥാ സങ്ഖതതണ്ഹാഅസങ്ഖതദസ്സനലക്ഖണാനി ചാതി ഏവമേത്ഥ ‘ലക്ഖണാദിപ്പഭേദതോ’ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

    Kathaṃ ‘lakkhaṇādippabhedato’? Ettha hi bādhanalakkhaṇaṃ dukkhasaccaṃ, santāpanarasaṃ, pavattipaccupaṭṭhānaṃ. Pabhavalakkhaṇaṃ samudayasaccaṃ, anupacchedakaraṇarasaṃ, palibodhapaccupaṭṭhānaṃ. Santilakkhaṇaṃ nirodhasaccaṃ, accutirasaṃ, animittapaccupaṭṭhānaṃ . Niyyānalakkhaṇaṃ maggasaccaṃ, kilesappahānakaraṇarasaṃ, vuṭṭhānapaccupaṭṭhānaṃ. Apica pavattipavattakanivattinivattakalakkhaṇāni paṭipāṭiyā. Tathā saṅkhatataṇhāasaṅkhatadassanalakkhaṇāni cāti evamettha ‘lakkhaṇādippabhedato’ vinicchayo veditabbo.

    ‘അത്ഥത്ഥുദ്ധാരതോ ചേവാ’തി ഏത്ഥ പന അത്ഥതോ താവ കോ സച്ചട്ഠോതി ചേ? യോ പഞ്ഞാചക്ഖുനാ ഉപപരിക്ഖമാനാനം മായാവ വിപരീതകോ, മരീചീവ വിസംവാദകോ, തിത്ഥിയാനം അത്താവ അനുപലബ്ഭസഭാവോ ച ന ഹോതി; അഥ ഖോ ബാധനപഭവസന്തിനിയ്യാനപ്പകാരേന തച്ഛാവിപരീതഭൂതഭാവേന അരിയഞാണസ്സ ഗോചരോ ഹോതിയേവ; ഏസ അഗ്ഗിലക്ഖണം വിയ, ലോകപകതി വിയ ച തച്ഛാവിപരീതഭൂതഭാവോ സച്ചട്ഠോതി വേദിതബ്ബോ. യഥാഹ – ‘‘ഇദം ദുക്ഖന്തി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തഥമേതം അവിതഥമേതം അനഞ്ഞഥമേത’’ന്തി (സം॰ നി॰ ൫.൧൦൯൦) വിത്ഥാരോ. അപിച –

    ‘Atthatthuddhārato cevā’ti ettha pana atthato tāva ko saccaṭṭhoti ce? Yo paññācakkhunā upaparikkhamānānaṃ māyāva viparītako, marīcīva visaṃvādako, titthiyānaṃ attāva anupalabbhasabhāvo ca na hoti; atha kho bādhanapabhavasantiniyyānappakārena tacchāviparītabhūtabhāvena ariyañāṇassa gocaro hotiyeva; esa aggilakkhaṇaṃ viya, lokapakati viya ca tacchāviparītabhūtabhāvo saccaṭṭhoti veditabbo. Yathāha – ‘‘idaṃ dukkhanti kho, bhikkhave, tathametaṃ avitathametaṃ anaññathameta’’nti (saṃ. ni. 5.1090) vitthāro. Apica –

    നാബാധകം യതോ ദുക്ഖം, ദുക്ഖാ അഞ്ഞം ന ബാധകം;

    Nābādhakaṃ yato dukkhaṃ, dukkhā aññaṃ na bādhakaṃ;

    ബാധകത്തനിയാമേന, തതോ സച്ചമിദം മതം.

    Bādhakattaniyāmena, tato saccamidaṃ mataṃ.

    തം വിനാ നാഞ്ഞതോ ദുക്ഖം, ന ഹോതി ന ച തം തതോ;

    Taṃ vinā nāññato dukkhaṃ, na hoti na ca taṃ tato;

    ദുക്ഖഹേതുനിയാമേന, ഇതി സച്ചം വിസത്തികാ.

    Dukkhahetuniyāmena, iti saccaṃ visattikā.

    നാഞ്ഞാ നിബ്ബാനതോ സന്തി, സന്തം ന ച ന തം യതോ;

    Nāññā nibbānato santi, santaṃ na ca na taṃ yato;

    സന്തഭാവനിയാമേന, തതോ സച്ചമിദം മതം.

    Santabhāvaniyāmena, tato saccamidaṃ mataṃ.

    മഗ്ഗാ അഞ്ഞം ന നിയ്യാനം, അനിയ്യാനോ ന ചാപി സോ;

    Maggā aññaṃ na niyyānaṃ, aniyyāno na cāpi so;

    തച്ഛനിയ്യാനഭാവത്താ, ഇതി സോ സച്ചസമ്മതോ.

    Tacchaniyyānabhāvattā, iti so saccasammato.

    ഇതി തച്ഛാവിപല്ലാസ-ഭൂതഭാവം ചതൂസുപി;

    Iti tacchāvipallāsa-bhūtabhāvaṃ catūsupi;

    ദുക്ഖാദീസ്വവിസേസേന, സച്ചട്ഠം ആഹു പണ്ഡിതാതി.

    Dukkhādīsvavisesena, saccaṭṭhaṃ āhu paṇḍitāti.

    ഏവം ‘അത്ഥതോ’ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

    Evaṃ ‘atthato’ vinicchayo veditabbo.

    കഥം ‘അത്ഥുദ്ധാരതോ’? ഇധായം ‘സച്ച’സദ്ദോ അനേകേസു അത്ഥേസു ദിസ്സതി, സേയ്യഥിദം – ‘‘സച്ചം ഭണേ, ന കുജ്ഝേയ്യാ’’തിആദീസു (ധ॰ പ॰ ൨൨൪) വാചാസച്ചേ. ‘‘സച്ചേ ഠിതാ സമണബ്രാഹ്മണാ ചാ’’തിആദീസു (ജാ॰ ൨.൨൧.൪൩൩) വിരതിസച്ചേ. ‘‘കസ്മാ നു സച്ചാനി വദന്തി നാനാ, പവാദിയാസേ കുസലാവദാനാ’’തിആദീസു (സു॰ നി॰ ൮൯൧) ദിട്ഠിസച്ചേ. ‘‘ഏകഞ്ഹി സച്ചം ന ദുതിയമത്ഥീ’’തിആദീസു (സു॰ നി॰ ൮൯൦) പരമത്ഥസച്ചേ നിബ്ബാനേ ചേവ മഗ്ഗേ ച. ‘‘ചതുന്നം അരിയസച്ചാനം കതി കുസലാ’’തിആദീസു (വിഭ॰ ൨൧൬) അരിയസച്ചേ. സ്വായമിധാപി അരിയസച്ചേ വത്തതീതി ഏവമേത്ഥ ‘അത്ഥുദ്ധാരതോ’പി വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

    Kathaṃ ‘atthuddhārato’? Idhāyaṃ ‘sacca’saddo anekesu atthesu dissati, seyyathidaṃ – ‘‘saccaṃ bhaṇe, na kujjheyyā’’tiādīsu (dha. pa. 224) vācāsacce. ‘‘Sacce ṭhitā samaṇabrāhmaṇā cā’’tiādīsu (jā. 2.21.433) viratisacce. ‘‘Kasmā nu saccāni vadanti nānā, pavādiyāse kusalāvadānā’’tiādīsu (su. ni. 891) diṭṭhisacce. ‘‘Ekañhi saccaṃ na dutiyamatthī’’tiādīsu (su. ni. 890) paramatthasacce nibbāne ceva magge ca. ‘‘Catunnaṃ ariyasaccānaṃ kati kusalā’’tiādīsu (vibha. 216) ariyasacce. Svāyamidhāpi ariyasacce vattatīti evamettha ‘atthuddhārato’pi vinicchayo veditabbo.

    ‘അനൂനാധികതോ’തി കസ്മാ പന ചത്താരേവ അരിയസച്ചാനി വുത്താനി, അനൂനാനി അനധികാനീതി ചേ? അഞ്ഞസ്സാസമ്ഭവതോ, അഞ്ഞതരസ്സ ച അനപനേയ്യഭാവതോ; ന ഹി ഏതേഹി അഞ്ഞം അധികം വാ ഏതേസം വാ ഏകമ്പി അപനേതബ്ബം സമ്ഭോതി. യഥാഹ – ‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ആഗച്ഛേയ്യ സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ ‘നേതം ദുക്ഖം അരിയസച്ചം, അഞ്ഞം ദുക്ഖം അരിയസച്ചം യം സമണേന ഗോതമേന ദേസിതം. അഹമേതം ദുക്ഖം അരിയസച്ചം ഠപേത്വാ അഞ്ഞം ദുക്ഖം അരിയസച്ചം പഞ്ഞപേസ്സാമീ’തി നേതം ഠാനം വിജ്ജതീ’’തിആദി. യഥാ ചാഹ – ‘‘യോ ഹി കോചി, ഭിക്ഖവേ, സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ ഏവം വദേയ്യ ‘നേതം ദുക്ഖം പഠമം അരിയസച്ചം, യം സമണേന ഗോതമേന ദേസിതം. അഹമേതം ദുക്ഖം പഠമം അരിയസച്ചം പച്ചക്ഖായ അഞ്ഞം ദുക്ഖം പഠമം അരിയസച്ചം പഞ്ഞപേസ്സാമീ’തി നേതം ഠാനം വിജ്ജതീ’’തിആദി (സം॰ നി॰ ൫.൧൦൮൬).

    ‘Anūnādhikato’ti kasmā pana cattāreva ariyasaccāni vuttāni, anūnāni anadhikānīti ce? Aññassāsambhavato, aññatarassa ca anapaneyyabhāvato; na hi etehi aññaṃ adhikaṃ vā etesaṃ vā ekampi apanetabbaṃ sambhoti. Yathāha – ‘‘idha, bhikkhave, āgaccheyya samaṇo vā brāhmaṇo vā ‘netaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ, aññaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ yaṃ samaṇena gotamena desitaṃ. Ahametaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ ṭhapetvā aññaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ paññapessāmī’ti netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’tiādi. Yathā cāha – ‘‘yo hi koci, bhikkhave, samaṇo vā brāhmaṇo vā evaṃ vadeyya ‘netaṃ dukkhaṃ paṭhamaṃ ariyasaccaṃ, yaṃ samaṇena gotamena desitaṃ. Ahametaṃ dukkhaṃ paṭhamaṃ ariyasaccaṃ paccakkhāya aññaṃ dukkhaṃ paṭhamaṃ ariyasaccaṃ paññapessāmī’ti netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’tiādi (saṃ. ni. 5.1086).

    അപിച പവത്തിമാചിക്ഖന്തോ ഭഗവാ സഹേതുകം ആചിക്ഖി, നിവത്തിഞ്ച സഉപായം. ഇതി പവത്തിനിവത്തിതദുഭയഹേതൂനം ഏതപ്പരമതോ ചത്താരേവ വുത്താനി. തഥാ പരിഞ്ഞേയ്യ പഹാതബ്ബ സച്ഛികാതബ്ബ ഭാവേതബ്ബാനം, തണ്ഹാവത്ഥുതണ്ഹാതണ്ഹാനിരോധതണ്ഹാനിരോധുപായാനം, ആലയാലയരാമതാആലയസമുഗ്ഘാതആലയസമുഗ്ഘാതൂപായാനഞ്ച വസേനാപി ചത്താരേവ വുത്താനീതി. ഏവമേത്ഥ ‘അനൂനാധികതോ’ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

    Apica pavattimācikkhanto bhagavā sahetukaṃ ācikkhi, nivattiñca saupāyaṃ. Iti pavattinivattitadubhayahetūnaṃ etapparamato cattāreva vuttāni. Tathā pariññeyya pahātabba sacchikātabba bhāvetabbānaṃ, taṇhāvatthutaṇhātaṇhānirodhataṇhānirodhupāyānaṃ, ālayālayarāmatāālayasamugghātaālayasamugghātūpāyānañca vasenāpi cattāreva vuttānīti. Evamettha ‘anūnādhikato’ vinicchayo veditabbo.

    ‘കമതോ’തി അയമ്പി ദേസനാക്കമോവ. ഏത്ഥ ച ഓളാരികത്താ സബ്ബസത്തസാധാരണത്താ ച സുവിഞ്ഞേയ്യന്തി ദുക്ഖസച്ചം പഠമം വുത്തം, തസ്സേവ ഹേതുദസ്സനത്ഥം തദനന്തരം സമുദയസച്ചം, ഹേതുനിരോധാ ഫലനിരോധോതി ഞാപനത്ഥം തതോ നിരോധസച്ചം, തദധിഗമുപായദസ്സനത്ഥം അന്തേ മഗ്ഗസച്ചം. ഭവസുഖസ്സാദഗധിതാനം വാ സത്താനം സംവേഗജനനത്ഥം പഠമം ദുക്ഖമാഹ. തം നേവ അകതം ആഗച്ഛതി, ന ഇസ്സരനിമ്മാനാദിതോ ഹോതി, ഇതോ പന ഹോതീതി ഞാപനത്ഥം തദനന്തരം സമുദയം. തതോ സഹേതുകേന ദുക്ഖേന അഭിഭൂതത്താ സംവിഗ്ഗമാനസാനം ദുക്ഖനിസ്സരണഗവേസീനം നിസ്സരണദസ്സനേന അസ്സാസജനനത്ഥം നിരോധം. തതോ നിരോധാധിഗമത്ഥം നിരോധസമ്പാപകം മഗ്ഗന്തി ഏവമേത്ഥ ‘കമതോ’ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

    ‘Kamato’ti ayampi desanākkamova. Ettha ca oḷārikattā sabbasattasādhāraṇattā ca suviññeyyanti dukkhasaccaṃ paṭhamaṃ vuttaṃ, tasseva hetudassanatthaṃ tadanantaraṃ samudayasaccaṃ, hetunirodhā phalanirodhoti ñāpanatthaṃ tato nirodhasaccaṃ, tadadhigamupāyadassanatthaṃ ante maggasaccaṃ. Bhavasukhassādagadhitānaṃ vā sattānaṃ saṃvegajananatthaṃ paṭhamaṃ dukkhamāha. Taṃ neva akataṃ āgacchati, na issaranimmānādito hoti, ito pana hotīti ñāpanatthaṃ tadanantaraṃ samudayaṃ. Tato sahetukena dukkhena abhibhūtattā saṃviggamānasānaṃ dukkhanissaraṇagavesīnaṃ nissaraṇadassanena assāsajananatthaṃ nirodhaṃ. Tato nirodhādhigamatthaṃ nirodhasampāpakaṃ magganti evamettha ‘kamato’ vinicchayo veditabbo.

    ‘അരിയസച്ചേസു യം ഞാണം തസ്സ കിച്ചതോ’തി സച്ചഞാണകിച്ചതോപി വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോതി അത്ഥോ. ദുവിധഞ്ഹി സച്ചഞാണം – അനുബോധഞാണഞ്ച പടിവേധഞാണഞ്ച. തത്ഥ അനുബോധഞാണം ലോകിയം അനുസ്സവാദിവസേന നിരോധേ മഗ്ഗേ ച പവത്തതി. പടിവേധഞാണം ലോകുത്തരം നിരോധാരമ്മണം കത്വാ കിച്ചതോ ചത്താരിപി സച്ചാനി പടിവിജ്ഝതി. യഥാഹ – ‘‘യോ, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖം പസ്സതി ദുക്ഖസമുദയമ്പി സോ പസ്സതി, ദുക്ഖനിരോധമ്പി പസ്സതി, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിം പടിപദമ്പി പസ്സതീ’’തി (സം॰ നി॰ ൫.൧൧൦൦) സബ്ബം വത്തബ്ബം. യം പനേതം ലോകിയം, തത്ഥ ദുക്ഖഞാണം പരിയുട്ഠാനാഭിഭവനവസേന പവത്തമാനം സക്കായദിട്ഠിം നിവത്തേതി, സമുദയഞാണം ഉച്ഛേദദിട്ഠിം, നിരോധഞാണം സസ്സതദിട്ഠിം, മഗ്ഗഞാണം അകിരിയദിട്ഠിം; ദുക്ഖഞാണം വാ ധുവസുഭസുഖത്തഭാവരഹിതേസു ഖന്ധേസു ധുവസുഭസുഖത്തഭാവസഞ്ഞാസങ്ഖാതം ഫലേ വിപ്പടിപത്തിം, സമുദയഞാണം ഇസ്സരപ്പധാനകാലസഭാവാദീഹി ലോകോ പവത്തതീതി അകാരണേ കാരണാഭിമാനപ്പവത്തം ഹേതുമ്ഹി വിപ്പടിപത്തിം, നിരോധഞാണം അരൂപലോകലോകഥൂപികാദീസു അപവഗ്ഗഗ്ഗാഹഭൂതം നിരോധേ വിപ്പടിപത്തിം, മഗ്ഗഞാണം കാമസുഖല്ലികഅത്തകിലമഥാനുയോഗപ്പഭേദേ അവിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വിസുദ്ധിമഗ്ഗഗ്ഗാഹവസേന പവത്തം ഉപായേ വിപ്പടിപത്തിം നിവത്തേതി. തേനേതം വുച്ചതി –

    ‘Ariyasaccesu yaṃ ñāṇaṃ tassa kiccato’ti saccañāṇakiccatopi vinicchayo veditabboti attho. Duvidhañhi saccañāṇaṃ – anubodhañāṇañca paṭivedhañāṇañca. Tattha anubodhañāṇaṃ lokiyaṃ anussavādivasena nirodhe magge ca pavattati. Paṭivedhañāṇaṃ lokuttaraṃ nirodhārammaṇaṃ katvā kiccato cattāripi saccāni paṭivijjhati. Yathāha – ‘‘yo, bhikkhave, dukkhaṃ passati dukkhasamudayampi so passati, dukkhanirodhampi passati, dukkhanirodhagāminiṃ paṭipadampi passatī’’ti (saṃ. ni. 5.1100) sabbaṃ vattabbaṃ. Yaṃ panetaṃ lokiyaṃ, tattha dukkhañāṇaṃ pariyuṭṭhānābhibhavanavasena pavattamānaṃ sakkāyadiṭṭhiṃ nivatteti, samudayañāṇaṃ ucchedadiṭṭhiṃ, nirodhañāṇaṃ sassatadiṭṭhiṃ, maggañāṇaṃ akiriyadiṭṭhiṃ; dukkhañāṇaṃ vā dhuvasubhasukhattabhāvarahitesu khandhesu dhuvasubhasukhattabhāvasaññāsaṅkhātaṃ phale vippaṭipattiṃ, samudayañāṇaṃ issarappadhānakālasabhāvādīhi loko pavattatīti akāraṇe kāraṇābhimānappavattaṃ hetumhi vippaṭipattiṃ, nirodhañāṇaṃ arūpalokalokathūpikādīsu apavaggaggāhabhūtaṃ nirodhe vippaṭipattiṃ, maggañāṇaṃ kāmasukhallikaattakilamathānuyogappabhede avisuddhimagge visuddhimaggaggāhavasena pavattaṃ upāye vippaṭipattiṃ nivatteti. Tenetaṃ vuccati –

    ലോകേ ലോകപ്പഭവേ, ലോകത്ഥഗമേ സിവേ ച തദുപായേ;

    Loke lokappabhave, lokatthagame sive ca tadupāye;

    സമ്മുയ്ഹതി താവ നരോ, ന വിജാനാതി യാവ സച്ചാനീതി.

    Sammuyhati tāva naro, na vijānāti yāva saccānīti.

    ഏവമേത്ഥ ‘ഞാണകിച്ചതോ’പി വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

    Evamettha ‘ñāṇakiccato’pi vinicchayo veditabbo.

    ‘അന്തോഗധാനം പഭേദാ’തി ദുക്ഖസച്ചസ്മിഞ്ഹി, ഠപേത്വാ തണ്ഹഞ്ചേവ അനാസവധമ്മേ ച, സേസാ സബ്ബധമ്മാ അന്തോഗധാ; സമുദയസച്ചേ ഛത്തിംസ തണ്ഹാവിചരിതാനി; നിരോധസച്ചം അസമ്മിസ്സം; മഗ്ഗസച്ചേ സമ്മാദിട്ഠിമുഖേന വീമംസിദ്ധിപാദപഞ്ഞിന്ദ്രിയപഞ്ഞാബലധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാനി. സമ്മാസങ്കപ്പാപദേസേന തയോ നേക്ഖമ്മവിതക്കാദയോ, സമ്മാവാചാപദേസേന ചത്താരി വചീസുചരിതാനി, സമ്മാകമ്മന്താപദേസേന തീണി കായസുചരിതാനി, സമ്മാആജീവമുഖേന അപ്പിച്ഛതാ സന്തുട്ഠിതാ ച, സബ്ബേസംയേവ വാ ഏതേസം സമ്മാവാചാകമ്മന്താജീവാനം അരിയകന്തസീലത്താ സീലസ്സ ച സദ്ധാഹത്ഥേന പടിഗ്ഗഹേതബ്ബത്താ തേസം അത്ഥിതായ ച അത്ഥിഭാവതോ സദ്ധിന്ദ്രിയസദ്ധാബലഛന്ദിദ്ധിപാദാ, സമ്മാവായാമാപദേസേന ചതുബ്ബിധസമ്മപ്പധാനവീരിയിന്ദ്രിയവീരിയബലവീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാനി, സമ്മാസതിഅപദേസേന ചതുബ്ബിധസതിപട്ഠാനസതിന്ദ്രിയസതിബലസതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാനി, സമ്മാസമാധിഅപദേസേന സവിതക്കസവിചാരാദയോ തയോ തയോ സമാധീ, ചിത്തസമാധിസമാധിന്ദ്രിയസമാധിബലപീതിപസ്സദ്ധിസമാധിഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാനി അന്തോഗധാനീതി. ഏവമേത്ഥ ‘അന്തോഗധാനം പഭേദാ’പി വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

    ‘Antogadhānaṃ pabhedā’ti dukkhasaccasmiñhi, ṭhapetvā taṇhañceva anāsavadhamme ca, sesā sabbadhammā antogadhā; samudayasacce chattiṃsa taṇhāvicaritāni; nirodhasaccaṃ asammissaṃ; maggasacce sammādiṭṭhimukhena vīmaṃsiddhipādapaññindriyapaññābaladhammavicayasambojjhaṅgāni. Sammāsaṅkappāpadesena tayo nekkhammavitakkādayo, sammāvācāpadesena cattāri vacīsucaritāni, sammākammantāpadesena tīṇi kāyasucaritāni, sammāājīvamukhena appicchatā santuṭṭhitā ca, sabbesaṃyeva vā etesaṃ sammāvācākammantājīvānaṃ ariyakantasīlattā sīlassa ca saddhāhatthena paṭiggahetabbattā tesaṃ atthitāya ca atthibhāvato saddhindriyasaddhābalachandiddhipādā, sammāvāyāmāpadesena catubbidhasammappadhānavīriyindriyavīriyabalavīriyasambojjhaṅgāni, sammāsatiapadesena catubbidhasatipaṭṭhānasatindriyasatibalasatisambojjhaṅgāni, sammāsamādhiapadesena savitakkasavicārādayo tayo tayo samādhī, cittasamādhisamādhindriyasamādhibalapītipassaddhisamādhiupekkhāsambojjhaṅgāni antogadhānīti. Evamettha ‘antogadhānaṃ pabhedā’pi vinicchayo veditabbo.

    ‘ഉപമാതോ’തി ഭാരോ വിയ ഹി ദുക്ഖസച്ചം ദട്ഠബ്ബം, ഭാരാദാനമിവ സമുദയസച്ചം, ഭാരനിക്ഖേപനമിവ നിരോധസച്ചം, ഭാരനിക്ഖേപനൂപായോ വിയ മഗ്ഗസച്ചം; രോഗോ വിയ ച ദുക്ഖസച്ചം, രോഗനിദാനമിവ സമുദയസച്ചം, രോഗവൂപസമോ വിയ നിരോധസച്ചം, ഭേസജ്ജമിവ മഗ്ഗസച്ചം; ദുബ്ഭിക്ഖമിവ വാ ദുക്ഖസച്ചം, ദുബ്ബുട്ഠി വിയ സമുദയസച്ചം, സുഭിക്ഖമിവ നിരോധസച്ചം , സുവുട്ഠി വിയ മഗ്ഗസച്ചം. അപിച വേരീവേരമൂലവേരസമുഗ്ഘാതവേരസമുഗ്ഘാതുപായേഹി, വിസരുക്ഖരുക്ഖമൂലമൂലുപച്ഛേദതദുപച്ഛേദുപായേഹി, ഭയഭയമൂലനിബ്ഭയതദധിഗമുപായേഹി, ഓരിമതീരമഹോഘപാരിമതീരതംസമ്പാപകവായാമേഹി ച യോജേത്വാപേതാനി ഉപമാതോ വേദിതബ്ബാനീതി. ഏവമേത്ഥ ‘ഉപമാതോ’ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

    ‘Upamāto’ti bhāro viya hi dukkhasaccaṃ daṭṭhabbaṃ, bhārādānamiva samudayasaccaṃ, bhāranikkhepanamiva nirodhasaccaṃ, bhāranikkhepanūpāyo viya maggasaccaṃ; rogo viya ca dukkhasaccaṃ, roganidānamiva samudayasaccaṃ, rogavūpasamo viya nirodhasaccaṃ, bhesajjamiva maggasaccaṃ; dubbhikkhamiva vā dukkhasaccaṃ, dubbuṭṭhi viya samudayasaccaṃ, subhikkhamiva nirodhasaccaṃ , suvuṭṭhi viya maggasaccaṃ. Apica verīveramūlaverasamugghātaverasamugghātupāyehi, visarukkharukkhamūlamūlupacchedatadupacchedupāyehi, bhayabhayamūlanibbhayatadadhigamupāyehi, orimatīramahoghapārimatīrataṃsampāpakavāyāmehi ca yojetvāpetāni upamāto veditabbānīti. Evamettha ‘upamāto’ vinicchayo veditabbo.

    ‘ചതുക്കതോ’തി അത്ഥി ചേത്ഥ ദുക്ഖം ന അരിയസച്ചം, അത്ഥി അരിയസച്ചം ന ദുക്ഖം, അത്ഥി ദുക്ഖഞ്ചേവ അരിയസച്ചഞ്ച, അത്ഥി നേവ ദുക്ഖം ന അരിയസച്ചം. ഏസ നയോ സമുദയാദീസു. തത്ഥ മഗ്ഗസമ്പയുത്താ ധമ്മാ സാമഞ്ഞഫലാനി ച ‘‘യദനിച്ചം തം ദുക്ഖ’’ന്തി (സം॰ നി॰ ൩.൧൫) വചനതോ സങ്ഖാരദുക്ഖതായ ദുക്ഖം ന അരിയസച്ചം. നിരോധോ അരിയസച്ചം ന ദുക്ഖം. ഇതരം പന അരിയസച്ചദ്വയം സിയാ ദുക്ഖം അനിച്ചതോ, ന പന യസ്സ പരിഞ്ഞായ ഭഗവതി ബ്രഹ്മചരിയം വുസ്സതി തഥത്ഥേന. സബ്ബാകാരേന പന ഉപാദാനക്ഖന്ധപഞ്ചകം ദുക്ഖഞ്ചേവ അരിയസച്ചഞ്ച അഞ്ഞത്ര തണ്ഹായ. മഗ്ഗസമ്പയുത്താ ധമ്മാ സാമഞ്ഞഫലാനി ച യസ്സ പരിഞ്ഞത്ഥം ഭഗവതി ബ്രഹ്മചരിയം വുസ്സതി തഥത്ഥേന നേവ ദുക്ഖം ന അരിയസച്ചം. ഏവം സമുദയാദീസുപി യഥായോഗം യോജേത്വാ ‘ചതുക്കതോ’പേത്ഥ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

    ‘Catukkato’ti atthi cettha dukkhaṃ na ariyasaccaṃ, atthi ariyasaccaṃ na dukkhaṃ, atthi dukkhañceva ariyasaccañca, atthi neva dukkhaṃ na ariyasaccaṃ. Esa nayo samudayādīsu. Tattha maggasampayuttā dhammā sāmaññaphalāni ca ‘‘yadaniccaṃ taṃ dukkha’’nti (saṃ. ni. 3.15) vacanato saṅkhāradukkhatāya dukkhaṃ na ariyasaccaṃ. Nirodho ariyasaccaṃ na dukkhaṃ. Itaraṃ pana ariyasaccadvayaṃ siyā dukkhaṃ aniccato, na pana yassa pariññāya bhagavati brahmacariyaṃ vussati tathatthena. Sabbākārena pana upādānakkhandhapañcakaṃ dukkhañceva ariyasaccañca aññatra taṇhāya. Maggasampayuttā dhammā sāmaññaphalāni ca yassa pariññatthaṃ bhagavati brahmacariyaṃ vussati tathatthena neva dukkhaṃ na ariyasaccaṃ. Evaṃ samudayādīsupi yathāyogaṃ yojetvā ‘catukkato’pettha vinicchayo veditabbo.

    ‘സുഞ്ഞതേകവിധാദീഹീ’തി ഏത്ഥ സുഞ്ഞതോ താവ പരമത്ഥേന ഹി സബ്ബാനേവ സച്ചാനി വേദകകാരകനിബ്ബുതഗമകാഭാവതോ സുഞ്ഞാനീതി വേദിതബ്ബാനി. തേനേതം വുച്ചതി –

    ‘Suññatekavidhādīhī’ti ettha suññato tāva paramatthena hi sabbāneva saccāni vedakakārakanibbutagamakābhāvato suññānīti veditabbāni. Tenetaṃ vuccati –

    ദുക്ഖമേവ ഹി ന കോചി ദുക്ഖിതോ, കാരകോ ന കിരിയാവ വിജ്ജതി;

    Dukkhameva hi na koci dukkhito, kārako na kiriyāva vijjati;

    അത്ഥി നിബ്ബുതി ന നിബ്ബുതോ പുമാ, മഗ്ഗമത്ഥി ഗമകോ ന വിജ്ജതീതി.

    Atthi nibbuti na nibbuto pumā, maggamatthi gamako na vijjatīti.

    അഥ വാ –

    Atha vā –

    ധുവസുഭസുഖത്തസുഞ്ഞം, പുരിമദ്വയമത്തസുഞ്ഞമമതപദം;

    Dhuvasubhasukhattasuññaṃ, purimadvayamattasuññamamatapadaṃ;

    ധുവസുഖഅത്തവിരഹിതോ, മഗ്ഗോ ഇതി സുഞ്ഞതോ തേസു.

    Dhuvasukhaattavirahito, maggo iti suññato tesu.

    നിരോധസുഞ്ഞാനി വാ തീണി, നിരോധോ ച സേസത്തയസുഞ്ഞോ. ഫലസുഞ്ഞോ വാ ഏത്ഥ ഹേതു സമുദയേ ദുക്ഖസ്സാഭാവതോ മഗ്ഗേ ച നിരോധസ്സ, ന ഫലേന സഗബ്ഭോ പകതിവാദീനം പകതി വിയ. ഹേതുസുഞ്ഞഞ്ച ഫലം ദുക്ഖസമുദയാനം നിരോധമഗ്ഗാനഞ്ച അസമവായാ, ന ഹേതുസമവേതം ഹേതുഫലം ഹേതുഫലസമവായവാദീനം ദ്വിഅണുകാദീനി വിയ. തേനേതം വുച്ചതി –

    Nirodhasuññāni vā tīṇi, nirodho ca sesattayasuñño. Phalasuñño vā ettha hetu samudaye dukkhassābhāvato magge ca nirodhassa, na phalena sagabbho pakativādīnaṃ pakati viya. Hetusuññañca phalaṃ dukkhasamudayānaṃ nirodhamaggānañca asamavāyā, na hetusamavetaṃ hetuphalaṃ hetuphalasamavāyavādīnaṃ dviaṇukādīni viya. Tenetaṃ vuccati –

    തയമിധ നിരോധസുഞ്ഞം, തയേന തേനാപി നിബ്ബുതി സുഞ്ഞാ;

    Tayamidha nirodhasuññaṃ, tayena tenāpi nibbuti suññā;

    സുഞ്ഞോ ഫലേന ഹേതു, ഫലമ്പി തം ഹേതുനാ സുഞ്ഞന്തി.

    Suñño phalena hetu, phalampi taṃ hetunā suññanti.

    ഏവം താവ ‘സുഞ്ഞതോ’ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

    Evaṃ tāva ‘suññato’ vinicchayo veditabbo.

    ‘ഏകവിധാദീഹീ’തി സബ്ബമേവ ചേത്ഥ ദുക്ഖം ഏകവിധം പവത്തിഭാവതോ, ദുവിധം നാമരൂപതോ, തിവിധം കാമരൂപാരൂപൂപപതിഭവഭേദതോ, ചതുബ്ബിധം ചതുആഹാരഭേദതോ, പഞ്ചവിധം പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധഭേദതോ. സമുദയോപി ഏകവിധോ പവത്തകഭാവതോ, ദുവിധോ ദിട്ഠിസമ്പയുത്താസമ്പയുത്തതോ, തിവിധോ കാമഭവവിഭവതണ്ഹാഭേദതോ, ചതുബ്ബിധോ ചതുമഗ്ഗപ്പഹേയ്യതോ, പഞ്ചവിധോ രൂപാഭിനന്ദനാദിഭേദതോ, ഛബ്ബിധോ ഛതണ്ഹാകായഭേദതോ. നിരോധോപി ഏകവിധോ അസങ്ഖതധാതുഭാവതോ, പരിയായേന പന ദുവിധോ സഉപാദിസേസഅനുപാദിസേസതോ, തിവിധോ ഭവത്തയവൂപസമതോ, ചതുബ്ബിധോ ചതുമഗ്ഗാധിഗമനീയതോ, പഞ്ചവിധോ പഞ്ചാഭിനന്ദനവൂപസമതോ, ഛബ്ബിധോ ഛതണ്ഹാകായക്ഖയഭേദതോ. മഗ്ഗോപി ഏകവിധോ ഭാവേതബ്ബതോ, ദുവിധോ സമഥവിപസ്സനാഭേദതോ ദസ്സനഭാവനാഭേദതോ വാ , തിവിധോ ഖന്ധത്തയഭേദതോ. അയഞ്ഹി സപ്പദേസത്താ നഗരം വിയ രജ്ജേന നിപ്പദേസേഹി തീഹി ഖന്ധേഹി സങ്ഗഹിതോ. യഥാഹ –

    ‘Ekavidhādīhī’ti sabbameva cettha dukkhaṃ ekavidhaṃ pavattibhāvato, duvidhaṃ nāmarūpato, tividhaṃ kāmarūpārūpūpapatibhavabhedato, catubbidhaṃ catuāhārabhedato, pañcavidhaṃ pañcupādānakkhandhabhedato. Samudayopi ekavidho pavattakabhāvato, duvidho diṭṭhisampayuttāsampayuttato, tividho kāmabhavavibhavataṇhābhedato, catubbidho catumaggappaheyyato, pañcavidho rūpābhinandanādibhedato, chabbidho chataṇhākāyabhedato. Nirodhopi ekavidho asaṅkhatadhātubhāvato, pariyāyena pana duvidho saupādisesaanupādisesato, tividho bhavattayavūpasamato, catubbidho catumaggādhigamanīyato, pañcavidho pañcābhinandanavūpasamato, chabbidho chataṇhākāyakkhayabhedato. Maggopi ekavidho bhāvetabbato, duvidho samathavipassanābhedato dassanabhāvanābhedato vā , tividho khandhattayabhedato. Ayañhi sappadesattā nagaraṃ viya rajjena nippadesehi tīhi khandhehi saṅgahito. Yathāha –

    ‘‘ന ഖോ, ആവുസോ വിസാഖ, അരിയേന അട്ഠങ്ഗികേന മഗ്ഗേന തയോ ഖന്ധാ സങ്ഗഹിതാ. തീഹി ച ഖോ, ആവുസോ വിസാഖ, ഖന്ധേഹി അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ സങ്ഗഹിതോ. യാ ചാവുസോ വിസാഖ, സമ്മാവാചാ, യോ ച സമ്മാകമ്മന്തോ, യോ ച സമ്മാആജീവോ – ഇമേ ധമ്മാ സീലക്ഖന്ധേ സങ്ഗഹിതാ; യോ ച സമ്മാവായാമോ, യാ ച സമ്മാസതി, യോ ച സമ്മാസമാധി – ഇമേ ധമ്മാ സമാധിക്ഖന്ധേ സങ്ഗഹിതാ; യാ ച സമ്മാദിട്ഠി, യോ ച സമ്മാസങ്കപ്പോ – ഇമേ ധമ്മാ പഞ്ഞാക്ഖന്ധേ സങ്ഗഹിതാ’’തി (മ॰ നി॰ ൧.൪൬൨).

    ‘‘Na kho, āvuso visākha, ariyena aṭṭhaṅgikena maggena tayo khandhā saṅgahitā. Tīhi ca kho, āvuso visākha, khandhehi ariyo aṭṭhaṅgiko maggo saṅgahito. Yā cāvuso visākha, sammāvācā, yo ca sammākammanto, yo ca sammāājīvo – ime dhammā sīlakkhandhe saṅgahitā; yo ca sammāvāyāmo, yā ca sammāsati, yo ca sammāsamādhi – ime dhammā samādhikkhandhe saṅgahitā; yā ca sammādiṭṭhi, yo ca sammāsaṅkappo – ime dhammā paññākkhandhe saṅgahitā’’ti (ma. ni. 1.462).

    ഏത്ഥ ഹി സമ്മാവാചാദയോ തയോ സീലമേവ. തസ്മാ തേ സജാതിതോ സീലക്ഖന്ധേന സങ്ഗഹിതാ. കിഞ്ചാപി ഹി പാളിയം സീലക്ഖന്ധേതി ഭുമ്മേന നിദ്ദേസോ കതോ, അത്ഥോ പന കരണവസേനേവ വേദിതബ്ബോ. സമ്മാവായാമാദീസു പന തീസു സമാധി അത്തനോ ധമ്മതായ ആരമ്മണേ ഏകഗ്ഗഭാവേന അപ്പേതും ന സക്കോതി, വീരിയേ പന പഗ്ഗഹകിച്ചം സാധേന്തേ സതിയാ ച അപിലാപനകിച്ചം സാധേന്തിയാ ലദ്ധൂപകാരോ ഹുത്വാ സക്കോതി.

    Ettha hi sammāvācādayo tayo sīlameva. Tasmā te sajātito sīlakkhandhena saṅgahitā. Kiñcāpi hi pāḷiyaṃ sīlakkhandheti bhummena niddeso kato, attho pana karaṇavaseneva veditabbo. Sammāvāyāmādīsu pana tīsu samādhi attano dhammatāya ārammaṇe ekaggabhāvena appetuṃ na sakkoti, vīriye pana paggahakiccaṃ sādhente satiyā ca apilāpanakiccaṃ sādhentiyā laddhūpakāro hutvā sakkoti.

    തത്രായം ഉപമാ – യഥാ ഹി നക്ഖത്തം കീളിസ്സാമാതി ഉയ്യാനം പവിട്ഠേസു തീസു സഹായേസു ഏകോ സുപുപ്ഫിതം ചമ്പകരുക്ഖം ദിസ്വാ ഹത്ഥം ഉക്ഖിപിത്വാപി ഗഹേതും ന സക്കുണേയ്യ. അഥസ്സ ദുതിയോ ഓനമിത്വാ പിട്ഠിം ദദേയ്യ. സോ തസ്സ പിട്ഠിയം ഠത്വാപി കമ്പമാനോ ഗഹേതും ന സക്കുണേയ്യ. അഥസ്സ ഇതരോ അംസകൂടം ഉപനാമേയ്യ. സോ ഏകസ്സ പിട്ഠിയം ഠത്വാ ഏകസ്സ അംസകൂടം ഓലുബ്ഭ യഥാരുചി പുപ്ഫാനി ഓചിനിത്വാ പിളന്ധിത്വാ നക്ഖത്തം കീളേയ്യ. ഏവംസമ്പദമിദം ദട്ഠബ്ബം.

    Tatrāyaṃ upamā – yathā hi nakkhattaṃ kīḷissāmāti uyyānaṃ paviṭṭhesu tīsu sahāyesu eko supupphitaṃ campakarukkhaṃ disvā hatthaṃ ukkhipitvāpi gahetuṃ na sakkuṇeyya. Athassa dutiyo onamitvā piṭṭhiṃ dadeyya. So tassa piṭṭhiyaṃ ṭhatvāpi kampamāno gahetuṃ na sakkuṇeyya. Athassa itaro aṃsakūṭaṃ upanāmeyya. So ekassa piṭṭhiyaṃ ṭhatvā ekassa aṃsakūṭaṃ olubbha yathāruci pupphāni ocinitvā piḷandhitvā nakkhattaṃ kīḷeyya. Evaṃsampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ.

    ഏകതോ ഉയ്യാനം പവിട്ഠാ തയോ സഹായാ വിയ ഹി ഏകതോ ജാതാ സമ്മാവായാമാദയോ തയോ ധമ്മാ, സുപുപ്ഫിതചമ്പകരുക്ഖോ വിയ ആരമ്മണം, ഹത്ഥം ഉക്ഖിപിത്വാപി ഗഹേതും അസക്കോന്തോ വിയ അത്തനോ ധമ്മതായ ആരമ്മണേ ഏകഗ്ഗഭാവേന അപ്പേതും അസക്കോന്തോ സമാധി, പിട്ഠിം ദത്വാ ഓനതസഹായോ വിയ വായാമോ, അംസകൂടം ദത്വാ ഠിതസഹായോ വിയ സതി. യഥാ തേസു ഏകസ്സ പിട്ഠിയം ഠത്വാ ഏകസ്സ അംസകൂടം ഓലുബ്ഭ ഇതരോ യഥാരുചി പുപ്ഫം ഗഹേതും സക്കോതി, ഏവമേവ വീരിയേ പഗ്ഗഹകിച്ചം സാധേന്തേ സതിയാ ച അപിലാപനകിച്ചം സാധേന്തിയാ ലദ്ധൂപകാരോ സമാധി സക്കോതി ആരമ്മണേ ഏകഗ്ഗഭാവേന അപ്പേതും. തസ്മാ സമാധിയേവേത്ഥ സജാതിതോ സമാധിക്ഖന്ധേന സങ്ഗഹിതോ. വായാമസതിയോ പന കിരിയതോ സങ്ഗഹിതാ ഹോന്തി.

    Ekato uyyānaṃ paviṭṭhā tayo sahāyā viya hi ekato jātā sammāvāyāmādayo tayo dhammā, supupphitacampakarukkho viya ārammaṇaṃ, hatthaṃ ukkhipitvāpi gahetuṃ asakkonto viya attano dhammatāya ārammaṇe ekaggabhāvena appetuṃ asakkonto samādhi, piṭṭhiṃ datvā onatasahāyo viya vāyāmo, aṃsakūṭaṃ datvā ṭhitasahāyo viya sati. Yathā tesu ekassa piṭṭhiyaṃ ṭhatvā ekassa aṃsakūṭaṃ olubbha itaro yathāruci pupphaṃ gahetuṃ sakkoti, evameva vīriye paggahakiccaṃ sādhente satiyā ca apilāpanakiccaṃ sādhentiyā laddhūpakāro samādhi sakkoti ārammaṇe ekaggabhāvena appetuṃ. Tasmā samādhiyevettha sajātito samādhikkhandhena saṅgahito. Vāyāmasatiyo pana kiriyato saṅgahitā honti.

    സമ്മാദിട്ഠിസമ്മാസങ്കപ്പേസുപി പഞ്ഞാ അത്തനോ ധമ്മതായ ‘അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താ’തി ആരമ്മണം നിച്ഛേതും ന സക്കോതി, വിതക്കേ പന ആകോടേത്വാ ആകോടേത്വാ ദേന്തേ സക്കോതി. കഥം? യഥാ ഹി ഹേരഞ്ഞികോ കഹാപണം ഹത്ഥേ ഠപേത്വാ സബ്ബഭാഗേസു ഓലോകേതുകാമോ സമാനോപി ന ചക്ഖുതലേനേവ പരിവത്തേതും സക്കോതി, അങ്ഗുലിപബ്ബേഹി പന പരിവത്തേത്വാ പരിവത്തേത്വാ ഇതോ ചിതോ ച ഓലോകേതും സക്കോതി; ഏവമേവ ന പഞ്ഞാ അത്തനോ ധമ്മതായ അനിച്ചാദിവസേന ആരമ്മണം നിച്ഛേതും സക്കോതി, അഭിനിരോപനലക്ഖണേന പന ആഹനനപരിയാഹനനരസേന വിതക്കേന ആകോടേന്തേന വിയ പരിവത്തേന്തേന വിയ ച ആദായ ആദായ ദിന്നമേവ നിച്ഛേതും സക്കോതി. തസ്മാ ഇധാപി സമ്മാദിട്ഠിയേവ സജാതിതോ പഞ്ഞാക്ഖന്ധേന സങ്ഗഹിതാ, സമ്മാസങ്കപ്പോ പന കിരിയതോ സങ്ഗഹിതോ ഹോതി. ഇതി ഇമേഹി തീഹി ഖന്ധേഹി മഗ്ഗോ സങ്ഗഹം ഗച്ഛതി. തേന വുത്തം – ‘‘തിവിധോ ഖന്ധത്തയഭേദതോ’’തി. ചതുബ്ബിധോ സോതാപത്തിമഗ്ഗാദിവസേന.

    Sammādiṭṭhisammāsaṅkappesupi paññā attano dhammatāya ‘aniccaṃ dukkhaṃ anattā’ti ārammaṇaṃ nicchetuṃ na sakkoti, vitakke pana ākoṭetvā ākoṭetvā dente sakkoti. Kathaṃ? Yathā hi heraññiko kahāpaṇaṃ hatthe ṭhapetvā sabbabhāgesu oloketukāmo samānopi na cakkhutaleneva parivattetuṃ sakkoti, aṅgulipabbehi pana parivattetvā parivattetvā ito cito ca oloketuṃ sakkoti; evameva na paññā attano dhammatāya aniccādivasena ārammaṇaṃ nicchetuṃ sakkoti, abhiniropanalakkhaṇena pana āhananapariyāhananarasena vitakkena ākoṭentena viya parivattentena viya ca ādāya ādāya dinnameva nicchetuṃ sakkoti. Tasmā idhāpi sammādiṭṭhiyeva sajātito paññākkhandhena saṅgahitā, sammāsaṅkappo pana kiriyato saṅgahito hoti. Iti imehi tīhi khandhehi maggo saṅgahaṃ gacchati. Tena vuttaṃ – ‘‘tividho khandhattayabhedato’’ti. Catubbidho sotāpattimaggādivasena.

    അപിച സബ്ബാനേവ സച്ചാനി ഏകവിധാനി അവിതഥത്താ അഭിഞ്ഞേയ്യത്താ വാ, ദുവിധാനി ലോകിയലോകുത്തരതോ സങ്ഖതാസങ്ഖതതോ ച, തിവിധാനി ദസ്സനഭാവനാഹി പഹാതബ്ബതോ അപ്പഹാതബ്ബതോ നേവപഹാതബ്ബനാപഹാതബ്ബതോ ച, ചതുബ്ബിധാനി പരിഞ്ഞേയ്യാദിഭേദതോതി. ഏവമേത്ഥ ‘ഏകവിധാദീഹി’ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

    Apica sabbāneva saccāni ekavidhāni avitathattā abhiññeyyattā vā, duvidhāni lokiyalokuttarato saṅkhatāsaṅkhatato ca, tividhāni dassanabhāvanāhi pahātabbato appahātabbato nevapahātabbanāpahātabbato ca, catubbidhāni pariññeyyādibhedatoti. Evamettha ‘ekavidhādīhi’ vinicchayo veditabbo.

    ‘സഭാഗവിസഭാഗതോ’തി സബ്ബാനേവ ച സച്ചാനി അഞ്ഞമഞ്ഞം സഭാഗാനി അവിതഥതോ അത്തസുഞ്ഞതോ ദുക്കരപടിവേധതോ ച. യഥാഹ –

    ‘Sabhāgavisabhāgato’ti sabbāneva ca saccāni aññamaññaṃ sabhāgāni avitathato attasuññato dukkarapaṭivedhato ca. Yathāha –

    ‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, ആനന്ദ, കതമം നു ഖോ ദുക്കരതരം വാ ദുരഭിസമ്ഭവതരം വാ – യോ ദൂരതോവ സുഖുമേന താലച്ഛിഗ്ഗളേന അസനം അതിപാതേയ്യ പോങ്ഖാനുപോങ്ഖം അവിരാധിതം, യോ വാ സത്തധാ ഭിന്നസ്സ വാലസ്സ കോടിയാ കോടിം പടിവിജ്ഝേയ്യാ’’തി? ‘‘ഏതദേവ, ഭന്തേ, ദുക്കരതരഞ്ചേവ ദുരഭിസമ്ഭവതരഞ്ച – യോ സത്തധാ ഭിന്നസ്സ വാലസ്സ കോടിയാ കോടിം പടിവിജ്ഝേയ്യാ’’തി. ‘‘തതോ ഖോ തേ, ആനന്ദ, ദുപ്പടിവിജ്ഝതരം പടിവിജ്ഝന്തി യേ ഇദം ദുക്ഖന്തി യഥാഭൂതം പടിവിജ്ഝന്തി…പേ॰… അയം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാതി യഥാഭൂതം പടിവിജ്ഝന്തീ’’തി (സം॰ നി॰ ൫.൧൧൧൫).

    ‘‘Taṃ kiṃ maññasi, ānanda, katamaṃ nu kho dukkarataraṃ vā durabhisambhavataraṃ vā – yo dūratova sukhumena tālacchiggaḷena asanaṃ atipāteyya poṅkhānupoṅkhaṃ avirādhitaṃ, yo vā sattadhā bhinnassa vālassa koṭiyā koṭiṃ paṭivijjheyyā’’ti? ‘‘Etadeva, bhante, dukkaratarañceva durabhisambhavatarañca – yo sattadhā bhinnassa vālassa koṭiyā koṭiṃ paṭivijjheyyā’’ti. ‘‘Tato kho te, ānanda, duppaṭivijjhataraṃ paṭivijjhanti ye idaṃ dukkhanti yathābhūtaṃ paṭivijjhanti…pe… ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadāti yathābhūtaṃ paṭivijjhantī’’ti (saṃ. ni. 5.1115).

    വിസഭാഗാനി സലക്ഖണവവത്ഥാനതോ. പുരിമാനി ച ദ്വേ സഭാഗാനി ദുരവഗാഹത്ഥേന ഗമ്ഭീരത്താ ലോകിയത്താ സാസവത്താ ച, വിസഭാഗാനി ഫലഹേതുഭേദതോ പരിഞ്ഞേയ്യപ്പഹാതബ്ബതോ ച. പച്ഛിമാനിപി ദ്വേ സഭാഗാനി ഗമ്ഭീരത്ഥേന ദുരവഗാഹത്താ ലോകുത്തരത്താ അനാസവത്താ ച, വിസഭാഗാനി വിസയവിസയീഭേദതോ സച്ഛികാതബ്ബഭാവേതബ്ബതോ ച. പഠമതതിയാനി ചാപി സഭാഗാനി ഫലാപദേസതോ, വിസഭാഗാനി സങ്ഖതാസങ്ഖതതോ. ദുതിയചതുത്ഥാനി ചാപി സഭാഗാനി ഹേതുഅപദേസതോ, വിസഭാഗാനി ഏകന്തകുസലാകുസലതോ. പഠമചതുത്ഥാനി ചാപി സഭാഗാനി സങ്ഖതതോ, വിസഭാഗാനി ലോകിയലോകുത്തരതോ. ദുതിയതതിയാനി ചാപി സഭാഗാനി നേവസേക്ഖാനാസേക്ഖഭാവതോ, വിസഭാഗാനി സാരമ്മണാനാരമ്മണതോ.

    Visabhāgāni salakkhaṇavavatthānato. Purimāni ca dve sabhāgāni duravagāhatthena gambhīrattā lokiyattā sāsavattā ca, visabhāgāni phalahetubhedato pariññeyyappahātabbato ca. Pacchimānipi dve sabhāgāni gambhīratthena duravagāhattā lokuttarattā anāsavattā ca, visabhāgāni visayavisayībhedato sacchikātabbabhāvetabbato ca. Paṭhamatatiyāni cāpi sabhāgāni phalāpadesato, visabhāgāni saṅkhatāsaṅkhatato. Dutiyacatutthāni cāpi sabhāgāni hetuapadesato, visabhāgāni ekantakusalākusalato. Paṭhamacatutthāni cāpi sabhāgāni saṅkhatato, visabhāgāni lokiyalokuttarato. Dutiyatatiyāni cāpi sabhāgāni nevasekkhānāsekkhabhāvato, visabhāgāni sārammaṇānārammaṇato.

    ഇതി ഏവം പകാരേഹി, നയേഹി ച വിചക്ഖണോ;

    Iti evaṃ pakārehi, nayehi ca vicakkhaṇo;

    വിജഞ്ഞാ അരിയസച്ചാനം, സഭാഗവിസഭാഗതന്തി.

    Vijaññā ariyasaccānaṃ, sabhāgavisabhāgatanti.

    സുത്തന്തഭാജനീയഉദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Suttantabhājanīyauddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ൧. ദുക്ഖസച്ചനിദ്ദേസവണ്ണനാ

    1. Dukkhasaccaniddesavaṇṇanā

    ജാതിനിദ്ദേസോ

    Jātiniddeso

    ൧൯൦. ഇദാനി സങ്ഖേപതോ ഉദ്ദിട്ഠാനി ദുക്ഖാദീനി വിഭജിത്വാ ദസ്സേതും അയം തത്ഥ കതമം ദുക്ഖം അരിയസച്ചം ജാതിപി ദുക്ഖാതി നിദ്ദേസവാരോ ആരദ്ധോ. തത്ഥ ജാതി വേദിതബ്ബാ, ജാതിയാ ദുക്ഖട്ഠോ വേദിതബ്ബോ; ജരാ, മരണം, സോകോ , പരിദേവോ, ദുക്ഖം, ദോമനസ്സം, ഉപായാസോ, അപ്പിയസമ്പയോഗോ, പിയവിപ്പയോഗോ വേദിതബ്ബോ; അപ്പിയസമ്പയോഗസ്സ പിയവിപ്പയോഗസ്സ ദുക്ഖട്ഠോ വേദിതബ്ബോ; ഇച്ഛാ വേദിതബ്ബാ, ഇച്ഛായ ദുക്ഖട്ഠോ വേദിതബ്ബോ; ഖന്ധാ വേദിതബ്ബാ, ഖന്ധാനം ദുക്ഖട്ഠോ വേദിതബ്ബോ.

    190. Idāni saṅkhepato uddiṭṭhāni dukkhādīni vibhajitvā dassetuṃ ayaṃ tattha katamaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ jātipi dukkhāti niddesavāro āraddho. Tattha jāti veditabbā, jātiyā dukkhaṭṭho veditabbo; jarā, maraṇaṃ, soko , paridevo, dukkhaṃ, domanassaṃ, upāyāso, appiyasampayogo, piyavippayogo veditabbo; appiyasampayogassa piyavippayogassa dukkhaṭṭho veditabbo; icchā veditabbā, icchāya dukkhaṭṭho veditabbo; khandhā veditabbā, khandhānaṃ dukkhaṭṭho veditabbo.

    തത്ഥ ദുക്ഖസ്സ അരിയസച്ചസ്സ കഥനത്ഥായ അയം മാതികാ – ഇദഞ്ഹി ദുക്ഖം നാമ അനേകം നാനപ്പകാരം, സേയ്യഥിദം – ദുക്ഖദുക്ഖം, വിപരിണാമദുക്ഖം, സങ്ഖാരദുക്ഖം, പടിച്ഛന്നദുക്ഖം, അപ്പടിച്ഛന്നദുക്ഖം, പരിയായദുക്ഖം, നിപ്പരിയായദുക്ഖന്തി.

    Tattha dukkhassa ariyasaccassa kathanatthāya ayaṃ mātikā – idañhi dukkhaṃ nāma anekaṃ nānappakāraṃ, seyyathidaṃ – dukkhadukkhaṃ, vipariṇāmadukkhaṃ, saṅkhāradukkhaṃ, paṭicchannadukkhaṃ, appaṭicchannadukkhaṃ, pariyāyadukkhaṃ, nippariyāyadukkhanti.

    തത്ഥ കായികചേതസികാ ദുക്ഖവേദനാ സഭാവതോ ച നാമതോ ച ദുക്ഖത്താ ‘ദുക്ഖദുക്ഖം’ നാമ. സുഖവേദനാ വിപരിണാമേന ദുക്ഖുപ്പത്തിഹേതുതോ ‘വിപരിണാമദുക്ഖം’ നാമ. ഉപേക്ഖാവേദനാ ചേവ അവസേസാ ച തേഭൂമകാ സങ്ഖാരാ ഉദയബ്ബയപീളിതത്താ ‘സങ്ഖാരദുക്ഖം’ നാമ. തഥാ പീളനം പന മഗ്ഗഫലാനമ്പി അത്ഥി. തസ്മാ ഏതേ ധമ്മാ ദുക്ഖസച്ചപരിയാപന്നത്തേന സങ്ഖാരദുക്ഖം നാമാതി വേദിതബ്ബാ. കണ്ണസൂലദന്തസൂലരാഗജപരിളാഹദോസജപരിളാഹാദി കായികചേതസികോ ആബാധോ പുച്ഛിത്വാ ജാനിതബ്ബതോ ഉപക്കമസ്സ ച അപാകടഭാവതോ ‘പടിച്ഛന്നദുക്ഖം’ നാമ, അപാകടദുക്ഖന്തിപി വുച്ചതി. ദ്വത്തിംസകമ്മകാരണാദിസമുട്ഠാനോ ആബാധോ അപുച്ഛിത്വാവ ജാനിതബ്ബതോ ഉപക്കമസ്സ ച പാകടഭാവതോ ‘അപ്പടിച്ഛന്നദുക്ഖം’ നാമ, പാകടദുക്ഖന്തിപി വുച്ചതി. ഠപേത്വാ ദുക്ഖദുക്ഖം സേസം ദുക്ഖസച്ചവിഭങ്ഗേ ആഗതം ജാതിആദി സബ്ബമ്പി തസ്സ തസ്സ ദുക്ഖസ്സ വത്ഥുഭാവതോ ‘പരിയായദുക്ഖം’ നാമ. ദുക്ഖദുക്ഖം ‘നിപ്പരിയായദുക്ഖം’ നാമ.

    Tattha kāyikacetasikā dukkhavedanā sabhāvato ca nāmato ca dukkhattā ‘dukkhadukkhaṃ’ nāma. Sukhavedanā vipariṇāmena dukkhuppattihetuto ‘vipariṇāmadukkhaṃ’ nāma. Upekkhāvedanā ceva avasesā ca tebhūmakā saṅkhārā udayabbayapīḷitattā ‘saṅkhāradukkhaṃ’ nāma. Tathā pīḷanaṃ pana maggaphalānampi atthi. Tasmā ete dhammā dukkhasaccapariyāpannattena saṅkhāradukkhaṃ nāmāti veditabbā. Kaṇṇasūladantasūlarāgajapariḷāhadosajapariḷāhādi kāyikacetasiko ābādho pucchitvā jānitabbato upakkamassa ca apākaṭabhāvato ‘paṭicchannadukkhaṃ’ nāma, apākaṭadukkhantipi vuccati. Dvattiṃsakammakāraṇādisamuṭṭhāno ābādho apucchitvāva jānitabbato upakkamassa ca pākaṭabhāvato ‘appaṭicchannadukkhaṃ’ nāma, pākaṭadukkhantipi vuccati. Ṭhapetvā dukkhadukkhaṃ sesaṃ dukkhasaccavibhaṅge āgataṃ jātiādi sabbampi tassa tassa dukkhassa vatthubhāvato ‘pariyāyadukkhaṃ’ nāma. Dukkhadukkhaṃ ‘nippariyāyadukkhaṃ’ nāma.

    തത്ഥ പരിയായദുക്ഖം നിപ്പരിയായദുക്ഖന്തി ഇമസ്മിം പദദ്വയേ ഠത്വാ ദുക്ഖം അരിയസച്ചം കഥേതബ്ബം. അരിയസച്ചഞ്ച നാമേതം പാളിയം സങ്ഖേപതോപി ആഗച്ഛതി വിത്ഥാരതോപി. സങ്ഖേപതോ ആഗതട്ഠാനേ സങ്ഖേപേനപി വിത്ഥാരേനപി കഥേതും വട്ടതി . വിത്ഥാരതോ ആഗതട്ഠാനേ പന വിത്ഥാരേനേവ കഥേതും വട്ടതി, ന സങ്ഖേപേന. തം ഇദം ഇമസ്മിം ഠാനേ വിത്ഥാരേന ആഗതന്തി വിത്ഥാരേനേവ കഥേതബ്ബം. തസ്മാ യം തം നിദ്ദേസവാരേ ‘‘തത്ഥ കതമം ദുക്ഖം അരിയസച്ചം? ജാതിപി ദുക്ഖാ’’തിആദീനി പദാനി ഗഹേത്വാ ‘‘ജാതി വേദിതബ്ബാ, ജാതിയാ ദുക്ഖട്ഠോ വേദിതബ്ബോ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ജാതിആദീനി താവ ‘‘തത്ഥ കതമാ ജാതി? യാ തേസം തേസം സത്താനം തമ്ഹി തമ്ഹി സത്തനികായേ ജാതി സഞ്ജാതീ’’തി ഇമസ്സ പന പദഭാജനീയസ്സ വസേന വേദിതബ്ബാനി.

    Tattha pariyāyadukkhaṃ nippariyāyadukkhanti imasmiṃ padadvaye ṭhatvā dukkhaṃ ariyasaccaṃ kathetabbaṃ. Ariyasaccañca nāmetaṃ pāḷiyaṃ saṅkhepatopi āgacchati vitthāratopi. Saṅkhepato āgataṭṭhāne saṅkhepenapi vitthārenapi kathetuṃ vaṭṭati . Vitthārato āgataṭṭhāne pana vitthāreneva kathetuṃ vaṭṭati, na saṅkhepena. Taṃ idaṃ imasmiṃ ṭhāne vitthārena āgatanti vitthāreneva kathetabbaṃ. Tasmā yaṃ taṃ niddesavāre ‘‘tattha katamaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ? Jātipi dukkhā’’tiādīni padāni gahetvā ‘‘jāti veditabbā, jātiyā dukkhaṭṭho veditabbo’’tiādi vuttaṃ. Tattha jātiādīni tāva ‘‘tattha katamā jāti? Yā tesaṃ tesaṃ sattānaṃ tamhi tamhi sattanikāye jāti sañjātī’’ti imassa pana padabhājanīyassa vasena veditabbāni.

    ൧൯൧. തത്രായം അത്ഥവണ്ണനാ – തേസം തേസം സത്താനന്തി അയം സങ്ഖേപതോ അനേകേസം സത്താനം സാധാരണനിദ്ദേസോ. യാ ദേവദത്തസ്സ ജാതി, യാ സോമദത്തസ്സ ജാതീതി ഏവഞ്ഹി ദിവസമ്പി കഥിയമാനേ നേവ സത്താ പരിയാദാനം ഗച്ഛന്തി, ന സബ്ബം അപരത്ഥദീപനം സിജ്ഝതി. ഇമേഹി പന ദ്വീഹി പദേഹി ന കോചി സത്തോ അപരിയാദിന്നോ ഹോതി, ന കിഞ്ചി അപരത്ഥദീപനം ന സിജ്ഝതി. തേന വുത്തം – ‘‘യാ തേസം തേസം സത്താന’’ന്തി. തമ്ഹി തമ്ഹീതി അയം ജാതിഗതിവസേന അനേകേസം സത്തനികായാനം സാധാരണനിദ്ദേസോ. സത്തനികായേതി സത്താനം നികായേ, സത്തഘടായം സത്തസമൂഹേതി അത്ഥോ.

    191. Tatrāyaṃ atthavaṇṇanā – tesaṃ tesaṃ sattānanti ayaṃ saṅkhepato anekesaṃ sattānaṃ sādhāraṇaniddeso. Yā devadattassa jāti, yā somadattassa jātīti evañhi divasampi kathiyamāne neva sattā pariyādānaṃ gacchanti, na sabbaṃ aparatthadīpanaṃ sijjhati. Imehi pana dvīhi padehi na koci satto apariyādinno hoti, na kiñci aparatthadīpanaṃ na sijjhati. Tena vuttaṃ – ‘‘yā tesaṃ tesaṃ sattāna’’nti. Tamhi tamhīti ayaṃ jātigativasena anekesaṃ sattanikāyānaṃ sādhāraṇaniddeso. Sattanikāyeti sattānaṃ nikāye, sattaghaṭāyaṃ sattasamūheti attho.

    ജാതീതി അയം ജാതിസദ്ദോ അനേകത്ഥോ. തഥാ ഹേസ ‘‘ഏകമ്പി ജാതിം, ദ്വേപി ജാതിയോ’’തി (പാരാ॰ ൧൨; മ॰ നി॰ ൨.൨൫൭) ഏത്ഥ ഭവേ ആഗതോ. ‘‘അത്ഥി വിസാഖേ , നിഗണ്ഠാ നാമ സമണജാതികാ’’തി (അ॰ നി॰ ൩.൭൧) ഏത്ഥ നികായേ. ‘‘തിരിയാ നാമ തിണജാതി നാഭിയാ ഉഗ്ഗന്ത്വാ നഭം ആഹച്ച ഠിതാ അഹോസീ’’തി (അ॰ നി॰ ൫.൧൯൬) ഏത്ഥ പഞ്ഞത്തിയം. ‘‘ജാതി ദ്വീഹി ഖന്ധേഹി സങ്ഗഹിതാ’’തി (ധാതു॰ ൭൧) ഏത്ഥ സങ്ഖതലക്ഖണേ. ‘‘യം, ഭിക്ഖവേ, മാതുകുച്ഛിമ്ഹി പഠമം ചിത്തം ഉപ്പന്നം, പഠമം വിഞ്ഞാണം പാതുഭൂതം, തദുപാദായ സാവസ്സ ജാതീ’’തി (മഹാവ॰ ൧൨൪) ഏത്ഥ പടിസന്ധിയം. ‘‘സമ്പതിജാതോ, ആനന്ദ, ബോധിസത്തോ’’തി (മ॰ നി॰ ൩.൨൦൭) ഏത്ഥ പസൂതിയം. ‘‘അനുപക്കുട്ഠോ ജാതിവാദേനാ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൧.൩൩൧) ഏത്ഥ കുലേ. ‘‘യതോഹം, ഭഗിനി, അരിയായ ജാതിയാ ജാതോ’’തി (മ॰ നി॰ ൨.൩൫൧) ഏത്ഥ അരിയസീലേ. ഇധ പനായം സവികാരേസു പഠമാഭിനിബ്ബത്തക്ഖന്ധേസു വത്തതി. തസ്മാ ജായമാനകവസേന ജാതീതി ഇദമേത്ഥ സഭാവപച്ചത്തം. സഞ്ജായനവസേന സഞ്ജാതീതി ഉപസഗ്ഗേന പദം വഡ്ഢിതം. ഓക്കമനവസേന ഓക്കന്തി. ജായനട്ഠേന വാ ജാതി, സാ അപരിപുണ്ണായതനവസേന യുത്താ. സഞ്ജായനട്ഠേന സഞ്ജാതി, സാ പരിപുണ്ണായതനവസേന യുത്താ. ഓക്കമനട്ഠേന ഓക്കന്തി, സാ അണ്ഡജജലാബുജവസേന യുത്താ. തേ ഹി അണ്ഡകോസഞ്ച വത്ഥികോസഞ്ച ഓക്കമന്തി, ഓക്കമന്താപി പവിസന്താ വിയ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹന്തി. അഭിനിബ്ബത്തനട്ഠേന അഭിനിബ്ബത്തി. സാ സംസേദജഓപപാതികവസേന യുത്താ. തേ ഹി പാകടാ ഏവ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തന്തി. അയം താവ സമ്മുതികഥാ.

    Jātīti ayaṃ jātisaddo anekattho. Tathā hesa ‘‘ekampi jātiṃ, dvepi jātiyo’’ti (pārā. 12; ma. ni. 2.257) ettha bhave āgato. ‘‘Atthi visākhe , nigaṇṭhā nāma samaṇajātikā’’ti (a. ni. 3.71) ettha nikāye. ‘‘Tiriyā nāma tiṇajāti nābhiyā uggantvā nabhaṃ āhacca ṭhitā ahosī’’ti (a. ni. 5.196) ettha paññattiyaṃ. ‘‘Jāti dvīhi khandhehi saṅgahitā’’ti (dhātu. 71) ettha saṅkhatalakkhaṇe. ‘‘Yaṃ, bhikkhave, mātukucchimhi paṭhamaṃ cittaṃ uppannaṃ, paṭhamaṃ viññāṇaṃ pātubhūtaṃ, tadupādāya sāvassa jātī’’ti (mahāva. 124) ettha paṭisandhiyaṃ. ‘‘Sampatijāto, ānanda, bodhisatto’’ti (ma. ni. 3.207) ettha pasūtiyaṃ. ‘‘Anupakkuṭṭho jātivādenā’’ti (dī. ni. 1.331) ettha kule. ‘‘Yatohaṃ, bhagini, ariyāya jātiyā jāto’’ti (ma. ni. 2.351) ettha ariyasīle. Idha panāyaṃ savikāresu paṭhamābhinibbattakkhandhesu vattati. Tasmā jāyamānakavasena jātīti idamettha sabhāvapaccattaṃ. Sañjāyanavasena sañjātīti upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ. Okkamanavasena okkanti. Jāyanaṭṭhena vā jāti, sā aparipuṇṇāyatanavasena yuttā. Sañjāyanaṭṭhena sañjāti, sā paripuṇṇāyatanavasena yuttā. Okkamanaṭṭhena okkanti, sā aṇḍajajalābujavasena yuttā. Te hi aṇḍakosañca vatthikosañca okkamanti, okkamantāpi pavisantā viya paṭisandhiṃ gaṇhanti. Abhinibbattanaṭṭhena abhinibbatti. Sā saṃsedajaopapātikavasena yuttā. Te hi pākaṭā eva hutvā nibbattanti. Ayaṃ tāva sammutikathā.

    ഇദാനി പരമത്ഥകഥാ ഹോതി. ഖന്ധാ ഏവ ഹി പരമത്ഥതോ പാതുഭവന്തി, ന സത്താ. തത്ഥ ച ഖന്ധാനന്തി ഏകവോകാരഭവേ ഏകസ്സ, ചതുവോകാരഭവേ ചതുന്നം, പഞ്ചവോകാരഭവേ പഞ്ചന്നം ഗഹണം വേദിതബ്ബം. പാതുഭാവോതി ഉപ്പത്തി. ആയതനാനന്തി ഏത്ഥ തത്ര തത്ര ഉപ്പജ്ജമാനായതനവസേന സങ്ഗഹോ വേദിതബ്ബോ. പടിലാഭോതി സന്തതിയം പാതുഭാവോയേവ; പാതുഭവന്താനേവ ഹി താനി പടിലദ്ധാനി നാമ ഹോന്തി. അയം വുച്ചതി ജാതീതി അയം ജാതി നാമ കഥിയതി. സാ പനേസാ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പഠമാഭിനിബ്ബത്തിലക്ഖണാ, നീയ്യാതനരസാ, അതീതഭവതോ ഇധ ഉമ്മുജ്ജനപച്ചുപട്ഠാനാ, ഫലവസേന ദുക്ഖവിചിത്തതാപച്ചുപട്ഠാനാ വാ.

    Idāni paramatthakathā hoti. Khandhā eva hi paramatthato pātubhavanti, na sattā. Tattha ca khandhānanti ekavokārabhave ekassa, catuvokārabhave catunnaṃ, pañcavokārabhave pañcannaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ. Pātubhāvoti uppatti. Āyatanānanti ettha tatra tatra uppajjamānāyatanavasena saṅgaho veditabbo. Paṭilābhoti santatiyaṃ pātubhāvoyeva; pātubhavantāneva hi tāni paṭiladdhāni nāma honti. Ayaṃ vuccati jātīti ayaṃ jāti nāma kathiyati. Sā panesā tattha tattha bhave paṭhamābhinibbattilakkhaṇā, nīyyātanarasā, atītabhavato idha ummujjanapaccupaṭṭhānā, phalavasena dukkhavicittatāpaccupaṭṭhānā vā.

    ഇദാനി ‘ജാതിയാ ദുക്ഖട്ഠോ വേദിതബ്ബോ’തി അയഞ്ഹി ജാതി സയം ന ദുക്ഖാ, ദുക്ഖുപ്പത്തിയാ പന വത്ഥുഭാവേന ദുക്ഖാതി വുത്താ. കതരദുക്ഖസ്സ പനായം വത്ഥൂതി? യം തം ബാലപണ്ഡിതസുത്താദീസു (മ॰ നി॰ ൩.൨൪൬ ആദയോ) ഭഗവതാപി ഉപമാവസേന പകാസിതം ആപായികംദുക്ഖം, യഞ്ച സുഗതിയം മനുസ്സലോകേ ഗബ്ഭോക്കന്തിമൂലകാദിഭേദം ദുക്ഖം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ സബ്ബസ്സാപി ഏസാ വത്ഥു. തത്രിദം ഗബ്ഭോക്കന്തിമൂലകാദിഭേദം ദുക്ഖം – അയഞ്ഹി സത്തോ മാതുകുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്തമാനോ ന ഉപ്പലപദുമപുണ്ഡരീകാദീസു നിബ്ബത്തതി. അഥ ഖോ ഹേട്ഠാ ആമാസയസ്സ ഉപരി പക്കാസയസ്സ ഉദരപടലപിട്ഠികണ്ഡകാനം വേമജ്ഝേ പരമസമ്ബാധേ തിബ്ബന്ധകാരേ നാനാകുണപഗന്ധപരിഭാവിതേ അസുചിപരമദുഗ്ഗന്ധപവനവിചരിതേ അധിമത്തജേഗുച്ഛേ കുച്ഛിപ്പദേസേ പൂതിമച്ഛപൂതികുമ്മാസചന്ദനികാദീസു കിമി വിയ നിബ്ബത്തതി. സോ തത്ഥ നിബ്ബത്തോ ദസ മാസേ മാതുകുച്ഛിസമ്ഭവേന ഉസ്മനാ പുടപാകം വിയ പച്ചമാനോ പിട്ഠപിണ്ഡി വിയ സേദിയമാനോ സമിഞ്ജനപസാരണാദിരഹിതോ അധിമത്തം ദുക്ഖം പച്ചനുഭോതീതി. ഇദം താവ ‘ഗബ്ഭോക്കന്തിമൂലകം’ ദുക്ഖം.

    Idāni ‘jātiyā dukkhaṭṭho veditabbo’ti ayañhi jāti sayaṃ na dukkhā, dukkhuppattiyā pana vatthubhāvena dukkhāti vuttā. Kataradukkhassa panāyaṃ vatthūti? Yaṃ taṃ bālapaṇḍitasuttādīsu (ma. ni. 3.246 ādayo) bhagavatāpi upamāvasena pakāsitaṃ āpāyikaṃdukkhaṃ, yañca sugatiyaṃ manussaloke gabbhokkantimūlakādibhedaṃ dukkhaṃ uppajjati, tassa sabbassāpi esā vatthu. Tatridaṃ gabbhokkantimūlakādibhedaṃ dukkhaṃ – ayañhi satto mātukucchimhi nibbattamāno na uppalapadumapuṇḍarīkādīsu nibbattati. Atha kho heṭṭhā āmāsayassa upari pakkāsayassa udarapaṭalapiṭṭhikaṇḍakānaṃ vemajjhe paramasambādhe tibbandhakāre nānākuṇapagandhaparibhāvite asuciparamaduggandhapavanavicarite adhimattajegucche kucchippadese pūtimacchapūtikummāsacandanikādīsu kimi viya nibbattati. So tattha nibbatto dasa māse mātukucchisambhavena usmanā puṭapākaṃ viya paccamāno piṭṭhapiṇḍi viya sediyamāno samiñjanapasāraṇādirahito adhimattaṃ dukkhaṃ paccanubhotīti. Idaṃ tāva ‘gabbhokkantimūlakaṃ’ dukkhaṃ.

    യം പന സോ മാതു സഹസാ ഉപക്ഖലനഗമനനിസീദനഉട്ഠാനപരിവത്തനാദീസു സുരാധുത്തഹത്ഥഗതോ ഏളകോ വിയ അഹിഗുണ്ഠികഹത്ഥഗതോ സപ്പപോതകോ വിയ ച ആകഡ്ഢനപരികഡ്ഢനഓധുനനനിദ്ധുനനാദിനാ ഉപക്കമേന അധിമത്തം ദുക്ഖമനുഭവതി, യഞ്ച മാതു സീതുദകപാനകാലേ സീതനരകൂപപന്നോ വിയ, ഉണ്ഹയാഗുഭത്താദിഅജ്ഝോഹരണകാലേ അങ്ഗാരവുട്ഠിസമ്പരികിണ്ണോ വിയ, ലോണമ്ബിലാദിഅജ്ഝോഹരണകാലേ ഖാരാപടിച്ഛകാദികമ്മകാരണപ്പത്തോ വിയ തിബ്ബം ദുക്ഖമനുഭോതി – ഇദം ‘ഗബ്ഭപരിഹരണമൂലകം’ ദുക്ഖം.

    Yaṃ pana so mātu sahasā upakkhalanagamananisīdanauṭṭhānaparivattanādīsu surādhuttahatthagato eḷako viya ahiguṇṭhikahatthagato sappapotako viya ca ākaḍḍhanaparikaḍḍhanaodhunananiddhunanādinā upakkamena adhimattaṃ dukkhamanubhavati, yañca mātu sītudakapānakāle sītanarakūpapanno viya, uṇhayāgubhattādiajjhoharaṇakāle aṅgāravuṭṭhisamparikiṇṇo viya, loṇambilādiajjhoharaṇakāle khārāpaṭicchakādikammakāraṇappatto viya tibbaṃ dukkhamanubhoti – idaṃ ‘gabbhapariharaṇamūlakaṃ’ dukkhaṃ.

    യം പനസ്സ മൂള്ഹഗബ്ഭായ മാതുയാ മിത്താമച്ചസുഹജ്ജാദീഹിപി അദസ്സനാരഹേ ദുക്ഖുപ്പത്തിട്ഠാനേ ഛേദനഫാലനാദീഹി ദുക്ഖം ഉപ്പജ്ജതി – ഇദം ‘ഗബ്ഭവിപത്തിമൂലകം’ ദുക്ഖം. യം വിജായമാനായ മാതുയാ കമ്മജേഹി വാതേഹി പരിവത്തേത്വാ നരകപപാതം വിയ അതിഭയാനകം യോനിമഗ്ഗം പടിപാതിയമാനസ്സ പരമസമ്ബാധേന യോനിമുഖേന താളച്ഛിഗ്ഗളേന വിയ നിക്കഡ്ഢിയമാനസ്സ മഹാനാഗസ്സ നരകസത്തസ്സ വിയ ച സങ്ഘാടപബ്ബതേഹി വിചുണ്ണിയമാനസ്സ ദുക്ഖം ഉപ്പജ്ജതി – ഇദം ‘വിജായനമൂലകം’ ദുക്ഖം. യം പന ജാതസ്സ തരുണവണസദിസസ്സ സുകുമാരസരീരസ്സ ഹത്ഥഗ്ഗഹണന്ഹാപനധോവനചോളപരിമജ്ജനാദികാലേ സൂചിമുഖഖുരധാരവിജ്ഝനഫാലനസദിസം ദുക്ഖം ഉപ്പജ്ജതി – ഇദം മാതുകുച്ഛിതോ ‘ബഹി നിക്ഖമനമൂലകം’ ദുക്ഖം. യം തതോ പരം പവത്തിയം അത്തനാവ അത്താനം വധന്തസ്സ, അചേലകവതാദിവസേന ആതാപനപരിതാപനാനുയോഗമനുയുത്തസ്സ, കോധവസേന അഭുഞ്ജന്തസ്സ, ഉബ്ബന്ധന്തസ്സ ച ദുക്ഖം ഹോതി – ഇദം ‘അത്തൂപക്കമമൂലകം’ ദുക്ഖം.

    Yaṃ panassa mūḷhagabbhāya mātuyā mittāmaccasuhajjādīhipi adassanārahe dukkhuppattiṭṭhāne chedanaphālanādīhi dukkhaṃ uppajjati – idaṃ ‘gabbhavipattimūlakaṃ’ dukkhaṃ. Yaṃ vijāyamānāya mātuyā kammajehi vātehi parivattetvā narakapapātaṃ viya atibhayānakaṃ yonimaggaṃ paṭipātiyamānassa paramasambādhena yonimukhena tāḷacchiggaḷena viya nikkaḍḍhiyamānassa mahānāgassa narakasattassa viya ca saṅghāṭapabbatehi vicuṇṇiyamānassa dukkhaṃ uppajjati – idaṃ ‘vijāyanamūlakaṃ’ dukkhaṃ. Yaṃ pana jātassa taruṇavaṇasadisassa sukumārasarīrassa hatthaggahaṇanhāpanadhovanacoḷaparimajjanādikāle sūcimukhakhuradhāravijjhanaphālanasadisaṃ dukkhaṃ uppajjati – idaṃ mātukucchito ‘bahi nikkhamanamūlakaṃ’ dukkhaṃ. Yaṃ tato paraṃ pavattiyaṃ attanāva attānaṃ vadhantassa, acelakavatādivasena ātāpanaparitāpanānuyogamanuyuttassa, kodhavasena abhuñjantassa, ubbandhantassa ca dukkhaṃ hoti – idaṃ ‘attūpakkamamūlakaṃ’ dukkhaṃ.

    യം പന പരതോ വധബന്ധനാദീനി അനുഭവന്തസ്സ ദുക്ഖം ഉപ്പജ്ജതി – ഇദം ‘പരൂപക്കമമൂലകം’ ദുക്ഖന്തി. ഇതി ഇമസ്സ സബ്ബസ്സാപി ദുക്ഖസ്സ അയം ജാതി വത്ഥുമേവ ഹോതീതി. തേനേതം വുച്ചതി –

    Yaṃ pana parato vadhabandhanādīni anubhavantassa dukkhaṃ uppajjati – idaṃ ‘parūpakkamamūlakaṃ’ dukkhanti. Iti imassa sabbassāpi dukkhassa ayaṃ jāti vatthumeva hotīti. Tenetaṃ vuccati –

    ജായേഥ നോ ചേ നരകേസു സത്തോ,

    Jāyetha no ce narakesu satto,

    തത്ഥഗ്ഗിദാഹാദികമപ്പസയ്ഹം;

    Tatthaggidāhādikamappasayhaṃ;

    ലഭേഥ ദുക്ഖം നു കുഹിം പതിട്ഠം,

    Labhetha dukkhaṃ nu kuhiṃ patiṭṭhaṃ,

    ഇച്ചാഹ ദുക്ഖാതി മുനീധ ജാതി.

    Iccāha dukkhāti munīdha jāti.

    ദുക്ഖം തിരച്ഛേസു കസാപതോദ-

    Dukkhaṃ tiracchesu kasāpatoda-

    ദണ്ഡാഭിഘാതാദിഭവം അനേകം;

    Daṇḍābhighātādibhavaṃ anekaṃ;

    യം തം കഥം തത്ഥ ഭവേയ്യ ജാതിം,

    Yaṃ taṃ kathaṃ tattha bhaveyya jātiṃ,

    വിനാ തഹിം ജാതി തതോപി ദുക്ഖാ.

    Vinā tahiṃ jāti tatopi dukkhā.

    പേതേസു ദുക്ഖം പന ഖുപ്പിപാസാ-

    Petesu dukkhaṃ pana khuppipāsā-

    വാതാതപാദിപ്പഭവം വിചിത്തം;

    Vātātapādippabhavaṃ vicittaṃ;

    യസ്മാ അജാതസ്സ ന തത്ഥ അത്ഥി,

    Yasmā ajātassa na tattha atthi,

    തസ്മാപി ദുക്ഖം മുനി ജാതിമാഹ.

    Tasmāpi dukkhaṃ muni jātimāha.

    തിബ്ബന്ധകാരേ ച അസയ്ഹസീതേ,

    Tibbandhakāre ca asayhasīte,

    ലോകന്തരേ യം അസുരേസു ദുക്ഖം;

    Lokantare yaṃ asuresu dukkhaṃ;

    ന തം ഭവേ തത്ഥ ന ചസ്സ ജാതി,

    Na taṃ bhave tattha na cassa jāti,

    യതോ അയം ജാതി തതോപി ദുക്ഖാ.

    Yato ayaṃ jāti tatopi dukkhā.

    യഞ്ചാപി ഗൂഥനരകേ വിയ മാതുഗബ്ഭേ,

    Yañcāpi gūthanarake viya mātugabbhe,

    സത്തോ വസം ചിരമതോ ബഹി നിക്ഖമനഞ്ച;

    Satto vasaṃ ciramato bahi nikkhamanañca;

    പപ്പോതി ദുക്ഖമതിഘോരമിദമ്പി നത്ഥി,

    Pappoti dukkhamatighoramidampi natthi,

    ജാതിം വിനാ ഇതിപി ജാതിരയഞ്ഹി ദുക്ഖാ.

    Jātiṃ vinā itipi jātirayañhi dukkhā.

    കിം ഭാസിതേന ബഹുനാ നനു യം കുഹിഞ്ചി,

    Kiṃ bhāsitena bahunā nanu yaṃ kuhiñci,

    അത്ഥീധ കിഞ്ചിദപി ദുക്ഖമിദം കദാചി;

    Atthīdha kiñcidapi dukkhamidaṃ kadāci;

    നേവത്ഥി ജാതിവിരഹേ യദതോ മഹേസീ,

    Nevatthi jātivirahe yadato mahesī,

    ദുക്ഖാതി സബ്ബപഠമം ഇമമാഹ ജാതിന്തി.

    Dukkhāti sabbapaṭhamaṃ imamāha jātinti.

    ജരാനിദ്ദേസോ

    Jarāniddeso

    ൧൯൨. ജരാനിദ്ദേസേ ജരാതി സഭാവപച്ചത്തം. ജീരണതാതി ആകാരനിദ്ദേസോ. ഖണ്ഡിച്ചന്തിആദയോ തയോ കാലാതിക്കമേ കിച്ചനിദ്ദേസാ. പച്ഛിമാ ദ്വേ പകതിനിദ്ദേസാ. അയഞ്ഹി ജരാതി ഇമിനാ പദേന സഭാവതോ ദീപിതാ, തേനസ്സാ ഇദം സഭാവപച്ചത്തം. ജീരണതാതി ഇമിനാ ആകാരതോ , തേനസ്സായം ആകാരനിദ്ദേസോ. ഖണ്ഡിച്ചന്തി ഇമിനാ കാലാതിക്കമേ ദന്തനഖാനം ഖണ്ഡിതഭാവകരണകിച്ചതോ. പാലിച്ചന്തി ഇമിനാ കേസലോമാനം പലിതഭാവകരണകിച്ചതോ. വലിത്തചതാതി ഇമിനാ മംസം മിലാപേത്വാ തചേ വലിത്തഭാവകരണകിച്ചതോ ദീപിതാ. തേനസ്സാ ഇമേ ഖണ്ഡിച്ചന്തി ആദയോ തയോ കാലാതിക്കമേ കിച്ചനിദ്ദേസാ. തേഹി ഇമേസം വികാരാനം ദസ്സനവസേന പാകടീഭൂതാതി പാകടജരാ ദസ്സിതാ. യഥേവ ഹി ഉദകസ്സ വാ വാതസ്സ വാ അഗ്ഗിനോ വാ തിണരുക്ഖാദീനം സംസഗ്ഗപലിഭഗ്ഗതായ വാ ഝാമതായ വാ ഗതമഗ്ഗോ പാകടോ ഹോതി, ന ച സോ ഗതമഗ്ഗോ താനേവ ഉദകാദീനി, ഏവമേവ ജരായ ദന്താദീസു ഖണ്ഡിച്ചാദിവസേന ഗതമഗ്ഗോ പാകടോ, ചക്ഖും ഉമ്മീലേത്വാപി ഗയ്ഹതി. ന ച ഖണ്ഡിച്ചാദീനേവ ജരാ; ന ഹി ജരാ ചക്ഖുവിഞ്ഞേയ്യാ ഹോതി.

    192. Jarāniddese jarāti sabhāvapaccattaṃ. Jīraṇatāti ākāraniddeso. Khaṇḍiccantiādayo tayo kālātikkame kiccaniddesā. Pacchimā dve pakatiniddesā. Ayañhi jarāti iminā padena sabhāvato dīpitā, tenassā idaṃ sabhāvapaccattaṃ. Jīraṇatāti iminā ākārato , tenassāyaṃ ākāraniddeso. Khaṇḍiccanti iminā kālātikkame dantanakhānaṃ khaṇḍitabhāvakaraṇakiccato. Pāliccanti iminā kesalomānaṃ palitabhāvakaraṇakiccato. Valittacatāti iminā maṃsaṃ milāpetvā tace valittabhāvakaraṇakiccato dīpitā. Tenassā ime khaṇḍiccanti ādayo tayo kālātikkame kiccaniddesā. Tehi imesaṃ vikārānaṃ dassanavasena pākaṭībhūtāti pākaṭajarā dassitā. Yatheva hi udakassa vā vātassa vā aggino vā tiṇarukkhādīnaṃ saṃsaggapalibhaggatāya vā jhāmatāya vā gatamaggo pākaṭo hoti, na ca so gatamaggo tāneva udakādīni, evameva jarāya dantādīsu khaṇḍiccādivasena gatamaggo pākaṭo, cakkhuṃ ummīletvāpi gayhati. Na ca khaṇḍiccādīneva jarā; na hi jarā cakkhuviññeyyā hoti.

    ആയുനോ സംഹാനി ഇന്ദ്രിയാനം പരിപാകോതി ഇമേഹി പന പദേഹി കാലാതിക്കമേയേവ അഭിബ്യത്തായ ആയുക്ഖയചക്ഖാദിഇന്ദ്രിയപരിപാകസങ്ഖാതായ പകതിയാ ദീപിതാ. തേനസ്സിമേ പച്ഛിമാ ദ്വേ പകതിനിദ്ദേസാതി വേദിതബ്ബാ. തത്ഥ യസ്മാ ജരം പത്തസ്സ ആയു ഹായതി തസ്മാ ജരാ ‘‘ആയുനോ സംഹാനീ’’തി ഫലൂപചാരേന വുത്താ. യസ്മാ ദഹരകാലേ സുപ്പസന്നാനി സുഖുമമ്പി അത്തനോ വിസയം സുഖേനേവ ഗണ്ഹനസമത്ഥാനി ചക്ഖാദീനി ഇന്ദ്രിയാനി ജരം പത്തസ്സ പരിപക്കാനി ആലുളിതാനി അവിസദാനി ഓളാരികമ്പി അത്തനോ വിസയം ഗഹേതും അസമത്ഥാനി ഹോന്തി, തസ്മാ ‘‘ഇന്ദ്രിയാനം പരിപാകോ’’തി ഫലൂപചാരേനേവ വുത്താ.

    Āyunosaṃhāni indriyānaṃ paripākoti imehi pana padehi kālātikkameyeva abhibyattāya āyukkhayacakkhādiindriyaparipākasaṅkhātāya pakatiyā dīpitā. Tenassime pacchimā dve pakatiniddesāti veditabbā. Tattha yasmā jaraṃ pattassa āyu hāyati tasmā jarā ‘‘āyuno saṃhānī’’ti phalūpacārena vuttā. Yasmā daharakāle suppasannāni sukhumampi attano visayaṃ sukheneva gaṇhanasamatthāni cakkhādīni indriyāni jaraṃ pattassa paripakkāni āluḷitāni avisadāni oḷārikampi attano visayaṃ gahetuṃ asamatthāni honti, tasmā ‘‘indriyānaṃ paripāko’’ti phalūpacāreneva vuttā.

    സാ പനേസാ ഏവം നിദ്ദിട്ഠാ സബ്ബാപി ജരാ പാകടാ പടിച്ഛന്നാതി ദുവിധാ ഹോതി. തത്ഥ ദന്താദീസു ഖണ്ഡാദിഭാവദസ്സനതോ രൂപധമ്മേസു ജരാ ‘പാകടജരാ’ നാമ. അരൂപധമ്മേസു പന ജരാ താദിസസ്സ വികാരസ്സ അദസ്സനതോ ‘പടിച്ഛന്നജരാ’ നാമ. തത്ഥ യ്വായം ഖണ്ഡാദിഭാവോ ദിസ്സതി, സോ താദിസാനം ദന്താദീനം സുവിഞ്ഞേയ്യത്താ വണ്ണോയേവ. തം ചക്ഖുനാ ദിസ്വാ മനോദ്വാരേന ചിന്തേത്വാ ‘‘ഇമേ ദന്താ ജരായ പഹടാ’’തി ജരം ജാനാതി, ഉദകട്ഠാനേ ബദ്ധാനി ഗോസിങ്ഗാദീനി ഓലോകേത്വാ ഹേട്ഠാ ഉദകസ്സ അത്ഥിഭാവം ജാനനം വിയ. പുന അവീചി സവീചീതി ഏവമ്പി അയം ജരാ ദുവിധാ ഹോതി. തത്ഥ മണികനകരജതപവാളചന്ദസൂരിയാദീനം മന്ദദസകാദീസു പാണീനം വിയ ച പുപ്ഫഫലപല്ലവാദീസു അപാണീനം വിയ ച അന്തരന്തരാ വണ്ണവിസേസാദീനം ദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യത്താ ജരാ ‘അവീചിജരാ’ നാമ, നിരന്തരജരാതി അത്ഥോ. തതോ അഞ്ഞേസു പന യഥാവുത്തേസു അന്തരന്തരാ വണ്ണവിസേസാദീനം സുവിഞ്ഞേയ്യത്താ ജരാ ‘സവീചിജരാ’ നാമ.

    Sā panesā evaṃ niddiṭṭhā sabbāpi jarā pākaṭā paṭicchannāti duvidhā hoti. Tattha dantādīsu khaṇḍādibhāvadassanato rūpadhammesu jarā ‘pākaṭajarā’ nāma. Arūpadhammesu pana jarā tādisassa vikārassa adassanato ‘paṭicchannajarā’ nāma. Tattha yvāyaṃ khaṇḍādibhāvo dissati, so tādisānaṃ dantādīnaṃ suviññeyyattā vaṇṇoyeva. Taṃ cakkhunā disvā manodvārena cintetvā ‘‘ime dantā jarāya pahaṭā’’ti jaraṃ jānāti, udakaṭṭhāne baddhāni gosiṅgādīni oloketvā heṭṭhā udakassa atthibhāvaṃ jānanaṃ viya. Puna avīci savīcīti evampi ayaṃ jarā duvidhā hoti. Tattha maṇikanakarajatapavāḷacandasūriyādīnaṃ mandadasakādīsu pāṇīnaṃ viya ca pupphaphalapallavādīsu apāṇīnaṃ viya ca antarantarā vaṇṇavisesādīnaṃ dubbiññeyyattā jarā ‘avīcijarā’ nāma, nirantarajarāti attho. Tato aññesu pana yathāvuttesu antarantarā vaṇṇavisesādīnaṃ suviññeyyattā jarā ‘savīcijarā’ nāma.

    തത്ഥ സവീചിജരാ ഉപാദിന്നാനുപാദിന്നകവസേന ഏവം ദീപേതബ്ബാ – ദഹരകുമാരകാനഞ്ഹി പഠമമേവ ഖീരദന്താ നാമ ഉട്ഠഹന്തി, ന തേ ഥിരാ. തേസു പന പതിതേസു പുന ദന്താ ഉട്ഠഹന്തി. തേ പഠമമേവ സേതാ ഹോന്തി, ജരാവാതേന പന പഹടകാലേ കാളകാ ഹോന്തി. കേസാ പന പഠമമേവ തമ്ബാപി ഹോന്തി കാളകാപി സേതാപി. ഛവി പന സലോഹിതികാ ഹോതി. വഡ്ഢന്താനം വഡ്ഢന്താനം ഓദാതാനം ഓദാതഭാവോ, കാളകാനം കാളകഭാവോ പഞ്ഞായതി, ജരാവാതേന പന പഹടകാലേ വളിം ഗണ്ഹാതി. സബ്ബമ്പി സസ്സം വപിതകാലേ സേതം ഹോതി, പച്ഛാ നീലം, ജരാവാതേന പന പഹടകാലേ പണ്ഡുകം ഹോതി. അമ്ബങ്കുരേനാപി ദീപേതും വട്ടതി ഏവ. അയം വുച്ചതി ജരാതി അയം ജരാ നാമ കഥിയതി. സാ പനേസാ ഖന്ധപരിപാകലക്ഖണാ, മരണൂപനയനരസാ, യോബ്ബനവിനാസപച്ചുപട്ഠാനാ.

    Tattha savīcijarā upādinnānupādinnakavasena evaṃ dīpetabbā – daharakumārakānañhi paṭhamameva khīradantā nāma uṭṭhahanti, na te thirā. Tesu pana patitesu puna dantā uṭṭhahanti. Te paṭhamameva setā honti, jarāvātena pana pahaṭakāle kāḷakā honti. Kesā pana paṭhamameva tambāpi honti kāḷakāpi setāpi. Chavi pana salohitikā hoti. Vaḍḍhantānaṃ vaḍḍhantānaṃ odātānaṃ odātabhāvo, kāḷakānaṃ kāḷakabhāvo paññāyati, jarāvātena pana pahaṭakāle vaḷiṃ gaṇhāti. Sabbampi sassaṃ vapitakāle setaṃ hoti, pacchā nīlaṃ, jarāvātena pana pahaṭakāle paṇḍukaṃ hoti. Ambaṅkurenāpi dīpetuṃ vaṭṭati eva. Ayaṃ vuccati jarāti ayaṃ jarā nāma kathiyati. Sā panesā khandhaparipākalakkhaṇā, maraṇūpanayanarasā, yobbanavināsapaccupaṭṭhānā.

    ‘ജരായ ദുക്ഖട്ഠോ വേദിതബ്ബോ’തി ഏത്ഥ പന അയമ്പി സയം ന ദുക്ഖാ, ദുക്ഖസ്സ പന വത്ഥുഭാവേന ദുക്ഖാതി വുത്താ. കതരസ്സ ദുക്ഖസ്സ? കായദുക്ഖസ്സ ചേവ ദോമനസ്സദുക്ഖസ്സ ച. ജിണ്ണസ്സ ഹി അത്തഭാവോ ജരസകടം വിയ ദുബ്ബലോ ഹോതി, ഠാതും വാ ഗന്തും വാ നിസീദിതും വാ വായമന്തസ്സ ബലവം കായദുക്ഖം ഉപ്പജ്ജതി; പുത്തദാരേ യഥാപുരേ അസല്ലക്ഖേന്തേ ദോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതി. ഇതി ഇമേസം ദ്വിന്നമ്പി ദുക്ഖാനം വത്ഥുഭാവേന ദുക്ഖാതി വേദിതബ്ബാ. അപിച –

    ‘Jarāya dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana ayampi sayaṃ na dukkhā, dukkhassa pana vatthubhāvena dukkhāti vuttā. Katarassa dukkhassa? Kāyadukkhassa ceva domanassadukkhassa ca. Jiṇṇassa hi attabhāvo jarasakaṭaṃ viya dubbalo hoti, ṭhātuṃ vā gantuṃ vā nisīdituṃ vā vāyamantassa balavaṃ kāyadukkhaṃ uppajjati; puttadāre yathāpure asallakkhente domanassaṃ uppajjati. Iti imesaṃ dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhāti veditabbā. Apica –

    അങ്ഗാനം സിഥിലഭാവാ, ഇന്ദ്രിയാനം വികാരതോ;

    Aṅgānaṃ sithilabhāvā, indriyānaṃ vikārato;

    യോബ്ബനസ്സ വിനാസേന, ബലസ്സ ഉപഘാതതോ.

    Yobbanassa vināsena, balassa upaghātato.

    വിപ്പവാസാ സതാദീനം, പുത്തദാരേഹി അത്തനോ;

    Vippavāsā satādīnaṃ, puttadārehi attano;

    അപസാദനീയതോ ചേവ, ഭീയ്യോ ബാലത്തപത്തിയാ.

    Apasādanīyato ceva, bhīyyo bālattapattiyā.

    പപ്പോതി ദുക്ഖം യം മച്ചോ, കായികം മാനസം തഥാ;

    Pappoti dukkhaṃ yaṃ macco, kāyikaṃ mānasaṃ tathā;

    സബ്ബമേതം ജരാഹേതു, യസ്മാ തസ്മാ ജരാ ദുഖാതി.

    Sabbametaṃ jarāhetu, yasmā tasmā jarā dukhāti.

    മരണനിദ്ദേസോ

    Maraṇaniddeso

    ൧൯൩. മരണനിദ്ദേസേ ചവനകവസേന ചുതി; ഏകചതുപഞ്ചക്ഖന്ധായ ചുതിയാ സാമഞ്ഞവചനമേതം. ചവനതാതി ഭാവവചനേന ലക്ഖണനിദസ്സനം. ഭേദോതി ചുതിഖന്ധാനം ഭങ്ഗുപ്പത്തിപരിദീപനം . അന്തരധാനന്തി ഘടസ്സ വിയ ഭിന്നസ്സ ഭിന്നാനം ചുതിഖന്ധാനം യേന കേനചി പരിയായേന ഠാനാഭാവപരിദീപനം. മച്ചു മരണന്തി മച്ചുസങ്ഖാതം മരണം. കാലോ നാമ അന്തകോ, തസ്സ കിരിയാ കാലകിരിയാ. ഏത്താവതാ സമ്മുതിയാ മരണം ദീപിതം ഹോതി.

    193. Maraṇaniddese cavanakavasena cuti; ekacatupañcakkhandhāya cutiyā sāmaññavacanametaṃ. Cavanatāti bhāvavacanena lakkhaṇanidassanaṃ. Bhedoti cutikhandhānaṃ bhaṅguppattiparidīpanaṃ . Antaradhānanti ghaṭassa viya bhinnassa bhinnānaṃ cutikhandhānaṃ yena kenaci pariyāyena ṭhānābhāvaparidīpanaṃ. Maccu maraṇanti maccusaṅkhātaṃ maraṇaṃ. Kālo nāma antako, tassa kiriyā kālakiriyā. Ettāvatā sammutiyā maraṇaṃ dīpitaṃ hoti.

    ഇദാനി പരമത്ഥേന ദീപേതും ഖന്ധാനം ഭേദോതിആദിമാഹ. പരമത്ഥേന ഹി ഖന്ധായേവ ഭിജ്ജന്തി, ന സത്തോ നാമ കോചി മരതി. ഖന്ധേസു പന ഭിജ്ജമാനേസു സത്തോ മരതി ഭിന്നേസു മതോതി വോഹാരോ ഹോതി. ഏത്ഥ ച ചതുപഞ്ചവോകാരവസേന ഖന്ധാനം ഭേദോ, ഏകവോകാരവസേന കളേവരസ്സ നിക്ഖേപോ; ചതുവോകാരവസേന വാ ഖന്ധാനം ഭേദോ, സേസദ്വയവസേന കളേവരസ്സ നിക്ഖേപോ വേദിതബ്ബോ. കസ്മാ? ഭവദ്വയേപി രൂപകായസങ്ഖാതസ്സ കളേവരസ്സ സമ്ഭവതോ. യസ്മാ വാ ചാതുമഹാരാജികാദീസു ഖന്ധാ ഭിജ്ജന്തേവ, ന കിഞ്ചി നിക്ഖിപതി, തസ്മാ തേസം വസേന ഖന്ധാനം ഭേദോ. മനുസ്സാദീസു കളേവരസ്സ നിക്ഖേപോ. ഏത്ഥ ച കളേവരസ്സ നിക്ഖേപകരണതോ മരണം ‘‘കളേവരസ്സ നിക്ഖേപോ’’തി വുത്തം.

    Idāni paramatthena dīpetuṃ khandhānaṃ bhedotiādimāha. Paramatthena hi khandhāyeva bhijjanti, na satto nāma koci marati. Khandhesu pana bhijjamānesu satto marati bhinnesu matoti vohāro hoti. Ettha ca catupañcavokāravasena khandhānaṃ bhedo, ekavokāravasena kaḷevarassa nikkhepo; catuvokāravasena vā khandhānaṃ bhedo, sesadvayavasena kaḷevarassa nikkhepo veditabbo. Kasmā? Bhavadvayepi rūpakāyasaṅkhātassa kaḷevarassa sambhavato. Yasmā vā cātumahārājikādīsu khandhā bhijjanteva, na kiñci nikkhipati, tasmā tesaṃ vasena khandhānaṃ bhedo. Manussādīsu kaḷevarassa nikkhepo. Ettha ca kaḷevarassa nikkhepakaraṇato maraṇaṃ ‘‘kaḷevarassa nikkhepo’’ti vuttaṃ.

    ജീവിതിന്ദ്രിയസ്സ ഉപച്ഛേദോതി ഇമിനാ ഇന്ദ്രിയബദ്ധസ്സേവ മരണം നാമ ഹോതി, അനിന്ദ്രിയബദ്ധസ്സ മരണം നാമ നത്ഥീതി ദസ്സേതി. ‘സസ്സം മതം, രുക്ഖോ മതോ’തി ഇദം പന വോഹാരമത്തമേവ. അത്ഥതോ പന ഏവരൂപാനി വചനാനി സസ്സാദീനം ഖയവയഭാവമേവ ദീപേന്തി. ഇദം വുച്ചതി മരണന്തി ഇദം സബ്ബമ്പി മരണം നാമ കഥിയതി.

    Jīvitindriyassa upacchedoti iminā indriyabaddhasseva maraṇaṃ nāma hoti, anindriyabaddhassa maraṇaṃ nāma natthīti dasseti. ‘Sassaṃ mataṃ, rukkho mato’ti idaṃ pana vohāramattameva. Atthato pana evarūpāni vacanāni sassādīnaṃ khayavayabhāvameva dīpenti. Idaṃ vuccati maraṇanti idaṃ sabbampi maraṇaṃ nāma kathiyati.

    അപിചേത്ഥ ഖണികമരണം, സമ്മുതിമരണം, സമുച്ഛേദമരണന്തി അയമ്പി ഭേദോ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ ‘ഖണികമരണം’ നാമ പവത്തേ രൂപാരൂപധമ്മാനം ഭേദോ. ‘തിസ്സോ മതോ, ഫുസ്സോ മതോ’തി ഇദം ‘സമ്മുതിമരണം’ നാമ. ഖീണാസവസ്സ അപ്പടിസന്ധികാ കാലകിരിയാ ‘സമുച്ഛേദമരണം’ നാമ. ഇമസ്മിം പനത്ഥേ സമ്മുതിമരണം അധിപ്പേതം. ജാതിക്ഖയമരണം, ഉപക്കമമരണം, സരസമരണം, ആയുക്ഖയമരണം, പുഞ്ഞക്ഖയമരണന്തിപി തസ്സേവ നാമം. തയിദം ചുതിലക്ഖണം, വിയോഗരസം, വിപ്പവാസപച്ചുപട്ഠാനം.

    Apicettha khaṇikamaraṇaṃ, sammutimaraṇaṃ, samucchedamaraṇanti ayampi bhedo veditabbo. Tattha ‘khaṇikamaraṇaṃ’ nāma pavatte rūpārūpadhammānaṃ bhedo. ‘Tisso mato, phusso mato’ti idaṃ ‘sammutimaraṇaṃ’ nāma. Khīṇāsavassa appaṭisandhikā kālakiriyā ‘samucchedamaraṇaṃ’ nāma. Imasmiṃ panatthe sammutimaraṇaṃ adhippetaṃ. Jātikkhayamaraṇaṃ, upakkamamaraṇaṃ, sarasamaraṇaṃ, āyukkhayamaraṇaṃ, puññakkhayamaraṇantipi tasseva nāmaṃ. Tayidaṃ cutilakkhaṇaṃ, viyogarasaṃ, vippavāsapaccupaṭṭhānaṃ.

    ‘മരണസ്സ ദുക്ഖട്ഠോ വേദിതബ്ബോ’തി ഏത്ഥ പന ഇദമ്പി സയം ന ദുക്ഖം, ദുക്ഖസ്സ പന വത്ഥുഭാവേന ദുക്ഖന്തി വുത്തം. മരണന്തികാപി ഹി സാരീരികാ വേദനാ, പടിവാതേ ഗഹിതാ ആദിത്തതിണുക്കാ വിയ, സരീരം നിദഹന്തി. നരകനിമിത്താദീനം ഉപട്ഠാനകാലേ ബലവദോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതി. ഇതി ഇമേസം ദ്വിന്നമ്പി ദുക്ഖാനം വത്ഥുഭാവേന ദുക്ഖന്തി വേദിതബ്ബം. അപി ച –

    ‘Maraṇassa dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana idampi sayaṃ na dukkhaṃ, dukkhassa pana vatthubhāvena dukkhanti vuttaṃ. Maraṇantikāpi hi sārīrikā vedanā, paṭivāte gahitā ādittatiṇukkā viya, sarīraṃ nidahanti. Narakanimittādīnaṃ upaṭṭhānakāle balavadomanassaṃ uppajjati. Iti imesaṃ dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhanti veditabbaṃ. Api ca –

    പാപസ്സ പാപകമ്മാദി, നിമിത്തമനുപസ്സതോ;

    Pāpassa pāpakammādi, nimittamanupassato;

    ഭദ്ദസ്സാപസഹന്തസ്സ, വിയോഗം പിയവത്ഥുകം.

    Bhaddassāpasahantassa, viyogaṃ piyavatthukaṃ.

    മീയമാനസ്സ യം ദുക്ഖം, മാനസം അവിസേസതോ;

    Mīyamānassa yaṃ dukkhaṃ, mānasaṃ avisesato;

    സബ്ബേസഞ്ചാപി യം സന്ധി-ബന്ധനച്ഛേദനാദികം.

    Sabbesañcāpi yaṃ sandhi-bandhanacchedanādikaṃ.

    വിതുജ്ജമാനമമ്മാനം, ഹോതി ദുക്ഖം സരീരജം;

    Vitujjamānamammānaṃ, hoti dukkhaṃ sarīrajaṃ;

    അസയ്ഹമപ്പടികാരം, ദുക്ഖസ്സേതസ്സിദം യതോ;

    Asayhamappaṭikāraṃ, dukkhassetassidaṃ yato;

    മരണം വത്ഥു തേനേതം, ദുക്ഖമിച്ചേവ ഭാസിതന്തി.

    Maraṇaṃ vatthu tenetaṃ, dukkhamicceva bhāsitanti.

    അപിച ഇമാനി ജാതിജരാമരണാനി നാമ ഇമേസം സത്താനം വധകപച്ചാമിത്താ വിയ ഓതാരം ഗവേസന്താനി വിചരന്തി. യഥാ ഹി പുരിസസ്സ തീസു പച്ചാമിത്തേസു ഓതാരാപേക്ഖേസു വിചരന്തേസു ഏകോ വദേയ്യ – ‘‘അഹം അസുകഅരഞ്ഞസ്സ നാമ വണ്ണം കഥേത്വാ ഏതം ആദായ തത്ഥ ഗമിസ്സാമി, ഏത്ഥ മയ്ഹം ദുക്കരം നത്ഥീ’’തി. ദുതിയോ വദേയ്യ ‘‘അഹം തവ ഏതം ഗഹേത്വാ ഗതകാലേ പോഥേത്വാ ദുബ്ബലം കരിസ്സാമി, ഏത്ഥ മയ്ഹം ദുക്കരം നത്ഥീ’’തി. തതിയോ വദേയ്യ – ‘‘തയാ ഏതസ്മിം പോഥേത്വാ ദുബ്ബലേ കതേ തിണ്ഹേന അസിനാ സീസച്ഛേദനം നാമ മയ്ഹം ഭാരോ ഹോതൂ’’തി. തേ ഏവം വത്വാ തഥാ കരേയ്യും.

    Apica imāni jātijarāmaraṇāni nāma imesaṃ sattānaṃ vadhakapaccāmittā viya otāraṃ gavesantāni vicaranti. Yathā hi purisassa tīsu paccāmittesu otārāpekkhesu vicarantesu eko vadeyya – ‘‘ahaṃ asukaaraññassa nāma vaṇṇaṃ kathetvā etaṃ ādāya tattha gamissāmi, ettha mayhaṃ dukkaraṃ natthī’’ti. Dutiyo vadeyya ‘‘ahaṃ tava etaṃ gahetvā gatakāle pothetvā dubbalaṃ karissāmi, ettha mayhaṃ dukkaraṃ natthī’’ti. Tatiyo vadeyya – ‘‘tayā etasmiṃ pothetvā dubbale kate tiṇhena asinā sīsacchedanaṃ nāma mayhaṃ bhāro hotū’’ti. Te evaṃ vatvā tathā kareyyuṃ.

    തത്ഥ പഠമപച്ചാമിത്തസ്സ അരഞ്ഞസ്സ വണ്ണം കഥേത്വാ തം ആദായ തത്ഥ ഗതകാലോ വിയ സുഹജ്ജഞാതിമണ്ഡലതോ നിക്കഡ്ഢിത്വാ യത്ഥ കത്ഥചി നിബ്ബത്താപനം നാമ ജാതിയാ കിച്ചം. ദുതിയസ്സ പോഥേത്വാ ദുബ്ബലകരണം വിയ നിബ്ബത്തക്ഖന്ധേസു നിപതിത്വാ പരാധീനമഞ്ചപരായണഭാവകരണം ജരായ കിച്ചം. തതിയസ്സ തിണ്ഹേന അസിനാ സീസച്ഛേദനം വിയ ജീവിതക്ഖയപാപനം മരണസ്സ കിച്ചന്തി വേദിതബ്ബം.

    Tattha paṭhamapaccāmittassa araññassa vaṇṇaṃ kathetvā taṃ ādāya tattha gatakālo viya suhajjañātimaṇḍalato nikkaḍḍhitvā yattha katthaci nibbattāpanaṃ nāma jātiyā kiccaṃ. Dutiyassa pothetvā dubbalakaraṇaṃ viya nibbattakkhandhesu nipatitvā parādhīnamañcaparāyaṇabhāvakaraṇaṃ jarāya kiccaṃ. Tatiyassa tiṇhena asinā sīsacchedanaṃ viya jīvitakkhayapāpanaṃ maraṇassa kiccanti veditabbaṃ.

    അപിചേത്ഥ ജാതിദുക്ഖം സാദീനവമഹാകന്താരപ്പവേസോ വിയ ദട്ഠബ്ബം. ജരാദുക്ഖം തത്ഥ അന്നപാനരഹിതസ്സ ദുബ്ബല്യം വിയ ദട്ഠബ്ബം. മരണദുക്ഖം ദുബ്ബലസ്സ ഇരിയാപഥപവത്തനേ വിഹതപരക്കമസ്സ വാളാദീഹി അനയബ്യസനാപാദനം വിയ ദട്ഠബ്ബന്തി.

    Apicettha jātidukkhaṃ sādīnavamahākantārappaveso viya daṭṭhabbaṃ. Jarādukkhaṃ tattha annapānarahitassa dubbalyaṃ viya daṭṭhabbaṃ. Maraṇadukkhaṃ dubbalassa iriyāpathapavattane vihataparakkamassa vāḷādīhi anayabyasanāpādanaṃ viya daṭṭhabbanti.

    സോകനിദ്ദേസോ

    Sokaniddeso

    ൧൯൪. സോകനിദ്ദേസേ ബ്യസതീതി ബ്യസനം; ഹിതസുഖം ഖിപതി വിദ്ധംസേതീതി അത്ഥോ. ഞാതീനം ബ്യസനം ഞാതിബ്യസനം; ചോരരോഗഭയാദീഹി ഞാതിക്ഖയോ ഞാതിവിനാസോതി അത്ഥോ. തേന ഞാതിബ്യസനേന ഫുട്ഠസ്സാതി അജ്ഝോത്ഥടസ്സ അഭിഭൂതസ്സ സമന്നാഗതസ്സാതി അത്ഥോ. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. അയം പന വിസേസോ – ഭോഗാനം ബ്യസനം ഭോഗബ്യസനം; രാജചോരാദിവസേന ഭോഗക്ഖയോ ഭോഗവിനാസോതി അത്ഥോ. രോഗോയേവ ബ്യസനം രോഗബ്യസനം; രോഗോ ഹി ആരോഗ്യം ബ്യസതി വിനാസേതീതി ബ്യസനം. സീലസ്സ ബ്യസനം സീലബ്യസനം; ദുസ്സീല്യസ്സേതം നാമം. സമ്മാദിട്ഠിം വിനാസയമാനാ ഉപ്പന്നാ ദിട്ഠിയേവ ബ്യസനം ദിട്ഠിബ്യസനം. ഏത്ഥ ച പുരിമാനി ദ്വേ അനിപ്ഫന്നാനി, പച്ഛിമാനി തീണി നിപ്ഫന്നാനി തിലക്ഖണബ്ഭാഹതാനി. പുരിമാനി ച തീണി നേവ കുസലാനി ന അകുസലാനി. സീലദിട്ഠിബ്യസനദ്വയം അകുസലം.

    194. Sokaniddese byasatīti byasanaṃ; hitasukhaṃ khipati viddhaṃsetīti attho. Ñātīnaṃ byasanaṃ ñātibyasanaṃ; corarogabhayādīhi ñātikkhayo ñātivināsoti attho. Tena ñātibyasanena phuṭṭhassāti ajjhotthaṭassa abhibhūtassa samannāgatassāti attho. Sesesupi eseva nayo. Ayaṃ pana viseso – bhogānaṃ byasanaṃ bhogabyasanaṃ; rājacorādivasena bhogakkhayo bhogavināsoti attho. Rogoyeva byasanaṃ rogabyasanaṃ; rogo hi ārogyaṃ byasati vināsetīti byasanaṃ. Sīlassa byasanaṃ sīlabyasanaṃ; dussīlyassetaṃ nāmaṃ. Sammādiṭṭhiṃ vināsayamānā uppannā diṭṭhiyeva byasanaṃ diṭṭhibyasanaṃ. Ettha ca purimāni dve anipphannāni, pacchimāni tīṇi nipphannāni tilakkhaṇabbhāhatāni. Purimāni ca tīṇi neva kusalāni na akusalāni. Sīladiṭṭhibyasanadvayaṃ akusalaṃ.

    അഞ്ഞതരഞ്ഞതരേനാതി ഗഹിതേസു വാ യേന കേനചി അഗ്ഗഹിതേസു വാ മിത്താമച്ചബ്യസനാദീസു യേന കേനചി. സമന്നാഗതസ്സാതി സമനുബന്ധസ്സ അപരിമുച്ചമാനസ്സ. അഞ്ഞതരഞ്ഞതരേന ദുക്ഖധമ്മേനാതി യേന കേനചി സോകദുക്ഖസ്സ ഉപ്പത്തിഹേതുനാ. സോകോതി സോചനകവസേന സോകോ; ഇദം തേഹി കാരണേഹി ഉപജ്ജനകസോകസ്സ സഭാവപച്ചത്തം. സോചനാതി സോചനാകരോ. സോചിതത്തന്തി സോചിതഭാവോ. അന്തോസോകോതി അബ്ഭന്തരേ സോകോ. ദുതിയപദം ഉപസഗ്ഗവസേന വഡ്ഢിതം. സോ ഹി അബ്ഭന്തരേ സുക്ഖാപേന്തോ വിയ പരിസുക്ഖാപേന്തോ വിയ ഉപ്പജ്ജതീതി ‘‘അന്തോസോകോ അന്തോപരിസോകോ’’തി വുച്ചതി.

    Aññataraññatarenāti gahitesu vā yena kenaci aggahitesu vā mittāmaccabyasanādīsu yena kenaci. Samannāgatassāti samanubandhassa aparimuccamānassa. Aññataraññatarena dukkhadhammenāti yena kenaci sokadukkhassa uppattihetunā. Sokoti socanakavasena soko; idaṃ tehi kāraṇehi upajjanakasokassa sabhāvapaccattaṃ. Socanāti socanākaro. Socitattanti socitabhāvo. Antosokoti abbhantare soko. Dutiyapadaṃ upasaggavasena vaḍḍhitaṃ. So hi abbhantare sukkhāpento viya parisukkhāpento viya uppajjatīti ‘‘antosoko antoparisoko’’ti vuccati.

    ചേതസോ പരിജ്ഝായനാതി ചിത്തസ്സ ഝായനാകാരോ. സോകോ ഹി ഉപ്പജ്ജമാനോ അഗ്ഗി വിയ ചിത്തം ഝാപേതി പരിദഹതി, ‘‘ചിത്തം മേ ഝാമം, ന മേ കിഞ്ചി പടിഭാതീ’’തി വദാപേതി. ദുക്ഖിതോ മനോ ദുമ്മനോ, തസ്സ ഭാവോ ദോമനസ്സം. അനുപവിട്ഠട്ഠേന സോകോവ സല്ലന്തി സോകസല്ലം. അയം വുച്ചതി സോകോതി അയം സോകോ നാമ കഥിയതി. സോ പനായം കിഞ്ചാപി അത്ഥതോ ദോമനസ്സവേദനാവ ഹോതി, ഏവം സന്തേപി അന്തോനിജ്ഝാനലക്ഖണോ, ചേതസോ പരിനിജ്ഝായനരസോ, അനുസോചനപച്ചുപട്ഠാനോ.

    Cetaso parijjhāyanāti cittassa jhāyanākāro. Soko hi uppajjamāno aggi viya cittaṃ jhāpeti paridahati, ‘‘cittaṃ me jhāmaṃ, na me kiñci paṭibhātī’’ti vadāpeti. Dukkhito mano dummano, tassa bhāvo domanassaṃ. Anupaviṭṭhaṭṭhena sokova sallanti sokasallaṃ. Ayaṃ vuccati sokoti ayaṃ soko nāma kathiyati. So panāyaṃ kiñcāpi atthato domanassavedanāva hoti, evaṃ santepi antonijjhānalakkhaṇo, cetaso parinijjhāyanaraso, anusocanapaccupaṭṭhāno.

    ‘സോകസ്സ ദുക്ഖട്ഠോ വേദിതബ്ബോ’തി ഏത്ഥ പന അയം സഭാവദുക്ഖത്താ ചേവ ദുക്ഖസ്സ ച വത്ഥുഭാവേന ദുക്ഖോതി വുത്തോ. കതരദുക്ഖസ്സാതി? കായികദുക്ഖസ്സ ചേവ ജവനക്ഖണേ ച ദോമനസ്സദുക്ഖസ്സ. സോകവേഗേന ഹി ഹദയേ മഹാഗണ്ഡോ ഉട്ഠഹിത്വാ പരിപച്ചിത്വാ ഭിജ്ജതി, മുഖതോ വാ കാളലോഹിതം നിക്ഖമതി, ബലവം കായദുക്ഖം ഉപ്പജ്ജതി. ‘‘ഏത്തകാ മേ ഞാതയോ ഖയം ഗതാ, ഏത്തകാ മേ ഭോഗാ’’തി ചിന്തേന്തസ്സ ച ബലവം ദോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതി. ഇതി ഇമേസം ദ്വിന്നം ദുക്ഖാനം വത്ഥുഭാവേനപേസ ദുക്ഖോതി വേദിതബ്ബോ. അപിച –

    ‘Sokassa dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana ayaṃ sabhāvadukkhattā ceva dukkhassa ca vatthubhāvena dukkhoti vutto. Kataradukkhassāti? Kāyikadukkhassa ceva javanakkhaṇe ca domanassadukkhassa. Sokavegena hi hadaye mahāgaṇḍo uṭṭhahitvā paripaccitvā bhijjati, mukhato vā kāḷalohitaṃ nikkhamati, balavaṃ kāyadukkhaṃ uppajjati. ‘‘Ettakā me ñātayo khayaṃ gatā, ettakā me bhogā’’ti cintentassa ca balavaṃ domanassaṃ uppajjati. Iti imesaṃ dvinnaṃ dukkhānaṃ vatthubhāvenapesa dukkhoti veditabbo. Apica –

    സത്താനം ഹദയം സോകോ, സല്ലം വിയ വിതുജ്ജതി;

    Sattānaṃ hadayaṃ soko, sallaṃ viya vitujjati;

    അഗ്ഗിതത്തോവ നാരാചോ, ഭുസഞ്ച ഡഹതേ പുന.

    Aggitattova nārāco, bhusañca ḍahate puna.

    സമാവഹതി ച ബ്യാധി-ജരാമരണഭേദനം;

    Samāvahati ca byādhi-jarāmaraṇabhedanaṃ;

    ദുക്ഖമ്പി വിവിധം യസ്മാ, തസ്മാ ദുക്ഖോതി വുച്ചതീതി.

    Dukkhampi vividhaṃ yasmā, tasmā dukkhoti vuccatīti.

    പരിദേവനിദ്ദേസോ

    Paridevaniddeso

    ൧൯൫. പരിദേവനിദ്ദേസേ ‘മയ്ഹം ധീതാ, മയ്ഹം പുത്തോ’തി ഏവം ആദിസ്സ ആദിസ്സ ദേവന്തി രോദന്തി ഏതേനാതി ആദേവോ. തം തം വണ്ണം പരികിത്തേത്വാ പരികിത്തേത്വാ ദേവന്തി ഏതേനാതി പരിദേവോ. തതോ പരാനി ദ്വേ ദ്വേ പദാനി പുരിമദ്വയസ്സേവ ആകാരഭാവനിദ്ദേസവസേന വുത്താനി. വാചാതി വചനം. പലാപോതി തുച്ഛം നിരത്ഥകവചനം. ഉപഡ്ഢഭണിതഅഞ്ഞഭണിതാദിവസേന വിരൂപോ പലാപോ വിപ്പലാപോ. ലാലപ്പോതി പുനപ്പുനം ലപനം. ലാലപ്പനാകാരോ ലാലപ്പനാ. ലാലപ്പിതസ്സ ഭാവോ ലാലപ്പിതത്തം. അയം വുച്ചതി പരിദേവോതി അയം പരിദേവോ നാമ കഥിയതി. സോ ലാലപ്പനലക്ഖണോ, ഗുണദോസപരികിത്തനരസോ, സമ്ഭമപച്ചുപട്ഠാനോ.

    195. Paridevaniddese ‘mayhaṃ dhītā, mayhaṃ putto’ti evaṃ ādissa ādissa devanti rodanti etenāti ādevo. Taṃ taṃ vaṇṇaṃ parikittetvā parikittetvā devanti etenāti paridevo. Tato parāni dve dve padāni purimadvayasseva ākārabhāvaniddesavasena vuttāni. Vācāti vacanaṃ. Palāpoti tucchaṃ niratthakavacanaṃ. Upaḍḍhabhaṇitaaññabhaṇitādivasena virūpo palāpo vippalāpo. Lālappoti punappunaṃ lapanaṃ. Lālappanākāro lālappanā. Lālappitassa bhāvo lālappitattaṃ. Ayaṃ vuccati paridevoti ayaṃ paridevo nāma kathiyati. So lālappanalakkhaṇo, guṇadosaparikittanaraso, sambhamapaccupaṭṭhāno.

    ‘പരിദേവസ്സ ദുക്ഖട്ഠോ വേദിതബ്ബോ’തി ഏത്ഥ പന അയമ്പി സയം ന ദുക്ഖോ, കായദുക്ഖദോമനസ്സദുക്ഖാനം പന വത്ഥുഭാവേന ദുക്ഖോതി വുത്തോ. പരിദേവന്തോ ഹി അത്തനോ ഖന്ധം മുട്ഠീഹി പോഥേതി, ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി ഉരം പഹരതി പിംസതി, സീസേന ഭിത്തിയാ സദ്ധിം യുജ്ഝതി. തേനസ്സ ബലവം കായദുക്ഖം ഉപ്പജ്ജതി. ‘ഏത്തകാ മേ ഞാതയോ ഖയം വയം അബ്ഭത്ഥം ഗതാ’തിആദീനി ചിന്തേതി. തേനസ്സ ബലവം ദോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതി. ഇതി ഇമേസം ദ്വിന്നമ്പി ദുക്ഖാനം വത്ഥുഭാവേന ദുക്ഖോതി വേദിതബ്ബോ. അപിച –

    ‘Paridevassa dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana ayampi sayaṃ na dukkho, kāyadukkhadomanassadukkhānaṃ pana vatthubhāvena dukkhoti vutto. Paridevanto hi attano khandhaṃ muṭṭhīhi potheti, ubhohi hatthehi uraṃ paharati piṃsati, sīsena bhittiyā saddhiṃ yujjhati. Tenassa balavaṃ kāyadukkhaṃ uppajjati. ‘Ettakā me ñātayo khayaṃ vayaṃ abbhatthaṃ gatā’tiādīni cinteti. Tenassa balavaṃ domanassaṃ uppajjati. Iti imesaṃ dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhoti veditabbo. Apica –

    യം സോകസല്ലവിഹതോ പരിദേവമാനോ,

    Yaṃ sokasallavihato paridevamāno,

    കണ്ഠോട്ഠതാലുതലസോസജമപ്പസയ്ഹം;

    Kaṇṭhoṭṭhatālutalasosajamappasayhaṃ;

    ഭിയ്യോധിമത്തമധിഗച്ഛതിയേവ ദുക്ഖം,

    Bhiyyodhimattamadhigacchatiyeva dukkhaṃ,

    ദുക്ഖോതി തേന ഭഗവാ പരിദേവമാഹാതി.

    Dukkhoti tena bhagavā paridevamāhāti.

    ദുക്ഖദോമനസ്സനിദ്ദേസോ

    Dukkhadomanassaniddeso

    ൧൯൬-൭. ദുക്ഖദോമനസ്സനിദ്ദേസാ ഹേട്ഠാ ധമ്മസങ്ഗഹട്ഠകഥായം വണ്ണിതത്താ പാകടാ ഏവ. ലക്ഖണാദീനി പന തേസം തത്ഥ വുത്താനേവ.

    196-7. Dukkhadomanassaniddesā heṭṭhā dhammasaṅgahaṭṭhakathāyaṃ vaṇṇitattā pākaṭā eva. Lakkhaṇādīni pana tesaṃ tattha vuttāneva.

    ‘ദുക്ഖസ്സ ദുക്ഖട്ഠോ വേദിതബ്ബോ, ദോമനസ്സസ്സ ദുക്ഖട്ഠോ വേദിതബ്ബോ’തി ഏത്ഥ പന ഉഭയമ്പേതം സയഞ്ച ദുക്ഖത്താ കായികചേതസികദുക്ഖാനഞ്ച വത്ഥുഭാവേന ദുക്ഖന്തി വുത്തം. ഹത്ഥപാദാനഞ്ഹി കണ്ണനാസികാനഞ്ച ഛേദനദുക്ഖേന ദുക്ഖിതസ്സ , അനാഥസാലായം ഉച്ഛിട്ഠകപാലം പുരതോ കത്വാ നിപന്നസ്സ, വണമുഖേഹി പുളുവകേസു നിക്ഖമന്തേസു ബലവം കായദുക്ഖം ഉപ്പജ്ജതി; നാനാരങ്ഗരത്തവത്ഥമനുഞ്ഞാലങ്കാരം നക്ഖത്തം കീളന്തം മഹാജനം ദിസ്വാ ബലവദോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതി. ഏവം താവ ദുക്ഖസ്സ ദ്വിന്നമ്പി ദുക്ഖാനം വത്ഥുഭാവോ വേദിതബ്ബോ. അപിച –

    ‘Dukkhassa dukkhaṭṭho veditabbo, domanassassa dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana ubhayampetaṃ sayañca dukkhattā kāyikacetasikadukkhānañca vatthubhāvena dukkhanti vuttaṃ. Hatthapādānañhi kaṇṇanāsikānañca chedanadukkhena dukkhitassa , anāthasālāyaṃ ucchiṭṭhakapālaṃ purato katvā nipannassa, vaṇamukhehi puḷuvakesu nikkhamantesu balavaṃ kāyadukkhaṃ uppajjati; nānāraṅgarattavatthamanuññālaṅkāraṃ nakkhattaṃ kīḷantaṃ mahājanaṃ disvā balavadomanassaṃ uppajjati. Evaṃ tāva dukkhassa dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvo veditabbo. Apica –

    പീളേതി കായികമിദം, ദുക്ഖം ദുക്ഖഞ്ച മാനസം ഭിയ്യോ;

    Pīḷeti kāyikamidaṃ, dukkhaṃ dukkhañca mānasaṃ bhiyyo;

    ജനയതി യസ്മാ തസ്മാ, ദുക്ഖന്തി വിസേസതോ വുത്തന്തി.

    Janayati yasmā tasmā, dukkhanti visesato vuttanti.

    ചേതോദുക്ഖസമപ്പിതാ പന കേസേ പകിരിയ ഉരാനി പതിപിസേന്തി, ആവട്ടന്തി, വിവട്ടന്തി, ഛിന്നപപാതം പപതന്തി, സത്ഥം ആഹരന്തി, വിസം ഖാദന്തി, രജ്ജുയാ ഉബ്ബന്ധന്തി, അഗ്ഗിം പവിസന്തി . തം തം വിപരീതം വത്ഥും തഥാ തഥാ വിപ്പടിസാരിനോ പരിഡയ്ഹമാനചിത്താ ചിന്തേന്തി. ഏവം ദോമനസ്സസ്സ ഉഭിന്നമ്പി ദുക്ഖാനം വത്ഥുഭാവോ വേദിതബ്ബോ. അപിച –

    Cetodukkhasamappitā pana kese pakiriya urāni patipisenti, āvaṭṭanti, vivaṭṭanti, chinnapapātaṃ papatanti, satthaṃ āharanti, visaṃ khādanti, rajjuyā ubbandhanti, aggiṃ pavisanti . Taṃ taṃ viparītaṃ vatthuṃ tathā tathā vippaṭisārino pariḍayhamānacittā cintenti. Evaṃ domanassassa ubhinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvo veditabbo. Apica –

    പീളേതി യതോ ചിത്തം, കായസ്സ ച പീളനം സമാവഹതി;

    Pīḷeti yato cittaṃ, kāyassa ca pīḷanaṃ samāvahati;

    ദുക്ഖന്തി ദോമനസ്സമ്പി, ദോമനസ്സം തതോ അഹൂതി.

    Dukkhanti domanassampi, domanassaṃ tato ahūti.

    ഉപായാസനിദ്ദേസോ

    Upāyāsaniddeso

    ൧൯൮. ഉപായാസനിദ്ദേസേ ആയാസനട്ഠേന ആയാസോ; സംസീദനവിസീദനാകാരപ്പവത്തസ്സ ചിത്തകിലമഥസ്സേതം നാമം. ബലവം ആയാസോ ഉപായാസോ. ആയാസിതഭാവോ ആയാസിതത്തം. ഉപായാസിതഭാവോ ഉപായാസിതത്തം. അയം വുച്ചതി ഉപായാസോതി അയം ഉപായാസോ നാമ കഥിയതി. സോ പനേസ ബ്യാസത്തിലക്ഖണോ, നിത്ഥുനനരസോ, വിസാദപച്ചുപട്ഠാനോ.

    198. Upāyāsaniddese āyāsanaṭṭhena āyāso; saṃsīdanavisīdanākārappavattassa cittakilamathassetaṃ nāmaṃ. Balavaṃ āyāso upāyāso. Āyāsitabhāvo āyāsitattaṃ. Upāyāsitabhāvo upāyāsitattaṃ. Ayaṃ vuccati upāyāsoti ayaṃ upāyāso nāma kathiyati. So panesa byāsattilakkhaṇo, nitthunanaraso, visādapaccupaṭṭhāno.

    ‘ഉപായാസസ്സ ദുക്ഖട്ഠോ വേദിതബ്ബോ’തി ഏത്ഥ പന അയമ്പി സയം ന ദുക്ഖോ, ഉഭിന്നമ്പി ദുക്ഖാനം വത്ഥുഭാവേന ദുക്ഖോതി വുത്തോ. കുപിതേന ഹി രഞ്ഞാ ഇസ്സരിയം അച്ഛിന്ദിത്വാ ഹതപുത്തഭാതികാനം ആണത്തവധാനം ഭയേന അടവിം പവിസിത്വാ നിലീനാനം മഹാവിസാദപ്പത്താനം ദുക്ഖട്ഠാനേന ദുക്ഖസേയ്യായ ദുക്ഖനിസജ്ജായ ബലവം കായദുക്ഖം ഉപ്പജ്ജതി. ‘ഏത്തകാ നോ ഞാതകാ, ഏത്തകാ ഭോഗാ നട്ഠാ’തി ചിന്തേന്താനം ബലവദോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതി. ഇതി ഇമേസം ദ്വിന്നമ്പി ദുക്ഖാനം വത്ഥുഭാവേന ദുക്ഖോതി വേദിതബ്ബോതി. അപിച –

    ‘Upāyāsassa dukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana ayampi sayaṃ na dukkho, ubhinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhoti vutto. Kupitena hi raññā issariyaṃ acchinditvā hataputtabhātikānaṃ āṇattavadhānaṃ bhayena aṭaviṃ pavisitvā nilīnānaṃ mahāvisādappattānaṃ dukkhaṭṭhānena dukkhaseyyāya dukkhanisajjāya balavaṃ kāyadukkhaṃ uppajjati. ‘Ettakā no ñātakā, ettakā bhogā naṭṭhā’ti cintentānaṃ balavadomanassaṃ uppajjati. Iti imesaṃ dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhoti veditabboti. Apica –

    ചിത്തസ്സ പരിദഹനാ, കായസ്സ വിസാദനാ ച അധിമത്തം;

    Cittassa paridahanā, kāyassa visādanā ca adhimattaṃ;

    യം ദുക്ഖമുപായാസോ, ജനേതി ദുക്ഖോ തതോ വുത്തോ.

    Yaṃ dukkhamupāyāso, janeti dukkho tato vutto.

    ഏത്ഥ ച മന്ദഗ്ഗിനാ അന്തോഭാജനേയേവ തേലാദീനം പാകോ വിയ സോകോ. തിക്ഖഗ്ഗിനാ പച്ചമാനസ്സ ഭാജനതോ ബഹിനിക്ഖമനം വിയ പരിദേവോ. ബഹിനിക്ഖന്താവസേസസ്സ നിക്ഖമിതുമ്പി അപ്പഹോന്തസ്സ അന്തോഭാജനേയേവ യാവ പരിക്ഖയാ പാകോ വിയ ഉപായാസോ ദട്ഠബ്ബോ.

    Ettha ca mandagginā antobhājaneyeva telādīnaṃ pāko viya soko. Tikkhagginā paccamānassa bhājanato bahinikkhamanaṃ viya paridevo. Bahinikkhantāvasesassa nikkhamitumpi appahontassa antobhājaneyeva yāva parikkhayā pāko viya upāyāso daṭṭhabbo.

    അപ്പിയസമ്പയോഗനിദ്ദേസോ

    Appiyasampayoganiddeso

    ൧൯൯. അപ്പിയസമ്പയോഗനിദ്ദേസേ യസ്സാതി യേ അസ്സ. അനിട്ഠാതി അപരിയേസിതാ. പരിയേസിതാ വാ ഹോന്തു അപരിയേസിതാ വാ, നാമമേവേതം അമനാപാരമ്മണാനം. മനസ്മിം ന കമന്തി, ന പവിസന്തീതി അകന്താ. മനസ്മിം ന അപ്പിയന്തി, ന വാ മനം വഡ്ഢേന്തീതി അമനാപാ. രൂപാതിആദി തേസം സഭാവനിദസ്സനം. അനത്ഥം കാമേന്തി ഇച്ഛന്തീതി അനത്ഥകാമാ. അഹിതം കാമേന്തി ഇച്ഛന്തീതി അഹിതകാമാ. അഫാസുകം ദുക്ഖവിഹാരം കാമേന്തി ഇച്ഛന്തീതി അഫാസുകകാമാ. ചതൂഹി യോഗേഹി ഖേമം നിബ്ഭയം വിവട്ടം ന ഇച്ഛന്തി, സഭയം വട്ടമേവ നേസം കാമേന്തി ഇച്ഛന്തീതി ആയോഗക്ഖേമകാമാ.

    199. Appiyasampayoganiddese yassāti ye assa. Aniṭṭhāti apariyesitā. Pariyesitā vā hontu apariyesitā vā, nāmamevetaṃ amanāpārammaṇānaṃ. Manasmiṃ na kamanti, na pavisantīti akantā. Manasmiṃ na appiyanti, na vā manaṃ vaḍḍhentīti amanāpā. Rūpātiādi tesaṃ sabhāvanidassanaṃ. Anatthaṃ kāmenti icchantīti anatthakāmā. Ahitaṃ kāmenti icchantīti ahitakāmā. Aphāsukaṃ dukkhavihāraṃ kāmenti icchantīti aphāsukakāmā. Catūhi yogehi khemaṃ nibbhayaṃ vivaṭṭaṃ na icchanti, sabhayaṃ vaṭṭameva nesaṃ kāmenti icchantīti āyogakkhemakāmā.

    അപിച സദ്ധാദീനം വുദ്ധിസങ്ഖാതസ്സ അത്ഥസ്സ അകാമനതോ തേസംയേവ ഹാനിസങ്ഖാതസ്സ അനത്ഥസ്സ ച കാമനതോ അനത്ഥകാമാ. സദ്ധാദീനംയേവ ഉപായഭൂതസ്സ ഹിതസ്സ അകാമനതോ സദ്ധാഹാനിആദീനം ഉപായഭൂതസ്സ അഹിതസ്സ ച കാമനതോ അഹിതകാമാ. ഫാസുകവിഹാരസ്സ അകാമനതോ അഫാസുകവിഹാരസ്സ ച കാമനതോ അഫാസുകകാമാ. യസ്സ കസ്സചി നിബ്ഭയസ്സ അകാമനതോ ഭയസ്സ ച കാമനതോ അയോഗക്ഖേമകാമാതി ഏവമ്പേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

    Apica saddhādīnaṃ vuddhisaṅkhātassa atthassa akāmanato tesaṃyeva hānisaṅkhātassa anatthassa ca kāmanato anatthakāmā. Saddhādīnaṃyeva upāyabhūtassa hitassa akāmanato saddhāhāniādīnaṃ upāyabhūtassa ahitassa ca kāmanato ahitakāmā. Phāsukavihārassa akāmanato aphāsukavihārassa ca kāmanato aphāsukakāmā. Yassa kassaci nibbhayassa akāmanato bhayassa ca kāmanato ayogakkhemakāmāti evampettha attho daṭṭhabbo.

    സങ്ഗതീതി ഗന്ത്വാ സംയോഗോ. സമാഗമോതി ആഗതേഹി സംയോഗോ. സമോധാനന്തി ഠാനനിസജ്ജാദീസു സഹഭാവോ. മിസ്സീഭാവോതി സബ്ബകിച്ചാനം സഹകരണം. അയം സത്തവസേന യോജനാ. സങ്ഖാരവസേന പന യം ലബ്ഭതി തം ഗഹേതബ്ബം. അയം വുച്ചതീതി അയം അപ്പിയസമ്പയോഗോ നാമ കഥിയതി. സോ അനിട്ഠസമോധാനലക്ഖണോ, ചിത്തവിഘാതകരണരസോ, അനത്ഥഭാവപച്ചുപട്ഠാനോ.

    Saṅgatīti gantvā saṃyogo. Samāgamoti āgatehi saṃyogo. Samodhānanti ṭhānanisajjādīsu sahabhāvo. Missībhāvoti sabbakiccānaṃ sahakaraṇaṃ. Ayaṃ sattavasena yojanā. Saṅkhāravasena pana yaṃ labbhati taṃ gahetabbaṃ. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ appiyasampayogo nāma kathiyati. So aniṭṭhasamodhānalakkhaṇo, cittavighātakaraṇaraso, anatthabhāvapaccupaṭṭhāno.

    സോ അത്ഥതോ ഏകോ ധമ്മോ നാമ നത്ഥി. കേവലം അപ്പിയസമ്പയുത്താനം ദുവിധസ്സാപി ദുക്ഖസ്സ വത്ഥുഭാവതോ ദുക്ഖോതി വുത്തോ. അനിട്ഠാനി ഹി വത്ഥൂനി സമോധാനഗതാനി വിജ്ഝനഛേദനഫാലനാദീഹി കായികമ്പി ദുക്ഖം ഉപ്പാദേന്തി, ഉബ്ബേഗജനനതോ മാനസമ്പി. തേനേതം വുച്ചതി –

    So atthato eko dhammo nāma natthi. Kevalaṃ appiyasampayuttānaṃ duvidhassāpi dukkhassa vatthubhāvato dukkhoti vutto. Aniṭṭhāni hi vatthūni samodhānagatāni vijjhanachedanaphālanādīhi kāyikampi dukkhaṃ uppādenti, ubbegajananato mānasampi. Tenetaṃ vuccati –

    ദിസ്വാവ അപ്പിയേ ദുക്ഖം, പഠമം ഹോതി ചേതസി;

    Disvāva appiye dukkhaṃ, paṭhamaṃ hoti cetasi;

    തദുപക്കമസമ്ഭൂത-മഥ കായേ യതോ ഇധ.

    Tadupakkamasambhūta-matha kāye yato idha.

    തതോ ദുക്ഖദ്വയസ്സാപി, വത്ഥുതോ സോ മഹേസിനാ;

    Tato dukkhadvayassāpi, vatthuto so mahesinā;

    ദുക്ഖോ വുത്തോതി വിഞ്ഞേയ്യോ, അപ്പിയേഹി സമാഗമോതി.

    Dukkho vuttoti viññeyyo, appiyehi samāgamoti.

    പിയവിപ്പയോഗനിദ്ദേസോ

    Piyavippayoganiddeso

    ൨൦൦. പിയവിപ്പയോഗനിദ്ദേസോ വുത്തപടിപക്ഖനയേന വേദിതബ്ബോ. മാതാ വാതിആദി പനേത്ഥ അത്ഥകാമേ സരൂപേന ദസ്സേതും വുത്തം. തത്ഥ മമായതീതി മാതാ. പിയായതീതി പിതാ. ഭജതീതി ഭാതാ. തഥാ ഭഗിനീ. മേത്തായന്തീതി മിത്താ, മിനന്തീതി വാ മിത്താ; സബ്ബഗുയ്ഹേസു അന്തോ പക്ഖിപന്തീതി അത്ഥോ. കിച്ചകരണീയേസു സഹഭാവട്ഠേന അമാ ഹോന്തീതി അമച്ചാ. അയം അമ്ഹാകം അജ്ഝത്തികോതി ഏവം ജാനന്തി ഞായന്തീതി വാ ഞാതീ. ലോഹിതേന സമ്ബന്ധാതി സാലോഹിതാ. ഏവമേതാനി പദാനി അത്ഥതോ വേദിതബ്ബാനി. അയം വുച്ചതീതി അയം പിയേഹി വിപ്പയോഗോ നാമ കഥിയതി. സോ ഇട്ഠവത്ഥുവിയോഗലക്ഖണോ, സോകുപ്പാദനരസോ, ബ്യസനപച്ചുപട്ഠാനോ.

    200. Piyavippayoganiddeso vuttapaṭipakkhanayena veditabbo. Mātā vātiādi panettha atthakāme sarūpena dassetuṃ vuttaṃ. Tattha mamāyatīti mātā. Piyāyatīti pitā. Bhajatīti bhātā. Tathā bhaginī. Mettāyantīti mittā, minantīti vā mittā; sabbaguyhesu anto pakkhipantīti attho. Kiccakaraṇīyesu sahabhāvaṭṭhena amā hontīti amaccā. Ayaṃ amhākaṃ ajjhattikoti evaṃ jānanti ñāyantīti vā ñātī. Lohitena sambandhāti sālohitā. Evametāni padāni atthato veditabbāni. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ piyehi vippayogo nāma kathiyati. So iṭṭhavatthuviyogalakkhaṇo, sokuppādanaraso, byasanapaccupaṭṭhāno.

    സോ അത്ഥതോ ഏകോ ധമ്മോ നാമ നത്ഥി. കേവലം പിയവിപ്പയുത്താനം ദുവിധസ്സാപി ദുക്ഖസ്സ വത്ഥുഭാവതോ ദുക്ഖോതി വുത്തോ. ഇട്ഠാനി ഹി വത്ഥൂനി വിയുജ്ജമാനാനി സരീരസ്സ സോസനമിലാപനാദിഭാവേന കായികമ്പി ദുക്ഖം ഉപ്പാദേന്തി, ‘യമ്പി നോ അഹോസി, തമ്പി നോ നത്ഥീ’തി അനുസോചാപനതോ മാനസമ്പി. തേനേതം വുച്ചതി –

    So atthato eko dhammo nāma natthi. Kevalaṃ piyavippayuttānaṃ duvidhassāpi dukkhassa vatthubhāvato dukkhoti vutto. Iṭṭhāni hi vatthūni viyujjamānāni sarīrassa sosanamilāpanādibhāvena kāyikampi dukkhaṃ uppādenti, ‘yampi no ahosi, tampi no natthī’ti anusocāpanato mānasampi. Tenetaṃ vuccati –

    ഞാതിധനാദിവിയോഗാ, സോകസരസമപ്പിതാ വിതുജ്ജന്തി;

    Ñātidhanādiviyogā, sokasarasamappitā vitujjanti;

    ബാലാ യതോ തതോ യം, ദുക്ഖോതി മതോ പിയവിയോഗോതി.

    Bālā yato tato yaṃ, dukkhoti mato piyaviyogoti.

    ഇച്ഛാനിദ്ദേസോ

    Icchāniddeso

    ൨൦൧. ഇച്ഛാനിദ്ദേസേ ജാതിധമ്മാനന്തി ജാതിസഭാവാനം ജാതിപകതികാനം. ഇച്ഛാ ഉപ്പജ്ജതീതി തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജതി. അഹോ വതാതി പത്ഥനാ. ഖോ പനേതം ഇച്ഛായ പത്തബ്ബന്തി യം ഏതം ‘‘അഹോ വത മയം ന ജാതിധമ്മാ അസ്സാമ, ന ച വത നോ ജാതി ആഗച്ഛേയ്യാ’’തി ഏവം പഹീനസമുദയേസു സാധൂസു വിജ്ജമാനം അജാതിധമ്മത്തം, പരിനിബ്ബുതേസു ച വിജ്ജമാനം ജാതിയാ അനാഗമനം ഇച്ഛിതം, തം ഇച്ഛന്തസ്സാപി മഗ്ഗഭാവനായ വിനാ അപത്തബ്ബതോ അനിച്ഛന്തസ്സ ച ഭാവനായ പത്തബ്ബതോ ന ഇച്ഛായ പത്തബ്ബം നാമ ഹോതി. ഇദമ്പീതി ഏതമ്പി; ഉപരി സേസാനി ഉപാദായ പികാരോ. യമ്പിച്ഛന്തി യേനപി ധമ്മേന അലബ്ഭനേയ്യം വത്ഥും ഇച്ഛന്തോ ന ലഭതി, തം അലബ്ഭനേയ്യവത്ഥുഇച്ഛനം ദുക്ഖന്തി വേദിതബ്ബം. ജരാധമ്മാനന്തിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഏവമേത്ഥ അലബ്ഭനേയ്യവത്ഥൂസു ഇച്ഛാവ ‘‘യമ്പിച്ഛം ന ലഭതി തമ്പി ദുക്ഖ’’ന്തി വുത്താ. സാ അലബ്ഭനേയ്യവത്ഥുഇച്ഛനലക്ഖണാ, തപ്പരിയേസനരസാ, തേസം അപ്പത്തിപച്ചുപട്ഠാനാ.

    201. Icchāniddese jātidhammānanti jātisabhāvānaṃ jātipakatikānaṃ. Icchā uppajjatīti taṇhā uppajjati. Aho vatāti patthanā. Nakho panetaṃ icchāya pattabbanti yaṃ etaṃ ‘‘aho vata mayaṃ na jātidhammā assāma, na ca vata no jāti āgaccheyyā’’ti evaṃ pahīnasamudayesu sādhūsu vijjamānaṃ ajātidhammattaṃ, parinibbutesu ca vijjamānaṃ jātiyā anāgamanaṃ icchitaṃ, taṃ icchantassāpi maggabhāvanāya vinā apattabbato anicchantassa ca bhāvanāya pattabbato na icchāya pattabbaṃ nāma hoti. Idampīti etampi; upari sesāni upādāya pikāro. Yampicchanti yenapi dhammena alabbhaneyyaṃ vatthuṃ icchanto na labhati, taṃ alabbhaneyyavatthuicchanaṃ dukkhanti veditabbaṃ. Jarādhammānantiādīsupi eseva nayo. Evamettha alabbhaneyyavatthūsu icchāva ‘‘yampicchaṃ na labhati tampi dukkha’’nti vuttā. Sā alabbhaneyyavatthuicchanalakkhaṇā, tappariyesanarasā, tesaṃ appattipaccupaṭṭhānā.

    ദ്വിന്നം പന ദുക്ഖാനം വത്ഥുഭാവതോ ദുക്ഖാതി വുത്താ. ഏകച്ചോ ഹി രാജാ ഭവിസ്സതീതി സമ്ഭാവിതോ ഹോതി. സോ ഛിന്നഭിന്നഗണേന പരിവാരിതോ പബ്ബതവിസമം വാ വനഗഹനം വാ പവിസതി. അഥ രാജാ തം പവത്തിം ഞത്വാ ബലകായം പേസേതി. സോ രാജപുരിസേഹി നിഹതപരിവാരോ സയമ്പി ലദ്ധപ്പഹാരോ പലായമാനോ രുക്ഖന്തരം വാ പാസാണന്തരം വാ പവിസതി. തസ്മിം സമയേ മഹാമേഘോ ഉട്ഠഹതി, തിബ്ബന്ധകാരാ കാളവദ്ദലികാ ഹോതി. അഥ നം സമന്തതോ കാളകിപില്ലികാദയോ പാണാ പരിവാരേത്വാ ഗണ്ഹന്തി. തേനസ്സ ബലവകായദുക്ഖം ഉപ്പജ്ജതി. ‘മം ഏകം നിസ്സായ ഏത്തകാ ഞാതീ ച ഭോഗാ ച വിനട്ഠാ’തി ചിന്തേന്തസ്സ ബലവദോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതി. ഇതി അയം ഇച്ഛാ ഇമേസം ദ്വിന്നമ്പി ദുക്ഖാനം വത്ഥുഭാവേന ദുക്ഖാതി വേദിതബ്ബാ. അപിച –

    Dvinnaṃ pana dukkhānaṃ vatthubhāvato dukkhāti vuttā. Ekacco hi rājā bhavissatīti sambhāvito hoti. So chinnabhinnagaṇena parivārito pabbatavisamaṃ vā vanagahanaṃ vā pavisati. Atha rājā taṃ pavattiṃ ñatvā balakāyaṃ peseti. So rājapurisehi nihataparivāro sayampi laddhappahāro palāyamāno rukkhantaraṃ vā pāsāṇantaraṃ vā pavisati. Tasmiṃ samaye mahāmegho uṭṭhahati, tibbandhakārā kāḷavaddalikā hoti. Atha naṃ samantato kāḷakipillikādayo pāṇā parivāretvā gaṇhanti. Tenassa balavakāyadukkhaṃ uppajjati. ‘Maṃ ekaṃ nissāya ettakā ñātī ca bhogā ca vinaṭṭhā’ti cintentassa balavadomanassaṃ uppajjati. Iti ayaṃ icchā imesaṃ dvinnampi dukkhānaṃ vatthubhāvena dukkhāti veditabbā. Apica –

    തം തം പത്ഥയമാനാനം, തസ്സ തസ്സ അലാഭതോ;

    Taṃ taṃ patthayamānānaṃ, tassa tassa alābhato;

    യം വിഘാതമയം ദുക്ഖം, സത്താനം ഇധ ജായതി.

    Yaṃ vighātamayaṃ dukkhaṃ, sattānaṃ idha jāyati.

    അലബ്ഭനേയ്യവത്ഥൂനം, പത്ഥനാ തസ്സ കാരണം;

    Alabbhaneyyavatthūnaṃ, patthanā tassa kāraṇaṃ;

    യസ്മാ തസ്മാ ജിനോ ദുക്ഖം, ഇച്ഛിതാലാഭമബ്രവീതി.

    Yasmā tasmā jino dukkhaṃ, icchitālābhamabravīti.

    ഉപാദാനക്ഖന്ധനിദ്ദേസോ

    Upādānakkhandhaniddeso

    ൨൦൨. ഉപാദാനക്ഖന്ധനിദ്ദേസേ സംഖിത്തേനാതി ദേസനം സന്ധായ വുത്തം. ദുക്ഖഞ്ഹി ഏത്തകാനി ദുക്ഖസതാനീതി വാ ഏത്തകാനി ദുക്ഖസഹസ്സാനീതി വാ ഏത്തകാനി ദുക്ഖസതസഹസ്സാനീതി വാ സംഖിപിതും ന സക്കാ, ദേസനാ പന സക്കാ, തസ്മാ ‘‘ദുക്ഖം നാമ അഞ്ഞം കിഞ്ചി നത്ഥി, സംഖിത്തേന പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ ദുക്ഖാ’’തി ദേസനം സങ്ഖിപേന്തോ ഏവമാഹ. സേയ്യഥിദന്തി നിപാതോ; തസ്സ തേ കതമേതി ചേതി അത്ഥോ. രൂപൂപാദാനക്ഖന്ധോതിആദീനം അത്ഥോ ഖന്ധവിഭങ്ഗേ വണ്ണിതോയേവ.

    202. Upādānakkhandhaniddese saṃkhittenāti desanaṃ sandhāya vuttaṃ. Dukkhañhi ettakāni dukkhasatānīti vā ettakāni dukkhasahassānīti vā ettakāni dukkhasatasahassānīti vā saṃkhipituṃ na sakkā, desanā pana sakkā, tasmā ‘‘dukkhaṃ nāma aññaṃ kiñci natthi, saṃkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhā’’ti desanaṃ saṅkhipento evamāha. Seyyathidanti nipāto; tassa te katameti ceti attho. Rūpūpādānakkhandhotiādīnaṃ attho khandhavibhaṅge vaṇṇitoyeva.

    ‘ഖന്ധാനം ദുക്ഖട്ഠോ വേദിതബ്ബോ’തി ഏത്ഥ പന –

    ‘Khandhānaṃdukkhaṭṭho veditabbo’ti ettha pana –

    ജാതിപ്പഭുതികം ദുക്ഖം, യം വുത്തം ഇധ താദിനാ;

    Jātippabhutikaṃ dukkhaṃ, yaṃ vuttaṃ idha tādinā;

    അവുത്തം യഞ്ച തം സബ്ബം, വിനാ ഏതേ ന വിജ്ജതി.

    Avuttaṃ yañca taṃ sabbaṃ, vinā ete na vijjati.

    യസ്മാ തസ്മാ ഉപാദാന-ക്ഖന്ധാ സങ്ഖേപതോ ഇമേ;

    Yasmā tasmā upādāna-kkhandhā saṅkhepato ime;

    ദുക്ഖാതി വുത്താ ദുക്ഖന്ത-ദേസകേന മഹേസിനാ.

    Dukkhāti vuttā dukkhanta-desakena mahesinā.

    തഥാ ഹി ഇന്ധനമിവ പാവകോ, ലക്ഖമിവ പഹരണാനി, ഗോരൂപമിവ ഡംസമകസാദയോ, ഖേത്തമിവ ലാവകാ, ഗാമം വിയ ഗാമഘാതകാ, ഉപാദാനക്ഖന്ധപഞ്ചകമേവ ജാതിആദയോ നാനപ്പകാരേഹി ബാധയമാനാ, തിണലതാദീനി വിയ ഭൂമിയം, പുപ്ഫഫലപല്ലവാദീനി വിയ രുക്ഖേസു, ഉപാദാനക്ഖന്ധേസുയേവ നിബ്ബത്തന്തി. ഉപാദാനക്ഖന്ധാനഞ്ച ആദിദുക്ഖം ജാതി, മജ്ഝേദുക്ഖം ജരാ, പരിയോസാനദുക്ഖം മരണം. മാരണന്തികദുക്ഖാഭിഘാതേന പരിഡയ്ഹമാനദുക്ഖം സോകോ, തദസഹനതോ ലാലപ്പനദുക്ഖം പരിദേവോ. തതോ ധാതുക്ഖോഭസങ്ഖാതഅനിട്ഠഫോട്ഠബ്ബസമായോഗതോ കായസ്സ ആബാധനദുക്ഖം ദുക്ഖം. തേന ബാധിയമാനാനം പുഥുജ്ജനാനം തത്ഥ പടിഘുപ്പത്തിതോ ചേതോബാധനദുക്ഖം ദോമനസ്സം. സോകാദിവുഡ്ഢിയാ ജനിതവിസാദാനം അനുത്ഥുനനദുക്ഖം ഉപായാസോ. മനോരഥവിഘാതപ്പത്താനം ഇച്ഛാവിഘാതദുക്ഖം ഇച്ഛിതാലാഭോതി ഏവം നാനപ്പകാരതോ ഉപപരിക്ഖിയമാനാ ഉപാദാനക്ഖന്ധാവ ദുക്ഖാതി യദേതം ഏകമേകം ദസ്സേത്വാ വുച്ചമാനം അനേകേഹി കപ്പേഹി ന സക്കാ അസേസതോ വത്തും, തം സബ്ബമ്പി ദുക്ഖം ഏകജലബിന്ദുമ്ഹി സകലസമുദ്ദജലരസം വിയ യേസു കേസുചി പഞ്ചസു ഉപാദാനക്ഖന്ധേസു സങ്ഖിപിത്വാ ദസ്സേതും ‘‘സംഖിത്തേന പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ ദുക്ഖാ’’തി ഭഗവാ അവോചാതി.

    Tathā hi indhanamiva pāvako, lakkhamiva paharaṇāni, gorūpamiva ḍaṃsamakasādayo, khettamiva lāvakā, gāmaṃ viya gāmaghātakā, upādānakkhandhapañcakameva jātiādayo nānappakārehi bādhayamānā, tiṇalatādīni viya bhūmiyaṃ, pupphaphalapallavādīni viya rukkhesu, upādānakkhandhesuyeva nibbattanti. Upādānakkhandhānañca ādidukkhaṃ jāti, majjhedukkhaṃ jarā, pariyosānadukkhaṃ maraṇaṃ. Māraṇantikadukkhābhighātena pariḍayhamānadukkhaṃ soko, tadasahanato lālappanadukkhaṃ paridevo. Tato dhātukkhobhasaṅkhātaaniṭṭhaphoṭṭhabbasamāyogato kāyassa ābādhanadukkhaṃ dukkhaṃ. Tena bādhiyamānānaṃ puthujjanānaṃ tattha paṭighuppattito cetobādhanadukkhaṃ domanassaṃ. Sokādivuḍḍhiyā janitavisādānaṃ anutthunanadukkhaṃ upāyāso. Manorathavighātappattānaṃ icchāvighātadukkhaṃ icchitālābhoti evaṃ nānappakārato upaparikkhiyamānā upādānakkhandhāva dukkhāti yadetaṃ ekamekaṃ dassetvā vuccamānaṃ anekehi kappehi na sakkā asesato vattuṃ, taṃ sabbampi dukkhaṃ ekajalabindumhi sakalasamuddajalarasaṃ viya yesu kesuci pañcasu upādānakkhandhesu saṅkhipitvā dassetuṃ ‘‘saṃkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhā’’ti bhagavā avocāti.

    ദുക്ഖസച്ചനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Dukkhasaccaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ൨. സമുദയസച്ചനിദ്ദേസവണ്ണനാ

    2. Samudayasaccaniddesavaṇṇanā

    ൨൦൩. സമുദയസച്ചനിദ്ദേസേ യായം തണ്ഹാതി യാ അയം തണ്ഹാ. പോനോബ്ഭവികാതി പുനബ്ഭവകരണം പുനോബ്ഭവോ, പുനോബ്ഭവോ സീലമസ്സാതി പോനോബ്ഭവികാ. അപിച പുനബ്ഭവം ദേതി, പുനബ്ഭവായ സംവത്തതി, പുനപ്പുനം ഭവേ നിബ്ബത്തേതീതി പോനോബ്ഭവികാ. സാ പനേസാ പുനബ്ഭവസ്സ ദായികാപി അത്ഥി അദായികാപി, പുനബ്ഭവായ സംവത്തനികാപി അത്ഥി അസംവത്തനികാപി, ദിന്നായ പടിസന്ധിയാ ഉപധിവേപക്കമത്താപി. സാ പുനബ്ഭവം ദദമാനാപി അദദമാനാപി, പുനബ്ഭവായ സംവത്തമാനാപി അസംവത്തമാനാപി, ദിന്നായ പടിസന്ധിയാ ഉപധിവേപക്കമത്താപി പോനോബ്ഭവികാ ഏവാതി നാമം ലഭതി. അഭിനന്ദനസങ്ഖാതേന നന്ദിരാഗേന സഹഗതാതി നന്ദിരാഗസഹഗതാ, നന്ദിരാഗേന സദ്ധിം അത്ഥതോ ഏകത്തമേവ ഗതാതി വുത്തം ഹോതി. തത്രതത്രാഭിനന്ദിനീതി യത്ര യത്ര അത്തഭാവോ തത്രതത്രാഭിനന്ദിനീ, രൂപാദീസു വാ ആരമ്മണേസു തത്രതത്രാഭിനന്ദിനീ; രൂപാഭിനന്ദിനീ സദ്ദഗന്ധരസഫോട്ഠബ്ബധമ്മാഭിനന്ദിനീതി അത്ഥോ. സേയ്യഥിദന്തി നിപാതോ; തസ്സ സാ കതമാതി ചേതി അത്ഥോ. കാമതണ്ഹാതി കാമേ തണ്ഹാ കാമതണ്ഹാ; പഞ്ചകാമഗുണികരാഗസ്സേതം അധിവചനം. ഭവേ തണ്ഹാ ഭവതണ്ഹാ; ഭവപത്ഥനാവസേന ഉപ്പന്നസ്സ സസ്സതദിട്ഠിസഹഗതസ്സ രൂപാരൂപഭവരാഗസ്സ ച ഝാനനികന്തിയാ ചേതം അധിവചനം. വിഭവേ തണ്ഹാ വിഭവതണ്ഹാ; ഉച്ഛേദദിട്ഠിസഹഗതസ്സ രാഗസ്സേതം അധിവചനം.

    203. Samudayasaccaniddese yāyaṃ taṇhāti yā ayaṃ taṇhā. Ponobbhavikāti punabbhavakaraṇaṃ punobbhavo, punobbhavo sīlamassāti ponobbhavikā. Apica punabbhavaṃ deti, punabbhavāya saṃvattati, punappunaṃ bhave nibbattetīti ponobbhavikā. Sā panesā punabbhavassa dāyikāpi atthi adāyikāpi, punabbhavāya saṃvattanikāpi atthi asaṃvattanikāpi, dinnāya paṭisandhiyā upadhivepakkamattāpi. Sā punabbhavaṃ dadamānāpi adadamānāpi, punabbhavāya saṃvattamānāpi asaṃvattamānāpi, dinnāya paṭisandhiyā upadhivepakkamattāpi ponobbhavikā evāti nāmaṃ labhati. Abhinandanasaṅkhātena nandirāgena sahagatāti nandirāgasahagatā, nandirāgena saddhiṃ atthato ekattameva gatāti vuttaṃ hoti. Tatratatrābhinandinīti yatra yatra attabhāvo tatratatrābhinandinī, rūpādīsu vā ārammaṇesu tatratatrābhinandinī; rūpābhinandinī saddagandharasaphoṭṭhabbadhammābhinandinīti attho. Seyyathidanti nipāto; tassa sā katamāti ceti attho. Kāmataṇhāti kāme taṇhā kāmataṇhā; pañcakāmaguṇikarāgassetaṃ adhivacanaṃ. Bhave taṇhā bhavataṇhā; bhavapatthanāvasena uppannassa sassatadiṭṭhisahagatassa rūpārūpabhavarāgassa ca jhānanikantiyā cetaṃ adhivacanaṃ. Vibhave taṇhā vibhavataṇhā; ucchedadiṭṭhisahagatassa rāgassetaṃ adhivacanaṃ.

    ഇദാനി തസ്സാ തണ്ഹായ വത്ഥും വിത്ഥാരതോ ദസ്സേതും സാ ഖോ പനേസാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഉപ്പജ്ജതീതി ജായതി. നിവിസതീതി പുനപ്പുനം പവത്തിവസേന പതിട്ഠഹതി. യം ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപന്തി യം ലോകസ്മിം പിയസഭാവഞ്ചേവ മധുരസഭാവഞ്ച. ചക്ഖും ലോകേതിആദീസു ലോകസ്മിഞ്ഹി ചക്ഖാദീസു മമത്തേന അഭിനിവിട്ഠാ സത്താ സമ്പത്തിയം പതിട്ഠിതാ അത്തനോ ചക്ഖും ആദാസാദീസു നിമിത്തഗ്ഗഹണാനുസാരേന വിപ്പസന്നപഞ്ചപസാദം സുവണ്ണവിമാനേ ഉഗ്ഘാടിതമണിസീഹപഞ്ജരം വിയ മഞ്ഞന്തി, സോതം രജതപനാളികം വിയ പാമങ്ഗസുത്തകം വിയ ച മഞ്ഞന്തി, തുങ്ഗനാസാതി ലദ്ധവോഹാരം ഘാനം വട്ടേത്വാ ഠപിതഹരിതാലവട്ടിം വിയ മഞ്ഞന്തി, ജിവ്ഹം രത്തകമ്ബലപടലം വിയ മുദുസിനിദ്ധമധുരരസദം മഞ്ഞന്തി, കായം സാലലട്ഠിം വിയ സുവണ്ണതോരണം വിയ ച മഞ്ഞന്തി, മനം അഞ്ഞേസം മനേന അസദിസം ഉളാരം മഞ്ഞന്തി, രൂപം സുവണ്ണകണികാരപുപ്ഫാദിവണ്ണം വിയ , സദ്ദം മത്തകരവീകകോകിലമന്ദധമിതമണിവംസനിഗ്ഘോസം വിയ, അത്തനാ പടിലദ്ധാനി ചതുസമുട്ഠാനികഗന്ധാരമ്മണാദീനി ‘കസ്സ അഞ്ഞസ്സ ഏവരൂപാനി അത്ഥീ’തി മഞ്ഞന്തി. തേസം ഏവം മഞ്ഞമാനാനം താനി ചക്ഖാദീനി പിയരൂപാനി ചേവ ഹോന്തി സാതരൂപാനി ച. അഥ നേസം തത്ഥ അനുപ്പന്നാ ചേവ തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജതി, ഉപ്പന്നാ ച പുനപ്പുനം പവത്തിവസേന നിവിസതി. തസ്മാ ഭഗവാ – ‘‘ചക്ഖും ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം. ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഉപ്പജ്ജമാനാതി യദാ ഉപ്പജ്ജതി തദാ ഏത്ഥ ഉപ്പജ്ജതീതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥാപീതി.

    Idāni tassā taṇhāya vatthuṃ vitthārato dassetuṃ sā kho panesātiādimāha. Tattha uppajjatīti jāyati. Nivisatīti punappunaṃ pavattivasena patiṭṭhahati. Yaṃ loke piyarūpaṃ sātarūpanti yaṃ lokasmiṃ piyasabhāvañceva madhurasabhāvañca. Cakkhuṃ loketiādīsu lokasmiñhi cakkhādīsu mamattena abhiniviṭṭhā sattā sampattiyaṃ patiṭṭhitā attano cakkhuṃ ādāsādīsu nimittaggahaṇānusārena vippasannapañcapasādaṃ suvaṇṇavimāne ugghāṭitamaṇisīhapañjaraṃ viya maññanti, sotaṃ rajatapanāḷikaṃ viya pāmaṅgasuttakaṃ viya ca maññanti, tuṅganāsāti laddhavohāraṃ ghānaṃ vaṭṭetvā ṭhapitaharitālavaṭṭiṃ viya maññanti, jivhaṃ rattakambalapaṭalaṃ viya mudusiniddhamadhurarasadaṃ maññanti, kāyaṃ sālalaṭṭhiṃ viya suvaṇṇatoraṇaṃ viya ca maññanti, manaṃ aññesaṃ manena asadisaṃ uḷāraṃ maññanti, rūpaṃ suvaṇṇakaṇikārapupphādivaṇṇaṃ viya , saddaṃ mattakaravīkakokilamandadhamitamaṇivaṃsanigghosaṃ viya, attanā paṭiladdhāni catusamuṭṭhānikagandhārammaṇādīni ‘kassa aññassa evarūpāni atthī’ti maññanti. Tesaṃ evaṃ maññamānānaṃ tāni cakkhādīni piyarūpāni ceva honti sātarūpāni ca. Atha nesaṃ tattha anuppannā ceva taṇhā uppajjati, uppannā ca punappunaṃ pavattivasena nivisati. Tasmā bhagavā – ‘‘cakkhuṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ. Etthesā taṇhā uppajjamānā uppajjatī’’tiādimāha. Tattha uppajjamānāti yadā uppajjati tadā ettha uppajjatīti attho. Esa nayo sabbatthāpīti.

    സമുദയസച്ചനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Samudayasaccaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ൩. നിരോധസച്ചനിദ്ദേസവണ്ണനാ

    3. Nirodhasaccaniddesavaṇṇanā

    ൨൦൪. നിരോധസച്ചനിദ്ദേസേ യോ തസ്സായേവ തണ്ഹായാതി ഏത്ഥ ‘യോ തസ്സേവ ദുക്ഖസ്സാ’തി വത്തബ്ബേ യസ്മാ സമുദയനിരോധേനേവ ദുക്ഖം നിരുജ്ഝതി നോ അഞ്ഞഥാ, യഥാഹ –

    204. Nirodhasaccaniddese yo tassāyeva taṇhāyāti ettha ‘yo tasseva dukkhassā’ti vattabbe yasmā samudayanirodheneva dukkhaṃ nirujjhati no aññathā, yathāha –

    ‘‘യഥാപി മൂലേ അനുപദ്ദവേ ദള്ഹേ,

    ‘‘Yathāpi mūle anupaddave daḷhe,

    ഛിന്നോപി രുക്ഖോ പുനരേവ രൂഹതി;

    Chinnopi rukkho punareva rūhati;

    ഏവമ്പി തണ്ഹാനുസയേ അനൂഹതേ,

    Evampi taṇhānusaye anūhate,

    നിബ്ബത്തതി ദുക്ഖമിദം പുനപ്പുന’’ന്തി. (ധ॰ പ॰ ൩൩൮);

    Nibbattati dukkhamidaṃ punappuna’’nti. (dha. pa. 338);

    തസ്മാ തം ദുക്ഖനിരോധം ദസ്സേന്തോ സമുദയനിരോധേന ദസ്സേതും ഏവമാഹ. സീഹസമാനവുത്തിനോ ഹി തഥാഗതാ. തേ ദുക്ഖം നിരോധേന്താ ദുക്ഖനിരോധഞ്ച ദസ്സേന്താ ഹേതുമ്ഹി പടിപജ്ജന്തി, ന ഫലേ. സുവാനവുത്തിനോ പന അഞ്ഞതിത്ഥിയാ. തേ ദുക്ഖം നിരോധേന്താ ദുക്ഖനിരോധഞ്ച ദസ്സേന്താ അത്തകിലമഥാനുയോഗേന ചേവ തസ്സേവ ച ദേസനായ ഫലേ പടിപജ്ജന്തി, ന ഹേതുമ്ഹീതി. സീഹസമാനവുത്തിതായ സത്ഥാ ഹേതുമ്ഹി പടിപജ്ജന്തോ യോ തസ്സായേവാതിആദിമാഹ.

    Tasmā taṃ dukkhanirodhaṃ dassento samudayanirodhena dassetuṃ evamāha. Sīhasamānavuttino hi tathāgatā. Te dukkhaṃ nirodhentā dukkhanirodhañca dassentā hetumhi paṭipajjanti, na phale. Suvānavuttino pana aññatitthiyā. Te dukkhaṃ nirodhentā dukkhanirodhañca dassentā attakilamathānuyogena ceva tasseva ca desanāya phale paṭipajjanti, na hetumhīti. Sīhasamānavuttitāya satthā hetumhi paṭipajjanto yo tassāyevātiādimāha.

    തത്ഥ തസ്സായേവാതി യാ സാ ഉപ്പത്തി നിവേസവസേന ഹേട്ഠാ പകാസിതാ തസ്സായേവ. അസേസവിരാഗനിരോധോതിആദീനി സബ്ബാനി നിബ്ബാനവേവചനാനേവ . നിബ്ബാനഞ്ഹി ആഗമ്മ തണ്ഹാ അസേസാ വിരജ്ജതി നിരുജ്ഝതി. തസ്മാ തം ‘‘തസ്സായേവ തണ്ഹായ അസേസവിരാഗനിരോധോ’’തി വുച്ചതി. നിബ്ബാനഞ്ച ആഗമ്മ തണ്ഹാ ചജിയതി, പടിനിസ്സജ്ജിയതി, മുച്ചതി, ന അല്ലിയതി. തസ്മാ നിബ്ബാനം ‘‘ചാഗോ പടിനിസ്സഗ്ഗോ മുത്തി അനാലയോ’’തി വുച്ചതി. ഏകമേവ ഹി നിബ്ബാനം. നാമാനി പനസ്സ സബ്ബസങ്ഖതാനം നാമപടിപക്ഖവസേന അനേകാനി നിബ്ബാനവേവചനാനേവ ഹോന്തി, സേയ്യഥിദം – അസേസവിരാഗനിരോധോ, ചാഗോ, പടിനിസ്സഗ്ഗോ, മുത്തി, അനാലയോ, രാഗക്ഖയോ, ദോസക്ഖയോ, മോഹക്ഖയോ, തണ്ഹാക്ഖയോ, അനുപ്പാദോ, അപ്പവത്തം, അനിമിത്തം, അപ്പണിഹിതം, അനായൂഹനം, അപ്പടിസന്ധി, അനുപപത്തി, അഗതി, അജാതം, അജരം, അബ്യാധി, അമതം, അസോകം, അപരിദേവം, അനുപായാസം, അസംകിലിട്ഠന്തിആദീനി.

    Tattha tassāyevāti yā sā uppatti nivesavasena heṭṭhā pakāsitā tassāyeva. Asesavirāganirodhotiādīni sabbāni nibbānavevacanāneva . Nibbānañhi āgamma taṇhā asesā virajjati nirujjhati. Tasmā taṃ ‘‘tassāyeva taṇhāya asesavirāganirodho’’ti vuccati. Nibbānañca āgamma taṇhā cajiyati, paṭinissajjiyati, muccati, na alliyati. Tasmā nibbānaṃ ‘‘cāgo paṭinissaggo mutti anālayo’’ti vuccati. Ekameva hi nibbānaṃ. Nāmāni panassa sabbasaṅkhatānaṃ nāmapaṭipakkhavasena anekāni nibbānavevacanāneva honti, seyyathidaṃ – asesavirāganirodho, cāgo, paṭinissaggo, mutti, anālayo, rāgakkhayo, dosakkhayo, mohakkhayo, taṇhākkhayo, anuppādo, appavattaṃ, animittaṃ, appaṇihitaṃ, anāyūhanaṃ, appaṭisandhi, anupapatti, agati, ajātaṃ, ajaraṃ, abyādhi, amataṃ, asokaṃ, aparidevaṃ, anupāyāsaṃ, asaṃkiliṭṭhantiādīni.

    ഇദാനി മഗ്ഗേന ഛിന്നായ നിബ്ബാനം ആഗമ്മ അപ്പവത്തിപത്തായപി ച തണ്ഹായ യേസു വത്ഥൂസു തസ്സാ ഉപ്പത്തി ദസ്സിതാ, തത്ഥേവ അഭാവം ദസ്സേതും സാ ഖോ പനേസാതിആദിമാഹ. തത്ഥ യഥാ പുരിസോ ഖേത്തേ ജാതം തിത്തഅലാബുവല്ലിം ദിസ്വാ അഗ്ഗതോ പട്ഠായ മൂലം പരിയേസിത്വാ ഛിന്ദേയ്യ, സാ അനുപുബ്ബേന മിലായിത്വാ അപ്പവത്തിം ഗച്ഛേയ്യ. തതോ തസ്മിം ഖേത്തേ തിത്തഅലാബു നിരുദ്ധാ പഹീനാതി വുച്ചേയ്യ. ഏവമേവ ഖേത്തേ തിത്തഅലാബു വിയ ചക്ഖാദീസു തണ്ഹാ. സാ അരിയമഗ്ഗേന മൂലച്ഛിന്നാ നിബ്ബാനം ആഗമ്മ അപ്പവത്തിം ഗച്ഛതി. ഏവം ഗതാ പന തേസു വത്ഥൂസു ഖേത്തേ തിത്തഅലാബു വിയ ന പഞ്ഞായതി. യഥാ ച അടവിതോ ചോരേ ആനേത്വാ നഗരസ്സ ദക്ഖിണദ്വാരേ ഘാതേയ്യും, തതോ അടവിയം ചോരാ മതാതി വാ മാരിതാതി വാ വുച്ചേയ്യും; ഏവമേവ അടവിയം ചോരാ വിയ യാ ചക്ഖാദീസു തണ്ഹാ, സാ ദക്ഖിണദ്വാരേ ചോരാ വിയ നിബ്ബാനം ആഗമ്മ നിരുദ്ധത്താ നിബ്ബാനേ നിരുദ്ധാ. ഏവം നിരുദ്ധാ പന തേസു വത്ഥൂസു അടവിയം ചോരാ വിയ ന പഞ്ഞായതി. തേനസ്സാ തത്ഥേവ നിരോധം ദസ്സേന്തോ ‘‘ചക്ഖും ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ പഹീയമാനാ പഹീയതി, ഏത്ഥ നിരുജ്ഝമാനാ നിരുജ്ഝതീ’’തിആദിമാഹ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

    Idāni maggena chinnāya nibbānaṃ āgamma appavattipattāyapi ca taṇhāya yesu vatthūsu tassā uppatti dassitā, tattheva abhāvaṃ dassetuṃ sā kho panesātiādimāha. Tattha yathā puriso khette jātaṃ tittaalābuvalliṃ disvā aggato paṭṭhāya mūlaṃ pariyesitvā chindeyya, sā anupubbena milāyitvā appavattiṃ gaccheyya. Tato tasmiṃ khette tittaalābu niruddhā pahīnāti vucceyya. Evameva khette tittaalābu viya cakkhādīsu taṇhā. Sā ariyamaggena mūlacchinnā nibbānaṃ āgamma appavattiṃ gacchati. Evaṃ gatā pana tesu vatthūsu khette tittaalābu viya na paññāyati. Yathā ca aṭavito core ānetvā nagarassa dakkhiṇadvāre ghāteyyuṃ, tato aṭaviyaṃ corā matāti vā māritāti vā vucceyyuṃ; evameva aṭaviyaṃ corā viya yā cakkhādīsu taṇhā, sā dakkhiṇadvāre corā viya nibbānaṃ āgamma niruddhattā nibbāne niruddhā. Evaṃ niruddhā pana tesu vatthūsu aṭaviyaṃ corā viya na paññāyati. Tenassā tattheva nirodhaṃ dassento ‘‘cakkhuṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā pahīyamānā pahīyati, ettha nirujjhamānā nirujjhatī’’tiādimāha. Sesamettha uttānatthamevāti.

    നിരോധസച്ചനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Nirodhasaccaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ൪. മഗ്ഗസച്ചനിദ്ദേസവണ്ണനാ

    4. Maggasaccaniddesavaṇṇanā

    ൨൦൫. മഗ്ഗസച്ചനിദ്ദേസേ അയമേവാതി അഞ്ഞമഗ്ഗപടിക്ഖേപനത്ഥം നിയമനം. അരിയോതി തംതംമഗ്ഗവജ്ഝേഹി കിലേസേഹി ആരകത്താ അരിയഭാവകരത്താ അരിയഫലപടിലാഭകരത്താ ച അരിയോ. അട്ഠങ്ഗാനി അസ്സാതി അട്ഠങ്ഗികോ. സ്വായം ചതുരങ്ഗികാ വിയ സേനാ, പഞ്ചങ്ഗികം വിയ തൂരിയം അങ്ഗമത്തമേവ ഹോതി, അങ്ഗവിനിമുത്തോ നത്ഥി. നിബ്ബാനത്ഥികേഹി മഗ്ഗീയതി, നിബ്ബാനം വാ മഗ്ഗതി, കിലേസേ വാ മാരേന്തോ ഗച്ഛതീതി മഗ്ഗോ. സേയ്യഥിദന്തി സോ കതമോതി ചേതി അത്ഥോ.

    205. Maggasaccaniddese ayamevāti aññamaggapaṭikkhepanatthaṃ niyamanaṃ. Ariyoti taṃtaṃmaggavajjhehi kilesehi ārakattā ariyabhāvakarattā ariyaphalapaṭilābhakarattā ca ariyo. Aṭṭhaṅgāni assāti aṭṭhaṅgiko. Svāyaṃ caturaṅgikā viya senā, pañcaṅgikaṃ viya tūriyaṃ aṅgamattameva hoti, aṅgavinimutto natthi. Nibbānatthikehi maggīyati, nibbānaṃ vā maggati, kilese vā mārento gacchatīti maggo. Seyyathidanti so katamoti ceti attho.

    ഇദാനി അങ്ഗമത്തമേവ മഗ്ഗോ ഹോതി, അങ്ഗവിനിമ്മുത്തോ നത്ഥീതി ദസ്സേന്തോ സമ്മാദിട്ഠി…പേ॰… സമ്മാസമാധീതി ആഹ. തത്ഥ സമ്മാ ദസ്സനലക്ഖണാ സമ്മാദിട്ഠി. സമ്മാ അഭിനിരോപനലക്ഖണോ സമ്മാസങ്കപ്പോ. സമ്മാ പരിഗ്ഗഹലക്ഖണാ സമ്മാവാചാ. സമ്മാ സമുട്ഠാപനലക്ഖണോ സമ്മാകമ്മന്തോ. സമ്മാ വോദാനലക്ഖണോ സമ്മാആജീവോ. സമ്മാ പഗ്ഗഹലക്ഖണോ സമ്മാവായാമോ. സമ്മാ ഉപട്ഠാനലക്ഖണാ സമ്മാസതി. സമ്മാ സമാധാനലക്ഖണോ സമ്മാസമാധി.

    Idāni aṅgamattameva maggo hoti, aṅgavinimmutto natthīti dassento sammādiṭṭhi…pe… sammāsamādhīti āha. Tattha sammā dassanalakkhaṇā sammādiṭṭhi. Sammā abhiniropanalakkhaṇo sammāsaṅkappo. Sammā pariggahalakkhaṇā sammāvācā. Sammā samuṭṭhāpanalakkhaṇo sammākammanto. Sammā vodānalakkhaṇo sammāājīvo. Sammā paggahalakkhaṇo sammāvāyāmo. Sammā upaṭṭhānalakkhaṇā sammāsati. Sammā samādhānalakkhaṇo sammāsamādhi.

    തേസു ച ഏകേകസ്സ തീണി തീണി കിച്ചാനി ഹോന്തി, സേയ്യഥിദം – സമ്മാദിട്ഠി താവ അഞ്ഞേഹിപി അത്തനോ പച്ചനീകകിലേസേഹി സദ്ധിം മിച്ഛാദിട്ഠിം പജഹതി, നിരോധം ആരമ്മണം കരോതി, സമ്പയുത്തധമ്മേ ച പസ്സതി തപ്പടിച്ഛാദകമോഹവിധമനവസേന അസമ്മോഹതോ. സമ്മാസങ്കപ്പാദയോപി തഥേവ മിച്ഛാസങ്കപ്പാദീനി ച പജഹന്തി, നിരോധഞ്ച ആരമ്മണം കരോന്തി. വിസേസതോ പനേത്ഥ സമ്മാസങ്കപ്പോ സഹജാതധമ്മേ അഭിനിരോപേതി, സമ്മാവാചാ സമ്മാ പരിഗ്ഗണ്ഹാതി, സമ്മാകമ്മന്തോ സമ്മാ സമുട്ഠാപേതി, സമ്മാആജീവോ സമ്മാ വോദാപേതി, സമ്മാവായാമോ സമ്മാ പഗ്ഗണ്ഹാതി, സമ്മാസതി സമ്മാ ഉപട്ഠാതി, സമ്മാസമാധി സമ്മാ പദഹതി.

    Tesu ca ekekassa tīṇi tīṇi kiccāni honti, seyyathidaṃ – sammādiṭṭhi tāva aññehipi attano paccanīkakilesehi saddhiṃ micchādiṭṭhiṃ pajahati, nirodhaṃ ārammaṇaṃ karoti, sampayuttadhamme ca passati tappaṭicchādakamohavidhamanavasena asammohato. Sammāsaṅkappādayopi tatheva micchāsaṅkappādīni ca pajahanti, nirodhañca ārammaṇaṃ karonti. Visesato panettha sammāsaṅkappo sahajātadhamme abhiniropeti, sammāvācā sammā pariggaṇhāti, sammākammanto sammā samuṭṭhāpeti, sammāājīvo sammā vodāpeti, sammāvāyāmo sammā paggaṇhāti, sammāsati sammā upaṭṭhāti, sammāsamādhi sammā padahati.

    അപിചേസാ സമ്മാദിട്ഠി നാമ പുബ്ബഭാഗേ നാനാക്ഖണാ നാനാരമ്മണാ ഹോതി, മഗ്ഗകാലേ ഏകക്ഖണാ ഏകാരമ്മണാ, കിച്ചതോ പന ദുക്ഖേ ഞാണന്തിആദീനി ചത്താരി നാമാനി ലഭതി. സമ്മാസങ്കപ്പാദയോപി പുബ്ബഭാഗേ നാനാക്ഖണാ നാനാരമ്മണാ ഹോന്തി, മഗ്ഗകാലേ ഏകക്ഖണാ ഏകാരമ്മണാ. തേസു സമ്മാസങ്കപ്പോ കിച്ചതോ നേക്ഖമ്മസങ്കപ്പോതിആദീനി തീണി നാമാനി ലഭതി. സമ്മാവാചാദയോ തയോ പുബ്ബഭാഗേ നാനാക്ഖണാ നാനാരമ്മണാ വിരതിയോപി ഹോന്തി ചേതനായോപി, മഗ്ഗക്ഖണേ പന വിരതിയോവ. സമ്മാവായാമോ സമ്മാസതീതി ഇദമ്പി ദ്വയം കിച്ചതോ സമ്മപ്പധാനസതിപട്ഠാനവസേന ചത്താരി നാമാനി ലഭതി. സമ്മാസമാധി പന പുബ്ബഭാഗേപി മഗ്ഗക്ഖണേപി സമ്മാസമാധിയേവ.

    Apicesā sammādiṭṭhi nāma pubbabhāge nānākkhaṇā nānārammaṇā hoti, maggakāle ekakkhaṇā ekārammaṇā, kiccato pana dukkhe ñāṇantiādīni cattāri nāmāni labhati. Sammāsaṅkappādayopi pubbabhāge nānākkhaṇā nānārammaṇā honti, maggakāle ekakkhaṇā ekārammaṇā. Tesu sammāsaṅkappo kiccato nekkhammasaṅkappotiādīni tīṇi nāmāni labhati. Sammāvācādayo tayo pubbabhāge nānākkhaṇā nānārammaṇā viratiyopi honti cetanāyopi, maggakkhaṇe pana viratiyova. Sammāvāyāmo sammāsatīti idampi dvayaṃ kiccato sammappadhānasatipaṭṭhānavasena cattāri nāmāni labhati. Sammāsamādhi pana pubbabhāgepi maggakkhaṇepi sammāsamādhiyeva.

    ഇതി ഇമേസു അട്ഠസു ധമ്മേസു ഭഗവതാ നിബ്ബാനാധിഗമായ പടിപന്നസ്സ യോഗിനോ ബഹൂപകാരത്താ പഠമം സമ്മാദിട്ഠി ദേസിതാ. അയഞ്ഹി ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതോ പഞ്ഞാസത്ഥ’’ന്തി (ധ॰ സ॰ ൧൬, ൨൦, ൨൯, ൩൪) ച വുത്താ. തസ്മാ ഏതായ പുബ്ബഭാഗേ വിപസ്സനാഞാണസങ്ഖാതായ സമ്മാദിട്ഠിയാ അവിജ്ജന്ധകാരം വിദ്ധംസേത്വാ കിലേസചോരേ ഘാതേന്തോ ഖേമേന യോഗാവചരോ നിബ്ബാനം പാപുണാതി. തേന വുത്തം ‘‘നിബ്ബാനാധിഗമായ പടിപന്നസ്സ യോഗിനോ ബഹൂപകാരത്താ പഠമം സമ്മാദിട്ഠി ദേസിതാ’’തി.

    Iti imesu aṭṭhasu dhammesu bhagavatā nibbānādhigamāya paṭipannassa yogino bahūpakārattā paṭhamaṃ sammādiṭṭhi desitā. Ayañhi ‘‘paññāpajjoto paññāsattha’’nti (dha. sa. 16, 20, 29, 34) ca vuttā. Tasmā etāya pubbabhāge vipassanāñāṇasaṅkhātāya sammādiṭṭhiyā avijjandhakāraṃ viddhaṃsetvā kilesacore ghātento khemena yogāvacaro nibbānaṃ pāpuṇāti. Tena vuttaṃ ‘‘nibbānādhigamāya paṭipannassa yogino bahūpakārattā paṭhamaṃ sammādiṭṭhi desitā’’ti.

    സമ്മാസങ്കപ്പോ പന തസ്സാ ബഹൂപകാരോ, തസ്മാ തദനന്തരം വുത്തോ. യഥാ ഹി ഹേരഞ്ഞികോ ഹത്ഥേന പരിവത്തേത്വാ പരിവത്തേത്വാ ചക്ഖുനാ കഹാപണം ഓലോകേന്തോ ‘അയം കൂടോ, അയം ഛേകോ’തി ജാനാതി, ഏവം യോഗാവചരോപി പുബ്ബഭാഗേ വിതക്കേന വിതക്കേത്വാ വിപസ്സനാപഞ്ഞായ ഓലോകയമാനോ ‘ഇമേ ധമ്മാ കാമാവചരാ, ഇമേ ധമ്മാ രൂപാവചരാദയോ’തി ജാനാതി. യഥാ വാ പന പുരിസേന കോടിയം ഗഹേത്വാ പരിവത്തേത്വാ പരിവത്തേത്വാ ദിന്നം മഹാരുക്ഖം തച്ഛകോ വാസിയാ തച്ഛേത്വാ കമ്മേ ഉപനേതി, ഏവം വിതക്കേന വിതക്കേത്വാ വിതക്കത്വാ ദിന്നധമ്മേ യോഗാവചരോ പഞ്ഞായ ‘ഇമേ ധമ്മാ കാമാവചരാ, ഇമേ ധമ്മാ രൂപാവചരാ’തിആദിനാ നയേന പരിച്ഛിന്ദിത്വാ കമ്മേ ഉപനേതി. തേന വുത്തം ‘സമ്മാസങ്കപ്പോ പന തസ്സാ ബഹൂപകാരോ, തസ്മാ തദനന്തരം വുത്തോ’’തി.

    Sammāsaṅkappo pana tassā bahūpakāro, tasmā tadanantaraṃ vutto. Yathā hi heraññiko hatthena parivattetvā parivattetvā cakkhunā kahāpaṇaṃ olokento ‘ayaṃ kūṭo, ayaṃ cheko’ti jānāti, evaṃ yogāvacaropi pubbabhāge vitakkena vitakketvā vipassanāpaññāya olokayamāno ‘ime dhammā kāmāvacarā, ime dhammā rūpāvacarādayo’ti jānāti. Yathā vā pana purisena koṭiyaṃ gahetvā parivattetvā parivattetvā dinnaṃ mahārukkhaṃ tacchako vāsiyā tacchetvā kamme upaneti, evaṃ vitakkena vitakketvā vitakkatvā dinnadhamme yogāvacaro paññāya ‘ime dhammā kāmāvacarā, ime dhammā rūpāvacarā’tiādinā nayena paricchinditvā kamme upaneti. Tena vuttaṃ ‘sammāsaṅkappo pana tassā bahūpakāro, tasmā tadanantaraṃ vutto’’ti.

    സ്വായം യഥാ സമ്മാദിട്ഠിയാ, ഏവം സമ്മാവാചായപി ഉപകാരകോ. യഥാഹ – ‘‘പുബ്ബേ ഖോ, ഗഹപതി, വിതക്കേത്വാ വിചാരേത്വാ പച്ഛാ വാചം ഭിന്ദതീ’’തി (മ॰ നി॰ ൧.൪൬൩). തസ്മാ തദനന്തരം സമ്മാവാചാ വുത്താ.

    Svāyaṃ yathā sammādiṭṭhiyā, evaṃ sammāvācāyapi upakārako. Yathāha – ‘‘pubbe kho, gahapati, vitakketvā vicāretvā pacchā vācaṃ bhindatī’’ti (ma. ni. 1.463). Tasmā tadanantaraṃ sammāvācā vuttā.

    യസ്മാ പന ‘ഇദഞ്ചിദഞ്ച കരിസ്സാമാ’തി പഠമം വാചായ സംവിദഹിത്വാ ലോകേ കമ്മന്തേ പയോജേന്തി, തസ്മാ വാചാ കായകമ്മസ്സ ഉപകാരികാതി സമ്മാവാചായ അനന്തരം സമ്മാകമ്മന്തോ വുത്തോ.

    Yasmā pana ‘idañcidañca karissāmā’ti paṭhamaṃ vācāya saṃvidahitvā loke kammante payojenti, tasmā vācā kāyakammassa upakārikāti sammāvācāya anantaraṃ sammākammanto vutto.

    ചതുബ്ബിധം പന വചീദുച്ചരിതം, തിവിധം കായദുച്ചരിതം പഹായ ഉഭയം സുചരിതം പൂരേന്തസ്സേവ യസ്മാ ആജീവട്ഠമകസീലം പൂരതി, ന ഇതരസ്സ, തസ്മാ തദുഭയാനന്തരം സമ്മാആജീവോ വുത്തോ.

    Catubbidhaṃ pana vacīduccaritaṃ, tividhaṃ kāyaduccaritaṃ pahāya ubhayaṃ sucaritaṃ pūrentasseva yasmā ājīvaṭṭhamakasīlaṃ pūrati, na itarassa, tasmā tadubhayānantaraṃ sammāājīvo vutto.

    ഏവം സുദ്ധാജീവേന ‘പരിസുദ്ധോ മേ ആജീവോ’തി ഏത്താവതാ പരിതോസം അകത്വാ സുത്തപ്പമത്തേന വിഹരിതും ന യുത്തം, അഥ ഖോ സബ്ബഇരിയാപഥേസു ഇദം വീരിയമാരഭിതബ്ബന്തി ദസ്സേതും തദനന്തരം സമ്മാവായാമോ വുത്തോ.

    Evaṃ suddhājīvena ‘parisuddho me ājīvo’ti ettāvatā paritosaṃ akatvā suttappamattena viharituṃ na yuttaṃ, atha kho sabbairiyāpathesu idaṃ vīriyamārabhitabbanti dassetuṃ tadanantaraṃ sammāvāyāmo vutto.

    തതോ ആരദ്ധവീരിയേനാപി കായാദീസു ചതൂസു വത്ഥൂസു സതി സുപ്പതിട്ഠിതാ കാതബ്ബാതി ദസ്സനത്ഥം തദനന്തരം സമ്മാസതി ദേസിതാ.

    Tato āraddhavīriyenāpi kāyādīsu catūsu vatthūsu sati suppatiṭṭhitā kātabbāti dassanatthaṃ tadanantaraṃ sammāsati desitā.

    യസ്മാ പന ഏവം സുപ്പതിട്ഠിതാ സതി സമാധിസ്സ ഉപകാരാനുപകാരാനം ധമ്മാനം ഗതിയോ സമന്വേസിത്വാ പഹോതി ഏകത്താരമ്മണേ ചിത്തം സമാധാതും, തസ്മാ സമ്മാസതിഅനന്തരം സമ്മാസമാധി ദേസിതോതി വേദിതബ്ബോ.

    Yasmā pana evaṃ suppatiṭṭhitā sati samādhissa upakārānupakārānaṃ dhammānaṃ gatiyo samanvesitvā pahoti ekattārammaṇe cittaṃ samādhātuṃ, tasmā sammāsatianantaraṃ sammāsamādhi desitoti veditabbo.

    സമ്മാദിട്ഠിനിദ്ദേസേ ‘‘ദുക്ഖേ ഞാണ’’ന്തിആദിനാ ചതുസച്ചകമ്മട്ഠാനം ദസ്സിതം. തത്ഥ പുരിമാനി ദ്വേ സച്ചാനി വട്ടം, പച്ഛിമാനി വിവട്ടം. തേസു ഭിക്ഖുനോ വട്ടേ കമ്മട്ഠാനാഭിനിവേസോ ഹോതി, വിവട്ടേ നത്ഥി അഭിനിവേസോ. പുരിമാനി ഹി ദ്വേ സച്ചാനി ‘‘പഞ്ചക്ഖന്ധാ ദുക്ഖം, തണ്ഹാ സമുദയോ’’തി ഏവം സങ്ഖേപേന ച ‘‘കതമേ പഞ്ചക്ഖന്ധാ? രൂപക്ഖന്ധോ’’തിആദിനാ നയേന വിത്ഥാരേന ച ആചരിയസ്സ സന്തികേ ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ വാചായ പുനപ്പുനം പരിവത്തേന്തോ യോഗാവചരോ കമ്മം കരോതി; ഇതരേസു പന ദ്വീസു സച്ചേസു ‘‘നിരോധസച്ചം ഇട്ഠം കന്തം മനാപം, മഗ്ഗസച്ചം ഇട്ഠം കന്തം മനാപ’’ന്തി ഏവം സവനേനേവ കമ്മം കരോതി. സോ ഏവം കമ്മം കരോന്തോ ചത്താരി സച്ചാനി ഏകേന പടിവേധേന പടിവിജ്ഝതി, ഏകാഭിസമയേന അഭിസമേതി; ദുക്ഖം പരിഞ്ഞാപടിവേധേന പടിവിജ്ഝതി, സമുദയം പഹാനപടിവേധേന, നിരോധം സച്ഛികിരിയപടിവേധേന, മഗ്ഗം ഭാവനാപടിവേധേന പടിവിജ്ഝതി; ദുക്ഖം പരിഞ്ഞാഭിസമയേന…പേ॰… മഗ്ഗം ഭാവനാഭിസമയേന അഭിസമേതി.

    Sammādiṭṭhiniddese ‘‘dukkhe ñāṇa’’ntiādinā catusaccakammaṭṭhānaṃ dassitaṃ. Tattha purimāni dve saccāni vaṭṭaṃ, pacchimāni vivaṭṭaṃ. Tesu bhikkhuno vaṭṭe kammaṭṭhānābhiniveso hoti, vivaṭṭe natthi abhiniveso. Purimāni hi dve saccāni ‘‘pañcakkhandhā dukkhaṃ, taṇhā samudayo’’ti evaṃ saṅkhepena ca ‘‘katame pañcakkhandhā? Rūpakkhandho’’tiādinā nayena vitthārena ca ācariyassa santike uggaṇhitvā vācāya punappunaṃ parivattento yogāvacaro kammaṃ karoti; itaresu pana dvīsu saccesu ‘‘nirodhasaccaṃ iṭṭhaṃ kantaṃ manāpaṃ, maggasaccaṃ iṭṭhaṃ kantaṃ manāpa’’nti evaṃ savaneneva kammaṃ karoti. So evaṃ kammaṃ karonto cattāri saccāni ekena paṭivedhena paṭivijjhati, ekābhisamayena abhisameti; dukkhaṃ pariññāpaṭivedhena paṭivijjhati, samudayaṃ pahānapaṭivedhena, nirodhaṃ sacchikiriyapaṭivedhena, maggaṃ bhāvanāpaṭivedhena paṭivijjhati; dukkhaṃ pariññābhisamayena…pe… maggaṃ bhāvanābhisamayena abhisameti.

    ഏവമസ്സ പുബ്ബഭാഗേ ദ്വീസു സച്ചേസു ഉഗ്ഗഹപരിപുച്ഛാസവനധാരണസമ്മസനപടിവേധോ ഹോതി, ദ്വീസു സവനപടിവേധോയേവ; അപരഭാഗേ തീസു കിച്ചതോ പടിവേധോ ഹോതി, നിരോധേ ആരമ്മണപടിവേധോ. തത്ഥ സബ്ബമ്പി പടിവേധഞാണം ലോകുത്തരം, സവനധാരണസമ്മസനഞാണം ലോകിയം കാമാവചരം, പച്ചവേക്ഖണാ പന പത്തസച്ചസ്സ ഹോതി. അയഞ്ച ആദികമ്മികോ. തസ്മാ സാ ഇധ ന വുത്താ. ഇമസ്സ ച ഭിക്ഖുനോ പുബ്ബേ പരിഗ്ഗഹതോ ‘ദുക്ഖം പരിജാനാമി , സമുദയം പജഹാമി, നിരോധം സച്ഛികരോമി, മഗ്ഗം ഭാവേമീ’തി ആഭോഗസമന്നാഹാരമനസികാരപച്ചവേക്ഖണാ നത്ഥി, പരിഗ്ഗഹതോ പട്ഠായ ഹോതി; അപരഭാഗേ പന ദുക്ഖം പരിഞ്ഞാതമേവ ഹോതി…പേ॰… മഗ്ഗോ ഭാവിതോവ ഹോതി.

    Evamassa pubbabhāge dvīsu saccesu uggahaparipucchāsavanadhāraṇasammasanapaṭivedho hoti, dvīsu savanapaṭivedhoyeva; aparabhāge tīsu kiccato paṭivedho hoti, nirodhe ārammaṇapaṭivedho. Tattha sabbampi paṭivedhañāṇaṃ lokuttaraṃ, savanadhāraṇasammasanañāṇaṃ lokiyaṃ kāmāvacaraṃ, paccavekkhaṇā pana pattasaccassa hoti. Ayañca ādikammiko. Tasmā sā idha na vuttā. Imassa ca bhikkhuno pubbe pariggahato ‘dukkhaṃ parijānāmi , samudayaṃ pajahāmi, nirodhaṃ sacchikaromi, maggaṃ bhāvemī’ti ābhogasamannāhāramanasikārapaccavekkhaṇā natthi, pariggahato paṭṭhāya hoti; aparabhāge pana dukkhaṃ pariññātameva hoti…pe… maggo bhāvitova hoti.

    തത്ഥ ദ്വേ സച്ചാനി ദുദ്ദസത്താ ഗമ്ഭീരാനി, ദ്വേ ഗമ്ഭീരത്താ ദുദ്ദസാനി. ദുക്ഖസച്ചഞ്ഹി ഉപ്പത്തിതോ പാകടം; ഖാണുകണ്ടകപ്പഹാരാദീസു ‘അഹോ ദുക്ഖ’ന്തി വത്തബ്ബതമ്പി ആപജ്ജതി. സമുദയമ്പി ഖാദിതുകാമതാഭുഞ്ജിതുകാമതാദിവസേന ഉപ്പത്തിതോ പാകടം. ലക്ഖണപടിവേധതോ പന ഉഭയമ്പി ഗമ്ഭീരം. ഇതി താനി ദുദ്ദസത്താ ഗമ്ഭീരാനി. ഇതരേസം പന ദ്വിന്നം ദസ്സനത്ഥായ പയോഗോ ഭവഗ്ഗഗഹണത്ഥം ഹത്ഥപ്പസാരണം വിയ, അവീചിഫുസനത്ഥം പാദപ്പസാരണം വിയ, സതധാ ഭിന്നവാലസ്സ കോടിയാ കോടിം പടിപാദനം വിയ ച ഹോതി. ഇതി താനി ഗമ്ഭീരത്താ ദുദ്ദസാനി. ഏവം ദുദ്ദസത്താ ഗമ്ഭീരേസു ഗമ്ഭീരത്താ ച ദുദ്ദസേസു ചതൂസു സച്ചേസു ഉഗ്ഗഹാദിവസേന പുബ്ബഭാഗഞാണുപ്പത്തിം സന്ധായ ഇദം ‘‘ദുക്ഖേ ഞാണ’’ന്തിആദി വുത്തം. പടിവേധക്ഖണേ പന ഏകമേവ ഞാണം ഹോതി.

    Tattha dve saccāni duddasattā gambhīrāni, dve gambhīrattā duddasāni. Dukkhasaccañhi uppattito pākaṭaṃ; khāṇukaṇṭakappahārādīsu ‘aho dukkha’nti vattabbatampi āpajjati. Samudayampi khāditukāmatābhuñjitukāmatādivasena uppattito pākaṭaṃ. Lakkhaṇapaṭivedhato pana ubhayampi gambhīraṃ. Iti tāni duddasattā gambhīrāni. Itaresaṃ pana dvinnaṃ dassanatthāya payogo bhavaggagahaṇatthaṃ hatthappasāraṇaṃ viya, avīciphusanatthaṃ pādappasāraṇaṃ viya, satadhā bhinnavālassa koṭiyā koṭiṃ paṭipādanaṃ viya ca hoti. Iti tāni gambhīrattā duddasāni. Evaṃ duddasattā gambhīresu gambhīrattā ca duddasesu catūsu saccesu uggahādivasena pubbabhāgañāṇuppattiṃ sandhāya idaṃ ‘‘dukkhe ñāṇa’’ntiādi vuttaṃ. Paṭivedhakkhaṇe pana ekameva ñāṇaṃ hoti.

    സമ്മാസങ്കപ്പനിദ്ദേസേ കാമതോ നിസ്സടോതി നേക്ഖമ്മസങ്കപ്പോ. ബ്യാപാദതോ നിസ്സടോതി അബ്യാപാദസങ്കപ്പോ. വിഹിംസായ നിസ്സടോതി അവിഹിംസാസങ്കപ്പോ. തത്ഥ നേക്ഖമ്മവിതക്കോ കാമവിതക്കസ്സ പദഘാതം പദച്ഛേദം കരോന്തോ ഉപ്പജ്ജതി, അബ്യാപാദവിതക്കോ ബ്യാപാദവിതക്കസ്സ, അവിഹിംസാവിതക്കോ വിഹിംസാവിതക്കസ്സ. നേക്ഖമ്മവിതക്കോ ച കാമവിതക്കസ്സ പച്ചനീകോ ഹുത്വാ ഉപ്പജ്ജതി, അബ്യാപാദഅവിഹിംസാവിതക്കാ ബ്യാപാദവിഹിംസാവിതക്കാനം.

    Sammāsaṅkappaniddese kāmato nissaṭoti nekkhammasaṅkappo. Byāpādato nissaṭoti abyāpādasaṅkappo. Vihiṃsāya nissaṭoti avihiṃsāsaṅkappo. Tattha nekkhammavitakko kāmavitakkassa padaghātaṃ padacchedaṃ karonto uppajjati, abyāpādavitakko byāpādavitakkassa, avihiṃsāvitakko vihiṃsāvitakkassa. Nekkhammavitakko ca kāmavitakkassa paccanīko hutvā uppajjati, abyāpādaavihiṃsāvitakkā byāpādavihiṃsāvitakkānaṃ.

    തത്ഥ യോഗാവചരോ കാമവിതക്കസ്സ പദഘാതനത്ഥം കാമവിതക്കം വാ സമ്മസതി അഞ്ഞം വാ പന കിഞ്ചി സങ്ഖാരം. അഥസ്സ വിപസ്സനാക്ഖണേ വിപസ്സനാസമ്പയുത്തോ സങ്കപ്പോ തദങ്ഗവസേന കാമവിതക്കസ്സ പദഘാതം പദച്ഛേദം കരോന്തോ ഉപ്പജ്ജതി, വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ മഗ്ഗം പാപേതി. അഥസ്സ മഗ്ഗക്ഖണേ മഗ്ഗസമ്പയുത്തോ സങ്കപ്പോ സമുച്ഛേദവസേന കാമവിതക്കസ്സ പദഘാതം പദച്ഛേദം കരോന്തോ ഉപ്പജ്ജതി; ബ്യാപാദവിതക്കസ്സാപി പദഘാതനത്ഥം ബ്യാപാദവിതക്കം വാ അഞ്ഞം വാ സങ്ഖാരം സമ്മസതി; വിഹിംസാവിതക്കസ്സ പദഘാതനത്ഥം വിഹിംസാവിതക്കം വാ അഞ്ഞം വാ സങ്ഖാരം സമ്മസതി. അഥസ്സ വിപസ്സനാക്ഖണേതി സബ്ബം പുരിമനയേനേവ യോജേതബ്ബം.

    Tattha yogāvacaro kāmavitakkassa padaghātanatthaṃ kāmavitakkaṃ vā sammasati aññaṃ vā pana kiñci saṅkhāraṃ. Athassa vipassanākkhaṇe vipassanāsampayutto saṅkappo tadaṅgavasena kāmavitakkassa padaghātaṃ padacchedaṃ karonto uppajjati, vipassanaṃ ussukkāpetvā maggaṃ pāpeti. Athassa maggakkhaṇe maggasampayutto saṅkappo samucchedavasena kāmavitakkassa padaghātaṃ padacchedaṃ karonto uppajjati; byāpādavitakkassāpi padaghātanatthaṃ byāpādavitakkaṃ vā aññaṃ vā saṅkhāraṃ sammasati; vihiṃsāvitakkassa padaghātanatthaṃ vihiṃsāvitakkaṃ vā aññaṃ vā saṅkhāraṃ sammasati. Athassa vipassanākkhaṇeti sabbaṃ purimanayeneva yojetabbaṃ.

    കാമവിതക്കാദീനം പന തിണ്ണം പാളിയം വിഭത്തേസു അട്ഠതിംസാരമ്മണേസു ഏകകമ്മട്ഠാനമ്പി അപച്ചനീകം നാമ നത്ഥി. ഏകന്തതോ പന കാമവിതക്കസ്സ താവ അസുഭേസു പഠമജ്ഝാനമേവ പച്ചനീകം, ബ്യാപാദവിതക്കസ്സ മേത്തായ തികചതുക്കജ്ഝാനാനി, വിഹിംസാവിതക്കസ്സ കരുണായ തികചതുക്കജ്ഝാനാനി. തസ്മാ അസുഭേ പരികമ്മം കത്വാ ഝാനം സമാപന്നസ്സ സമാപത്തിക്ഖണേ ഝാനസമ്പയുത്തോ സങ്കപ്പോ വിക്ഖമ്ഭനവസേന കാമവിതക്കസ്സ പച്ചനീകോ ഹുത്വാ ഉപ്പജ്ജതി. ഝാനം പാദകം കത്വാ വിപസ്സനം പട്ഠപേന്തസ്സ വിപസ്സനാക്ഖണേ വിപസ്സനാസമ്പയുത്തോ സങ്കപ്പോ തദങ്ഗവസേന കാമവിതക്കസ്സ പച്ചനീകോ ഹുത്വാ ഉപ്പജ്ജതി. വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ മഗ്ഗം പാപേന്തസ്സ മഗ്ഗക്ഖണേ മഗ്ഗസമ്പയുത്തോ സങ്കപ്പോ സമുച്ഛേദവസേന കാമവിതക്കസ്സ പച്ചനീകോ ഹുത്വാ ഉപ്പജ്ജതി. ഏവം ഉപ്പന്നോ നേക്ഖമ്മസങ്കപ്പോതി വുച്ചതീതി വേദിതബ്ബോ.

    Kāmavitakkādīnaṃ pana tiṇṇaṃ pāḷiyaṃ vibhattesu aṭṭhatiṃsārammaṇesu ekakammaṭṭhānampi apaccanīkaṃ nāma natthi. Ekantato pana kāmavitakkassa tāva asubhesu paṭhamajjhānameva paccanīkaṃ, byāpādavitakkassa mettāya tikacatukkajjhānāni, vihiṃsāvitakkassa karuṇāya tikacatukkajjhānāni. Tasmā asubhe parikammaṃ katvā jhānaṃ samāpannassa samāpattikkhaṇe jhānasampayutto saṅkappo vikkhambhanavasena kāmavitakkassa paccanīko hutvā uppajjati. Jhānaṃ pādakaṃ katvā vipassanaṃ paṭṭhapentassa vipassanākkhaṇe vipassanāsampayutto saṅkappo tadaṅgavasena kāmavitakkassa paccanīko hutvā uppajjati. Vipassanaṃ ussukkāpetvā maggaṃ pāpentassa maggakkhaṇe maggasampayutto saṅkappo samucchedavasena kāmavitakkassa paccanīko hutvā uppajjati. Evaṃ uppanno nekkhammasaṅkappoti vuccatīti veditabbo.

    മേത്തായ പന പരികമ്മം കത്വാ, കരുണായ പരികമ്മം കത്വാ ഝാനം സമാപജ്ജതീതി സബ്ബം പുരിമനയേനേവ യോജേതബ്ബം. ഏവം ഉപ്പന്നോ അബ്യാപാദസങ്കപ്പോതി വുച്ചതി, അവിഹിംസാസങ്കപ്പോതി ച വുച്ചതീതി വേദിതബ്ബോ. ഏവമേതേ നേക്ഖമ്മസങ്കപ്പാദയോ വിപസ്സനാഝാനവസേന ഉപ്പത്തീനം നാനത്താ പുബ്ബഭാഗേ നാനാ; മഗ്ഗക്ഖണേ പന ഇമേസു തീസു ഠാനേസു ഉപ്പന്നസ്സ അകുസലസങ്കപ്പസ്സ പദച്ഛേദതോ അനുപ്പത്തിസാധനവസേന മഗ്ഗങ്ഗം പൂരയമാനോ ഏകോവ കുസലസങ്കപ്പോ ഉപ്പജ്ജതി. അയം സമ്മാസങ്കപ്പോ നാമ.

    Mettāya pana parikammaṃ katvā, karuṇāya parikammaṃ katvā jhānaṃ samāpajjatīti sabbaṃ purimanayeneva yojetabbaṃ. Evaṃ uppanno abyāpādasaṅkappoti vuccati, avihiṃsāsaṅkappoti ca vuccatīti veditabbo. Evamete nekkhammasaṅkappādayo vipassanājhānavasena uppattīnaṃ nānattā pubbabhāge nānā; maggakkhaṇe pana imesu tīsu ṭhānesu uppannassa akusalasaṅkappassa padacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamāno ekova kusalasaṅkappo uppajjati. Ayaṃ sammāsaṅkappo nāma.

    സമ്മാവാചാനിദ്ദേസേപി യസ്മാ അഞ്ഞേനേവ ചിത്തേന മുസാവാദാ വിരമതി, അഞ്ഞേനഞ്ഞേന പിസുണവാചാദീഹി, തസ്മാ ചതസ്സോപേതാ വേരമണിയോ പുബ്ബഭാഗേ നാനാ; മഗ്ഗക്ഖണേ പന മിച്ഛാവാചാസങ്ഖാതായ ചതുബ്ബിധായ അകുസലദുസ്സീല്യചേതനായ പദച്ഛേദതോ അനുപ്പത്തിസാധനവസേന മഗ്ഗങ്ഗം പൂരയമാനാ ഏകാവ സമ്മാവാചാസങ്ഖാതാ കുസലവേരമണീ ഉപ്പജ്ജതി. അയം സമ്മാവാചാ നാമ.

    Sammāvācāniddesepi yasmā aññeneva cittena musāvādā viramati, aññenaññena pisuṇavācādīhi, tasmā catassopetā veramaṇiyo pubbabhāge nānā; maggakkhaṇe pana micchāvācāsaṅkhātāya catubbidhāya akusaladussīlyacetanāya padacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva sammāvācāsaṅkhātā kusalaveramaṇī uppajjati. Ayaṃ sammāvācā nāma.

    സമ്മാകമ്മന്തനിദ്ദേസേപി യസ്മാ അഞ്ഞേനേവ ചിത്തേന പാണാതിപാതാ വിരമതി, അഞ്ഞേന അദിന്നാദാനാ, അഞ്ഞേന കാമേസുമിച്ഛാചാരാ, തസ്മാ തിസ്സോപേതാ വേരമണിയോ പുബ്ബഭാഗേ നാനാ; മഗ്ഗക്ഖണേ പന മിച്ഛാകമ്മന്തസങ്ഖാതായ തിവിധായ അകുസലദുസ്സീല്യചേതനായ പദച്ഛേദതോ അനുപ്പത്തിസാധനവസേന മഗ്ഗങ്ഗം പൂരയമാനാ ഏകാവ സമ്മാകമ്മന്തസങ്ഖാതാ അകുസലവേരമണീ ഉപ്പജ്ജതി. അയം സമ്മാകമ്മന്തോ നാമ.

    Sammākammantaniddesepi yasmā aññeneva cittena pāṇātipātā viramati, aññena adinnādānā, aññena kāmesumicchācārā, tasmā tissopetā veramaṇiyo pubbabhāge nānā; maggakkhaṇe pana micchākammantasaṅkhātāya tividhāya akusaladussīlyacetanāya padacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva sammākammantasaṅkhātā akusalaveramaṇī uppajjati. Ayaṃ sammākammanto nāma.

    സമ്മാആജീവനിദ്ദേസേ ഇധാതി ഇമസ്മിം സാസനേ. അരിയസാവകോതി അരിയസ്സ ബുദ്ധസ്സ സാവകോ. മിച്ഛാആജീവം പഹായാതി പാപകം ആജീവം പജഹിത്വാ. സമ്മാആജീവേനാതി ബുദ്ധപസത്ഥേന കുസലആജീവേന. ജീവികം കപ്പേതീതി ജീവിതപ്പവത്തിം പവത്തേതി. ഇധാപി യസ്മാ അഞ്ഞേനേവ ചിത്തേന കായദ്വാരവീതിക്കമാ വിരമതി; അഞ്ഞേന വചീദ്വാരവീതിക്കമാ, തസ്മാ പുബ്ബഭാഗേ നാനാക്ഖണേസു ഉപ്പജ്ജതി; മഗ്ഗക്ഖണേ പന ദ്വീസു ദ്വാരേസു സത്തന്നം കമ്മപഥാനം വസേന ഉപ്പന്നായ മിച്ഛാആജീവദുസ്സീല്യചേതനായ പദച്ഛേദതോ അനുപ്പത്തിസാധനവസേന മഗ്ഗങ്ഗം പൂരയമാനാ ഏകാവ സമ്മാആജീവസങ്ഖാതാ കുസലവേരമണീ ഉപ്പജ്ജതി. അയം സമ്മാആജീവോ നാമ.

    Sammāājīvaniddese idhāti imasmiṃ sāsane. Ariyasāvakoti ariyassa buddhassa sāvako. Micchāājīvaṃ pahāyāti pāpakaṃ ājīvaṃ pajahitvā. Sammāājīvenāti buddhapasatthena kusalaājīvena. Jīvikaṃ kappetīti jīvitappavattiṃ pavatteti. Idhāpi yasmā aññeneva cittena kāyadvāravītikkamā viramati; aññena vacīdvāravītikkamā, tasmā pubbabhāge nānākkhaṇesu uppajjati; maggakkhaṇe pana dvīsu dvāresu sattannaṃ kammapathānaṃ vasena uppannāya micchāājīvadussīlyacetanāya padacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva sammāājīvasaṅkhātā kusalaveramaṇī uppajjati. Ayaṃ sammāājīvo nāma.

    സമ്മാവായാമനിദ്ദേസോ സമ്മപ്പധാനവിഭങ്ഗേ അനുപദവണ്ണനാവസേന ആവിഭവിസ്സതി. അയം പന പുബ്ബഭാഗേ നാനാചിത്തേസു ലഭതി. അഞ്ഞേനേവ ഹി ചിത്തേന അനുപ്പന്നാനം പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം അനുപ്പാദായ വായാമം കരോതി, അഞ്ഞേന ഉപ്പന്നാനം പഹാനായ; അഞ്ഞേനേവ ച അനുപ്പന്നാനം കുസലാനം ധമ്മാനം ഉപ്പാദായ, അഞ്ഞേന ഉപ്പന്നാനം ഠിതിയാ; മഗ്ഗക്ഖണേ പന ഏകചിത്തേയേവ ലബ്ഭതി. ഏകമേവ ഹി മഗ്ഗസമ്പയുത്തം വീരിയം ചതുകിച്ചസാധനട്ഠേന ചത്താരി നാമാനി ലബ്ഭതി.

    Sammāvāyāmaniddeso sammappadhānavibhaṅge anupadavaṇṇanāvasena āvibhavissati. Ayaṃ pana pubbabhāge nānācittesu labhati. Aññeneva hi cittena anuppannānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ anuppādāya vāyāmaṃ karoti, aññena uppannānaṃ pahānāya; aññeneva ca anuppannānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ uppādāya, aññena uppannānaṃ ṭhitiyā; maggakkhaṇe pana ekacitteyeva labbhati. Ekameva hi maggasampayuttaṃ vīriyaṃ catukiccasādhanaṭṭhena cattāri nāmāni labbhati.

    സമ്മാസതിനിദ്ദേസോപി സതിപട്ഠാനവിഭങ്ഗേ അനുപദവണ്ണനാവസേന ആവിഭവിസ്സതി. അയമ്പി ച പുബ്ബഭാഗേ നാനാചിത്തേസു ലബ്ഭതി. അഞ്ഞേനേവ ഹി ചിത്തേന കായം പരിഗ്ഗണ്ഹാതി, അഞ്ഞേനഞ്ഞേന വേദനാദീനി; മഗ്ഗക്ഖണേ പന ഏകചിത്തേയേവ ലബ്ഭതി. ഏകായേവ ഹി മഗ്ഗസമ്പയുത്താ സതി ചതുകിച്ചസാധനട്ഠേന ചത്താരി നാമാനി ലഭതി.

    Sammāsatiniddesopi satipaṭṭhānavibhaṅge anupadavaṇṇanāvasena āvibhavissati. Ayampi ca pubbabhāge nānācittesu labbhati. Aññeneva hi cittena kāyaṃ pariggaṇhāti, aññenaññena vedanādīni; maggakkhaṇe pana ekacitteyeva labbhati. Ekāyeva hi maggasampayuttā sati catukiccasādhanaṭṭhena cattāri nāmāni labhati.

    സമ്മാസമാധിനിദ്ദേസേ ചത്താരി ഝാനാനി പുബ്ബഭാഗേപി നാനാ, മഗ്ഗക്ഖണേപി. പുബ്ബഭാഗേ സമാപത്തിവസേന നാനാ, മഗ്ഗക്ഖണേ നാനാമഗ്ഗവസേന. ഏകസ്സ ഹി പഠമമഗ്ഗോ പഠമജ്ഝാനികോ ഹോതി, ദുതിയമഗ്ഗാദയോപി പഠമജ്ഝാനികാ, ദുതിയാദീസു അഞ്ഞതരജ്ഝാനികാ വാ. ഏകസ്സ പഠമമഗ്ഗോ ദുതിയാദീനം അഞ്ഞതരജ്ഝാനികോ ഹോതി, ദുതിയാദയോപി ദുതിയാദീനം അഞ്ഞതരജ്ഝാനികാ വാ പഠമജ്ഝാനികാ വാ. ഏവം ചത്താരോപി മഗ്ഗാ ഝാനവസേന സദിസാ വാ അസദിസാ വാ ഏകച്ചസദിസാ വാ ഹോന്തി.

    Sammāsamādhiniddese cattāri jhānāni pubbabhāgepi nānā, maggakkhaṇepi. Pubbabhāge samāpattivasena nānā, maggakkhaṇe nānāmaggavasena. Ekassa hi paṭhamamaggo paṭhamajjhāniko hoti, dutiyamaggādayopi paṭhamajjhānikā, dutiyādīsu aññatarajjhānikā vā. Ekassa paṭhamamaggo dutiyādīnaṃ aññatarajjhāniko hoti, dutiyādayopi dutiyādīnaṃ aññatarajjhānikā vā paṭhamajjhānikā vā. Evaṃ cattāropi maggā jhānavasena sadisā vā asadisā vā ekaccasadisā vā honti.

    അയം പനസ്സ വിസേസോ പാദകജ്ഝാനനിയാമേന ഹോതി. പാദകജ്ഝാനനിയാമേന താവ പഠമജ്ഝാനലാഭിനോ പഠമജ്ഝാനാ വുട്ഠായ വിപസ്സന്തസ്സ ഉപ്പന്നമഗ്ഗോ പഠമജ്ഝാനികോ ഹോതി; മഗ്ഗങ്ഗബോജ്ഝങ്ഗാനി പനേത്ഥ പരിപുണ്ണാനേവ ഹോന്തി. ദുതിയജ്ഝാനതോ ഉട്ഠായ വിപസ്സന്തസ്സ ഉപ്പന്നോ മഗ്ഗോ ദുതിയജ്ഝാനികോ ഹോതി; മഗ്ഗങ്ഗാനി പനേത്ഥ സത്ത ഹോന്തി. തതിയജ്ഝാനതോ ഉട്ഠായ വിപസ്സന്തസ്സ ഉപ്പന്നോ മഗ്ഗോ തതിയജ്ഝാനികോ ഹോതി; മഗ്ഗങ്ഗാനി പനേത്ഥ സത്ത, ബോജ്ഝങ്ഗാനി ഛ ഹോന്തി. ഏസ നയോ ചതുത്ഥജ്ഝാനതോ പട്ഠായ യാവ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനാ.

    Ayaṃ panassa viseso pādakajjhānaniyāmena hoti. Pādakajjhānaniyāmena tāva paṭhamajjhānalābhino paṭhamajjhānā vuṭṭhāya vipassantassa uppannamaggo paṭhamajjhāniko hoti; maggaṅgabojjhaṅgāni panettha paripuṇṇāneva honti. Dutiyajjhānato uṭṭhāya vipassantassa uppanno maggo dutiyajjhāniko hoti; maggaṅgāni panettha satta honti. Tatiyajjhānato uṭṭhāya vipassantassa uppanno maggo tatiyajjhāniko hoti; maggaṅgāni panettha satta, bojjhaṅgāni cha honti. Esa nayo catutthajjhānato paṭṭhāya yāva nevasaññānāsaññāyatanā.

    ആരുപ്പേ ചതുക്കപഞ്ചകജ്ഝാനം ഉപ്പജ്ജതി. തഞ്ച ഖോ ലോകുത്തരം നോ ലോകിയന്തി വുത്തം. ഏത്ഥ കഥന്തി? ഏത്ഥാപി പഠമജ്ഝാനാദീസു യതോ ഉട്ഠായ സോതാപത്തിമഗ്ഗം പടിലഭിത്വാ ആരുപ്പസമാപത്തിം ഭാവേത്വാ യോ ആരുപ്പേ ഉപ്പന്നോ, തംഝാനികാവ തസ്സ തത്ഥ തയോ മഗ്ഗാ ഉപ്പജ്ജന്തി . ഏവം പാദകജ്ഝാനമേവ നിയാമേതി. കേചി പന ഥേരാ ‘‘വിപസ്സനായ ആരമ്മണഭൂതാ ഖന്ധാ നിയാമേന്തീ’’തി വദന്തി. കേചി ‘‘പുഗ്ഗലജ്ഝാസയോ നിയാമേതീ’’തി വദന്തി. കേചി ‘‘വുട്ഠാനഗാമിനീവിപസ്സനാ നിയാമേതീ’’തി വദന്തി. തേസം വാദവിനിച്ഛയോ ഹേട്ഠാ ചിത്തുപ്പാദകണ്ഡേ ലോകുത്തരപദഭാജനീയവണ്ണനായം (ധ॰ സ॰ അട്ഠ॰ ൩൫൦) വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. അയം വുച്ചതി സമ്മാസമാധീതി യാ ഇമേസു ചതൂസു ഝാനേസു ഏകഗ്ഗതാ, അയം പുബ്ബഭാഗേ ലോകിയോ, അപരഭാഗേ ലോകുത്തരോ സമ്മാസമാധി നാമ വുച്ചതീതി. ഏവം ലോകിയലോകുത്തരവസേന ഭഗവാ മഗ്ഗസച്ചം ദേസേസി.

    Āruppe catukkapañcakajjhānaṃ uppajjati. Tañca kho lokuttaraṃ no lokiyanti vuttaṃ. Ettha kathanti? Etthāpi paṭhamajjhānādīsu yato uṭṭhāya sotāpattimaggaṃ paṭilabhitvā āruppasamāpattiṃ bhāvetvā yo āruppe uppanno, taṃjhānikāva tassa tattha tayo maggā uppajjanti . Evaṃ pādakajjhānameva niyāmeti. Keci pana therā ‘‘vipassanāya ārammaṇabhūtā khandhā niyāmentī’’ti vadanti. Keci ‘‘puggalajjhāsayo niyāmetī’’ti vadanti. Keci ‘‘vuṭṭhānagāminīvipassanā niyāmetī’’ti vadanti. Tesaṃ vādavinicchayo heṭṭhā cittuppādakaṇḍe lokuttarapadabhājanīyavaṇṇanāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 350) vuttanayeneva veditabbo. Ayaṃ vuccati sammāsamādhīti yā imesu catūsu jhānesu ekaggatā, ayaṃ pubbabhāge lokiyo, aparabhāge lokuttaro sammāsamādhi nāma vuccatīti. Evaṃ lokiyalokuttaravasena bhagavā maggasaccaṃ desesi.

    തത്ഥ ലോകിയമഗ്ഗേ സബ്ബാനേവ മഗ്ഗങ്ഗാനി യഥാനുരൂപം ഛസു ആരമ്മണേസു അഞ്ഞതരാരമ്മണാനി ഹോന്തി. ലോകുത്തരമഗ്ഗേ പന ചതുസച്ചപടിവേധായ പവത്തസ്സ അരിയസ്സ നിബ്ബാനാരമ്മണം അവിജ്ജാനുസയസമുഗ്ഘാതകം പഞ്ഞാചക്ഖു സമ്മാദിട്ഠി. തഥാ സമ്പന്നദിട്ഠിസ്സ തംസമ്പയുത്തം തിവിധമിച്ഛാസങ്കപ്പസമുഗ്ഘാതകം ചേതസോ നിബ്ബാനപദാഭിനിരോപനം സമ്മാസങ്കപ്പോ. തഥാ പസ്സന്തസ്സ വിതക്കേന്തസ്സ ച തംസമ്പയുത്താവ ചതുബ്ബിധവചീദുച്ചരിതസമുഗ്ഘാതികായ മിച്ഛാവാചായ വിരതി സമ്മാവാചാ. തഥാ വിരമന്തസ്സ തംസമ്പയുത്താവ മിച്ഛാകമ്മന്തസമുച്ഛേദികാ തിവിധകായദുച്ചരിതവിരതി സമ്മാകമ്മന്തോ. തേസംയേവ സമ്മാവാചാകമ്മന്താനം വോദാനഭൂതാ തംസമ്പയുത്താവ കുഹനാദിസമുച്ഛേദികാ മിച്ഛാആജീവവിരതി സമ്മാആജീവോ. ഇമിസ്സാ സമ്മാവാചാകമ്മന്താജീവസംഖാതായ സീലഭൂമിയം പതിട്ഠമാനസ്സ തദനുരൂപോ തംസമ്പയുത്തോവ കോസജ്ജസമുച്ഛേദകോ അനുപ്പന്നുപ്പന്നാനം അകുസലകുസലാനം അനുപ്പാദപഹാനുപ്പാദട്ഠിതിസാധകോ ച വീരിയാരമ്ഭോ സമ്മാവായാമോ. ഏവം വായമന്തസ്സ തംസമ്പയുത്തോവ മിച്ഛാസതിവിനിദ്ധുനനകോ കായാദീസു കായാനുപസ്സനാദിസാധകോ ച ചേതസോ അസമ്മോസോ സമ്മാസതി. ഇതി അനുത്തരായ സതിയാ സുവിഹിതചിത്താരക്ഖസ്സ തംസമ്പയുത്താവ മിച്ഛാസമാധിസമുഗ്ഘാതികാ ചിത്തേകഗ്ഗതാ സമ്മാസമാധീതി. ഏസ ലോകുത്തരോ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ യോ സഹ ലോകിയേന മഗ്ഗേന ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാതി സങ്ഖം ഗതോ.

    Tattha lokiyamagge sabbāneva maggaṅgāni yathānurūpaṃ chasu ārammaṇesu aññatarārammaṇāni honti. Lokuttaramagge pana catusaccapaṭivedhāya pavattassa ariyassa nibbānārammaṇaṃ avijjānusayasamugghātakaṃ paññācakkhu sammādiṭṭhi. Tathā sampannadiṭṭhissa taṃsampayuttaṃ tividhamicchāsaṅkappasamugghātakaṃ cetaso nibbānapadābhiniropanaṃ sammāsaṅkappo. Tathā passantassa vitakkentassa ca taṃsampayuttāva catubbidhavacīduccaritasamugghātikāya micchāvācāya virati sammāvācā. Tathā viramantassa taṃsampayuttāva micchākammantasamucchedikā tividhakāyaduccaritavirati sammākammanto. Tesaṃyeva sammāvācākammantānaṃ vodānabhūtā taṃsampayuttāva kuhanādisamucchedikā micchāājīvavirati sammāājīvo. Imissā sammāvācākammantājīvasaṃkhātāya sīlabhūmiyaṃ patiṭṭhamānassa tadanurūpo taṃsampayuttova kosajjasamucchedako anuppannuppannānaṃ akusalakusalānaṃ anuppādapahānuppādaṭṭhitisādhako ca vīriyārambho sammāvāyāmo. Evaṃ vāyamantassa taṃsampayuttova micchāsativiniddhunanako kāyādīsu kāyānupassanādisādhako ca cetaso asammoso sammāsati. Iti anuttarāya satiyā suvihitacittārakkhassa taṃsampayuttāva micchāsamādhisamugghātikā cittekaggatā sammāsamādhīti. Esa lokuttaro ariyo aṭṭhaṅgiko maggo yo saha lokiyena maggena dukkhanirodhagāminī paṭipadāti saṅkhaṃ gato.

    സോ ഖോ പനേസ മഗ്ഗോ സമ്മാദിട്ഠിസങ്കപ്പാനം വിജ്ജായ, സേസധമ്മാനം ചരണേന സങ്ഗഹിതത്താ വിജ്ജാ ചേവ ചരണഞ്ച. തഥാ തേസം ദ്വിന്നം വിപസ്സനായാനേന, ഇതരേസം സമഥയാനേന സങ്ഗഹിതത്താ സമഥോ ചേവ വിപസ്സനാ ച. തേസം വാ ദ്വിന്നം പഞ്ഞാക്ഖന്ധേന, തദനന്തരാനം തിണ്ണം സീലക്ഖന്ധേന, അവസേസാനം സമാധിക്ഖന്ധേന അധിപഞ്ഞാഅധിസീലഅധിചിത്തസിക്ഖാഹി ച സങ്ഗഹിതത്താ ഖന്ധത്തയഞ്ചേവ സിക്ഖാത്തയഞ്ച ഹോതി; യേന സമന്നാഗതോ അരിയസാവകോ ദസ്സനസമത്ഥേഹി ചക്ഖൂഹി ഗമനസമത്ഥേഹി ച പാദേഹി സമന്നാഗതോ അദ്ധികോ വിയ വിജ്ജാചരണസമ്പന്നോ ഹുത്വാ വിപസ്സനായാനേന കാമസുഖല്ലികാനുയോഗം, സമഥയാനേന അത്തകിലമഥാനുയോഗന്തി അന്തദ്വയം പരിവജ്ജേത്വാ മജ്ഝിമപടിപദം പടിപന്നോ പഞ്ഞാക്ഖന്ധേന മോഹക്ഖന്ധം, സീലക്ഖന്ധേന ദോസക്ഖന്ധം, സമാധിക്ഖന്ധേന ച ലോഭക്ഖന്ധം പദാലേന്തോ അധിപഞ്ഞാസിക്ഖായ പഞ്ഞാസമ്പദം, അധിസീലസിക്ഖായ സീലസമ്പദം, അധിചിത്തസിക്ഖായ സമാധിസമ്പദന്തി തിസ്സോ സമ്പത്തിയോ പത്വാ അമതം നിബ്ബാനം സച്ഛികരോതി, ആദിമജ്ഝപരിയോസാനകല്യാണം സത്തതിംസബോധിപക്ഖിയധമ്മരതനവിചിത്തം സമ്മത്തനിയാമസങ്ഖാതം അരിയഭൂമിഞ്ച ഓക്കന്തോ ഹോതീതി.

    So kho panesa maggo sammādiṭṭhisaṅkappānaṃ vijjāya, sesadhammānaṃ caraṇena saṅgahitattā vijjā ceva caraṇañca. Tathā tesaṃ dvinnaṃ vipassanāyānena, itaresaṃ samathayānena saṅgahitattā samatho ceva vipassanā ca. Tesaṃ vā dvinnaṃ paññākkhandhena, tadanantarānaṃ tiṇṇaṃ sīlakkhandhena, avasesānaṃ samādhikkhandhena adhipaññāadhisīlaadhicittasikkhāhi ca saṅgahitattā khandhattayañceva sikkhāttayañca hoti; yena samannāgato ariyasāvako dassanasamatthehi cakkhūhi gamanasamatthehi ca pādehi samannāgato addhiko viya vijjācaraṇasampanno hutvā vipassanāyānena kāmasukhallikānuyogaṃ, samathayānena attakilamathānuyoganti antadvayaṃ parivajjetvā majjhimapaṭipadaṃ paṭipanno paññākkhandhena mohakkhandhaṃ, sīlakkhandhena dosakkhandhaṃ, samādhikkhandhena ca lobhakkhandhaṃ padālento adhipaññāsikkhāya paññāsampadaṃ, adhisīlasikkhāya sīlasampadaṃ, adhicittasikkhāya samādhisampadanti tisso sampattiyo patvā amataṃ nibbānaṃ sacchikaroti, ādimajjhapariyosānakalyāṇaṃ sattatiṃsabodhipakkhiyadhammaratanavicittaṃ sammattaniyāmasaṅkhātaṃ ariyabhūmiñca okkanto hotīti.

    സുത്തന്തഭാജനീയവണ്ണനാ.

    Suttantabhājanīyavaṇṇanā.







    Related texts:



    തിപിടക (മൂല) • Tipiṭaka (Mūla) / അഭിധമ്മപിടക • Abhidhammapiṭaka / വിഭങ്ഗപാളി • Vibhaṅgapāḷi / ൪. സച്ചവിഭങ്ഗോ • 4. Saccavibhaṅgo

    ടീകാ • Tīkā / അഭിധമ്മപിടക (ടീകാ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / വിഭങ്ഗ-മൂലടീകാ • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / ൪. സച്ചവിഭങ്ഗോ • 4. Saccavibhaṅgo

    ടീകാ • Tīkā / അഭിധമ്മപിടക (ടീകാ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / വിഭങ്ഗ-അനുടീകാ • Vibhaṅga-anuṭīkā / ൪. സച്ചവിഭങ്ഗോ • 4. Saccavibhaṅgo


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact