| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
१. सुत्तन्तनिद्देसवण्णना
1. Suttantaniddesavaṇṇanā
२. तस्स सुत्तन्तस्स निद्देसकथाय तत्थ जाते धम्मेति तस्मिं समाधिस्मिं जाते चित्तचेतसिके धम्मे। अनिच्चतो अनुपस्सनट्ठेनातिआदिना विपस्सनाय भेदं दस्सेति। सम्मादिट्ठि मग्गोति सम्मादिट्ठिसङ्खातो मग्गो। अट्ठसु मग्गङ्गेसु एकेकोपि हि मग्गोति वुच्चति।आसेवतीति सोतापत्तिमग्गवसेन। भावेतीति सकदागामिमग्गुप्पादनेन। बहुलीकरोतीति अनागामिअरहत्तमग्गुप्पादनेन। इमेसं तिण्णं अवत्थाभेदेपि सति आवज्जनादीनं साधारणत्ता सदिसमेव विस्सज्जनं कतं।
2. Tassa suttantassa niddesakathāya tattha jāte dhammeti tasmiṃ samādhismiṃ jāte cittacetasike dhamme. Aniccato anupassanaṭṭhenātiādinā vipassanāya bhedaṃ dasseti. Sammādiṭṭhi maggoti sammādiṭṭhisaṅkhāto maggo. Aṭṭhasu maggaṅgesu ekekopi hi maggoti vuccati.Āsevatīti sotāpattimaggavasena. Bhāvetīti sakadāgāmimagguppādanena. Bahulīkarotīti anāgāmiarahattamagguppādanena. Imesaṃ tiṇṇaṃ avatthābhedepi sati āvajjanādīnaṃ sādhāraṇattā sadisameva vissajjanaṃ kataṃ.
३. आलोकसञ्ञापटिनिस्सग्गानुपस्सनानं अन्तरापेय्याले अविक्खेपादीनि च झान समापत्तिकसिणानुस्सतिअसुभा च दीघं अस्सासादीनि च आनन्तरिकसमाधिञाणनिद्देसे (पटि॰ म॰ १.८०-८१) निद्दिट्ठत्ता सङ्खित्तानि। तत्थ च अविक्खेपवसेनाति पुब्बभागाविक्खेपवसेन गहेतब्बं। अनिच्चानुपस्सी अस्सासवसेनातिआदिके सुद्धविपस्सनावसेन वुत्तचतुक्के पन तरुणविपस्सनाकाले विपस्सनासम्पयुत्तसमाधिपुब्बङ्गमा बलवविपस्सना वेदितब्बा।
3. Ālokasaññāpaṭinissaggānupassanānaṃ antarāpeyyāle avikkhepādīni ca jhāna samāpattikasiṇānussatiasubhā ca dīghaṃ assāsādīni ca ānantarikasamādhiñāṇaniddese (paṭi. ma. 1.80-81) niddiṭṭhattā saṅkhittāni. Tattha ca avikkhepavasenāti pubbabhāgāvikkhepavasena gahetabbaṃ. Aniccānupassī assāsavasenātiādike suddhavipassanāvasena vuttacatukke pana taruṇavipassanākāle vipassanāsampayuttasamādhipubbaṅgamā balavavipassanā veditabbā.
४. विपस्सनापुब्बङ्गमवारे पठमं अनिच्चतोतिआदिना आरम्मणं अनियमेत्वा विपस्सना वुत्ता, पच्छा रूपं अनिच्चतोतिआदिना आरम्मणं नियमेत्वा वुत्ता। तत्थ जातानन्ति तस्सा विपस्सनाय जातानं चित्तचेतसिकानं धम्मानं। वोसग्गारम्मणताति एत्थ वोसग्गो निब्बानं। निब्बानञ्हि सङ्खतवोसग्गतो परिच्चागतो ‘‘वोसग्गो’’ति वुत्तो। विपस्सना च तंसम्पयुत्तधम्मा च निब्बाननिन्नताय अज्झासयवसेन निब्बाने पतिट्ठितत्ता निब्बानपतिट्ठा निब्बानारम्मणा। पतिट्ठापि हि आलम्बीयतीति आरम्मणं नाम होति, निब्बाने पतिट्ठट्ठेनेव निब्बानारम्मणा। अञ्ञत्थ पाळियम्पि हि पतिट्ठा ‘‘आरम्मण’’न्ति वुच्चन्ति। यथाह – ‘‘सेय्यथापि, आवुसो, नळागारं वा तिणागारं वा सुक्खं कोळापं तेरोवस्सिकं पुरत्थिमाय चेपि दिसाय पुरिसो आदित्ताय तिणुक्काय उपसङ्कमेय्य, लभेथ अग्गि ओतारं, लभेथ अग्गि आरम्मण’’न्तिआदि (सं॰ नि॰ ४.२४३)। तस्मा तत्थ जातानं धम्मानं वोसग्गारम्मणताय निब्बानपतिट्ठाभावेन हेतुभूतेन उप्पादितो यो चित्तस्स एकग्गतासङ्खातो उपचारप्पनाभेदो अविक्खेपो, सो समाधीति विपस्सनातो पच्छा उप्पादितो निब्बेधभागियो समाधि निद्दिट्ठो होति। तस्मायेव हि इति पठमं विपस्सना, पच्छा समथोति वुत्तं।
4. Vipassanāpubbaṅgamavāre paṭhamaṃ aniccatotiādinā ārammaṇaṃ aniyametvā vipassanā vuttā, pacchā rūpaṃ aniccatotiādinā ārammaṇaṃ niyametvā vuttā. Tattha jātānanti tassā vipassanāya jātānaṃ cittacetasikānaṃ dhammānaṃ. Vosaggārammaṇatāti ettha vosaggo nibbānaṃ. Nibbānañhi saṅkhatavosaggato pariccāgato ‘‘vosaggo’’ti vutto. Vipassanā ca taṃsampayuttadhammā ca nibbānaninnatāya ajjhāsayavasena nibbāne patiṭṭhitattā nibbānapatiṭṭhā nibbānārammaṇā. Patiṭṭhāpi hi ālambīyatīti ārammaṇaṃ nāma hoti, nibbāne patiṭṭhaṭṭheneva nibbānārammaṇā. Aññattha pāḷiyampi hi patiṭṭhā ‘‘ārammaṇa’’nti vuccanti. Yathāha – ‘‘seyyathāpi, āvuso, naḷāgāraṃ vā tiṇāgāraṃ vā sukkhaṃ koḷāpaṃ terovassikaṃ puratthimāya cepi disāya puriso ādittāya tiṇukkāya upasaṅkameyya, labhetha aggi otāraṃ, labhetha aggi ārammaṇa’’ntiādi (saṃ. ni. 4.243). Tasmā tattha jātānaṃ dhammānaṃ vosaggārammaṇatāya nibbānapatiṭṭhābhāvena hetubhūtena uppādito yo cittassa ekaggatāsaṅkhāto upacārappanābhedo avikkhepo, so samādhīti vipassanāto pacchā uppādito nibbedhabhāgiyo samādhi niddiṭṭho hoti. Tasmāyeva hi iti paṭhamaṃ vipassanā, pacchā samathoti vuttaṃ.
५. युगनद्धनिद्देसे यस्मा हेट्ठा सुत्तन्तवण्णनायं वुत्तो युगनद्धक्कमो पुरिमद्वयनिद्देसनयेनेव पाकटो, मग्गक्खणे युगनद्धक्कमो पन न पाकटो, तस्मा पुब्बभागे अनेकन्तिकं युगनद्धभावनं अवत्वा मग्गक्खणे एकन्तेन लब्भमानयुगनद्धभावनमेव दस्सेन्तो सोळसहि आकारेहीतिआदिमाह। तत्थ आरम्मणट्ठेनातिआदीसु सत्तरससु आकारेसु अन्ते उद्दिट्ठं युगनद्धं मूलपदेन एकट्ठत्ता तं विप्पहाय सेसानं वसेन ‘‘सोळसही’’ति वुत्तं। आरम्मणट्ठेनाति आलम्बनट्ठेन, आरम्मणवसेनाति अत्थो। एवं सेसेसुपि। गोचरट्ठेनाति आरम्मणट्ठेपि सति निस्सयितब्बट्ठानट्ठेन। पहानट्ठेनाति पजहनट्ठेन। परिच्चागट्ठेनाति पहानेपि सति पुन अनादियनेन परिच्चागट्ठेन। वुट्ठानट्ठेनाति उग्गमनट्ठेन। विवट्टनट्ठेनाति उग्गमनेपि सति अपुनरावट्टनेन निवत्तनट्ठेन। सन्तट्ठेनाति निब्बुतट्ठेन। पणीतट्ठेनाति निब्बुतट्ठेपि सति उत्तमट्ठेन, अतप्पकट्ठेन वा। विमुत्तट्ठेनाति बन्धनापगतट्ठेन। अनासवट्ठेनाति बन्धनमोक्खेपि सति आरम्मणं कत्वा पवत्तमानासवविरहितट्ठेन। तरणट्ठेनाति अनोसीदित्वा पिलवनट्ठेन, अतिक्कमनट्ठेन वा। अनिमित्तट्ठेनाति सङ्खारनिमित्तविरहितट्ठेन। अप्पणिहितट्ठेनाति पणिधिविरहितट्ठेन। सुञ्ञतट्ठेनाति अभिनिवेसविरहितट्ठेन। एकरसट्ठेनाति एककिच्चट्ठेन। अनतिवत्तनट्ठेनाति अञ्ञमञ्ञं अनतिक्कमनट्ठेन। युगनद्धट्ठेनाति युगलकट्ठेन।
5. Yuganaddhaniddese yasmā heṭṭhā suttantavaṇṇanāyaṃ vutto yuganaddhakkamo purimadvayaniddesanayeneva pākaṭo, maggakkhaṇe yuganaddhakkamo pana na pākaṭo, tasmā pubbabhāge anekantikaṃ yuganaddhabhāvanaṃ avatvā maggakkhaṇe ekantena labbhamānayuganaddhabhāvanameva dassento soḷasahi ākārehītiādimāha. Tattha ārammaṇaṭṭhenātiādīsu sattarasasu ākāresu ante uddiṭṭhaṃ yuganaddhaṃ mūlapadena ekaṭṭhattā taṃ vippahāya sesānaṃ vasena ‘‘soḷasahī’’ti vuttaṃ. Ārammaṇaṭṭhenāti ālambanaṭṭhena, ārammaṇavasenāti attho. Evaṃ sesesupi. Gocaraṭṭhenāti ārammaṇaṭṭhepi sati nissayitabbaṭṭhānaṭṭhena. Pahānaṭṭhenāti pajahanaṭṭhena. Pariccāgaṭṭhenāti pahānepi sati puna anādiyanena pariccāgaṭṭhena. Vuṭṭhānaṭṭhenāti uggamanaṭṭhena. Vivaṭṭanaṭṭhenāti uggamanepi sati apunarāvaṭṭanena nivattanaṭṭhena. Santaṭṭhenāti nibbutaṭṭhena. Paṇītaṭṭhenāti nibbutaṭṭhepi sati uttamaṭṭhena, atappakaṭṭhena vā. Vimuttaṭṭhenāti bandhanāpagataṭṭhena. Anāsavaṭṭhenāti bandhanamokkhepi sati ārammaṇaṃ katvā pavattamānāsavavirahitaṭṭhena. Taraṇaṭṭhenāti anosīditvā pilavanaṭṭhena, atikkamanaṭṭhena vā. Animittaṭṭhenāti saṅkhāranimittavirahitaṭṭhena. Appaṇihitaṭṭhenāti paṇidhivirahitaṭṭhena. Suññataṭṭhenāti abhinivesavirahitaṭṭhena. Ekarasaṭṭhenāti ekakiccaṭṭhena. Anativattanaṭṭhenāti aññamaññaṃ anatikkamanaṭṭhena. Yuganaddhaṭṭhenāti yugalakaṭṭhena.
उद्धच्चं पजहतो, अविज्जं पजहतोति योगिनो तस्स तस्स पटिपक्खप्पहानवसेन वुत्तं। निरोधो चेत्थ निब्बानमेव। अञ्ञमञ्ञं नातिवत्तन्तीति समथो चे विपस्सनं अतिवत्तेय्य, लीनपक्खिकत्ता समथस्स चित्तं कोसज्जाय संवत्तेय्य। विपस्सना चे समथं अतिवत्तेय्य, उद्धच्चपक्खिकत्ता विपस्सनाय चित्तं उद्धच्चाय संवत्तेय्य। तस्मा समथो च विपस्सनं अनतिवत्तमानो कोसज्जपातं न करोति, विपस्सना समथं अनतिवत्तमाना उद्धच्चपातं न करोति। समथो समं पवत्तमानो विपस्सनं उद्धच्चपाततो रक्खति, विपस्सना समं पवत्तमाना समथं कोसज्जपाततो रक्खति। एवमिमे उभो अञ्ञमञ्ञं अनतिवत्तनकिच्चेन एककिच्चा, समा हुत्वा पवत्तमानेन अञ्ञमञ्ञं अनतिवत्तमाना अत्थसिद्धिकरा होन्ति। तेसं मग्गक्खणे युगनद्धत्तं वुट्ठानगामिनिविपस्सनाक्खणे युगनद्धत्तायेव होति। पहानपरिच्चागवुट्ठानविवट्टनकरणानं मग्गकिच्चवसेन वुत्तत्ता सकलस्स मग्गकिच्चस्स दस्सनत्थं उद्धच्चसहगतकिलेसा च खन्धा च अविज्जासहगतकिलेसा च खन्धा च निद्दिट्ठा। सेसानं न तथा वुत्तत्ता पटिपक्खधम्ममत्तदस्सनवसेन उद्धच्चाविज्जा एव निद्दिट्ठा। विवट्टतोति निवत्तन्तस्स।
Uddhaccaṃ pajahato, avijjaṃ pajahatoti yogino tassa tassa paṭipakkhappahānavasena vuttaṃ. Nirodho cettha nibbānameva. Aññamaññaṃ nātivattantīti samatho ce vipassanaṃ ativatteyya, līnapakkhikattā samathassa cittaṃ kosajjāya saṃvatteyya. Vipassanā ce samathaṃ ativatteyya, uddhaccapakkhikattā vipassanāya cittaṃ uddhaccāya saṃvatteyya. Tasmā samatho ca vipassanaṃ anativattamāno kosajjapātaṃ na karoti, vipassanā samathaṃ anativattamānā uddhaccapātaṃ na karoti. Samatho samaṃ pavattamāno vipassanaṃ uddhaccapātato rakkhati, vipassanā samaṃ pavattamānā samathaṃ kosajjapātato rakkhati. Evamime ubho aññamaññaṃ anativattanakiccena ekakiccā, samā hutvā pavattamānena aññamaññaṃ anativattamānā atthasiddhikarā honti. Tesaṃ maggakkhaṇe yuganaddhattaṃ vuṭṭhānagāminivipassanākkhaṇe yuganaddhattāyeva hoti. Pahānapariccāgavuṭṭhānavivaṭṭanakaraṇānaṃ maggakiccavasena vuttattā sakalassa maggakiccassa dassanatthaṃ uddhaccasahagatakilesā ca khandhā ca avijjāsahagatakilesā ca khandhā ca niddiṭṭhā. Sesānaṃ na tathā vuttattā paṭipakkhadhammamattadassanavasena uddhaccāvijjā eva niddiṭṭhā. Vivaṭṭatoti nivattantassa.
समाधि कामासवा विमुत्तो होतीति समाधिस्स कामच्छन्दपटिपक्खत्ता वुत्तं। रागविरागाति रागस्स विरागो समतिक्कमो एतिस्सा अत्थीति रागविरागा, ‘‘रागविरागतो’’ति निस्सक्कवचनं वा। तथा अविज्जाविरागा। चेतोविमुत्तीति मग्गसम्पयुत्तो समाधि। पञ्ञाविमुत्तीति मग्गसम्पयुत्ता पञ्ञा। तरतोति तरन्तस्स। सब्बपणिधीहीति रागदोसमोहपणिधीहि, सब्बपत्थनाहि वा। एवं चुद्दस आकारे विस्सज्जित्वा एकरसट्ठञ्च अनतिवत्तनट्ठञ्च अविभजित्वाव इमेहि सोळसहि आकारेहीति आह। कस्मा? तेसं चुद्दसन्नं आकारानं एकेकस्स अवसाने ‘‘एकरसा होन्ति, युगनद्धा होन्ति, अञ्ञमञ्ञं नातिवत्तन्ती’’ति निद्दिट्ठत्ता ते द्वेपि आकारा निद्दिट्ठाव होन्ति। तस्मा ‘‘सोळसही’’ति आह। युगनद्धट्ठो पन उद्देसेपि न भणितोयेवाति।
Samādhi kāmāsavā vimutto hotīti samādhissa kāmacchandapaṭipakkhattā vuttaṃ. Rāgavirāgāti rāgassa virāgo samatikkamo etissā atthīti rāgavirāgā, ‘‘rāgavirāgato’’ti nissakkavacanaṃ vā. Tathā avijjāvirāgā. Cetovimuttīti maggasampayutto samādhi. Paññāvimuttīti maggasampayuttā paññā. Taratoti tarantassa. Sabbapaṇidhīhīti rāgadosamohapaṇidhīhi, sabbapatthanāhi vā. Evaṃ cuddasa ākāre vissajjitvā ekarasaṭṭhañca anativattanaṭṭhañca avibhajitvāva imehi soḷasahi ākārehīti āha. Kasmā? Tesaṃ cuddasannaṃ ākārānaṃ ekekassa avasāne ‘‘ekarasā honti, yuganaddhā honti, aññamaññaṃ nātivattantī’’ti niddiṭṭhattā te dvepi ākārā niddiṭṭhāva honti. Tasmā ‘‘soḷasahī’’ti āha. Yuganaddhaṭṭho pana uddesepi na bhaṇitoyevāti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / १. सुत्तन्तनिद्देसो • 1. Suttantaniddeso
