| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ปฎิสมฺภิทามคฺค-อฎฺฐกถา • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
๑. สุตฺตนฺตนิเทฺทสวณฺณนา
1. Suttantaniddesavaṇṇanā
๒. ตสฺส สุตฺตนฺตสฺส นิเทฺทสกถาย ตตฺถ ชาเต ธเมฺมติ ตสฺมิํ สมาธิสฺมิํ ชาเต จิตฺตเจตสิเก ธเมฺมฯ อนิจฺจโต อนุปสฺสนเฎฺฐนาติอาทินา วิปสฺสนาย เภทํ ทเสฺสติฯ สมฺมาทิฎฺฐิ มโคฺคติ สมฺมาทิฎฺฐิสงฺขาโต มโคฺคฯ อฎฺฐสุ มคฺคเงฺคสุ เอเกโกปิ หิ มโคฺคติ วุจฺจติฯอาเสวตีติ โสตาปตฺติมคฺควเสนฯ ภาเวตีติ สกทาคามิมคฺคุปฺปาทเนนฯ พหุลีกโรตีติ อนาคามิอรหตฺตมคฺคุปฺปาทเนนฯ อิเมสํ ติณฺณํ อวตฺถาเภเทปิ สติ อาวชฺชนาทีนํ สาธารณตฺตา สทิสเมว วิสฺสชฺชนํ กตํฯ
2. Tassa suttantassa niddesakathāya tattha jāte dhammeti tasmiṃ samādhismiṃ jāte cittacetasike dhamme. Aniccato anupassanaṭṭhenātiādinā vipassanāya bhedaṃ dasseti. Sammādiṭṭhi maggoti sammādiṭṭhisaṅkhāto maggo. Aṭṭhasu maggaṅgesu ekekopi hi maggoti vuccati.Āsevatīti sotāpattimaggavasena. Bhāvetīti sakadāgāmimagguppādanena. Bahulīkarotīti anāgāmiarahattamagguppādanena. Imesaṃ tiṇṇaṃ avatthābhedepi sati āvajjanādīnaṃ sādhāraṇattā sadisameva vissajjanaṃ kataṃ.
๓. อาโลกสญฺญาปฎินิสฺสคฺคานุปสฺสนานํ อนฺตราเปยฺยาเล อวิเกฺขปาทีนิ จ ฌาน สมาปตฺติกสิณานุสฺสติอสุภา จ ทีฆํ อสฺสาสาทีนิ จ อานนฺตริกสมาธิญาณนิเทฺทเส (ปฎิ. ม. ๑.๘๐-๘๑) นิทฺทิฎฺฐตฺตา สงฺขิตฺตานิฯ ตตฺถ จ อวิเกฺขปวเสนาติ ปุพฺพภาคาวิเกฺขปวเสน คเหตพฺพํฯ อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสวเสนาติอาทิเก สุทฺธวิปสฺสนาวเสน วุตฺตจตุเกฺก ปน ตรุณวิปสฺสนากาเล วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตสมาธิปุพฺพงฺคมา พลววิปสฺสนา เวทิตพฺพาฯ
3. Ālokasaññāpaṭinissaggānupassanānaṃ antarāpeyyāle avikkhepādīni ca jhāna samāpattikasiṇānussatiasubhā ca dīghaṃ assāsādīni ca ānantarikasamādhiñāṇaniddese (paṭi. ma. 1.80-81) niddiṭṭhattā saṅkhittāni. Tattha ca avikkhepavasenāti pubbabhāgāvikkhepavasena gahetabbaṃ. Aniccānupassī assāsavasenātiādike suddhavipassanāvasena vuttacatukke pana taruṇavipassanākāle vipassanāsampayuttasamādhipubbaṅgamā balavavipassanā veditabbā.
๔. วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมวาเร ปฐมํ อนิจฺจโตติอาทินา อารมฺมณํ อนิยเมตฺวา วิปสฺสนา วุตฺตา, ปจฺฉา รูปํ อนิจฺจโตติอาทินา อารมฺมณํ นิยเมตฺวา วุตฺตาฯ ตตฺถ ชาตานนฺติ ตสฺสา วิปสฺสนาย ชาตานํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํฯ โวสคฺคารมฺมณตาติ เอตฺถ โวสโคฺค นิพฺพานํฯ นิพฺพานญฺหิ สงฺขตโวสคฺคโต ปริจฺจาคโต ‘‘โวสโคฺค’’ติ วุโตฺตฯ วิปสฺสนา จ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา จ นิพฺพานนินฺนตาย อชฺฌาสยวเสน นิพฺพาเน ปติฎฺฐิตตฺตา นิพฺพานปติฎฺฐา นิพฺพานารมฺมณาฯ ปติฎฺฐาปิ หิ อาลมฺพียตีติ อารมฺมณํ นาม โหติ, นิพฺพาเน ปติฎฺฐเฎฺฐเนว นิพฺพานารมฺมณาฯ อญฺญตฺถ ปาฬิยมฺปิ หิ ปติฎฺฐา ‘‘อารมฺมณ’’นฺติ วุจฺจนฺติฯ ยถาห – ‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, นฬาคารํ วา ติณาคารํ วา สุกฺขํ โกฬาปํ เตโรวสฺสิกํ ปุรตฺถิมาย เจปิ ทิสาย ปุริโส อาทิตฺตาย ติณุกฺกาย อุปสงฺกเมยฺย, ลเภถ อคฺคิ โอตารํ, ลเภถ อคฺคิ อารมฺมณ’’นฺติอาทิ (สํ. นิ. ๔.๒๔๓)ฯ ตสฺมา ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ โวสคฺคารมฺมณตาย นิพฺพานปติฎฺฐาภาเวน เหตุภูเตน อุปฺปาทิโต โย จิตฺตสฺส เอกคฺคตาสงฺขาโต อุปจารปฺปนาเภโท อวิเกฺขโป, โส สมาธีติ วิปสฺสนาโต ปจฺฉา อุปฺปาทิโต นิเพฺพธภาคิโย สมาธิ นิทฺทิโฎฺฐ โหติฯ ตสฺมาเยว หิ อิติ ปฐมํ วิปสฺสนา, ปจฺฉา สมโถติ วุตฺตํฯ
4. Vipassanāpubbaṅgamavāre paṭhamaṃ aniccatotiādinā ārammaṇaṃ aniyametvā vipassanā vuttā, pacchā rūpaṃ aniccatotiādinā ārammaṇaṃ niyametvā vuttā. Tattha jātānanti tassā vipassanāya jātānaṃ cittacetasikānaṃ dhammānaṃ. Vosaggārammaṇatāti ettha vosaggo nibbānaṃ. Nibbānañhi saṅkhatavosaggato pariccāgato ‘‘vosaggo’’ti vutto. Vipassanā ca taṃsampayuttadhammā ca nibbānaninnatāya ajjhāsayavasena nibbāne patiṭṭhitattā nibbānapatiṭṭhā nibbānārammaṇā. Patiṭṭhāpi hi ālambīyatīti ārammaṇaṃ nāma hoti, nibbāne patiṭṭhaṭṭheneva nibbānārammaṇā. Aññattha pāḷiyampi hi patiṭṭhā ‘‘ārammaṇa’’nti vuccanti. Yathāha – ‘‘seyyathāpi, āvuso, naḷāgāraṃ vā tiṇāgāraṃ vā sukkhaṃ koḷāpaṃ terovassikaṃ puratthimāya cepi disāya puriso ādittāya tiṇukkāya upasaṅkameyya, labhetha aggi otāraṃ, labhetha aggi ārammaṇa’’ntiādi (saṃ. ni. 4.243). Tasmā tattha jātānaṃ dhammānaṃ vosaggārammaṇatāya nibbānapatiṭṭhābhāvena hetubhūtena uppādito yo cittassa ekaggatāsaṅkhāto upacārappanābhedo avikkhepo, so samādhīti vipassanāto pacchā uppādito nibbedhabhāgiyo samādhi niddiṭṭho hoti. Tasmāyeva hi iti paṭhamaṃ vipassanā, pacchā samathoti vuttaṃ.
๕. ยุคนทฺธนิเทฺทเส ยสฺมา เหฎฺฐา สุตฺตนฺตวณฺณนายํ วุโตฺต ยุคนทฺธกฺกโม ปุริมทฺวยนิเทฺทสนเยเนว ปากโฎ, มคฺคกฺขเณ ยุคนทฺธกฺกโม ปน น ปากโฎ, ตสฺมา ปุพฺพภาเค อเนกนฺติกํ ยุคนทฺธภาวนํ อวตฺวา มคฺคกฺขเณ เอกเนฺตน ลพฺภมานยุคนทฺธภาวนเมว ทเสฺสโนฺต โสฬสหิ อากาเรหีติอาทิมาหฯ ตตฺถ อารมฺมณเฎฺฐนาติอาทีสุ สตฺตรสสุ อากาเรสุ อเนฺต อุทฺทิฎฺฐํ ยุคนทฺธํ มูลปเทน เอกฎฺฐตฺตา ตํ วิปฺปหาย เสสานํ วเสน ‘‘โสฬสหี’’ติ วุตฺตํฯ อารมฺมณเฎฺฐนาติ อาลมฺพนเฎฺฐน, อารมฺมณวเสนาติ อโตฺถฯ เอวํ เสเสสุปิฯ โคจรเฎฺฐนาติ อารมฺมณเฎฺฐปิ สติ นิสฺสยิตพฺพฎฺฐานเฎฺฐนฯ ปหานเฎฺฐนาติ ปชหนเฎฺฐนฯ ปริจฺจาคเฎฺฐนาติ ปหาเนปิ สติ ปุน อนาทิยเนน ปริจฺจาคเฎฺฐนฯ วุฎฺฐานเฎฺฐนาติ อุคฺคมนเฎฺฐนฯ วิวฎฺฎนเฎฺฐนาติ อุคฺคมเนปิ สติ อปุนราวฎฺฎเนน นิวตฺตนเฎฺฐนฯ สนฺตเฎฺฐนาติ นิพฺพุตเฎฺฐนฯ ปณีตเฎฺฐนาติ นิพฺพุตเฎฺฐปิ สติ อุตฺตมเฎฺฐน, อตปฺปกเฎฺฐน วาฯ วิมุตฺตเฎฺฐนาติ พนฺธนาปคตเฎฺฐนฯ อนาสวเฎฺฐนาติ พนฺธนโมเกฺขปิ สติ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตมานาสววิรหิตเฎฺฐนฯ ตรณเฎฺฐนาติ อโนสีทิตฺวา ปิลวนเฎฺฐน, อติกฺกมนเฎฺฐน วาฯ อนิมิตฺตเฎฺฐนาติ สงฺขารนิมิตฺตวิรหิตเฎฺฐนฯ อปฺปณิหิตเฎฺฐนาติ ปณิธิวิรหิตเฎฺฐนฯ สุญฺญตเฎฺฐนาติ อภินิเวสวิรหิตเฎฺฐนฯ เอกรสเฎฺฐนาติ เอกกิจฺจเฎฺฐนฯ อนติวตฺตนเฎฺฐนาติ อญฺญมญฺญํ อนติกฺกมนเฎฺฐนฯ ยุคนทฺธเฎฺฐนาติ ยุคลกเฎฺฐนฯ
5. Yuganaddhaniddese yasmā heṭṭhā suttantavaṇṇanāyaṃ vutto yuganaddhakkamo purimadvayaniddesanayeneva pākaṭo, maggakkhaṇe yuganaddhakkamo pana na pākaṭo, tasmā pubbabhāge anekantikaṃ yuganaddhabhāvanaṃ avatvā maggakkhaṇe ekantena labbhamānayuganaddhabhāvanameva dassento soḷasahi ākārehītiādimāha. Tattha ārammaṇaṭṭhenātiādīsu sattarasasu ākāresu ante uddiṭṭhaṃ yuganaddhaṃ mūlapadena ekaṭṭhattā taṃ vippahāya sesānaṃ vasena ‘‘soḷasahī’’ti vuttaṃ. Ārammaṇaṭṭhenāti ālambanaṭṭhena, ārammaṇavasenāti attho. Evaṃ sesesupi. Gocaraṭṭhenāti ārammaṇaṭṭhepi sati nissayitabbaṭṭhānaṭṭhena. Pahānaṭṭhenāti pajahanaṭṭhena. Pariccāgaṭṭhenāti pahānepi sati puna anādiyanena pariccāgaṭṭhena. Vuṭṭhānaṭṭhenāti uggamanaṭṭhena. Vivaṭṭanaṭṭhenāti uggamanepi sati apunarāvaṭṭanena nivattanaṭṭhena. Santaṭṭhenāti nibbutaṭṭhena. Paṇītaṭṭhenāti nibbutaṭṭhepi sati uttamaṭṭhena, atappakaṭṭhena vā. Vimuttaṭṭhenāti bandhanāpagataṭṭhena. Anāsavaṭṭhenāti bandhanamokkhepi sati ārammaṇaṃ katvā pavattamānāsavavirahitaṭṭhena. Taraṇaṭṭhenāti anosīditvā pilavanaṭṭhena, atikkamanaṭṭhena vā. Animittaṭṭhenāti saṅkhāranimittavirahitaṭṭhena. Appaṇihitaṭṭhenāti paṇidhivirahitaṭṭhena. Suññataṭṭhenāti abhinivesavirahitaṭṭhena. Ekarasaṭṭhenāti ekakiccaṭṭhena. Anativattanaṭṭhenāti aññamaññaṃ anatikkamanaṭṭhena. Yuganaddhaṭṭhenāti yugalakaṭṭhena.
อุทฺธจฺจํ ปชหโต, อวิชฺชํ ปชหโตติ โยคิโน ตสฺส ตสฺส ปฎิปกฺขปฺปหานวเสน วุตฺตํฯ นิโรโธ เจตฺถ นิพฺพานเมวฯ อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ สมโถ เจ วิปสฺสนํ อติวเตฺตยฺย, ลีนปกฺขิกตฺตา สมถสฺส จิตฺตํ โกสชฺชาย สํวเตฺตยฺยฯ วิปสฺสนา เจ สมถํ อติวเตฺตยฺย, อุทฺธจฺจปกฺขิกตฺตา วิปสฺสนาย จิตฺตํ อุทฺธจฺจาย สํวเตฺตยฺยฯ ตสฺมา สมโถ จ วิปสฺสนํ อนติวตฺตมาโน โกสชฺชปาตํ น กโรติ, วิปสฺสนา สมถํ อนติวตฺตมานา อุทฺธจฺจปาตํ น กโรติฯ สมโถ สมํ ปวตฺตมาโน วิปสฺสนํ อุทฺธจฺจปาตโต รกฺขติ, วิปสฺสนา สมํ ปวตฺตมานา สมถํ โกสชฺชปาตโต รกฺขติฯ เอวมิเม อุโภ อญฺญมญฺญํ อนติวตฺตนกิเจฺจน เอกกิจฺจา, สมา หุตฺวา ปวตฺตมาเนน อญฺญมญฺญํ อนติวตฺตมานา อตฺถสิทฺธิกรา โหนฺติฯ เตสํ มคฺคกฺขเณ ยุคนทฺธตฺตํ วุฎฺฐานคามินิวิปสฺสนากฺขเณ ยุคนทฺธตฺตาเยว โหติฯ ปหานปริจฺจาควุฎฺฐานวิวฎฺฎนกรณานํ มคฺคกิจฺจวเสน วุตฺตตฺตา สกลสฺส มคฺคกิจฺจสฺส ทสฺสนตฺถํ อุทฺธจฺจสหคตกิเลสา จ ขนฺธา จ อวิชฺชาสหคตกิเลสา จ ขนฺธา จ นิทฺทิฎฺฐาฯ เสสานํ น ตถา วุตฺตตฺตา ปฎิปกฺขธมฺมมตฺตทสฺสนวเสน อุทฺธจฺจาวิชฺชา เอว นิทฺทิฎฺฐาฯ วิวฎฺฎโตติ นิวตฺตนฺตสฺสฯ
Uddhaccaṃ pajahato, avijjaṃ pajahatoti yogino tassa tassa paṭipakkhappahānavasena vuttaṃ. Nirodho cettha nibbānameva. Aññamaññaṃ nātivattantīti samatho ce vipassanaṃ ativatteyya, līnapakkhikattā samathassa cittaṃ kosajjāya saṃvatteyya. Vipassanā ce samathaṃ ativatteyya, uddhaccapakkhikattā vipassanāya cittaṃ uddhaccāya saṃvatteyya. Tasmā samatho ca vipassanaṃ anativattamāno kosajjapātaṃ na karoti, vipassanā samathaṃ anativattamānā uddhaccapātaṃ na karoti. Samatho samaṃ pavattamāno vipassanaṃ uddhaccapātato rakkhati, vipassanā samaṃ pavattamānā samathaṃ kosajjapātato rakkhati. Evamime ubho aññamaññaṃ anativattanakiccena ekakiccā, samā hutvā pavattamānena aññamaññaṃ anativattamānā atthasiddhikarā honti. Tesaṃ maggakkhaṇe yuganaddhattaṃ vuṭṭhānagāminivipassanākkhaṇe yuganaddhattāyeva hoti. Pahānapariccāgavuṭṭhānavivaṭṭanakaraṇānaṃ maggakiccavasena vuttattā sakalassa maggakiccassa dassanatthaṃ uddhaccasahagatakilesā ca khandhā ca avijjāsahagatakilesā ca khandhā ca niddiṭṭhā. Sesānaṃ na tathā vuttattā paṭipakkhadhammamattadassanavasena uddhaccāvijjā eva niddiṭṭhā. Vivaṭṭatoti nivattantassa.
สมาธิ กามาสวา วิมุโตฺต โหตีติ สมาธิสฺส กามจฺฉนฺทปฎิปกฺขตฺตา วุตฺตํฯ ราควิราคาติ ราคสฺส วิราโค สมติกฺกโม เอติสฺสา อตฺถีติ ราควิราคา, ‘‘ราควิราคโต’’ติ นิสฺสกฺกวจนํ วาฯ ตถา อวิชฺชาวิราคาฯ เจโตวิมุตฺตีติ มคฺคสมฺปยุโตฺต สมาธิฯ ปญฺญาวิมุตฺตีติ มคฺคสมฺปยุตฺตา ปญฺญาฯ ตรโตติ ตรนฺตสฺสฯ สพฺพปณิธีหีติ ราคโทสโมหปณิธีหิ, สพฺพปตฺถนาหิ วาฯ เอวํ จุทฺทส อากาเร วิสฺสชฺชิตฺวา เอกรสฎฺฐญฺจ อนติวตฺตนฎฺฐญฺจ อวิภชิตฺวาว อิเมหิ โสฬสหิ อากาเรหีติ อาหฯ กสฺมา? เตสํ จุทฺทสนฺนํ อาการานํ เอเกกสฺส อวสาเน ‘‘เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตี’’ติ นิทฺทิฎฺฐตฺตา เต เทฺวปิ อาการา นิทฺทิฎฺฐาว โหนฺติฯ ตสฺมา ‘‘โสฬสหี’’ติ อาหฯ ยุคนทฺธโฎฺฐ ปน อุเทฺทเสปิ น ภณิโตเยวาติฯ
Samādhi kāmāsavā vimutto hotīti samādhissa kāmacchandapaṭipakkhattā vuttaṃ. Rāgavirāgāti rāgassa virāgo samatikkamo etissā atthīti rāgavirāgā, ‘‘rāgavirāgato’’ti nissakkavacanaṃ vā. Tathā avijjāvirāgā. Cetovimuttīti maggasampayutto samādhi. Paññāvimuttīti maggasampayuttā paññā. Taratoti tarantassa. Sabbapaṇidhīhīti rāgadosamohapaṇidhīhi, sabbapatthanāhi vā. Evaṃ cuddasa ākāre vissajjitvā ekarasaṭṭhañca anativattanaṭṭhañca avibhajitvāva imehi soḷasahi ākārehīti āha. Kasmā? Tesaṃ cuddasannaṃ ākārānaṃ ekekassa avasāne ‘‘ekarasā honti, yuganaddhā honti, aññamaññaṃ nātivattantī’’ti niddiṭṭhattā te dvepi ākārā niddiṭṭhāva honti. Tasmā ‘‘soḷasahī’’ti āha. Yuganaddhaṭṭho pana uddesepi na bhaṇitoyevāti.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / ขุทฺทกนิกาย • Khuddakanikāya / ปฎิสมฺภิทามคฺคปาฬิ • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ๑. สุตฺตนฺตนิเทฺทโส • 1. Suttantaniddeso
