| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / පටිසම්‌භිදාමග්‌ග-අට්‌ඨකථා • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
1. සුත්‌තන්‌තනිද්‌දෙසවණ්‌ණනා
1. Suttantaniddesavaṇṇanā
2. තස්‌ස සුත්‌තන්‌තස්‌ස නිද්‌දෙසකථාය තත්‌ථ ජාතෙ ධම්‌මෙති තස්‌මිං සමාධිස්‌මිං ජාතෙ චිත්‌තචෙතසිකෙ ධම්‌මෙ. අනිච්‌චතො අනුපස්‌සනට්‌ඨෙනාතිආදිනා විපස්‌සනාය භෙදං දස්‌සෙති. සම්‌මාදිට්‌ඨි මග්‌ගොති සම්‌මාදිට්‌ඨිසඞ්‌ඛාතො මග්‌ගො. අට්‌ඨසු මග්‌ගඞ්‌ගෙසු එකෙකොපි හි මග්‌ගොති වුච්‌චති.ආසෙවතීති සොතාපත්‌තිමග්‌ගවසෙන. භාවෙතීති සකදාගාමිමග්‌ගුප්‌පාදනෙන. බහුලීකරොතීති අනාගාමිඅරහත්‌තමග්‌ගුප්‌පාදනෙන. ඉමෙසං තිණ්‌ණං අවත්‌ථාභෙදෙපි සති ආවජ්‌ජනාදීනං සාධාරණත්‌තා සදිසමෙව විස්‌සජ්‌ජනං කතං.
2. Tassa suttantassa niddesakathāya tattha jāte dhammeti tasmiṃ samādhismiṃ jāte cittacetasike dhamme. Aniccato anupassanaṭṭhenātiādinā vipassanāya bhedaṃ dasseti. Sammādiṭṭhi maggoti sammādiṭṭhisaṅkhāto maggo. Aṭṭhasu maggaṅgesu ekekopi hi maggoti vuccati.Āsevatīti sotāpattimaggavasena. Bhāvetīti sakadāgāmimagguppādanena. Bahulīkarotīti anāgāmiarahattamagguppādanena. Imesaṃ tiṇṇaṃ avatthābhedepi sati āvajjanādīnaṃ sādhāraṇattā sadisameva vissajjanaṃ kataṃ.
3. ආලොකසඤ්‌ඤාපටිනිස්‌සග්‌ගානුපස්‌සනානං අන්‌තරාපෙය්‍යාලෙ අවික්‌ඛෙපාදීනි ච ඣාන සමාපත්‌තිකසිණානුස්‌සතිඅසුභා ච දීඝං අස්‌සාසාදීනි ච ආනන්‌තරිකසමාධිඤාණනිද්‌දෙසෙ (පටි. ම. 1.80-81) නිද්‌දිට්‌ඨත්‌තා සඞ්‌ඛිත්‌තානි. තත්‌ථ ච අවික්‌ඛෙපවසෙනාති පුබ්‌බභාගාවික්‌ඛෙපවසෙන ගහෙතබ්‌බං. අනිච්‌චානුපස්‌සී අස්‌සාසවසෙනාතිආදිකෙ සුද්‌ධවිපස්‌සනාවසෙන වුත්‌තචතුක්‌කෙ පන තරුණවිපස්‌සනාකාලෙ විපස්‌සනාසම්‌පයුත්‌තසමාධිපුබ්‌බඞ්‌ගමා බලවවිපස්‌සනා වෙදිතබ්‌බා.
3. Ālokasaññāpaṭinissaggānupassanānaṃ antarāpeyyāle avikkhepādīni ca jhāna samāpattikasiṇānussatiasubhā ca dīghaṃ assāsādīni ca ānantarikasamādhiñāṇaniddese (paṭi. ma. 1.80-81) niddiṭṭhattā saṅkhittāni. Tattha ca avikkhepavasenāti pubbabhāgāvikkhepavasena gahetabbaṃ. Aniccānupassī assāsavasenātiādike suddhavipassanāvasena vuttacatukke pana taruṇavipassanākāle vipassanāsampayuttasamādhipubbaṅgamā balavavipassanā veditabbā.
4. විපස්‌සනාපුබ්‌බඞ්‌ගමවාරෙ පඨමං අනිච්‌චතොතිආදිනා ආරම්‌මණං අනියමෙත්‌වා විපස්‌සනා වුත්‌තා, පච්‌ඡා රූපං අනිච්‌චතොතිආදිනා ආරම්‌මණං නියමෙත්‌වා වුත්‌තා. තත්‌ථ ජාතානන්‌ති තස්‌සා විපස්‌සනාය ජාතානං චිත්‌තචෙතසිකානං ධම්‌මානං. වොසග්‌ගාරම්‌මණතාති එත්‌ථ වොසග්‌ගො නිබ්‌බානං. නිබ්‌බානඤ්‌හි සඞ්‌ඛතවොසග්‌ගතො පරිච්‌චාගතො ‘‘වොසග්‌ගො’’ති වුත්‌තො. විපස්‌සනා ච තංසම්‌පයුත්‌තධම්‌මා ච නිබ්‌බානනින්‌නතාය අජ්‌ඣාසයවසෙන නිබ්‌බානෙ පතිට්‌ඨිතත්‌තා නිබ්‌බානපතිට්‌ඨා නිබ්‌බානාරම්‌මණා. පතිට්‌ඨාපි හි ආලම්‌බීයතීති ආරම්‌මණං නාම හොති, නිබ්‌බානෙ පතිට්‌ඨට්‌ඨෙනෙව නිබ්‌බානාරම්‌මණා. අඤ්‌ඤත්‌ථ පාළියම්‌පි හි පතිට්‌ඨා ‘‘ආරම්‌මණ’’න්‌ති වුච්‌චන්‌ති. යථාහ – ‘‘සෙය්‍යථාපි, ආවුසො, නළාගාරං වා තිණාගාරං වා සුක්‌ඛං කොළාපං තෙරොවස්‌සිකං පුරත්‌ථිමාය චෙපි දිසාය පුරිසො ආදිත්‌තාය තිණුක්‌කාය උපසඞ්‌කමෙය්‍ය, ලභෙථ අග්‌ගි ඔතාරං, ලභෙථ අග්‌ගි ආරම්‌මණ’’න්‌තිආදි (සං. නි. 4.243). තස්‌මා තත්‌ථ ජාතානං ධම්‌මානං වොසග්‌ගාරම්‌මණතාය නිබ්‌බානපතිට්‌ඨාභාවෙන හෙතුභූතෙන උප්‌පාදිතො යො චිත්‌තස්‌ස එකග්‌ගතාසඞ්‌ඛාතො උපචාරප්‌පනාභෙදො අවික්‌ඛෙපො, සො සමාධීති විපස්‌සනාතො පච්‌ඡා උප්‌පාදිතො නිබ්‌බෙධභාගියො සමාධි නිද්‌දිට්‌ඨො හොති. තස්‌මායෙව හි ඉති පඨමං විපස්‌සනා, පච්‌ඡා සමථොති වුත්‌තං.
4. Vipassanāpubbaṅgamavāre paṭhamaṃ aniccatotiādinā ārammaṇaṃ aniyametvā vipassanā vuttā, pacchā rūpaṃ aniccatotiādinā ārammaṇaṃ niyametvā vuttā. Tattha jātānanti tassā vipassanāya jātānaṃ cittacetasikānaṃ dhammānaṃ. Vosaggārammaṇatāti ettha vosaggo nibbānaṃ. Nibbānañhi saṅkhatavosaggato pariccāgato ‘‘vosaggo’’ti vutto. Vipassanā ca taṃsampayuttadhammā ca nibbānaninnatāya ajjhāsayavasena nibbāne patiṭṭhitattā nibbānapatiṭṭhā nibbānārammaṇā. Patiṭṭhāpi hi ālambīyatīti ārammaṇaṃ nāma hoti, nibbāne patiṭṭhaṭṭheneva nibbānārammaṇā. Aññattha pāḷiyampi hi patiṭṭhā ‘‘ārammaṇa’’nti vuccanti. Yathāha – ‘‘seyyathāpi, āvuso, naḷāgāraṃ vā tiṇāgāraṃ vā sukkhaṃ koḷāpaṃ terovassikaṃ puratthimāya cepi disāya puriso ādittāya tiṇukkāya upasaṅkameyya, labhetha aggi otāraṃ, labhetha aggi ārammaṇa’’ntiādi (saṃ. ni. 4.243). Tasmā tattha jātānaṃ dhammānaṃ vosaggārammaṇatāya nibbānapatiṭṭhābhāvena hetubhūtena uppādito yo cittassa ekaggatāsaṅkhāto upacārappanābhedo avikkhepo, so samādhīti vipassanāto pacchā uppādito nibbedhabhāgiyo samādhi niddiṭṭho hoti. Tasmāyeva hi iti paṭhamaṃ vipassanā, pacchā samathoti vuttaṃ.
5. යුගනද්‌ධනිද්‌දෙසෙ යස්‌මා හෙට්‌ඨා සුත්‌තන්‌තවණ්‌ණනායං වුත්‌තො යුගනද්‌ධක්‌කමො පුරිමද්‌වයනිද්‌දෙසනයෙනෙව පාකටො, මග්‌ගක්‌ඛණෙ යුගනද්‌ධක්‌කමො පන න පාකටො, තස්‌මා පුබ්‌බභාගෙ අනෙකන්‌තිකං යුගනද්‌ධභාවනං අවත්‌වා මග්‌ගක්‌ඛණෙ එකන්‌තෙන ලබ්‌භමානයුගනද්‌ධභාවනමෙව දස්‌සෙන්‌තො සොළසහි ආකාරෙහීතිආදිමාහ. තත්‌ථ ආරම්‌මණට්‌ඨෙනාතිආදීසු සත්‌තරසසු ආකාරෙසු අන්‌තෙ උද්‌දිට්‌ඨං යුගනද්‌ධං මූලපදෙන එකට්‌ඨත්‌තා තං විප්‌පහාය සෙසානං වසෙන ‘‘සොළසහී’’ති වුත්‌තං. ආරම්‌මණට්‌ඨෙනාති ආලම්‌බනට්‌ඨෙන, ආරම්‌මණවසෙනාති අත්‌ථො. එවං සෙසෙසුපි. ගොචරට්‌ඨෙනාති ආරම්‌මණට්‌ඨෙපි සති නිස්‌සයිතබ්‌බට්‌ඨානට්‌ඨෙන. පහානට්‌ඨෙනාති පජහනට්‌ඨෙන. පරිච්‌චාගට්‌ඨෙනාති පහානෙපි සති පුන අනාදියනෙන පරිච්‌චාගට්‌ඨෙන. වුට්‌ඨානට්‌ඨෙනාති උග්‌ගමනට්‌ඨෙන. විවට්‌ටනට්‌ඨෙනාති උග්‌ගමනෙපි සති අපුනරාවට්‌ටනෙන නිවත්‌තනට්‌ඨෙන. සන්‌තට්‌ඨෙනාති නිබ්‌බුතට්‌ඨෙන. පණීතට්‌ඨෙනාති නිබ්‌බුතට්‌ඨෙපි සති උත්‌තමට්‌ඨෙන, අතප්‌පකට්‌ඨෙන වා. විමුත්‌තට්‌ඨෙනාති බන්‌ධනාපගතට්‌ඨෙන. අනාසවට්‌ඨෙනාති බන්‌ධනමොක්‌ඛෙපි සති ආරම්‌මණං කත්‌වා පවත්‌තමානාසවවිරහිතට්‌ඨෙන. තරණට්‌ඨෙනාති අනොසීදිත්‌වා පිලවනට්‌ඨෙන, අතික්‌කමනට්‌ඨෙන වා. අනිමිත්‌තට්‌ඨෙනාති සඞ්‌ඛාරනිමිත්‌තවිරහිතට්‌ඨෙන. අප්‌පණිහිතට්‌ඨෙනාති පණිධිවිරහිතට්‌ඨෙන. සුඤ්‌ඤතට්‌ඨෙනාති අභිනිවෙසවිරහිතට්‌ඨෙන. එකරසට්‌ඨෙනාති එකකිච්‌චට්‌ඨෙන. අනතිවත්‌තනට්‌ඨෙනාති අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං අනතික්‌කමනට්‌ඨෙන. යුගනද්‌ධට්‌ඨෙනාති යුගලකට්‌ඨෙන.
5. Yuganaddhaniddese yasmā heṭṭhā suttantavaṇṇanāyaṃ vutto yuganaddhakkamo purimadvayaniddesanayeneva pākaṭo, maggakkhaṇe yuganaddhakkamo pana na pākaṭo, tasmā pubbabhāge anekantikaṃ yuganaddhabhāvanaṃ avatvā maggakkhaṇe ekantena labbhamānayuganaddhabhāvanameva dassento soḷasahi ākārehītiādimāha. Tattha ārammaṇaṭṭhenātiādīsu sattarasasu ākāresu ante uddiṭṭhaṃ yuganaddhaṃ mūlapadena ekaṭṭhattā taṃ vippahāya sesānaṃ vasena ‘‘soḷasahī’’ti vuttaṃ. Ārammaṇaṭṭhenāti ālambanaṭṭhena, ārammaṇavasenāti attho. Evaṃ sesesupi. Gocaraṭṭhenāti ārammaṇaṭṭhepi sati nissayitabbaṭṭhānaṭṭhena. Pahānaṭṭhenāti pajahanaṭṭhena. Pariccāgaṭṭhenāti pahānepi sati puna anādiyanena pariccāgaṭṭhena. Vuṭṭhānaṭṭhenāti uggamanaṭṭhena. Vivaṭṭanaṭṭhenāti uggamanepi sati apunarāvaṭṭanena nivattanaṭṭhena. Santaṭṭhenāti nibbutaṭṭhena. Paṇītaṭṭhenāti nibbutaṭṭhepi sati uttamaṭṭhena, atappakaṭṭhena vā. Vimuttaṭṭhenāti bandhanāpagataṭṭhena. Anāsavaṭṭhenāti bandhanamokkhepi sati ārammaṇaṃ katvā pavattamānāsavavirahitaṭṭhena. Taraṇaṭṭhenāti anosīditvā pilavanaṭṭhena, atikkamanaṭṭhena vā. Animittaṭṭhenāti saṅkhāranimittavirahitaṭṭhena. Appaṇihitaṭṭhenāti paṇidhivirahitaṭṭhena. Suññataṭṭhenāti abhinivesavirahitaṭṭhena. Ekarasaṭṭhenāti ekakiccaṭṭhena. Anativattanaṭṭhenāti aññamaññaṃ anatikkamanaṭṭhena. Yuganaddhaṭṭhenāti yugalakaṭṭhena.
උද්‌ධච්‌චං පජහතො, අවිජ්‌ජං පජහතොති යොගිනො තස්‌ස තස්‌ස පටිපක්‌ඛප්‌පහානවසෙන වුත්‌තං. නිරොධො චෙත්‌ථ නිබ්‌බානමෙව. අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං නාතිවත්‌තන්‌තීති සමථො චෙ විපස්‌සනං අතිවත්‌තෙය්‍ය, ලීනපක්‌ඛිකත්‌තා සමථස්‌ස චිත්‌තං කොසජ්‌ජාය සංවත්‌තෙය්‍ය. විපස්‌සනා චෙ සමථං අතිවත්‌තෙය්‍ය, උද්‌ධච්‌චපක්‌ඛිකත්‌තා විපස්‌සනාය චිත්‌තං උද්‌ධච්‌චාය සංවත්‌තෙය්‍ය. තස්‌මා සමථො ච විපස්‌සනං අනතිවත්‌තමානො කොසජ්‌ජපාතං න කරොති, විපස්‌සනා සමථං අනතිවත්‌තමානා උද්‌ධච්‌චපාතං න කරොති. සමථො සමං පවත්‌තමානො විපස්‌සනං උද්‌ධච්‌චපාතතො රක්‌ඛති, විපස්‌සනා සමං පවත්‌තමානා සමථං කොසජ්‌ජපාතතො රක්‌ඛති. එවමිමෙ උභො අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං අනතිවත්‌තනකිච්‌චෙන එකකිච්‌චා, සමා හුත්‌වා පවත්‌තමානෙන අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං අනතිවත්‌තමානා අත්‌ථසිද්‌ධිකරා හොන්‌ති. තෙසං මග්‌ගක්‌ඛණෙ යුගනද්‌ධත්‌තං වුට්‌ඨානගාමිනිවිපස්‌සනාක්‌ඛණෙ යුගනද්‌ධත්‌තායෙව හොති. පහානපරිච්‌චාගවුට්‌ඨානවිවට්‌ටනකරණානං මග්‌ගකිච්‌චවසෙන වුත්‌තත්‌තා සකලස්‌ස මග්‌ගකිච්‌චස්‌ස දස්‌සනත්‌ථං උද්‌ධච්‌චසහගතකිලෙසා ච ඛන්‌ධා ච අවිජ්‌ජාසහගතකිලෙසා ච ඛන්‌ධා ච නිද්‌දිට්‌ඨා. සෙසානං න තථා වුත්‌තත්‌තා පටිපක්‌ඛධම්‌මමත්‌තදස්‌සනවසෙන උද්‌ධච්‌චාවිජ්‌ජා එව නිද්‌දිට්‌ඨා. විවට්‌ටතොති නිවත්‌තන්‌තස්‌ස.
Uddhaccaṃ pajahato, avijjaṃ pajahatoti yogino tassa tassa paṭipakkhappahānavasena vuttaṃ. Nirodho cettha nibbānameva. Aññamaññaṃ nātivattantīti samatho ce vipassanaṃ ativatteyya, līnapakkhikattā samathassa cittaṃ kosajjāya saṃvatteyya. Vipassanā ce samathaṃ ativatteyya, uddhaccapakkhikattā vipassanāya cittaṃ uddhaccāya saṃvatteyya. Tasmā samatho ca vipassanaṃ anativattamāno kosajjapātaṃ na karoti, vipassanā samathaṃ anativattamānā uddhaccapātaṃ na karoti. Samatho samaṃ pavattamāno vipassanaṃ uddhaccapātato rakkhati, vipassanā samaṃ pavattamānā samathaṃ kosajjapātato rakkhati. Evamime ubho aññamaññaṃ anativattanakiccena ekakiccā, samā hutvā pavattamānena aññamaññaṃ anativattamānā atthasiddhikarā honti. Tesaṃ maggakkhaṇe yuganaddhattaṃ vuṭṭhānagāminivipassanākkhaṇe yuganaddhattāyeva hoti. Pahānapariccāgavuṭṭhānavivaṭṭanakaraṇānaṃ maggakiccavasena vuttattā sakalassa maggakiccassa dassanatthaṃ uddhaccasahagatakilesā ca khandhā ca avijjāsahagatakilesā ca khandhā ca niddiṭṭhā. Sesānaṃ na tathā vuttattā paṭipakkhadhammamattadassanavasena uddhaccāvijjā eva niddiṭṭhā. Vivaṭṭatoti nivattantassa.
සමාධි කාමාසවා විමුත්‌තො හොතීති සමාධිස්‌ස කාමච්‌ඡන්‌දපටිපක්‌ඛත්‌තා වුත්‌තං. රාගවිරාගාති රාගස්‌ස විරාගො සමතික්‌කමො එතිස්‌සා අත්‌ථීති රාගවිරාගා, ‘‘රාගවිරාගතො’’ති නිස්‌සක්‌කවචනං වා. තථා අවිජ්‌ජාවිරාගා. චෙතොවිමුත්‌තීති මග්‌ගසම්‌පයුත්‌තො සමාධි. පඤ්‌ඤාවිමුත්‌තීති මග්‌ගසම්‌පයුත්‌තා පඤ්‌ඤා. තරතොති තරන්‌තස්‌ස. සබ්‌බපණිධීහීති රාගදොසමොහපණිධීහි, සබ්‌බපත්‌ථනාහි වා. එවං චුද්‌දස ආකාරෙ විස්‌සජ්‌ජිත්‌වා එකරසට්‌ඨඤ්‌ච අනතිවත්‌තනට්‌ඨඤ්‌ච අවිභජිත්‌වාව ඉමෙහි සොළසහි ආකාරෙහීති ආහ. කස්‌මා? තෙසං චුද්‌දසන්‌නං ආකාරානං එකෙකස්‌ස අවසානෙ ‘‘එකරසා හොන්‌ති, යුගනද්‌ධා හොන්‌ති, අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං නාතිවත්‌තන්‌තී’’ති නිද්‌දිට්‌ඨත්‌තා තෙ ද්‌වෙපි ආකාරා නිද්‌දිට්‌ඨාව හොන්‌ති. තස්‌මා ‘‘සොළසහී’’ති ආහ. යුගනද්‌ධට්‌ඨො පන උද්‌දෙසෙපි න භණිතොයෙවාති.
Samādhi kāmāsavā vimutto hotīti samādhissa kāmacchandapaṭipakkhattā vuttaṃ. Rāgavirāgāti rāgassa virāgo samatikkamo etissā atthīti rāgavirāgā, ‘‘rāgavirāgato’’ti nissakkavacanaṃ vā. Tathā avijjāvirāgā. Cetovimuttīti maggasampayutto samādhi. Paññāvimuttīti maggasampayuttā paññā. Taratoti tarantassa. Sabbapaṇidhīhīti rāgadosamohapaṇidhīhi, sabbapatthanāhi vā. Evaṃ cuddasa ākāre vissajjitvā ekarasaṭṭhañca anativattanaṭṭhañca avibhajitvāva imehi soḷasahi ākārehīti āha. Kasmā? Tesaṃ cuddasannaṃ ākārānaṃ ekekassa avasāne ‘‘ekarasā honti, yuganaddhā honti, aññamaññaṃ nātivattantī’’ti niddiṭṭhattā te dvepi ākārā niddiṭṭhāva honti. Tasmā ‘‘soḷasahī’’ti āha. Yuganaddhaṭṭho pana uddesepi na bhaṇitoyevāti.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / සුත්‌තපිටක • Suttapiṭaka / ඛුද්‌දකනිකාය • Khuddakanikāya / පටිසම්‌භිදාමග්‌ගපාළි • Paṭisambhidāmaggapāḷi / 1. සුත්‌තන්‌තනිද්‌දෙසො • 1. Suttantaniddeso
