| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
सुत्तन्तिकदुकमातिकापदवण्णना
Suttantikadukamātikāpadavaṇṇanā
१०१-१०८. सुत्तन्तिकदुकेसु सम्पयोगवसेन विज्जं भजन्तीति विज्जाभागिनो; विज्जाभागे विज्जाकोट्ठासे वत्तन्तीतिपि विज्जाभागिनो। तत्थ विपस्सनाञाणं, मनोमयिद्धि, छ अभिञ्ञाति अट्ठ विज्जा। पुरिमेन अत्थेन ताहि सम्पयुत्तधम्मापि विज्जाभागिनो। पच्छिमेन अत्थेन तासु या काचि एका विज्जा विज्जा। सेसा विज्जाभागिनोति। एवं विज्जापि विज्जाय सम्पयुत्तधम्मापि विज्जाभागिनोत्वेव वेदितब्बा। इध पन सम्पयुत्तधम्माव अधिप्पेता। सम्पयोगवसेनेव अविज्जं भजन्तीति अविज्जाभागिनो। अविज्जाभागे अविज्जाकोट्ठासे वत्तन्तीतिपि अविज्जाभागिनो। तत्थ दुक्खपटिच्छादकं तमो समुदयादिपटिच्छादकन्ति चतस्सो अविज्जा। पुरिमनयेनेव ताहि सम्पयुत्तधम्मापि अविज्जाभागिनो। तासु या काचि एका अविज्जा अविज्जा। सेसा अविज्जाभागिनोति। एवं अविज्जापि अविज्जाय सम्पयुत्तधम्मापि अविज्जाभागिनोत्वेव वेदितब्बा। इध पन सम्पयुत्तधम्माव अधिप्पेता।
101-108. Suttantikadukesu sampayogavasena vijjaṃ bhajantīti vijjābhāgino; vijjābhāge vijjākoṭṭhāse vattantītipi vijjābhāgino. Tattha vipassanāñāṇaṃ, manomayiddhi, cha abhiññāti aṭṭha vijjā. Purimena atthena tāhi sampayuttadhammāpi vijjābhāgino. Pacchimena atthena tāsu yā kāci ekā vijjā vijjā. Sesā vijjābhāginoti. Evaṃ vijjāpi vijjāya sampayuttadhammāpi vijjābhāginotveva veditabbā. Idha pana sampayuttadhammāva adhippetā. Sampayogavaseneva avijjaṃ bhajantīti avijjābhāgino. Avijjābhāge avijjākoṭṭhāse vattantītipi avijjābhāgino. Tattha dukkhapaṭicchādakaṃ tamo samudayādipaṭicchādakanti catasso avijjā. Purimanayeneva tāhi sampayuttadhammāpi avijjābhāgino. Tāsu yā kāci ekā avijjā avijjā. Sesā avijjābhāginoti. Evaṃ avijjāpi avijjāya sampayuttadhammāpi avijjābhāginotveva veditabbā. Idha pana sampayuttadhammāva adhippetā.
पुन अनज्झोत्थरणभावेन किलेसन्धकारं विद्धंसेतुं असमत्थताय विज्जु उपमा एतेसन्ति विज्जूपमा। निस्सेसं विद्धंसनसमत्थताय वजिरं उपमा एतेसन्ति वजिरूपमा। बालेसु ठितत्ता यत्थ ठिता तदुपचारेन बाला। पण्डितेसु ठितत्ता पण्डिता। बालकरत्ता वा बाला, पण्डितकरत्ता पण्डिता। कण्हाति काळका, चित्तस्स अपभस्सरभावकरणा। सुक्काति ओदाता , चित्तस्स पभस्सरभावकरणा। कण्हाभिजातिहेतुतो वा कण्हा; सुक्काभिजातिहेतुतो सुक्का। इध चेव सम्पराये च तपेन्तीति तपनीया। न तपनीया अतपनीया।
Puna anajjhottharaṇabhāvena kilesandhakāraṃ viddhaṃsetuṃ asamatthatāya vijju upamā etesanti vijjūpamā. Nissesaṃ viddhaṃsanasamatthatāya vajiraṃ upamā etesanti vajirūpamā. Bālesu ṭhitattā yattha ṭhitā tadupacārena bālā. Paṇḍitesu ṭhitattā paṇḍitā. Bālakarattā vā bālā, paṇḍitakarattā paṇḍitā. Kaṇhāti kāḷakā, cittassa apabhassarabhāvakaraṇā. Sukkāti odātā , cittassa pabhassarabhāvakaraṇā. Kaṇhābhijātihetuto vā kaṇhā; sukkābhijātihetuto sukkā. Idha ceva samparāye ca tapentīti tapanīyā. Na tapanīyā atapanīyā.
अधिवचनदुकादयो तयो अत्थतो निन्नानाकरणा; ब्यञ्जनमेवेत्थ नानं। सिरिवड्ढको धनवड्ढकोति आदयो हि वचनमत्तमेव अधिकारं कत्वा पवत्ता अधिवचना नाम। अधिवचनानं पथा अधिवचनपथा। ‘‘अभिसङ्खरोन्तीति खो, भिक्खवे, तस्मा सङ्खारा’’ति (सं॰ नि॰ ३.७९) एवं निद्धारेत्वा सहेतुकं कत्वा वुच्चमाना अभिलापा निरुत्ति नाम। निरुत्तीनं पथा निरुत्तिपथा। तक्को वितक्को सङ्कप्पोति (ध॰ स॰ ७) एवं तेन तेन पकारेन ञापनतो पञ्ञत्ति नाम। पञ्ञत्तीनं पथा पञ्ञत्तिपथा। एत्थ च एकं दुकं वत्वापि इतरेसं वचने पयोजनं हेतुगोच्छके वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।
Adhivacanadukādayo tayo atthato ninnānākaraṇā; byañjanamevettha nānaṃ. Sirivaḍḍhako dhanavaḍḍhakoti ādayo hi vacanamattameva adhikāraṃ katvā pavattā adhivacanā nāma. Adhivacanānaṃ pathā adhivacanapathā. ‘‘Abhisaṅkharontīti kho, bhikkhave, tasmā saṅkhārā’’ti (saṃ. ni. 3.79) evaṃ niddhāretvā sahetukaṃ katvā vuccamānā abhilāpā nirutti nāma. Niruttīnaṃ pathā niruttipathā. Takko vitakko saṅkappoti (dha. sa. 7) evaṃ tena tena pakārena ñāpanato paññatti nāma. Paññattīnaṃ pathā paññattipathā. Ettha ca ekaṃ dukaṃ vatvāpi itaresaṃ vacane payojanaṃ hetugocchake vuttanayeneva veditabbaṃ.
१०९-११८. नामरूपदुके नामकरणट्ठेन नमनट्ठेन नामनट्ठेन च नामं। रुप्पनट्ठेन रूपं। अयमेत्थ सङ्खेपो। वित्थारो पन निक्खेपकण्डे आवि भविस्सति। अविज्जाति दुक्खादीसु अञ्ञाणं। भवतण्हाति भवपत्थना। भवदिट्ठीति भवो वुच्चति सस्सतं; सस्सतवसेन उप्पज्जनदिट्ठि। विभवदिट्ठीति विभवो वुच्चति उच्छेदं; उच्छेदवसेन उप्पज्जनदिट्ठि। सस्सतो अत्ता च लोको चाति पवत्ता दिट्ठि सस्सतदिट्ठि। उच्छिज्जिस्सतीति पवत्ता दिट्ठि उच्छेददिट्ठि। अन्तवाति पवत्ता दिट्ठि अन्तवादिट्ठि। अनन्तवाति पवत्ता दिट्ठि अनन्तवादिट्ठि। पुब्बन्तं अनुगता दिट्ठि पुब्बन्तानुदिट्ठि। अपरन्तं अनुगता दिट्ठि अपरन्तानुदिट्ठि। अहिरिकन्ति यं न हिरियति हिरियितब्बेनाति (ध॰ स॰ ३८७) एवं वित्थारिता निल्लज्जता। अनोत्तप्पन्ति यं न ओत्तप्पति ओत्तप्पितब्बेनाति एवं वित्थारितो अभायनकआकारो। हिरियना हिरी, ओत्तप्पना ओत्तप्पं। दोवचस्सतादीसु दुक्खं वचो एतस्मिं विप्पटिकूलगाहिम्हि विपच्चनीकसाते अनादरे पुग्गलेति दुब्बचो। तस्स कम्मं दोवचस्सं। तस्स भावो दोवचस्सता। पापा अस्सद्धादयो पुग्गला एतस्स मित्ताति पापमित्तो; तस्स भावो पापमित्तता। सोवचस्सता च कल्याणमित्तता च वुत्तपटिपक्खनयेन वेदितब्बा।
109-118. Nāmarūpaduke nāmakaraṇaṭṭhena namanaṭṭhena nāmanaṭṭhena ca nāmaṃ. Ruppanaṭṭhena rūpaṃ. Ayamettha saṅkhepo. Vitthāro pana nikkhepakaṇḍe āvi bhavissati. Avijjāti dukkhādīsu aññāṇaṃ. Bhavataṇhāti bhavapatthanā. Bhavadiṭṭhīti bhavo vuccati sassataṃ; sassatavasena uppajjanadiṭṭhi. Vibhavadiṭṭhīti vibhavo vuccati ucchedaṃ; ucchedavasena uppajjanadiṭṭhi. Sassato attā ca loko cāti pavattā diṭṭhi sassatadiṭṭhi. Ucchijjissatīti pavattā diṭṭhi ucchedadiṭṭhi. Antavāti pavattā diṭṭhi antavādiṭṭhi. Anantavāti pavattā diṭṭhi anantavādiṭṭhi. Pubbantaṃ anugatā diṭṭhi pubbantānudiṭṭhi. Aparantaṃ anugatā diṭṭhi aparantānudiṭṭhi. Ahirikanti yaṃ na hiriyati hiriyitabbenāti (dha. sa. 387) evaṃ vitthāritā nillajjatā. Anottappanti yaṃ na ottappati ottappitabbenāti evaṃ vitthārito abhāyanakaākāro. Hiriyanā hirī, ottappanā ottappaṃ. Dovacassatādīsu dukkhaṃ vaco etasmiṃ vippaṭikūlagāhimhi vipaccanīkasāte anādare puggaleti dubbaco. Tassa kammaṃ dovacassaṃ. Tassa bhāvo dovacassatā. Pāpā assaddhādayo puggalā etassa mittāti pāpamitto; tassa bhāvo pāpamittatā. Sovacassatā ca kalyāṇamittatā ca vuttapaṭipakkhanayena veditabbā.
११९-१२३. ‘पञ्चपि आपत्तिक्खन्धा आपत्तियो, सत्तपि आपत्तिक्खन्धा आपत्तियो’ति (ध॰ स॰ १३३६) एवं वुत्तासु आपत्तीसु कुसलभावो आपत्तिकुसलता। ताहि आपत्तीहि वुट्ठाने कुसलभावो आपत्तिवुट्ठानकुसलता। समापत्तीसु कुसलभावो समापत्तिकुसलता। समापत्तीनं अप्पनापरिच्छेदपञ्ञायेतं अधिवचनं। समापत्तीहि वुट्ठाने कुसलभावो समापत्तिवुट्ठानकुसलता। अट्ठारससु धातूसु कुसलभावो धातुकुसलता। तासंयेव धातूनं मनसिकारे कुसलभावो मनसिकारकुसलता। चक्खायतनादीसु कुसलभावो आयतनकुसलता। द्वादसङ्गे पटिच्चसमुप्पादे कुसलभावो पटिच्चसमुप्पादकुसलता। तस्मिं तस्मिं ठाने कुसलभावो ठानकुसलता। ठानन्ति कारणं वुच्चति। तस्मिञ्हि तदायत्तवुत्तिताय फलं तिट्ठति नाम, तस्मा ठानन्ति वुत्तं। अट्ठाने कुसलभावो अट्ठानकुसलता।
119-123. ‘Pañcapi āpattikkhandhā āpattiyo, sattapi āpattikkhandhā āpattiyo’ti (dha. sa. 1336) evaṃ vuttāsu āpattīsu kusalabhāvo āpattikusalatā. Tāhi āpattīhi vuṭṭhāne kusalabhāvo āpattivuṭṭhānakusalatā. Samāpattīsu kusalabhāvo samāpattikusalatā. Samāpattīnaṃ appanāparicchedapaññāyetaṃ adhivacanaṃ. Samāpattīhi vuṭṭhāne kusalabhāvo samāpattivuṭṭhānakusalatā. Aṭṭhārasasu dhātūsu kusalabhāvo dhātukusalatā. Tāsaṃyeva dhātūnaṃ manasikāre kusalabhāvo manasikārakusalatā. Cakkhāyatanādīsu kusalabhāvo āyatanakusalatā. Dvādasaṅge paṭiccasamuppāde kusalabhāvo paṭiccasamuppādakusalatā. Tasmiṃ tasmiṃ ṭhāne kusalabhāvo ṭhānakusalatā. Ṭhānanti kāraṇaṃ vuccati. Tasmiñhi tadāyattavuttitāya phalaṃ tiṭṭhati nāma, tasmā ṭhānanti vuttaṃ. Aṭṭhāne kusalabhāvo aṭṭhānakusalatā.
१२४-१३४. उजुभावो अज्जवो। मुदुभावो मद्दवो। अधिवासनसङ्खातो खमनभावो खन्ति। सुरतस्स भावो सोरच्चं। सम्मोदकमुदुभावसङ्खातो सखिलभावो साखल्यं। यथा परेहि सद्धिं अत्तनो छिद्दं न होति एवं धम्मामिसेहि पटिसन्थरणं पटिसन्थारो। इन्द्रियसंवरभेदसङ्खातो मनच्छट्ठेसु इन्द्रियेसु अगुत्तद्वारभावो इन्द्रियेसु अगुत्तद्वारता। पटिग्गहणपरिभोगवसेन भोजने मत्तं अजाननभावो भोजने अमत्तञ्ञुता। अनन्तरदुको वुत्तपटिपक्खनयेन वेदितब्बो। सतिविप्पवाससङ्खातो मुट्ठस्सतिभावो मुट्ठस्सच्चं। असम्पजानभावो असम्पजञ्ञं। सरतीति सति। सम्पजानातीति सम्पजञ्ञं। अप्पटिसङ्खाने अकम्पनट्ठेन पटिसङ्खानसङ्खातं बलं पटिसङ्खानबलं। वीरियसीसेन सत्त बोज्झङ्गे भावेन्तस्स उप्पन्नं बलं भावनाबलं। पच्चनीकधम्मे समेतीति समथो। अनिच्चादिवसेन विविधेन आकारेन पस्सतीति विपस्सना। समथोव तं आकारं गहेत्वा पुन पवत्तेतब्बस्स समथस्स निमित्तवसेन समथनिमित्तं। पग्गाहनिमित्तेपि एसेव नयो। सम्पयुत्तधम्मे पग्गण्हातीति पग्गाहो। न विक्खिपतीति अविक्खेपो।
124-134. Ujubhāvo ajjavo. Mudubhāvo maddavo. Adhivāsanasaṅkhāto khamanabhāvo khanti. Suratassa bhāvo soraccaṃ. Sammodakamudubhāvasaṅkhāto sakhilabhāvo sākhalyaṃ. Yathā parehi saddhiṃ attano chiddaṃ na hoti evaṃ dhammāmisehi paṭisantharaṇaṃ paṭisanthāro. Indriyasaṃvarabhedasaṅkhāto manacchaṭṭhesu indriyesu aguttadvārabhāvo indriyesu aguttadvāratā. Paṭiggahaṇaparibhogavasena bhojane mattaṃ ajānanabhāvo bhojane amattaññutā. Anantaraduko vuttapaṭipakkhanayena veditabbo. Sativippavāsasaṅkhāto muṭṭhassatibhāvo muṭṭhassaccaṃ. Asampajānabhāvo asampajaññaṃ. Saratīti sati. Sampajānātīti sampajaññaṃ. Appaṭisaṅkhāne akampanaṭṭhena paṭisaṅkhānasaṅkhātaṃ balaṃ paṭisaṅkhānabalaṃ. Vīriyasīsena satta bojjhaṅge bhāventassa uppannaṃ balaṃ bhāvanābalaṃ. Paccanīkadhamme sametīti samatho. Aniccādivasena vividhena ākārena passatīti vipassanā. Samathova taṃ ākāraṃ gahetvā puna pavattetabbassa samathassa nimittavasena samathanimittaṃ. Paggāhanimittepi eseva nayo. Sampayuttadhamme paggaṇhātīti paggāho. Na vikkhipatīti avikkhepo.
१३५-१४२. सीलविनासिका असंवरसङ्खाता सीलस्स विपत्ति सीलविपत्ति। सम्मादिट्ठिविनासिका मिच्छादिट्ठिसङ्खाता दिट्ठिया विपत्ति दिट्ठिविपत्ति। सोरच्चमेव सीलस्स सम्पादनतो सीलपरिपूरणतो सीलस्स सम्पदाति सीलसम्पदा। दिट्ठिपारिपूरिभूतं ञाणं दिट्ठिया सम्पदाति दिट्ठिसम्पदा। विसुद्धिभावं सम्पत्ता सीलसङ्खाता सीलस्स विसुद्धि, सीलविसुद्धि। निब्बानसङ्खातं विसुद्धिं पापेतुं समत्था, दस्सनसङ्खाता, दिट्ठिया विसुद्धि दिट्ठिविसुद्धि। दिट्ठिविसुद्धि खो पन यथादिट्ठिस्स च पधानन्ति कम्मस्सकतञ्ञाणादिसङ्खाता दिट्ठिविसुद्धि चेव यथादिट्ठिस्स च अनुरूपदिट्ठिस्स कल्याणदिट्ठिस्स तंसम्पयुत्तमेव पधानं। संवेगोति जातिआदीनि पटिच्च उप्पन्नभयसङ्खातं संविज्जनं। संवेजनियट्ठानन्ति संवेगजनकं जातिआदिकारणं। संविग्गस्स च योनिसोपधानन्ति एवं संवेगजातस्स उपायपधानं। असन्तुट्ठिता च कुसलेसु धम्मेसूति कुसलधम्मपूरणे असन्तुट्ठिभावो। अप्पटिवानिता च पधानस्मिन्ति अरहत्तं अपत्वा पधानस्मिं अनिवत्तनता अनोसक्कनता। विजाननतो विज्जा। विमुच्चनतो विमुत्ति। खये ञाणन्ति किलेसक्खयकरे अरियमग्गे ञाणं। अनुप्पादे ञाणन्ति पटिसन्धिवसेन अनुप्पादभूते तंतंमग्गवज्झकिलेसानं अनुप्पादपरियोसाने उप्पन्ने अरियफले ञाणं। अयं मातिकाय अनुपुब्बपदवण्णना।
135-142. Sīlavināsikā asaṃvarasaṅkhātā sīlassa vipatti sīlavipatti. Sammādiṭṭhivināsikā micchādiṭṭhisaṅkhātā diṭṭhiyā vipatti diṭṭhivipatti. Soraccameva sīlassa sampādanato sīlaparipūraṇato sīlassa sampadāti sīlasampadā. Diṭṭhipāripūribhūtaṃ ñāṇaṃ diṭṭhiyā sampadāti diṭṭhisampadā. Visuddhibhāvaṃ sampattā sīlasaṅkhātā sīlassa visuddhi, sīlavisuddhi. Nibbānasaṅkhātaṃ visuddhiṃ pāpetuṃ samatthā, dassanasaṅkhātā, diṭṭhiyā visuddhi diṭṭhivisuddhi. Diṭṭhivisuddhi kho pana yathādiṭṭhissa ca padhānanti kammassakataññāṇādisaṅkhātā diṭṭhivisuddhi ceva yathādiṭṭhissa ca anurūpadiṭṭhissa kalyāṇadiṭṭhissa taṃsampayuttameva padhānaṃ. Saṃvegoti jātiādīni paṭicca uppannabhayasaṅkhātaṃ saṃvijjanaṃ. Saṃvejaniyaṭṭhānanti saṃvegajanakaṃ jātiādikāraṇaṃ. Saṃviggassa ca yonisopadhānanti evaṃ saṃvegajātassa upāyapadhānaṃ. Asantuṭṭhitā ca kusalesu dhammesūti kusaladhammapūraṇe asantuṭṭhibhāvo. Appaṭivānitā ca padhānasminti arahattaṃ apatvā padhānasmiṃ anivattanatā anosakkanatā. Vijānanato vijjā. Vimuccanato vimutti. Khaye ñāṇanti kilesakkhayakare ariyamagge ñāṇaṃ. Anuppāde ñāṇanti paṭisandhivasena anuppādabhūte taṃtaṃmaggavajjhakilesānaṃ anuppādapariyosāne uppanne ariyaphale ñāṇaṃ. Ayaṃ mātikāya anupubbapadavaṇṇanā.
दुकमातिकापदवण्णना निट्ठिता।
Dukamātikāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / सुत्तन्तिकदुकमातिका • Suttantikadukamātikā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / सुत्तन्तिकदुकमातिकापदवण्णना • Suttantikadukamātikāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / सुत्तन्तिकदुकमातिकापदवण्णना • Suttantikadukamātikāpadavaṇṇanā
