| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
सुत्तन्तिकदुकमातिकापदवण्णना
Suttantikadukamātikāpadavaṇṇanā
१०१-१०८. विज्जारासन्तोगधधम्मा विज्जासभागताय तदेकदेसे विज्जाकोट्ठासे वत्तन्तीति वुत्ता। वजिरस्स यत्थ तं पतति, तत्थ अभेज्जं नाम किञ्चि मणिपासाणादि नत्थि, न च तेन गमनमग्गो विरुहति, एवमेव अरहत्तमग्गेन यत्थ सो उप्पज्जति, तस्मिं सन्ताने अभेज्जो किलेसो नाम नत्थि, न च भिन्नो पुन विरुहतीति वजिरुपमता वेदितब्बा। तदुपचारेन बाला यथा ‘‘मञ्चा घोसन्ती’’ति। कण्हाभिजातीति अपाया वुच्चन्ति मनुस्सेसु च दोभग्गियं। तपनस्स वा दुक्खस्स हिताति तपनिया।
101-108. Vijjārāsantogadhadhammā vijjāsabhāgatāya tadekadese vijjākoṭṭhāse vattantīti vuttā. Vajirassa yattha taṃ patati, tattha abhejjaṃ nāma kiñci maṇipāsāṇādi natthi, na ca tena gamanamaggo viruhati, evameva arahattamaggena yattha so uppajjati, tasmiṃ santāne abhejjo kileso nāma natthi, na ca bhinno puna viruhatīti vajirupamatā veditabbā. Tadupacārena bālā yathā ‘‘mañcā ghosantī’’ti. Kaṇhābhijātīti apāyā vuccanti manussesu ca dobhaggiyaṃ. Tapanassa vā dukkhassa hitāti tapaniyā.
दासादीसुपि सिरिवड्ढकादिसद्दा विय अतथत्ता वचनमत्तमेव अधिकारं कत्वा पवत्ता अधिवचना। यस्मा पन अधिवचननिरुत्तिपञ्ञत्तिपदानि समानत्थानि, सब्बञ्च वचनं अधिवचनादिभावं भजति, तस्मा तेसुपि वचनविसेसेसु विसेसेन पवत्तेहि अधिवचनादिसद्देहि सब्बानि वचनानि अत्थप्पकासनसामञ्ञेन वुत्तानीति एतेनाधिप्पायेन अयं अत्थयोजना कताति वेदितब्बा। अथ वा अधि-सद्दो उपरिभागे, उपरि वचनं अधिवचनं। कस्स उपरि? पकासेतब्बस्स अत्थस्साति विदितोवायमत्थो। अधीनं वा वचनं अधिवचनं। केन अधीनं? अत्थेन। तथा तंतंअत्थप्पकासने निच्छितं, नियतं वा वचनं निरुत्ति। पथवीधातुपुरिसादितंतंपकारेन ञापनतो पञ्ञत्तीति एवं अधिवचनादिपदानं सब्बवचनेसु पवत्ति वेदितब्बा। अञ्ञथा सिरिवड्ढकधनवड्ढकप्पकारानमेव अभिलापानं अधिवचनता, अभिसङ्खरोन्तीति एवंपकारानमेव निद्धारणवचनानं निरुत्तिता, तक्को वितक्कोति एवंपकारानमेव एकमेवत्थं तेन तेन पकारेन ञापेन्तानं पञ्ञत्तिता च आपज्जेय्याति।
Dāsādīsupi sirivaḍḍhakādisaddā viya atathattā vacanamattameva adhikāraṃ katvā pavattā adhivacanā. Yasmā pana adhivacananiruttipaññattipadāni samānatthāni, sabbañca vacanaṃ adhivacanādibhāvaṃ bhajati, tasmā tesupi vacanavisesesu visesena pavattehi adhivacanādisaddehi sabbāni vacanāni atthappakāsanasāmaññena vuttānīti etenādhippāyena ayaṃ atthayojanā katāti veditabbā. Atha vā adhi-saddo uparibhāge, upari vacanaṃ adhivacanaṃ. Kassa upari? Pakāsetabbassa atthassāti viditovāyamattho. Adhīnaṃ vā vacanaṃ adhivacanaṃ. Kena adhīnaṃ? Atthena. Tathā taṃtaṃatthappakāsane nicchitaṃ, niyataṃ vā vacanaṃ nirutti. Pathavīdhātupurisāditaṃtaṃpakārena ñāpanato paññattīti evaṃ adhivacanādipadānaṃ sabbavacanesu pavatti veditabbā. Aññathā sirivaḍḍhakadhanavaḍḍhakappakārānameva abhilāpānaṃ adhivacanatā, abhisaṅkharontīti evaṃpakārānameva niddhāraṇavacanānaṃ niruttitā, takko vitakkoti evaṃpakārānameva ekamevatthaṃ tena tena pakārena ñāpentānaṃ paññattitā ca āpajjeyyāti.
१०९-११८. फस्सो वेदनाति सब्बदापि अरूपधम्मानं फस्सादिनामकत्ता पथवियादीनं केसकुम्भादिनामन्तरापत्ति विय नामन्तरानापज्जनतो च सदा अत्तनाव कतनामताय चतुक्खन्धनिब्बानानि नामकरणट्ठेन नामं। नमनं अविनाभावतो आरम्मणाभिमुखता, नमनहेतुभूतता नामनं। अथ वा अधिवचनसम्फस्सो विय अधिवचनं नाममन्तरेन ये अनुपचितबोधिसम्भारानं गहणं न गच्छन्ति, ते नामायत्तग्गहणा नामं। रूपं पन विनापि नामसाधनं अत्तनो रुप्पनसभावेन गहणं उपयातीति रूपं।
109-118. Phasso vedanāti sabbadāpi arūpadhammānaṃ phassādināmakattā pathaviyādīnaṃ kesakumbhādināmantarāpatti viya nāmantarānāpajjanato ca sadā attanāva katanāmatāya catukkhandhanibbānāni nāmakaraṇaṭṭhena nāmaṃ. Namanaṃ avinābhāvato ārammaṇābhimukhatā, namanahetubhūtatā nāmanaṃ. Atha vā adhivacanasamphasso viya adhivacanaṃ nāmamantarena ye anupacitabodhisambhārānaṃ gahaṇaṃ na gacchanti, te nāmāyattaggahaṇā nāmaṃ. Rūpaṃ pana vināpi nāmasādhanaṃ attano ruppanasabhāvena gahaṇaṃ upayātīti rūpaṃ.
११९-१२३. इतो पुब्बे परिकम्मं पवत्तं, इतो परं भवङ्गं, मज्झे समापत्तीति एवं समापत्तीनं अप्पनापरिच्छेदपञ्ञा समापत्तिकुसलता। वुट्ठाने कुसलभावो पुब्बे वुट्ठाने परिच्छेदकरणञाणं। लक्खणादिवसेन अनिच्चादिवसेन च मनसि करणं मनसिकारो।
119-123. Ito pubbe parikammaṃ pavattaṃ, ito paraṃ bhavaṅgaṃ, majjhe samāpattīti evaṃ samāpattīnaṃ appanāparicchedapaññā samāpattikusalatā. Vuṭṭhāne kusalabhāvo pubbe vuṭṭhāne paricchedakaraṇañāṇaṃ. Lakkhaṇādivasena aniccādivasena ca manasi karaṇaṃ manasikāro.
१२४-१३४. सुचिसीलता सोरच्चं। सा हि सोभनकम्मरतताति। सम्मोदकस्स, सम्मोदको वा मुदुभावो सम्मोदकमुदुभावो, सण्हवाचता। ‘‘अगुत्तद्वारता’’ति वुत्ते केसु द्वारेसूति न पञ्ञायतीति ‘‘इन्द्रियेसू’’ति वुत्तं। सम्पजानातीति सम्पजानो, तस्स भावो सम्पजञ्ञं। तदपि ञाणं यस्मा सम्पजानाति, तस्मा ‘‘सम्पजानातीति सम्पजञ्ञ’’न्ति आह। अप्पटिसङ्खाने निमित्ते विसये वा। वीरियसीसेनाति वीरियपामोक्खेन। उप्पन्नं बलन्ति वीरियोपत्थम्भेन हि कुसलभावना बलवती थिरा उप्पज्जतीति तथा उप्पन्ना बलवती कुसलभावना बलवन्तो सत्त बोज्झङ्गातिपि वुच्चन्ति। कसिणनिमित्तं विय सञ्ञाणं विय सविग्गहं विय च सुट्ठु उपलक्खेतब्बाकारं ‘‘निमित्त’’न्ति वुच्चति। समथो च एवं आकारोति ‘‘निमित्त’’न्ति वुत्तो। तथा हि सो पच्चवेक्खन्तेन पच्चवेक्खणतो गय्हतीति। उद्धच्चमिव चित्तं न विक्खिपतीति, विक्खेपपटिक्खेपो वा अविक्खेपो।
124-134. Sucisīlatā soraccaṃ. Sā hi sobhanakammaratatāti. Sammodakassa, sammodako vā mudubhāvo sammodakamudubhāvo, saṇhavācatā. ‘‘Aguttadvāratā’’ti vutte kesu dvāresūti na paññāyatīti ‘‘indriyesū’’ti vuttaṃ. Sampajānātīti sampajāno, tassa bhāvo sampajaññaṃ. Tadapi ñāṇaṃ yasmā sampajānāti, tasmā ‘‘sampajānātīti sampajañña’’nti āha. Appaṭisaṅkhāne nimitte visaye vā. Vīriyasīsenāti vīriyapāmokkhena. Uppannaṃ balanti vīriyopatthambhena hi kusalabhāvanā balavatī thirā uppajjatīti tathā uppannā balavatī kusalabhāvanā balavanto satta bojjhaṅgātipi vuccanti. Kasiṇanimittaṃ viya saññāṇaṃ viya saviggahaṃ viya ca suṭṭhu upalakkhetabbākāraṃ ‘‘nimitta’’nti vuccati. Samatho ca evaṃ ākāroti ‘‘nimitta’’nti vutto. Tathā hi so paccavekkhantena paccavekkhaṇato gayhatīti. Uddhaccamiva cittaṃ na vikkhipatīti, vikkhepapaṭikkhepo vā avikkhepo.
१३५-१४२. सीलमेव पुनप्पुनं आसेवियमानं लोकियं लोकुत्तरम्पि सीलं परिपूरेतीति ‘‘सीलपरिपूरणतो’’ति वुत्तं। सीलस्स सम्पदाति कारणसीलम्पि फलसीलम्पि सम्पन्नसमुदायस्स एकदेसवसेन वुत्तं। अथ वा ‘‘कतमे च थपति अकुसला सीला? अकुसलं कायकम्मं अकुसलं वचीकम्मं पापको आजीवो’’ति (म॰ नि॰ २.२६४) वुत्तत्ता सब्बम्पि कुसलाकुसलं ‘‘सील’’न्ति गहेत्वा तत्थ कुसलसीलं निद्धारेत्वा ‘‘सीलसम्पदा’’ति वुत्तं। एवं दिट्ठिसम्पदापि वेदितब्बा।
135-142. Sīlameva punappunaṃ āseviyamānaṃ lokiyaṃ lokuttarampi sīlaṃ paripūretīti ‘‘sīlaparipūraṇato’’ti vuttaṃ. Sīlassa sampadāti kāraṇasīlampi phalasīlampi sampannasamudāyassa ekadesavasena vuttaṃ. Atha vā ‘‘katame ca thapati akusalā sīlā? Akusalaṃ kāyakammaṃ akusalaṃ vacīkammaṃ pāpako ājīvo’’ti (ma. ni. 2.264) vuttattā sabbampi kusalākusalaṃ ‘‘sīla’’nti gahetvā tattha kusalasīlaṃ niddhāretvā ‘‘sīlasampadā’’ti vuttaṃ. Evaṃ diṭṭhisampadāpi veditabbā.
दिट्ठिविसुद्धि खो पन यथादिट्ठिस्स च पधानन्ति कम्मस्सकतञाणादिसङ्खाता दिट्ठिविसुद्धि चेवाति पटिपाटिया दिट्ठिविसुद्धि दिट्ठिविसुद्धि खो पनाति च पदद्वयस्स समानत्ता पञ्ञा। यथादिट्ठिस्साति निब्बत्तितप्पकारदिट्ठिस्स निब्बत्तेतब्बपधानानुरूपदिट्ठिस्स वा यथादिट्ठिपवत्तकिरियस्स वा। संवेगोति सहोत्तप्पं ञाणं, ओत्तप्पमेव वा। समत्तं तुस्सनं तित्ति सन्तुट्ठि, नत्थि एतस्स सन्तुट्ठीति असन्तुट्ठि, असन्तुट्ठिस्स भावो असन्तुट्ठिता। वीरियप्पवाहे पवत्तमाने अन्तरा एव पटिगमनं निवत्तनं पटिवानं, तं अस्स अत्थीति पटिवानी , न पटिवानी अप्पटिवानी, तस्स भावो अप्पटिवानिता। विमुच्चनं नाम आरम्मणे अधिमुत्तता किलेसेहि सब्बसङ्खारेहि च निस्सटता च। पटिसन्धिवसेनाति किलेसानं तंतंमग्गवज्झानं उप्पन्नमग्गे खन्धसन्ताने पुन संदहनवसेन। अनुप्पादभूतेति तंतंफले। अनुप्पादपरियोसानेति अनुप्पादकरो मग्गो अनुप्पादो, तस्स परियोसाने।
Diṭṭhivisuddhi kho pana yathādiṭṭhissa ca padhānanti kammassakatañāṇādisaṅkhātā diṭṭhivisuddhi cevāti paṭipāṭiyā diṭṭhivisuddhi diṭṭhivisuddhi kho panāti ca padadvayassa samānattā paññā. Yathādiṭṭhissāti nibbattitappakāradiṭṭhissa nibbattetabbapadhānānurūpadiṭṭhissa vā yathādiṭṭhipavattakiriyassa vā. Saṃvegoti sahottappaṃ ñāṇaṃ, ottappameva vā. Samattaṃ tussanaṃ titti santuṭṭhi, natthi etassa santuṭṭhīti asantuṭṭhi, asantuṭṭhissa bhāvo asantuṭṭhitā. Vīriyappavāhe pavattamāne antarā eva paṭigamanaṃ nivattanaṃ paṭivānaṃ, taṃ assa atthīti paṭivānī , na paṭivānī appaṭivānī, tassa bhāvo appaṭivānitā. Vimuccanaṃ nāma ārammaṇe adhimuttatā kilesehi sabbasaṅkhārehi ca nissaṭatā ca. Paṭisandhivasenāti kilesānaṃ taṃtaṃmaggavajjhānaṃ uppannamagge khandhasantāne puna saṃdahanavasena. Anuppādabhūteti taṃtaṃphale. Anuppādapariyosāneti anuppādakaro maggo anuppādo, tassa pariyosāne.
सुत्तन्तिकदुकमातिकापदवण्णना निट्ठिता।
Suttantikadukamātikāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
दुकमातिकापदवण्णना निट्ठिता।
Dukamātikāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / सुत्तन्तिकदुकमातिका • Suttantikadukamātikā
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / सुत्तन्तिकदुकमातिकापदवण्णना • Suttantikadukamātikāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / सुत्तन्तिकदुकमातिकापदवण्णना • Suttantikadukamātikāpadavaṇṇanā
