| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
सुत्तन्तिकदुकनिक्खेपकथावण्णना
Suttantikadukanikkhepakathāvaṇṇanā
१३०३. विवेचितत्ताति विसुं कतत्ता पकासितत्ता। असेसेत्वा खेपेतीति वजिरं अत्तना पतितट्ठानं असेसेत्वा खेपेति पुन अपाकतिकताआपादनेन।
1303. Vivecitattāti visuṃ katattā pakāsitattā. Asesetvā khepetīti vajiraṃ attanā patitaṭṭhānaṃ asesetvā khepeti puna apākatikatāāpādanena.
१३११. तप्पतीति विप्पटिसारी होति, अनुसोचति वा।
1311. Tappatīti vippaṭisārī hoti, anusocati vā.
१३१३. अहन्ति इति-सद्दपरेन अहं-सद्देन हेतुभूतेन यो अत्थो विञ्ञायति, सो संकथीयति, उदीरीयतीति अत्थो। अञ्ञथा हि वुच्चमानस्स वचनेन पकासियमानस्स पदत्थस्स सङ्खादिभावे सब्बेसं कुसलादिधम्मानं अधिवचनादिता सियाति। भावोति सत्तवेवचनन्ति भणन्ति, धातुया वा एतं अधिवचनं। दत्तोति एत्तावता सत्तपञ्ञत्तिं दस्सेत्वा अञ्ञम्पि उपादापञ्ञत्तिं दस्सेतुं ‘‘मञ्चो’’तिआदिमाह। अहन्ति च पवत्तं अधिवचनं वदन्तेन सुणन्तेन च पुब्बे गहितसञ्ञेन अत्थप्पकासनभावेन विञ्ञायति। न हि तस्मिं अविञ्ञाते तदत्थविजाननं अत्थीति विसेसेन अधिवचनं ‘‘ञायतीति समञ्ञा’’ति वुत्तं। एतस्सत्थस्स अहन्ति इदं अधिवचनन्ति एवं वा सञ्ञागहणवसेन ञायति समञ्ञायति पाकटा होतीति समञ्ञा। पञ्ञापीयतीति अहन्ति इदं एतस्स अधिवचनन्ति एवं ठपीयतीति अत्थो। वोहरीयतीति वुच्चति। उद्धेय्यन्ति उद्धरितब्बं। अपि नामसहस्सतोति अनेकेहिपि नामसहस्सेहीति अत्थो। सयमेव उपपतनसीलं नामं ‘‘ओपपातिकनाम’’न्ति वुच्चति।
1313. Ahanti iti-saddaparena ahaṃ-saddena hetubhūtena yo attho viññāyati, so saṃkathīyati, udīrīyatīti attho. Aññathā hi vuccamānassa vacanena pakāsiyamānassa padatthassa saṅkhādibhāve sabbesaṃ kusalādidhammānaṃ adhivacanāditā siyāti. Bhāvoti sattavevacananti bhaṇanti, dhātuyā vā etaṃ adhivacanaṃ. Dattoti ettāvatā sattapaññattiṃ dassetvā aññampi upādāpaññattiṃ dassetuṃ ‘‘mañco’’tiādimāha. Ahanti ca pavattaṃ adhivacanaṃ vadantena suṇantena ca pubbe gahitasaññena atthappakāsanabhāvena viññāyati. Na hi tasmiṃ aviññāte tadatthavijānanaṃ atthīti visesena adhivacanaṃ ‘‘ñāyatīti samaññā’’ti vuttaṃ. Etassatthassa ahanti idaṃ adhivacananti evaṃ vā saññāgahaṇavasena ñāyati samaññāyati pākaṭā hotīti samaññā. Paññāpīyatīti ahanti idaṃ etassa adhivacananti evaṃ ṭhapīyatīti attho. Voharīyatīti vuccati. Uddheyyanti uddharitabbaṃ. Api nāmasahassatoti anekehipi nāmasahassehīti attho. Sayameva upapatanasīlaṃ nāmaṃ ‘‘opapātikanāma’’nti vuccati.
करीयतीति कम्मं, नाममेव कम्मं नामकम्मं। तथा नामधेय्यं। करणठपनसद्दापि हि कम्मत्था होन्तीति। अथ करणत्था, करीयति च ठपीयति च एतेन अत्थो एवंनामोति पञ्ञापीयतीति करणं ठपनञ्च नाम होति। अथ भावत्था, ञापनमत्तमेव करणं ठपनन्ति च वुत्तं। नामनिरुत्ति नामब्यञ्जनन्ति नाममिच्चेव वुत्तं होति। न हि पथवीसङ्खातं अत्थप्पकारमत्तं निवदति ब्यञ्जयति वा पथवीति नामं निवदति ब्यञ्जयति वा, तस्मा अनामस्स निरुत्तिब्यञ्जनभावनिवारणत्थं ‘‘नामनिरुत्ति नामब्यञ्जन’’न्ति वुत्तं। एवं नामाभिलापोति एत्थापि नयो। एत्थ पन सङ्खा समञ्ञा पञ्ञत्ति वोहारोति चतूहि पदेहि पञ्ञापितब्बतो पञ्ञत्ति वुत्ता, इतरेहि पञ्ञापनतो।
Karīyatīti kammaṃ, nāmameva kammaṃ nāmakammaṃ. Tathā nāmadheyyaṃ. Karaṇaṭhapanasaddāpi hi kammatthā hontīti. Atha karaṇatthā, karīyati ca ṭhapīyati ca etena attho evaṃnāmoti paññāpīyatīti karaṇaṃ ṭhapanañca nāma hoti. Atha bhāvatthā, ñāpanamattameva karaṇaṃ ṭhapananti ca vuttaṃ. Nāmanirutti nāmabyañjananti nāmamicceva vuttaṃ hoti. Na hi pathavīsaṅkhātaṃ atthappakāramattaṃ nivadati byañjayati vā pathavīti nāmaṃ nivadati byañjayati vā, tasmā anāmassa niruttibyañjanabhāvanivāraṇatthaṃ ‘‘nāmanirutti nāmabyañjana’’nti vuttaṃ. Evaṃ nāmābhilāpoti etthāpi nayo. Ettha pana saṅkhā samaññā paññatti vohāroti catūhi padehi paññāpitabbato paññatti vuttā, itarehi paññāpanato.
तत्थ च ‘‘पुरिमा उपादापञ्ञत्ति उप्पादवयकिच्चरहिता लोकसङ्केतसिद्धा, पच्छिमा नामपञ्ञत्ति, याय पुरिमा पञ्ञत्ति रूपादयो च सोतद्वारविञ्ञाणसन्तानानन्तरमुप्पन्नेन गहितपुब्बसङ्केतेन मनोद्वारविञ्ञाणसन्तानेन गहिताय पञ्ञापीयन्ती’’ति आचरिया वदन्ति। एतस्मिं पन इमिस्सा पाळिया अट्ठकथाय च अत्थे सति यं वुत्तं मातिकायं ‘‘वचनमत्तमेव अधिकारं कत्वा पवत्ता अधिवचना नाम, सहेतुकं कत्वा वुच्चमाना अभिलापा निरुत्ति नाम, पकारेन ञापनतो पञ्ञत्ति नामा’’ति (ध॰ स॰ अट्ठ॰ १०१-१०८), तेन विरोधो सिया। न हि उप्पादवयकिच्चरहितस्स वचनमत्तं अधिकारं कत्वा पवत्ति अत्थि उप्पादादिसहितस्सेव पवत्तिसब्भावतो, न च वचनवचनत्थविमुत्तस्स नामस्स निद्धारेत्वा सहेतुकं कत्वा वुच्चमानता अत्थि, नापि अनिद्धारितसभावस्स पदत्थस्स तेन तेन पकारेन ञापनं अत्थीति।
Tattha ca ‘‘purimā upādāpaññatti uppādavayakiccarahitā lokasaṅketasiddhā, pacchimā nāmapaññatti, yāya purimā paññatti rūpādayo ca sotadvāraviññāṇasantānānantaramuppannena gahitapubbasaṅketena manodvāraviññāṇasantānena gahitāya paññāpīyantī’’ti ācariyā vadanti. Etasmiṃ pana imissā pāḷiyā aṭṭhakathāya ca atthe sati yaṃ vuttaṃ mātikāyaṃ ‘‘vacanamattameva adhikāraṃ katvā pavattā adhivacanā nāma, sahetukaṃ katvā vuccamānā abhilāpā nirutti nāma, pakārena ñāpanato paññatti nāmā’’ti (dha. sa. aṭṭha. 101-108), tena virodho siyā. Na hi uppādavayakiccarahitassa vacanamattaṃ adhikāraṃ katvā pavatti atthi uppādādisahitasseva pavattisabbhāvato, na ca vacanavacanatthavimuttassa nāmassa niddhāretvā sahetukaṃ katvā vuccamānatā atthi, nāpi aniddhāritasabhāvassa padatthassa tena tena pakārena ñāpanaṃ atthīti.
दुविधा चायं पञ्ञत्ति यथावुत्तप्पकाराति अट्ठकथावचनञ्च न दिस्सति, अट्ठकथायं पन विज्जमानपञ्ञत्तिआदयो छ पञ्ञत्तियोव वुत्ता। तत्थ ‘‘रूपं वेदना’’तिआदिका विज्जमानपञ्ञत्ति। ‘‘इत्थी पुरिसो’’तिआदिका अविज्जमानपञ्ञत्ति। ‘‘तेविज्जो छळभिञ्ञो’’तिआदिका विज्जमानेन अविज्जमानपञ्ञत्ति। ‘‘इत्थिसद्दो पुरिससद्दो’’तिआदिका अविज्जमानेन विज्जमानपञ्ञत्ति। ‘‘चक्खुविञ्ञाणं सोतविञ्ञाण’’न्तिआदिका विज्जमानेन विज्जमानपञ्ञत्ति। ‘‘खत्तियकुमारो ब्राह्मणकुमारो’’तिआदिका अविज्जमानेन अविज्जमानपञ्ञत्ति। न चेत्थ यथावुत्तप्पकारा दुविधा पञ्ञत्ति वुत्ताति सक्का विञ्ञातुं। विज्जमानस्स हि सङ्खा…पे॰… अभिलापो विज्जमानपञ्ञत्ति। अविज्जमानस्स च सङ्खादिका अविज्जमानपञ्ञत्ति। तेसंयेव विसेसनविसेसितब्बभावेन पवत्ता सङ्खादयो इतराति।
Duvidhā cāyaṃ paññatti yathāvuttappakārāti aṭṭhakathāvacanañca na dissati, aṭṭhakathāyaṃ pana vijjamānapaññattiādayo cha paññattiyova vuttā. Tattha ‘‘rūpaṃ vedanā’’tiādikā vijjamānapaññatti. ‘‘Itthī puriso’’tiādikā avijjamānapaññatti. ‘‘Tevijjo chaḷabhiñño’’tiādikā vijjamānena avijjamānapaññatti. ‘‘Itthisaddo purisasaddo’’tiādikā avijjamānena vijjamānapaññatti. ‘‘Cakkhuviññāṇaṃ sotaviññāṇa’’ntiādikā vijjamānena vijjamānapaññatti. ‘‘Khattiyakumāro brāhmaṇakumāro’’tiādikā avijjamānena avijjamānapaññatti. Na cettha yathāvuttappakārā duvidhā paññatti vuttāti sakkā viññātuṃ. Vijjamānassa hi saṅkhā…pe… abhilāpo vijjamānapaññatti. Avijjamānassa ca saṅkhādikā avijjamānapaññatti. Tesaṃyeva visesanavisesitabbabhāvena pavattā saṅkhādayo itarāti.
अविज्जमानपञ्ञत्तिवचनेन पञ्ञापितब्बा उपादापञ्ञत्ति, तस्सा पञ्ञापनभूता नामपञ्ञत्ति च वुत्ता, इतरेहि नामपञ्ञत्तियेव यथावुत्ताति चे? न, असिद्धत्ता। सति हि उजुके पुरिमे पाळिअनुगते अत्थे अयमत्थो इमाय अट्ठकथाय वुत्तोति असिद्धमेतं। यदि च सत्तरथघटादिदिसाकालकसिणअजटाकासकसिणुग्घाटिमाकासआकिञ्चञ्ञायतनविसयनिरोधसमापत्तिआदिप्पकारा उपादापञ्ञत्ति अविज्जमानपञ्ञत्ति, एतेनेव वचनेन तस्सा अविज्जमानता वुत्ताति न सा अत्थीति वत्तब्बा। यथा च पञ्ञापितब्बतो अविज्जमानानं सत्तादीनं अविज्जमानपञ्ञत्तिभावो, एवं रूपादीनं विज्जमानानं पञ्ञपेतब्बतो विज्जमानपञ्ञत्तिभावो आपज्जति। ततो ‘‘सब्बे धम्मा पञ्ञत्ती’’ति पञ्ञत्तिपथेहि अविसिट्ठो पञ्ञत्तिधम्मनिद्देसो वत्तब्बो सिया। अथापि पञ्ञापितब्बपञ्ञापनविसेसदस्सनत्थो सङ्खादिनिद्देसो, तथापि ‘‘एकधम्मो सब्बधम्मेसु निपतति, सब्बधम्मा एकधम्मस्मिं निपतन्ती’’तिआदिना पञ्ञापितब्बानं पञ्ञत्तिपथभावस्स दस्सितत्ता पञ्ञापितब्बानं पञ्ञत्तिभावे पञ्ञत्तिपथा पञ्ञत्तिसद्देनेव वुत्ताति पञ्ञत्तिपथपदं न वत्तब्बं सिया, नापि सक्का पञ्ञापितब्बपञ्ञापनविसेसदस्सनत्थो सङ्खादिनिद्देसोति वत्तुं सङ्खादिसद्दानं समानत्थत्ता। वुत्तञ्हि ‘‘मरणेनपि तं पहीयति, यं पुरिसो ममिदन्ति मञ्ञती’’ति (महानि॰ ४१) एत्थ ‘‘पुरिसोति सङ्खा समञ्ञा…पे॰… अभिलापो’’ति (महानि॰ ४१)। तथा ‘‘मागण्डियोति तस्स ब्राह्मणस्स नामं सङ्खा समञ्ञा’’तिआदि (महानि॰ ७३)। न च ‘‘अयं इत्थन्नामो’’ति सङ्केतग्गहणं ‘‘रूपं तिस्सो’’तिआदिवचनग्गहणञ्च मुञ्चित्वा अञ्ञस्स असिद्धसभावस्स अत्थपञ्ञापने समत्थता सम्भवति, तेसञ्च असमत्थता। यदि हि तेसं विना पञ्ञत्तिया अत्थपञ्ञापने असमत्थता सिया, पञ्ञत्तिपञ्ञापने च असमत्थताति तस्सा अञ्ञा पञ्ञत्ति वत्तब्बा सिया, तस्सा तस्साति अनवत्थानं, ततो अत्थविजाननमेव न सिया, नापि सङ्केतग्गहणं सङ्केतस्स पञ्ञत्तिभावे ‘‘अयं इमस्स भासितस्स अत्थो’’ति वा, ‘‘इमस्सत्थस्स इदं वचनं जोतक’’न्ति वा। सञ्ञुप्पादमत्ते पन सङ्केतग्गहणे वचनस्स वचनत्थविनिमुत्तस्स कप्पने पयोजनं नत्थि। ‘‘बुद्धस्स भगवतो वोहारो लोकिये सोते पटिहञ्ञति’’ (कथा॰ ३४७), ‘‘अभिजानासि नो त्वं आनन्द इतो पुब्बे एवरूपं नामधेय्यं सुतं यदिदं जनवसभो’’ति (दी॰ नि॰ २.२८०), ‘‘नामञ्च सावेति कोण्डञ्ञो अहं भगवा’’तिआदीहि (सं॰ नि॰ १.२१७) च पञ्ञत्तिया वचनभावो सिद्धो। तस्मा पाळिया अट्ठकथाय च अविरुद्धो अत्थो विचारेत्वा गहेतब्बो।
Avijjamānapaññattivacanena paññāpitabbā upādāpaññatti, tassā paññāpanabhūtā nāmapaññatti ca vuttā, itarehi nāmapaññattiyeva yathāvuttāti ce? Na, asiddhattā. Sati hi ujuke purime pāḷianugate atthe ayamattho imāya aṭṭhakathāya vuttoti asiddhametaṃ. Yadi ca sattarathaghaṭādidisākālakasiṇaajaṭākāsakasiṇugghāṭimākāsaākiñcaññāyatanavisayanirodhasamāpattiādippakārā upādāpaññatti avijjamānapaññatti, eteneva vacanena tassā avijjamānatā vuttāti na sā atthīti vattabbā. Yathā ca paññāpitabbato avijjamānānaṃ sattādīnaṃ avijjamānapaññattibhāvo, evaṃ rūpādīnaṃ vijjamānānaṃ paññapetabbato vijjamānapaññattibhāvo āpajjati. Tato ‘‘sabbe dhammā paññattī’’ti paññattipathehi avisiṭṭho paññattidhammaniddeso vattabbo siyā. Athāpi paññāpitabbapaññāpanavisesadassanattho saṅkhādiniddeso, tathāpi ‘‘ekadhammo sabbadhammesu nipatati, sabbadhammā ekadhammasmiṃ nipatantī’’tiādinā paññāpitabbānaṃ paññattipathabhāvassa dassitattā paññāpitabbānaṃ paññattibhāve paññattipathā paññattisaddeneva vuttāti paññattipathapadaṃ na vattabbaṃ siyā, nāpi sakkā paññāpitabbapaññāpanavisesadassanattho saṅkhādiniddesoti vattuṃ saṅkhādisaddānaṃ samānatthattā. Vuttañhi ‘‘maraṇenapi taṃ pahīyati, yaṃ puriso mamidanti maññatī’’ti (mahāni. 41) ettha ‘‘purisoti saṅkhā samaññā…pe… abhilāpo’’ti (mahāni. 41). Tathā ‘‘māgaṇḍiyoti tassa brāhmaṇassa nāmaṃ saṅkhā samaññā’’tiādi (mahāni. 73). Na ca ‘‘ayaṃ itthannāmo’’ti saṅketaggahaṇaṃ ‘‘rūpaṃ tisso’’tiādivacanaggahaṇañca muñcitvā aññassa asiddhasabhāvassa atthapaññāpane samatthatā sambhavati, tesañca asamatthatā. Yadi hi tesaṃ vinā paññattiyā atthapaññāpane asamatthatā siyā, paññattipaññāpane ca asamatthatāti tassā aññā paññatti vattabbā siyā, tassā tassāti anavatthānaṃ, tato atthavijānanameva na siyā, nāpi saṅketaggahaṇaṃ saṅketassa paññattibhāve ‘‘ayaṃ imassa bhāsitassa attho’’ti vā, ‘‘imassatthassa idaṃ vacanaṃ jotaka’’nti vā. Saññuppādamatte pana saṅketaggahaṇe vacanassa vacanatthavinimuttassa kappane payojanaṃ natthi. ‘‘Buddhassa bhagavato vohāro lokiye sote paṭihaññati’’ (kathā. 347), ‘‘abhijānāsi no tvaṃ ānanda ito pubbe evarūpaṃ nāmadheyyaṃ sutaṃ yadidaṃ janavasabho’’ti (dī. ni. 2.280), ‘‘nāmañca sāveti koṇḍañño ahaṃ bhagavā’’tiādīhi (saṃ. ni. 1.217) ca paññattiyā vacanabhāvo siddho. Tasmā pāḷiyā aṭṭhakathāya ca aviruddho attho vicāretvā gahetabbo.
यदि सत्तादयो अविज्जमानपञ्ञत्ति न होन्ति, का पन अविज्जमानपञ्ञत्ति नामाति? पकासितो अयमत्थो ‘‘अविज्जमानानं सत्तादीनं सङ्खा…पे॰… अभिलापो अविज्जमानपञ्ञत्ती’’ति। सत्तादीनञ्च अविज्जमानत्ता अत्थिता नेव वत्तब्बा, ये च वदेय्युं ‘‘रूपादीनि विय अविज्जमानत्ता अविज्जमानता वुत्ता, न नत्थिभावतो’’ति, अयञ्च वादो हेवत्थिकथाय पटिसिद्धो, न च रूपं वेदना न होतीति अविज्जमानं नाम होति। एवं सत्तादयोपि यदि अत्थि, रूपादयो न होन्तीति अविज्जमानाति न वत्तब्बा। यस्मा पन येसु रूपादीसु चक्खादीसु च तथा तथा पवत्तमानेसु ‘‘सत्तो इत्थी रथो घटो’’तिआदिका विचित्तसञ्ञा उप्पज्जति, सञ्ञानुलोमानि च अधिवचनानि, तेहि रूपचक्खादीहि अञ्ञो सत्तरथादिसञ्ञावलम्बितो वचनत्थो विज्जमानो न होति, तस्मा सत्तरथादिअभिलापा ‘‘अविज्जमानपञ्ञत्ती’’ति वुच्चन्ति, न च ते ‘‘मुसा’’ति वुच्चन्ति लोकसमञ्ञावसेन पवत्तत्ता। ततो एव ते अभिलापा ‘‘सम्मुतिसच्च’’न्ति वुच्चन्ति। सो च वचनत्थो सयं अविज्जमानोपि विज्जमानस्स वचनस्सेव वसेन पञ्ञत्तिवोहारं लभति, ‘‘सम्मुतिसच्च’’न्ति च वुच्चति यथागहितसञ्ञावसेन पवत्तवचनत्थभावतो। ‘‘सम्मुतिञाणं सच्चारम्मणमेव, नाञ्ञारम्मण’’न्ति (कथा॰ ४३४) कथाय च ‘‘पथवीकसिणादि चीवरादि च सम्मुतिसच्चम्ही’’ति इमिनाव अधिप्पायेन वुत्तन्ति विञ्ञायति। यस्मा रूपादीसु सन्तानेन पवत्तमानेसु एकत्तग्गहणवसेन ते अमुञ्चित्वा पवत्तं सत्तादिग्गहणं चक्खुविञ्ञाणादीनि विय रूपादीसु तेसु खन्धेसु चक्खादीसु च असन्तं अविज्जमानं सत्तरथादिं गण्हाति, तस्मा तं परित्तारम्मणादिभावेन न वत्तब्बन्ति वुत्तं। तथा यं खन्धसमूहसन्तानं एकत्तेन गहितं उपादाय ‘‘कल्याणमित्तो पापमित्तो पुग्गलो’’ति गहणं पञ्ञत्ति च पवत्तति, तं तदुपादानभूतं पुग्गलसञ्ञाय सेवमानस्स कुसलाकुसलानं उप्पत्ति होतीति ‘‘पुग्गलोपि उपनिस्सयपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा॰ १.१.९) वुत्तं। यस्मा पन पुग्गलो नाम कोचि भावो नत्थि, तस्मा यथा आपोधातुआदीनि चित्तेन विवेचेत्वा पथवीधातु उपलब्भति, न एवं रूपादयो खन्धे विवेचेत्वा पुग्गलो उपलब्भति। पटिसेधिता च पुग्गलकथाय पुग्गलदिट्ठि। वजिराय च भिक्खुनिया वुत्तं –
Yadi sattādayo avijjamānapaññatti na honti, kā pana avijjamānapaññatti nāmāti? Pakāsito ayamattho ‘‘avijjamānānaṃ sattādīnaṃ saṅkhā…pe… abhilāpo avijjamānapaññattī’’ti. Sattādīnañca avijjamānattā atthitā neva vattabbā, ye ca vadeyyuṃ ‘‘rūpādīni viya avijjamānattā avijjamānatā vuttā, na natthibhāvato’’ti, ayañca vādo hevatthikathāya paṭisiddho, na ca rūpaṃ vedanā na hotīti avijjamānaṃ nāma hoti. Evaṃ sattādayopi yadi atthi, rūpādayo na hontīti avijjamānāti na vattabbā. Yasmā pana yesu rūpādīsu cakkhādīsu ca tathā tathā pavattamānesu ‘‘satto itthī ratho ghaṭo’’tiādikā vicittasaññā uppajjati, saññānulomāni ca adhivacanāni, tehi rūpacakkhādīhi añño sattarathādisaññāvalambito vacanattho vijjamāno na hoti, tasmā sattarathādiabhilāpā ‘‘avijjamānapaññattī’’ti vuccanti, na ca te ‘‘musā’’ti vuccanti lokasamaññāvasena pavattattā. Tato eva te abhilāpā ‘‘sammutisacca’’nti vuccanti. So ca vacanattho sayaṃ avijjamānopi vijjamānassa vacanasseva vasena paññattivohāraṃ labhati, ‘‘sammutisacca’’nti ca vuccati yathāgahitasaññāvasena pavattavacanatthabhāvato. ‘‘Sammutiñāṇaṃ saccārammaṇameva, nāññārammaṇa’’nti (kathā. 434) kathāya ca ‘‘pathavīkasiṇādi cīvarādi ca sammutisaccamhī’’ti imināva adhippāyena vuttanti viññāyati. Yasmā rūpādīsu santānena pavattamānesu ekattaggahaṇavasena te amuñcitvā pavattaṃ sattādiggahaṇaṃ cakkhuviññāṇādīni viya rūpādīsu tesu khandhesu cakkhādīsu ca asantaṃ avijjamānaṃ sattarathādiṃ gaṇhāti, tasmā taṃ parittārammaṇādibhāvena na vattabbanti vuttaṃ. Tathā yaṃ khandhasamūhasantānaṃ ekattena gahitaṃ upādāya ‘‘kalyāṇamitto pāpamitto puggalo’’ti gahaṇaṃ paññatti ca pavattati, taṃ tadupādānabhūtaṃ puggalasaññāya sevamānassa kusalākusalānaṃ uppatti hotīti ‘‘puggalopi upanissayapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.9) vuttaṃ. Yasmā pana puggalo nāma koci bhāvo natthi, tasmā yathā āpodhātuādīni cittena vivecetvā pathavīdhātu upalabbhati, na evaṃ rūpādayo khandhe vivecetvā puggalo upalabbhati. Paṭisedhitā ca puggalakathāya puggaladiṭṭhi. Vajirāya ca bhikkhuniyā vuttaṃ –
‘‘कं नु सत्तोति पच्चेसि, मार दिट्ठिगतं नु ते।
‘‘Kaṃ nu sattoti paccesi, māra diṭṭhigataṃ nu te;
सुद्धसङ्खारपुञ्जोयं, नयिध सत्तुपलब्भती’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.१७१; महानि॰ १८६; कथा॰ २३३)।
Suddhasaṅkhārapuñjoyaṃ, nayidha sattupalabbhatī’’ti. (saṃ. ni. 1.171; mahāni. 186; kathā. 233);
सत्तोति पन वचनस्स पञ्ञत्तिया पवत्तिं दस्सेतुं सा एवमाह –
Sattoti pana vacanassa paññattiyā pavattiṃ dassetuṃ sā evamāha –
‘‘यथापि अङ्गसम्भारा, होति सद्दो रथो इति।
‘‘Yathāpi aṅgasambhārā, hoti saddo ratho iti;
एवं खन्धेसु सन्तेसु, होति सत्तोति सम्मुती’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.१७१; महानि॰ १८६; कथा॰ २३३)।
Evaṃ khandhesu santesu, hoti sattoti sammutī’’ti. (saṃ. ni. 1.171; mahāni. 186; kathā. 233);
यदि पुग्गलो न विज्जति, कथं पुग्गलग्गहणस्स सारम्मणता सियाति? अविज्जमानस्सपि आरम्मणस्स गहणतो। अविज्जमानम्पि हि परिकप्पितं लोकसञ्ञातं वा विज्जमानं वा सभावभूतं आरम्मणं गहेत्वाव उप्पज्जनतो सारम्मणता वुत्ता। सारम्मणाति हि वचनं चित्तचेतसिकानं आरम्मणेन विना अप्पवत्तिञ्ञेव दीपेति, न तेहि गहितस्स आरम्मणस्स विज्जमानतं अविज्जमानतं वाति। अयं सङ्खतासङ्खतविनिमुत्तस्स अत्थितापटिसेधं सब्बथा अनुवत्तन्तानं विनिच्छयो।
Yadi puggalo na vijjati, kathaṃ puggalaggahaṇassa sārammaṇatā siyāti? Avijjamānassapi ārammaṇassa gahaṇato. Avijjamānampi hi parikappitaṃ lokasaññātaṃ vā vijjamānaṃ vā sabhāvabhūtaṃ ārammaṇaṃ gahetvāva uppajjanato sārammaṇatā vuttā. Sārammaṇāti hi vacanaṃ cittacetasikānaṃ ārammaṇena vinā appavattiññeva dīpeti, na tehi gahitassa ārammaṇassa vijjamānataṃ avijjamānataṃ vāti. Ayaṃ saṅkhatāsaṅkhatavinimuttassa atthitāpaṭisedhaṃ sabbathā anuvattantānaṃ vinicchayo.
१३१६. नामकरणट्ठेनाति अञ्ञं अनपेक्खित्वा सयमेव अत्तनो नामकरणसभावतोति अत्थो। यञ्हि परस्स नामं करोति, तस्स च तदपेक्खत्ता अञ्ञापेक्खं नामकरणन्ति नामकरणसभावता न होति। तस्मा महाजनस्स ञातीनं गुणानञ्च सामञ्ञनामादिकारकानं नामभावो नापज्जति। यस्स च अञ्ञेहि नामं करीयति, तस्स च नामकरणसभावता नत्थीति नत्थियेव नामभावो, वेदनादीनं पन सभावसिद्धत्ता वेदनादिनामस्स नामकरणसभावतो नामता वुत्ता। पथवीआदिनिदस्सनेन नामस्स सभावसिद्धतंयेव निदस्सेति, न नामभावसामञ्ञं, निरुळ्हत्ता पन नामसद्दो अरूपधम्मेसु एव वुत्तो, न पथवीआदीसूति न तेसं नामभावो। मातिकाय च पथवीआदीनं नामतानापत्ति वुत्ताव। न हि पथवीआदिनामं विजहित्वा केसादिनामेहि रूपधम्मानं विय वेदनादिनामं विजहित्वा अञ्ञेन नामेन अरूपधम्मानं वोहरितब्बेन पिण्डाकारेन पवत्ति अत्थीति।
1316. Nāmakaraṇaṭṭhenāti aññaṃ anapekkhitvā sayameva attano nāmakaraṇasabhāvatoti attho. Yañhi parassa nāmaṃ karoti, tassa ca tadapekkhattā aññāpekkhaṃ nāmakaraṇanti nāmakaraṇasabhāvatā na hoti. Tasmā mahājanassa ñātīnaṃ guṇānañca sāmaññanāmādikārakānaṃ nāmabhāvo nāpajjati. Yassa ca aññehi nāmaṃ karīyati, tassa ca nāmakaraṇasabhāvatā natthīti natthiyeva nāmabhāvo, vedanādīnaṃ pana sabhāvasiddhattā vedanādināmassa nāmakaraṇasabhāvato nāmatā vuttā. Pathavīādinidassanena nāmassa sabhāvasiddhataṃyeva nidasseti, na nāmabhāvasāmaññaṃ, niruḷhattā pana nāmasaddo arūpadhammesu eva vutto, na pathavīādīsūti na tesaṃ nāmabhāvo. Mātikāya ca pathavīādīnaṃ nāmatānāpatti vuttāva. Na hi pathavīādināmaṃ vijahitvā kesādināmehi rūpadhammānaṃ viya vedanādināmaṃ vijahitvā aññena nāmena arūpadhammānaṃ voharitabbena piṇḍākārena pavatti atthīti.
अथ वा रूपधम्मा चक्खादयो रूपादयो च तेसं पकासकपकासितब्बभावतो विना नामेन पाकटा होन्ति, न एवं अरूपधम्माति अधिवचनसम्फस्सो विय नामायत्तगहणीयभावेन ‘‘नाम’’न्ति वुत्ता, पटिघसम्फस्सोपि न चक्खादीनि विय नामेन विना पाकटोति ‘‘नाम’’न्ति वुत्तो। अरूपताय वा अञ्ञनामसभागत्ता सङ्गहितोयं, अञ्ञफस्ससभागत्ता वा। वचनत्थोपि हि ‘‘रूपयतीति रूपं, नामयतीति नाम’’न्ति इध पच्छिमपुरिमानं सम्भवति। रूपयतीति विनापि नामेन अत्तानं पकासयतीति अत्थो, नामयतीति नामेन विना अपाकटभावतो अत्तनो पकासकं नामं करोतीति अत्थो। आरम्मणाधिपतिपच्चयतायाति सतिपि रूपस्स आरम्मणाधिपतिपच्चयभावे न परमस्सासभूतं निब्बानं विय सातिसयं तंनामनसभावेन पच्चयोति निब्बानमेव ‘‘नाम’’न्ति वुत्तं।
Atha vā rūpadhammā cakkhādayo rūpādayo ca tesaṃ pakāsakapakāsitabbabhāvato vinā nāmena pākaṭā honti, na evaṃ arūpadhammāti adhivacanasamphasso viya nāmāyattagahaṇīyabhāvena ‘‘nāma’’nti vuttā, paṭighasamphassopi na cakkhādīni viya nāmena vinā pākaṭoti ‘‘nāma’’nti vutto. Arūpatāya vā aññanāmasabhāgattā saṅgahitoyaṃ, aññaphassasabhāgattā vā. Vacanatthopi hi ‘‘rūpayatīti rūpaṃ, nāmayatīti nāma’’nti idha pacchimapurimānaṃ sambhavati. Rūpayatīti vināpi nāmena attānaṃ pakāsayatīti attho, nāmayatīti nāmena vinā apākaṭabhāvato attano pakāsakaṃ nāmaṃ karotīti attho. Ārammaṇādhipatipaccayatāyāti satipi rūpassa ārammaṇādhipatipaccayabhāve na paramassāsabhūtaṃ nibbānaṃ viya sātisayaṃ taṃnāmanasabhāvena paccayoti nibbānameva ‘‘nāma’’nti vuttaṃ.
१३१८. वट्टमूलसमुदाचारदस्सनत्थन्ति सत्तानं वट्टमूलसमुदाचारो नाम अविज्जा च भवतण्हा च, तंदस्सनत्थन्ति अत्थो। तत्थ समुदाचरतीति समुदाचारो, वट्टमूलमेव समुदाचारो वट्टमूलसमुदाचारो, वट्टमूलदस्सनेन वट्टमूलानं पवत्ति दस्सिता होतीति वट्टमूलानं समुदाचारस्स दस्सनत्थन्तिपि अत्थो।
1318. Vaṭṭamūlasamudācāradassanatthanti sattānaṃ vaṭṭamūlasamudācāro nāma avijjā ca bhavataṇhā ca, taṃdassanatthanti attho. Tattha samudācaratīti samudācāro, vaṭṭamūlameva samudācāro vaṭṭamūlasamudācāro, vaṭṭamūladassanena vaṭṭamūlānaṃ pavatti dassitā hotīti vaṭṭamūlānaṃ samudācārassa dassanatthantipi attho.
१३२०. एकेकस्मिञ्च अत्ताति च लोकोति च गहणविसेसं उपादाय ‘‘अत्ता च लोको चा’’ति वुत्तं। एकं वा खन्धं अत्ततो गहेत्वा अञ्ञं अत्तनो उपभोगभूतो लोकोति गण्हन्तस्स अत्तनो अत्तानं ‘‘अत्ता’’ति गहेत्वा परस्स अत्तानं ‘‘लोको’’ति गण्हन्तस्स वा वसेन ‘‘अत्ता च लोको चा’’ति वुत्तं। तं भविस्सतीति तं द्विधापि गहितं खन्धपञ्चकं भविस्सतीति निविट्ठा परामसन्तीति अत्थो।
1320. Ekekasmiñca attāti ca lokoti ca gahaṇavisesaṃ upādāya ‘‘attā ca loko cā’’ti vuttaṃ. Ekaṃ vā khandhaṃ attato gahetvā aññaṃ attano upabhogabhūto lokoti gaṇhantassa attano attānaṃ ‘‘attā’’ti gahetvā parassa attānaṃ ‘‘loko’’ti gaṇhantassa vā vasena ‘‘attā ca loko cā’’ti vuttaṃ. Taṃ bhavissatīti taṃ dvidhāpi gahitaṃ khandhapañcakaṃ bhavissatīti niviṭṭhā parāmasantīti attho.
१३३२. सह सिक्खितब्बो धम्मो सहधम्मो, तत्थ भवं सहधम्मिकं। कम्मत्थे वत्तमानतो दोवचस्ससद्दतो आय-सद्दं अनञ्ञत्थं कत्वा ‘‘दोवचस्साय’’न्ति वुत्तन्ति अधिप्पायेन ‘‘दुब्बचस्स कम्म’’न्ति आह। दोवचस्सस्स वा अयनं पवत्ति दोवचस्सायं। वचनस्स पटिविरुद्धवचनं पटाणिकगहणं । गुणेहि गरूसु गारवेन वसनं गरुवासो। जातिआदीहि जेट्ठकेसु पटिस्सुणितब्बेसु वसनं सजेट्ठकवासो। ओत्तप्पितब्बा वा गरुनो। हिरियितब्बा जेट्ठका। याय चेतनाय दुब्बचो होति, सा दोवचस्सता भवितुं अरहतीति ‘‘सङ्खारक्खन्धोयेवा’’ति आह।
1332. Saha sikkhitabbo dhammo sahadhammo, tattha bhavaṃ sahadhammikaṃ. Kammatthe vattamānato dovacassasaddato āya-saddaṃ anaññatthaṃ katvā ‘‘dovacassāya’’nti vuttanti adhippāyena ‘‘dubbacassa kamma’’nti āha. Dovacassassa vā ayanaṃ pavatti dovacassāyaṃ. Vacanassa paṭiviruddhavacanaṃ paṭāṇikagahaṇaṃ. Guṇehi garūsu gāravena vasanaṃ garuvāso. Jātiādīhi jeṭṭhakesu paṭissuṇitabbesu vasanaṃ sajeṭṭhakavāso. Ottappitabbā vā garuno. Hiriyitabbā jeṭṭhakā. Yāya cetanāya dubbaco hoti, sā dovacassatā bhavituṃ arahatīti ‘‘saṅkhārakkhandhoyevā’’ti āha.
१३३३. दु-सद्देन युत्तं नामं दुन्नामं। अनुपसङ्कमन्तस्सपि अनुसिक्खनं सेवनाति अधिप्पायेन ‘‘भजनाति उपसङ्कमना’’ति आह। सब्बतोभागेनाति कायवाचाचित्तेहि आवि चेव रहो च।
1333. Du-saddena yuttaṃ nāmaṃ dunnāmaṃ. Anupasaṅkamantassapi anusikkhanaṃ sevanāti adhippāyena ‘‘bhajanāti upasaṅkamanā’’ti āha. Sabbatobhāgenāti kāyavācācittehi āvi ceva raho ca.
१३३६. विनयोति विभङ्गखन्धका वुत्ता। वत्थुवीतिक्कमतो पुब्बे परतो च आपत्तिं आपज्जन्तो नाम न होतीति सह वत्थुना आपत्तिं परिच्छिन्दति। तेनाह ‘‘सह वत्थुना…पे॰… आपत्तिकुसलता नामा’’ति। सह कम्मवाचायाति अब्भानतिणवत्थारककम्मवाचाय ‘‘अहं, भन्ते, इत्थन्नामं आपत्तिं आपज्जि’’न्तिआदिकाय च। सहेव हि कम्मवाचाय आपत्तिवुट्ठानञ्च परिच्छिन्दतीति। आपत्तिया वा कारणं वत्थु, वुट्ठानस्स कारणं कम्मवाचाति कारणेन सह फलस्स जाननवसेन ‘‘सह वत्थुना सह कम्मवाचाया’’ति वुत्तं।
1336. Vinayoti vibhaṅgakhandhakā vuttā. Vatthuvītikkamato pubbe parato ca āpattiṃ āpajjanto nāma na hotīti saha vatthunā āpattiṃ paricchindati. Tenāha ‘‘saha vatthunā…pe… āpattikusalatā nāmā’’ti. Saha kammavācāyāti abbhānatiṇavatthārakakammavācāya ‘‘ahaṃ, bhante, itthannāmaṃ āpattiṃ āpajji’’ntiādikāya ca. Saheva hi kammavācāya āpattivuṭṭhānañca paricchindatīti. Āpattiyā vā kāraṇaṃ vatthu, vuṭṭhānassa kāraṇaṃ kammavācāti kāraṇena saha phalassa jānanavasena ‘‘saha vatthunā saha kammavācāyā’’ti vuttaṃ.
१३३८. अयमेवत्थो सह परिकम्मेनाति एत्थ वुत्तो। वुट्ठानकपञ्ञायाति वुट्ठानस्स कारणभूताय परिकम्मपञ्ञाय।
1338. Ayamevattho saha parikammenāti ettha vutto. Vuṭṭhānakapaññāyāti vuṭṭhānassa kāraṇabhūtāya parikammapaññāya.
१३४०. धातुविसया सब्बापि पञ्ञा धातुकुसलता, तदेकदेसा मनसिकारकुसलताति अधिप्पायेन पुरिमपदेपि उग्गहमनसिकारजाननपञ्ञा वुत्ता। पुरिमपदे वा वाचुग्गताय धातुपाळिया मनसिकरणं ‘‘मनसिकारो’’ति वुत्तं। तत्थ उग्गण्हन्ती मनसिकरोन्ती धातुपाळिया अत्थं सुणन्ती गन्थतो च अत्थतो च धारेन्ती ‘‘अयं चक्खुधातु नामा’’तिआदिना सभावतो अट्ठारसेवाति गणनतो च परिच्छेदं जानन्ती च पञ्ञा उग्गहपञ्ञादिका वुत्ता। पच्छिमपदे पञ्चविधापि सा पञ्ञा उग्गहोति ततो च पवत्तो अनिच्चादिमनसिकारो ‘‘उग्गहमनसिकारो’’ति वुत्तो, तस्स जाननं पवत्तनमेव, यथा पवत्तं वा उग्गहं, एवमेव पवत्तो उग्गहोति जाननं उग्गहजाननं। मनसिकारोपि ‘‘एवं पवत्तेतब्बो एवञ्च पवत्तो’’ति जाननं मनसिकारजाननं। तदुभयम्पि मनसिकारकोसल्लन्ति वुत्तं। उग्गहोपि हि मनसिकारसम्पयोगतो मनसिकारनिरुत्तिं लद्धुं युत्तोति यो च मनसि कातब्बो, यो च मनसिकरणुपायो, सब्बो सो मनसिकारोति वत्तुं वट्टतीति। तत्थ च कोसल्लं मनसिकारकुसलताति।
1340. Dhātuvisayā sabbāpi paññā dhātukusalatā, tadekadesā manasikārakusalatāti adhippāyena purimapadepi uggahamanasikārajānanapaññā vuttā. Purimapade vā vācuggatāya dhātupāḷiyā manasikaraṇaṃ ‘‘manasikāro’’ti vuttaṃ. Tattha uggaṇhantī manasikarontī dhātupāḷiyā atthaṃ suṇantī ganthato ca atthato ca dhārentī ‘‘ayaṃ cakkhudhātu nāmā’’tiādinā sabhāvato aṭṭhārasevāti gaṇanato ca paricchedaṃ jānantī ca paññā uggahapaññādikā vuttā. Pacchimapade pañcavidhāpi sā paññā uggahoti tato ca pavatto aniccādimanasikāro ‘‘uggahamanasikāro’’ti vutto, tassa jānanaṃ pavattanameva, yathā pavattaṃ vā uggahaṃ, evameva pavatto uggahoti jānanaṃ uggahajānanaṃ. Manasikāropi ‘‘evaṃ pavattetabbo evañca pavatto’’ti jānanaṃ manasikārajānanaṃ. Tadubhayampi manasikārakosallanti vuttaṃ. Uggahopi hi manasikārasampayogato manasikāraniruttiṃ laddhuṃ yuttoti yo ca manasi kātabbo, yo ca manasikaraṇupāyo, sabbo so manasikāroti vattuṃ vaṭṭatīti. Tattha ca kosallaṃ manasikārakusalatāti.
१३४२. तीसुपि वा…पे॰… वट्टतीति तस्सा च उग्गहादिभावो वुत्तो। सम्मसनं पञ्ञा , सा मग्गसम्पयुत्ता अनिच्चादिसम्मसनकिच्चं साधेति निच्चसञ्ञादिपजहनतो। मनसिकारो सम्मसनसम्पयुत्तो तथेव अनिच्चादिमनसिकारकिच्चं मग्गसम्पयुत्तो साधेति। तेनाह ‘‘सम्मसनमनसिकारा लोकियलोकुत्तरमिस्सका’’ति। इमिना पन पच्चयेन इदं होतीति एवं अविज्जादीनं सङ्खारादिपच्चयुप्पन्नस्स पच्चयभावजाननं पटिच्चसमुप्पादकुसलताति दस्सेति।
1342. Tīsupi vā…pe… vaṭṭatīti tassā ca uggahādibhāvo vutto. Sammasanaṃ paññā , sā maggasampayuttā aniccādisammasanakiccaṃ sādheti niccasaññādipajahanato. Manasikāro sammasanasampayutto tatheva aniccādimanasikārakiccaṃ maggasampayutto sādheti. Tenāha ‘‘sammasanamanasikārā lokiyalokuttaramissakā’’ti. Iminā pana paccayena idaṃ hotīti evaṃ avijjādīnaṃ saṅkhārādipaccayuppannassa paccayabhāvajānanaṃ paṭiccasamuppādakusalatāti dasseti.
१३४४. अम्बबीजादीनि अनुपादिन्नकदस्सनत्थं वुत्तानि। सोतविञ्ञाणादीनं विसभागा अननुरूपा अनुप्पादकायेव चक्खादयो ‘‘विसभागपच्चया’’ति वुत्ता, तेहि अनुप्पज्जमानानेव च सोतविञ्ञाणादीनि ‘‘विसभागपच्चयसमुप्पन्नधम्मा’’ति। सोतविञ्ञाणेन वा विसभागस्स चक्खुविञ्ञाणस्स पच्चयोति विसभागपच्चयो, चक्खायतनस्स विसभागेन सोतायतनेन पच्चयेन समुप्पन्नो विसभागपच्चयसमुप्पन्नो।
1344. Ambabījādīni anupādinnakadassanatthaṃ vuttāni. Sotaviññāṇādīnaṃ visabhāgā ananurūpā anuppādakāyeva cakkhādayo ‘‘visabhāgapaccayā’’ti vuttā, tehi anuppajjamānāneva ca sotaviññāṇādīni ‘‘visabhāgapaccayasamuppannadhammā’’ti. Sotaviññāṇena vā visabhāgassa cakkhuviññāṇassa paccayoti visabhāgapaccayo, cakkhāyatanassa visabhāgena sotāyatanena paccayena samuppanno visabhāgapaccayasamuppanno.
१३४६. अज्जवनिद्देसे अज्जवो अज्जवताति उजुता उजुकता इच्चेव वुत्तं होतीति अज्जवमद्दवनिद्देसेसु उजुकतामुदुतानिद्देसेहि विसेसं मद्दवनिद्देसे वुत्तं ‘‘नीचचित्तता’’तिपदमाह। तत्थ ‘‘नीचचित्तता मुदुता’’ति पुन मुदुतावचनं नीचचित्तताय विसेसनत्थं। ओमानोपि हि नीचचित्तता होति, न पन मुदुताति।
1346. Ajjavaniddese ajjavo ajjavatāti ujutā ujukatā icceva vuttaṃ hotīti ajjavamaddavaniddesesu ujukatāmudutāniddesehi visesaṃ maddavaniddese vuttaṃ ‘‘nīcacittatā’’tipadamāha. Tattha ‘‘nīcacittatā mudutā’’ti puna mudutāvacanaṃ nīcacittatāya visesanatthaṃ. Omānopi hi nīcacittatā hoti, na pana mudutāti.
१३४८. परेसं दुक्कटं दुरुत्तञ्च पटिविरोधाकरणेन अत्तनो उपरि आरोपेत्वा वासेन्ति। चित्तस्स सकमनताति चित्तस्स अब्यापन्नो सको मनोभावोति अत्थो। चित्तन्ति वा चित्तप्पबन्धं एकत्तेन गहेत्वा तस्स अन्तरा उप्पन्नेन पीतिसहगतमनेन सकमनत्तं आह। अत्तमनो वा पुग्गलो, तस्स भावो अत्तमनता। सा न सत्तस्साति पुग्गलदिट्ठिनिवारणत्तं ‘‘चित्तस्सा’’ति वुत्तं।
1348. Paresaṃ dukkaṭaṃ duruttañca paṭivirodhākaraṇena attano upari āropetvā vāsenti. Cittassa sakamanatāti cittassa abyāpanno sako manobhāvoti attho. Cittanti vā cittappabandhaṃ ekattena gahetvā tassa antarā uppannena pītisahagatamanena sakamanattaṃ āha. Attamano vā puggalo, tassa bhāvo attamanatā. Sā na sattassāti puggaladiṭṭhinivāraṇattaṃ ‘‘cittassā’’ti vuttaṃ.
१३४९. कायवाचाहि कत्तब्बस्स अकरणेन असादियितब्बस्स सादियनेन च मनसापि आचरति एव, इन्द्रियसंवरादिभेदनवसेन वा एतं वुत्तन्ति वेदितब्बं।
1349. Kāyavācāhi kattabbassa akaraṇena asādiyitabbassa sādiyanena ca manasāpi ācarati eva, indriyasaṃvarādibhedanavasena vā etaṃ vuttanti veditabbaṃ.
१३५०. सदोसवणे रुक्खे निय्यासपिण्डियो, अहिच्छत्तकानि वा उट्ठितानि ‘‘अण्डकानी’’ति वदन्ति। फेग्गुरुक्खस्स पन कुथितस्स अण्डानि विय उट्ठिता चुण्णपिण्डियो गण्ठियो वा ‘‘अण्डकानी’’ति वेदितब्बा। पदुमनाळं विय सोतं घंसयमाना विय पविसन्ती कक्कसा दट्ठब्बा। कोधेन निब्बत्ता तस्स परिवारभूता कोधसामन्ता। पुरे संवड्ढनारी पोरी, सा विय सुकुमारा मुदुका वाचा पोरी वियाति पोरी। तत्थाति ‘‘भासिता होती’’ति वुत्ताय किरियायातिपि योजना सम्भवति, तत्थ वाचायाति वा। सण्हवाचतातिआदिना तं वाचं पवत्तयमानं चेतनं दस्सेति।
1350. Sadosavaṇe rukkhe niyyāsapiṇḍiyo, ahicchattakāni vā uṭṭhitāni ‘‘aṇḍakānī’’ti vadanti. Pheggurukkhassa pana kuthitassa aṇḍāni viya uṭṭhitā cuṇṇapiṇḍiyo gaṇṭhiyo vā ‘‘aṇḍakānī’’ti veditabbā. Padumanāḷaṃ viya sotaṃ ghaṃsayamānā viya pavisantī kakkasā daṭṭhabbā. Kodhena nibbattā tassa parivārabhūtā kodhasāmantā. Pure saṃvaḍḍhanārī porī, sā viya sukumārā mudukā vācā porī viyāti porī. Tatthāti ‘‘bhāsitā hotī’’ti vuttāya kiriyāyātipi yojanā sambhavati, tattha vācāyāti vā. Saṇhavācatātiādinā taṃ vācaṃ pavattayamānaṃ cetanaṃ dasseti.
१३५१. आमिसालाभेन यं छिद्दं होति, तं आमिसालाभेन ‘‘छिद्द’’न्ति वुत्तं। द्वेयेव हीति यथावुत्तानि आमिसधम्मालाभेहि पवत्तमानानि छिद्दानि आह। गमनसभागेनाति गमनमग्गस्स अनुच्छविकदिसाभागेन। सङ्गहपक्खे ठत्वाति सङ्गहं करोमिच्चेव कथेतब्बं, न लाभसक्कारकामतादीहीति अत्थो। अवस्सं कातब्बं किच्चं, इतरं करणीयं। अब्भानतो अञ्ञं आपत्तिवुट्ठानं ‘‘वुट्ठान’’न्ति वुत्तं।
1351. Āmisālābhena yaṃ chiddaṃ hoti, taṃ āmisālābhena ‘‘chidda’’nti vuttaṃ. Dveyeva hīti yathāvuttāni āmisadhammālābhehi pavattamānāni chiddāni āha. Gamanasabhāgenāti gamanamaggassa anucchavikadisābhāgena. Saṅgahapakkhe ṭhatvāti saṅgahaṃ karomicceva kathetabbaṃ, na lābhasakkārakāmatādīhīti attho. Avassaṃ kātabbaṃ kiccaṃ, itaraṃ karaṇīyaṃ. Abbhānato aññaṃ āpattivuṭṭhānaṃ ‘‘vuṭṭhāna’’nti vuttaṃ.
१३५२. ससम्भारकथाति दस्सनस्स कारणसहिताति अत्थो, ससम्भारस्स वा दस्सनस्स कथा ससम्भारकथा। यस्स चक्खुन्द्रियासंवरस्स हेतूति वत्वा पुन ‘‘तस्स चक्खुन्द्रियस्स सतिकवाटेन पिदहनत्थाया’’ति वुत्तं, न असंवरस्साति। तदिदं यं चक्खुन्द्रियासंवरस्स हेतु अभिज्झादिअन्वास्सवनं दस्सितं, तं असंवुतचक्खुन्द्रियस्सेव हेतुपवत्तं दस्सितन्ति कत्वा वुत्तन्ति वेदितब्बं, यत्वाधिकरणन्ति हि यस्स चक्खुन्द्रियस्स कारणाति अत्थो। कस्स च कारणाति? असंवुतस्स। किञ्च असंवुतं? यस्स चक्खुन्द्रियासंवरस्स हेतु अन्वास्सवन्ति तदुपलक्खितं, तस्स संवरायाति अयमत्थयोजना।
1352. Sasambhārakathāti dassanassa kāraṇasahitāti attho, sasambhārassa vā dassanassa kathā sasambhārakathā. Yassa cakkhundriyāsaṃvarassa hetūti vatvā puna ‘‘tassa cakkhundriyassa satikavāṭena pidahanatthāyā’’ti vuttaṃ, na asaṃvarassāti. Tadidaṃ yaṃ cakkhundriyāsaṃvarassa hetu abhijjhādianvāssavanaṃ dassitaṃ, taṃ asaṃvutacakkhundriyasseva hetupavattaṃ dassitanti katvā vuttanti veditabbaṃ, yatvādhikaraṇanti hi yassa cakkhundriyassa kāraṇāti attho. Kassa ca kāraṇāti? Asaṃvutassa. Kiñca asaṃvutaṃ? Yassa cakkhundriyāsaṃvarassa hetu anvāssavanti tadupalakkhitaṃ, tassa saṃvarāyāti ayamatthayojanā.
जवनक्खणे पन दुस्सील्यं वातिआदि पुन अवचनत्थं इधेव सब्बं वुत्तन्ति छसु द्वारेसु यथासम्भवं योजेतब्बं। न हि पञ्चद्वारे कायवचीदुच्चरितसङ्खातं दुस्सील्यं अत्थीति। यथा किन्तिआदिना नगरद्वारे असंवरे सति तंसम्बन्धानं घरादीनं असंवुतता विय जवने असंवरे सति तंसम्बन्धानं द्वारादीनं असंवुतताति एवं अञ्ञेसं संवरे, अञ्ञेसं संवुततासामञ्ञमेव निदस्सेति, न पुब्बापरसामञ्ञं अन्तो बहि सामञ्ञं वा। सति वा द्वारभवङ्गादिके पुन उप्पज्जमानं जवनं बाहिरं विय कत्वा नगरद्वारसमानं वुत्तं, इतरञ्च अन्तोनगरद्वारसमानं। जवने वा असंवरे उप्पन्ने ततो परं द्वारभवङ्गादीनं असंवरहेतुभावापत्तितो नगरद्वारसदिसेन जवनेन पविसित्वा दुस्सील्यादिचोरानं द्वारभवङ्गादिमूसनं कुसलभण्डविनासनं कथितन्ति दट्ठब्बं।
Javanakkhaṇe pana dussīlyaṃ vātiādi puna avacanatthaṃ idheva sabbaṃ vuttanti chasu dvāresu yathāsambhavaṃ yojetabbaṃ. Na hi pañcadvāre kāyavacīduccaritasaṅkhātaṃ dussīlyaṃ atthīti. Yathā kintiādinā nagaradvāre asaṃvare sati taṃsambandhānaṃ gharādīnaṃ asaṃvutatā viya javane asaṃvare sati taṃsambandhānaṃ dvārādīnaṃ asaṃvutatāti evaṃ aññesaṃ saṃvare, aññesaṃ saṃvutatāsāmaññameva nidasseti, na pubbāparasāmaññaṃ anto bahi sāmaññaṃ vā. Sati vā dvārabhavaṅgādike puna uppajjamānaṃ javanaṃ bāhiraṃ viya katvā nagaradvārasamānaṃ vuttaṃ, itarañca antonagaradvārasamānaṃ. Javane vā asaṃvare uppanne tato paraṃ dvārabhavaṅgādīnaṃ asaṃvarahetubhāvāpattito nagaradvārasadisena javanena pavisitvā dussīlyādicorānaṃ dvārabhavaṅgādimūsanaṃ kusalabhaṇḍavināsanaṃ kathitanti daṭṭhabbaṃ.
१३५३. इमिना आहारेन नित्थरणत्थेन अत्थिकभावो इदमत्थिकता। आहारपरिभोगे असन्तुस्सनाति आहारपरिभोगक्खणे पवत्ता असन्तुस्सना, दवत्थादिअभिलासोति अत्थो। एत्थ च असन्तुट्ठिता लोभो, अमत्तञ्ञुता अप्पटिसङ्खा च मोहोति इमे द्वे धम्मा ‘‘भोजने अमत्तञ्ञुता’’ति वेदितब्बा।
1353. Iminā āhārena nittharaṇatthena atthikabhāvo idamatthikatā. Āhāraparibhoge asantussanāti āhāraparibhogakkhaṇe pavattā asantussanā, davatthādiabhilāsoti attho. Ettha ca asantuṭṭhitā lobho, amattaññutā appaṭisaṅkhā ca mohoti ime dve dhammā ‘‘bhojane amattaññutā’’ti veditabbā.
१३५५. ‘‘सेय्योहमस्मी’’तिआदिना पवत्तमानोव मानमदो। असद्धम्मसेवनासमत्थतं निस्साय पवत्तो मानो, रागो एव वा पुरिसमदो। सक्करसप्पिखीरादीनि योजेत्वा बहलपक्कं भोजनं पिण्डरसभोजनं, बहलपक्कं वा मंसरसादिभोजनं। मन्दन्ति अप्पं। ठितियाति ठितत्थं। तदत्थञ्च भुञ्जन्तो यस्मा ‘‘कायं ठपेस्सामी’’ति भुञ्जति, तस्मा ‘‘ठपनत्थाया’’ति वुत्तं। अभुत्तपच्चया उप्पज्जनकाति इदं खुदाय विसेसनं यस्सा अप्पवत्ति भोजनेन कातब्बा, तस्सा दस्सनत्थं। सकलं सासनन्ति पाळिधम्मम्पि सब्बकुसलेपि सङ्गण्हाति। अभुत्तपच्चया उप्पज्जनकवेदना, भुत्तपच्चया न उप्पज्जनकवेदनाति एतासं को विसेसो? पुरिमा यथापवत्ता जिघच्छानिमित्ता वेदना। सा हि अभुञ्जन्तस्स भिय्यो पवत्तनवसेन उप्पज्जतीति। पच्छिमापि खुदानिमित्ताव अङ्गदाहसूलादिवेदना अप्पवत्ता। सा हि भुत्तपच्चया पुब्बे अनुप्पन्नाव न उप्पज्जिस्सति। विहिंसानिमित्तता चेतासं विहिंसाय विसेसो।
1355. ‘‘Seyyohamasmī’’tiādinā pavattamānova mānamado. Asaddhammasevanāsamatthataṃ nissāya pavatto māno, rāgo eva vā purisamado. Sakkarasappikhīrādīni yojetvā bahalapakkaṃ bhojanaṃ piṇḍarasabhojanaṃ, bahalapakkaṃ vā maṃsarasādibhojanaṃ. Mandanti appaṃ. Ṭhitiyāti ṭhitatthaṃ. Tadatthañca bhuñjanto yasmā ‘‘kāyaṃ ṭhapessāmī’’ti bhuñjati, tasmā ‘‘ṭhapanatthāyā’’ti vuttaṃ. Abhuttapaccayā uppajjanakāti idaṃ khudāya visesanaṃ yassā appavatti bhojanena kātabbā, tassā dassanatthaṃ. Sakalaṃ sāsananti pāḷidhammampi sabbakusalepi saṅgaṇhāti. Abhuttapaccayā uppajjanakavedanā, bhuttapaccayā na uppajjanakavedanāti etāsaṃ ko viseso? Purimā yathāpavattā jighacchānimittā vedanā. Sā hi abhuñjantassa bhiyyo pavattanavasena uppajjatīti. Pacchimāpi khudānimittāva aṅgadāhasūlādivedanā appavattā. Sā hi bhuttapaccayā pubbe anuppannāva na uppajjissati. Vihiṃsānimittatā cetāsaṃ vihiṃsāya viseso.
यात्राति यापना वुत्ता, पुब्बेपि ‘‘यापनाया’’ति वुत्तं, को एत्थ विसेसो? पुब्बे ‘‘यापनायाति जीवितिन्द्रिययापनत्थाया’’ति वुत्तं, इध पन चतुन्नं इरियापथानं अविच्छेदसङ्खाता यापना यात्राति अयमेत्थ विसेसो । दायकदेय्यधम्मानं अत्तनो च पमाणं अजानित्वा पटिग्गहणं, सद्धादेय्यविनिपातनत्थं वा पटिग्गहणं अधम्मिकपटिग्गहणं, येन वा आपत्तिं आपज्जेय्य। अपच्चवेक्खितपरिभोगो अधम्मेन परिभोगो। अनवज्जे अनिन्दितब्बे पच्चये सावज्जं सनिन्दं परिभोगेन अत्तानं करोति। अनवज्जता च भविस्सतीति अत्तनो पकतिअग्गिबलादिं जानित्वा ‘‘एवं मे अगरहितब्बता च भविस्सती’’ति पमाणयुत्तं आहारेतीति अत्थो।
Yātrāti yāpanā vuttā, pubbepi ‘‘yāpanāyā’’ti vuttaṃ, ko ettha viseso? Pubbe ‘‘yāpanāyāti jīvitindriyayāpanatthāyā’’ti vuttaṃ, idha pana catunnaṃ iriyāpathānaṃ avicchedasaṅkhātā yāpanā yātrāti ayamettha viseso . Dāyakadeyyadhammānaṃ attano ca pamāṇaṃ ajānitvā paṭiggahaṇaṃ, saddhādeyyavinipātanatthaṃ vā paṭiggahaṇaṃ adhammikapaṭiggahaṇaṃ, yena vā āpattiṃ āpajjeyya. Apaccavekkhitaparibhogo adhammena paribhogo. Anavajje aninditabbe paccaye sāvajjaṃ sanindaṃ paribhogena attānaṃ karoti. Anavajjatā ca bhavissatīti attano pakatiaggibalādiṃ jānitvā ‘‘evaṃ me agarahitabbatā ca bhavissatī’’ti pamāṇayuttaṃ āhāretīti attho.
सुखो इरियापथविहारो फासुविहारो। एत्तकञ्हि भुञ्जित्वा…पे॰… पवत्तन्तीति इरियापथानं सुखप्पवत्तिया कारणभूतं भुञ्जनं पिवनञ्च इरियापथेहि कारणभावेन गहितत्ता तेहि साधितं विय वुत्तं। ‘‘अभुत्वा उदकं पिवे’’ति लिखन्ति, ‘‘भुत्वाना’’ति पन पाठो। पुनपि हि अप्पस्सेव अनुजाननवसेन –
Sukho iriyāpathavihāro phāsuvihāro. Ettakañhi bhuñjitvā…pe… pavattantīti iriyāpathānaṃ sukhappavattiyā kāraṇabhūtaṃ bhuñjanaṃ pivanañca iriyāpathehi kāraṇabhāvena gahitattā tehi sādhitaṃ viya vuttaṃ. ‘‘Abhutvā udakaṃ pive’’ti likhanti, ‘‘bhutvānā’’ti pana pāṭho. Punapi hi appasseva anujānanavasena –
‘‘कप्पियं तं चे छादेति, चीवरं इदमत्थिकं।
‘‘Kappiyaṃ taṃ ce chādeti, cīvaraṃ idamatthikaṃ;
अलं फासुविहाराय॥
Alaṃ phāsuvihārāya.
‘‘पल्लङ्केन निसिन्नस्स, जण्णुके नाभिवस्सति।
‘‘Pallaṅkena nisinnassa, jaṇṇuke nābhivassati;
अलं फासुविहाराया’’ति॥ (थेरगा॰ ९८४-९८५) –
Alaṃ phāsuvihārāyā’’ti. (theragā. 984-985) –
आह।
Āha.
भोजनानिसंसोति यथावुत्तेहि अट्ठहङ्गेहि समन्नागतस्स भोजनस्स अगरहितब्बता सुखविहारो च आनिसंसोति अत्थो। युत्तस्स निद्दोसस्स भोजनस्स परिमाणस्स च वसेन जाननं युत्तपमाणजाननं नाम।
Bhojanānisaṃsoti yathāvuttehi aṭṭhahaṅgehi samannāgatassa bhojanassa agarahitabbatā sukhavihāro ca ānisaṃsoti attho. Yuttassa niddosassa bhojanassa parimāṇassa ca vasena jānanaṃ yuttapamāṇajānanaṃ nāma.
१३५६. विनासं पत्तिया नट्ठा, पटिपक्खेहि अभिभूतत्ता मुट्ठा च सति यस्स, सो नट्ठमुट्ठस्सति, तस्स भावो नट्ठमुट्ठस्सतिता।
1356. Vināsaṃ pattiyā naṭṭhā, paṭipakkhehi abhibhūtattā muṭṭhā ca sati yassa, so naṭṭhamuṭṭhassati, tassa bhāvo naṭṭhamuṭṭhassatitā.
१३६८. विसुद्धिप्पत्तन्ति मग्गफलसीलं वुच्चति। लोकुत्तरधम्मावाति लोकुत्तरसतिआदिधम्माव। सीलसम्पदा पन रूपारूपावचरा नत्थीति सम्भवतो योजेतब्बा।
1368. Visuddhippattanti maggaphalasīlaṃ vuccati. Lokuttaradhammāvāti lokuttarasatiādidhammāva. Sīlasampadā pana rūpārūpāvacarā natthīti sambhavato yojetabbā.
१३७३. भोगूपकरणेहि सभोगो। चतुन्नं सच्चानं अनुलोमन्ति चतुसच्चप्पटिवेधस्स अनुलोमन्ति अत्थो। ‘‘सच्चान’’न्ति हि पटिविज्झितब्बेहि पटिवेधो वुत्तो, चतुसच्चप्पटिवेधस्स वा उपनिस्सयभूतं पटिविज्झितब्बानं चतुन्नं सच्चानं अनुलोमन्ति वुत्तं।
1373. Bhogūpakaraṇehi sabhogo. Catunnaṃ saccānaṃ anulomanti catusaccappaṭivedhassa anulomanti attho. ‘‘Saccāna’’nti hi paṭivijjhitabbehi paṭivedho vutto, catusaccappaṭivedhassa vā upanissayabhūtaṃ paṭivijjhitabbānaṃ catunnaṃ saccānaṃ anulomanti vuttaṃ.
१३७८. ‘‘मम घरं धुरं कत्वा भिक्खं पविसथा’’ति दिय्यमानं धुरभत्तन्ति वदन्ति। निच्चभत्तादि वा अञ्ञेपि आणापेत्वा सयं धुरं हुत्वा दिन्नं धुरभत्तं।
1378. ‘‘Mama gharaṃ dhuraṃ katvā bhikkhaṃ pavisathā’’ti diyyamānaṃ dhurabhattanti vadanti. Niccabhattādi vā aññepi āṇāpetvā sayaṃ dhuraṃ hutvā dinnaṃ dhurabhattaṃ.
१३७९. पटिवासेति नामाति निवत्तेति नाम ओसक्केति नाम।
1379. Paṭivāsetināmāti nivatteti nāma osakketi nāma.
१३८०. पुब्बे निवुत्थक्खन्धाति पुरिमजातीसु सन्ततिपरियापन्ने खन्धे आह। खन्धपटिबद्धन्ति वत्थाभरणयानगामजनपदादि। खयसमयेति मग्गक्खणं आह।
1380. Pubbe nivutthakkhandhāti purimajātīsu santatipariyāpanne khandhe āha. Khandhapaṭibaddhanti vatthābharaṇayānagāmajanapadādi. Khayasamayeti maggakkhaṇaṃ āha.
१३८१. अधिमुच्चनट्ठेनाति अनिग्गहितपक्खन्दनसङ्खातेन यथासुखं पवत्तनट्ठेन।
1381. Adhimuccanaṭṭhenāti aniggahitapakkhandanasaṅkhātena yathāsukhaṃ pavattanaṭṭhena.
१३८२. खीणानं अन्तो अवसानं निट्ठितभावो खीणन्तो, खीणानं वा आदिकालो, तस्मिं खीणन्ते। एस नयो निरुद्धन्तेतिआदीसु।
1382. Khīṇānaṃ anto avasānaṃ niṭṭhitabhāvo khīṇanto, khīṇānaṃ vā ādikālo, tasmiṃ khīṇante. Esa nayo niruddhantetiādīsu.
दुकनिक्खेपकथावण्णना निट्ठिता।
Dukanikkhepakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
निक्खेपकण्डवण्णना निट्ठिता।
Nikkhepakaṇḍavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / सुत्तन्तिकदुकनिक्खेपं • Suttantikadukanikkhepaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / सुत्तन्तिकदुकनिक्खेपकथा • Suttantikadukanikkhepakathā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / सुत्तन्तिकदुकनिक्खेपकथावण्णना • Suttantikadukanikkhepakathāvaṇṇanā
