| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណី-មូលដីកា • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
សុត្តន្តិកទុកនិក្ខេបកថាវណ្ណនា
Suttantikadukanikkhepakathāvaṇṇanā
១៣០៣. វិវេចិតត្តាតិ វិសុំ កតត្តា បកាសិតត្តា។ អសេសេត្វា ខេបេតីតិ វជិរំ អត្តនា បតិតដ្ឋានំ អសេសេត្វា ខេបេតិ បុន អបាកតិកតាអាបាទនេន។
1303. Vivecitattāti visuṃ katattā pakāsitattā. Asesetvā khepetīti vajiraṃ attanā patitaṭṭhānaṃ asesetvā khepeti puna apākatikatāāpādanena.
១៣១១. តប្បតីតិ វិប្បដិសារី ហោតិ, អនុសោចតិ វា។
1311. Tappatīti vippaṭisārī hoti, anusocati vā.
១៣១៣. អហន្តិ ឥតិ-សទ្ទបរេន អហំ-សទ្ទេន ហេតុភូតេន យោ អត្ថោ វិញ្ញាយតិ, សោ សំកថីយតិ, ឧទីរីយតីតិ អត្ថោ។ អញ្ញថា ហិ វុច្ចមានស្ស វចនេន បកាសិយមានស្ស បទត្ថស្ស សង្ខាទិភាវេ សព្ពេសំ កុសលាទិធម្មានំ អធិវចនាទិតា សិយាតិ។ ភាវោតិ សត្តវេវចនន្តិ ភណន្តិ, ធាតុយា វា ឯតំ អធិវចនំ។ ទត្តោតិ ឯត្តាវតា សត្តបញ្ញត្តិំ ទស្សេត្វា អញ្ញម្បិ ឧបាទាបញ្ញត្តិំ ទស្សេតុំ ‘‘មញ្ចោ’’តិអាទិមាហ។ អហន្តិ ច បវត្តំ អធិវចនំ វទន្តេន សុណន្តេន ច បុព្ពេ គហិតសញ្ញេន អត្ថប្បកាសនភាវេន វិញ្ញាយតិ។ ន ហិ តស្មិំ អវិញ្ញាតេ តទត្ថវិជាននំ អត្ថីតិ វិសេសេន អធិវចនំ ‘‘ញាយតីតិ សមញ្ញា’’តិ វុត្តំ។ ឯតស្សត្ថស្ស អហន្តិ ឥទំ អធិវចនន្តិ ឯវំ វា សញ្ញាគហណវសេន ញាយតិ សមញ្ញាយតិ បាកដា ហោតីតិ សមញ្ញា។ បញ្ញាបីយតីតិ អហន្តិ ឥទំ ឯតស្ស អធិវចនន្តិ ឯវំ ឋបីយតីតិ អត្ថោ។ វោហរីយតីតិ វុច្ចតិ។ ឧទ្ធេយ្យន្តិ ឧទ្ធរិតព្ពំ។ អបិ នាមសហស្សតោតិ អនេកេហិបិ នាមសហស្សេហីតិ អត្ថោ។ សយមេវ ឧបបតនសីលំ នាមំ ‘‘ឱបបាតិកនាម’’ន្តិ វុច្ចតិ។
1313. Ahanti iti-saddaparena ahaṃ-saddena hetubhūtena yo attho viññāyati, so saṃkathīyati, udīrīyatīti attho. Aññathā hi vuccamānassa vacanena pakāsiyamānassa padatthassa saṅkhādibhāve sabbesaṃ kusalādidhammānaṃ adhivacanāditā siyāti. Bhāvoti sattavevacananti bhaṇanti, dhātuyā vā etaṃ adhivacanaṃ. Dattoti ettāvatā sattapaññattiṃ dassetvā aññampi upādāpaññattiṃ dassetuṃ ‘‘mañco’’tiādimāha. Ahanti ca pavattaṃ adhivacanaṃ vadantena suṇantena ca pubbe gahitasaññena atthappakāsanabhāvena viññāyati. Na hi tasmiṃ aviññāte tadatthavijānanaṃ atthīti visesena adhivacanaṃ ‘‘ñāyatīti samaññā’’ti vuttaṃ. Etassatthassa ahanti idaṃ adhivacananti evaṃ vā saññāgahaṇavasena ñāyati samaññāyati pākaṭā hotīti samaññā. Paññāpīyatīti ahanti idaṃ etassa adhivacananti evaṃ ṭhapīyatīti attho. Voharīyatīti vuccati. Uddheyyanti uddharitabbaṃ. Api nāmasahassatoti anekehipi nāmasahassehīti attho. Sayameva upapatanasīlaṃ nāmaṃ ‘‘opapātikanāma’’nti vuccati.
ករីយតីតិ កម្មំ, នាមមេវ កម្មំ នាមកម្មំ។ តថា នាមធេយ្យំ។ ករណឋបនសទ្ទាបិ ហិ កម្មត្ថា ហោន្តីតិ។ អថ ករណត្ថា, ករីយតិ ច ឋបីយតិ ច ឯតេន អត្ថោ ឯវំនាមោតិ បញ្ញាបីយតីតិ ករណំ ឋបនញ្ច នាម ហោតិ។ អថ ភាវត្ថា, ញាបនមត្តមេវ ករណំ ឋបនន្តិ ច វុត្តំ។ នាមនិរុត្តិ នាមព្យញ្ជនន្តិ នាមមិច្ចេវ វុត្តំ ហោតិ។ ន ហិ បថវីសង្ខាតំ អត្ថប្បការមត្តំ និវទតិ ព្យញ្ជយតិ វា បថវីតិ នាមំ និវទតិ ព្យញ្ជយតិ វា, តស្មា អនាមស្ស និរុត្តិព្យញ្ជនភាវនិវារណត្ថំ ‘‘នាមនិរុត្តិ នាមព្យញ្ជន’’ន្តិ វុត្តំ។ ឯវំ នាមាភិលាបោតិ ឯត្ថាបិ នយោ។ ឯត្ថ បន សង្ខា សមញ្ញា បញ្ញត្តិ វោហារោតិ ចតូហិ បទេហិ បញ្ញាបិតព្ពតោ បញ្ញត្តិ វុត្តា, ឥតរេហិ បញ្ញាបនតោ។
Karīyatīti kammaṃ, nāmameva kammaṃ nāmakammaṃ. Tathā nāmadheyyaṃ. Karaṇaṭhapanasaddāpi hi kammatthā hontīti. Atha karaṇatthā, karīyati ca ṭhapīyati ca etena attho evaṃnāmoti paññāpīyatīti karaṇaṃ ṭhapanañca nāma hoti. Atha bhāvatthā, ñāpanamattameva karaṇaṃ ṭhapananti ca vuttaṃ. Nāmanirutti nāmabyañjananti nāmamicceva vuttaṃ hoti. Na hi pathavīsaṅkhātaṃ atthappakāramattaṃ nivadati byañjayati vā pathavīti nāmaṃ nivadati byañjayati vā, tasmā anāmassa niruttibyañjanabhāvanivāraṇatthaṃ ‘‘nāmanirutti nāmabyañjana’’nti vuttaṃ. Evaṃ nāmābhilāpoti etthāpi nayo. Ettha pana saṅkhā samaññā paññatti vohāroti catūhi padehi paññāpitabbato paññatti vuttā, itarehi paññāpanato.
តត្ថ ច ‘‘បុរិមា ឧបាទាបញ្ញត្តិ ឧប្បាទវយកិច្ចរហិតា លោកសង្កេតសិទ្ធា, បច្ឆិមា នាមបញ្ញត្តិ, យាយ បុរិមា បញ្ញត្តិ រូបាទយោ ច សោតទ្វារវិញ្ញាណសន្តានានន្តរមុប្បន្នេន គហិតបុព្ពសង្កេតេន មនោទ្វារវិញ្ញាណសន្តានេន គហិតាយ បញ្ញាបីយន្តី’’តិ អាចរិយា វទន្តិ។ ឯតស្មិំ បន ឥមិស្សា បាឡិយា អដ្ឋកថាយ ច អត្ថេ សតិ យំ វុត្តំ មាតិកាយំ ‘‘វចនមត្តមេវ អធិការំ កត្វា បវត្តា អធិវចនា នាម, សហេតុកំ កត្វា វុច្ចមានា អភិលាបា និរុត្តិ នាម, បការេន ញាបនតោ បញ្ញត្តិ នាមា’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១០១-១០៨), តេន វិរោធោ សិយា។ ន ហិ ឧប្បាទវយកិច្ចរហិតស្ស វចនមត្តំ អធិការំ កត្វា បវត្តិ អត្ថិ ឧប្បាទាទិសហិតស្សេវ បវត្តិសព្ភាវតោ, ន ច វចនវចនត្ថវិមុត្តស្ស នាមស្ស និទ្ធារេត្វា សហេតុកំ កត្វា វុច្ចមានតា អត្ថិ, នាបិ អនិទ្ធារិតសភាវស្ស បទត្ថស្ស តេន តេន បការេន ញាបនំ អត្ថីតិ។
Tattha ca ‘‘purimā upādāpaññatti uppādavayakiccarahitā lokasaṅketasiddhā, pacchimā nāmapaññatti, yāya purimā paññatti rūpādayo ca sotadvāraviññāṇasantānānantaramuppannena gahitapubbasaṅketena manodvāraviññāṇasantānena gahitāya paññāpīyantī’’ti ācariyā vadanti. Etasmiṃ pana imissā pāḷiyā aṭṭhakathāya ca atthe sati yaṃ vuttaṃ mātikāyaṃ ‘‘vacanamattameva adhikāraṃ katvā pavattā adhivacanā nāma, sahetukaṃ katvā vuccamānā abhilāpā nirutti nāma, pakārena ñāpanato paññatti nāmā’’ti (dha. sa. aṭṭha. 101-108), tena virodho siyā. Na hi uppādavayakiccarahitassa vacanamattaṃ adhikāraṃ katvā pavatti atthi uppādādisahitasseva pavattisabbhāvato, na ca vacanavacanatthavimuttassa nāmassa niddhāretvā sahetukaṃ katvā vuccamānatā atthi, nāpi aniddhāritasabhāvassa padatthassa tena tena pakārena ñāpanaṃ atthīti.
ទុវិធា ចាយំ បញ្ញត្តិ យថាវុត្តប្បការាតិ អដ្ឋកថាវចនញ្ច ន ទិស្សតិ, អដ្ឋកថាយំ បន វិជ្ជមានបញ្ញត្តិអាទយោ ឆ បញ្ញត្តិយោវ វុត្តា។ តត្ថ ‘‘រូបំ វេទនា’’តិអាទិកា វិជ្ជមានបញ្ញត្តិ។ ‘‘ឥត្ថី បុរិសោ’’តិអាទិកា អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ។ ‘‘តេវិជ្ជោ ឆឡភិញ្ញោ’’តិអាទិកា វិជ្ជមានេន អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ។ ‘‘ឥត្ថិសទ្ទោ បុរិសសទ្ទោ’’តិអាទិកា អវិជ្ជមានេន វិជ្ជមានបញ្ញត្តិ។ ‘‘ចក្ខុវិញ្ញាណំ សោតវិញ្ញាណ’’ន្តិអាទិកា វិជ្ជមានេន វិជ្ជមានបញ្ញត្តិ។ ‘‘ខត្តិយកុមារោ ព្រាហ្មណកុមារោ’’តិអាទិកា អវិជ្ជមានេន អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ។ ន ចេត្ថ យថាវុត្តប្បការា ទុវិធា បញ្ញត្តិ វុត្តាតិ សក្កា វិញ្ញាតុំ។ វិជ្ជមានស្ស ហិ សង្ខា…បេ.… អភិលាបោ វិជ្ជមានបញ្ញត្តិ។ អវិជ្ជមានស្ស ច សង្ខាទិកា អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ។ តេសំយេវ វិសេសនវិសេសិតព្ពភាវេន បវត្តា សង្ខាទយោ ឥតរាតិ។
Duvidhā cāyaṃ paññatti yathāvuttappakārāti aṭṭhakathāvacanañca na dissati, aṭṭhakathāyaṃ pana vijjamānapaññattiādayo cha paññattiyova vuttā. Tattha ‘‘rūpaṃ vedanā’’tiādikā vijjamānapaññatti. ‘‘Itthī puriso’’tiādikā avijjamānapaññatti. ‘‘Tevijjo chaḷabhiñño’’tiādikā vijjamānena avijjamānapaññatti. ‘‘Itthisaddo purisasaddo’’tiādikā avijjamānena vijjamānapaññatti. ‘‘Cakkhuviññāṇaṃ sotaviññāṇa’’ntiādikā vijjamānena vijjamānapaññatti. ‘‘Khattiyakumāro brāhmaṇakumāro’’tiādikā avijjamānena avijjamānapaññatti. Na cettha yathāvuttappakārā duvidhā paññatti vuttāti sakkā viññātuṃ. Vijjamānassa hi saṅkhā…pe… abhilāpo vijjamānapaññatti. Avijjamānassa ca saṅkhādikā avijjamānapaññatti. Tesaṃyeva visesanavisesitabbabhāvena pavattā saṅkhādayo itarāti.
អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិវចនេន បញ្ញាបិតព្ពា ឧបាទាបញ្ញត្តិ, តស្សា បញ្ញាបនភូតា នាមបញ្ញត្តិ ច វុត្តា, ឥតរេហិ នាមបញ្ញត្តិយេវ យថាវុត្តាតិ ចេ? ន, អសិទ្ធត្តា។ សតិ ហិ ឧជុកេ បុរិមេ បាឡិអនុគតេ អត្ថេ អយមត្ថោ ឥមាយ អដ្ឋកថាយ វុត្តោតិ អសិទ្ធមេតំ។ យទិ ច សត្តរថឃដាទិទិសាកាលកសិណអជដាកាសកសិណុគ្ឃាដិមាកាសអាកិញ្ចញ្ញាយតនវិសយនិរោធសមាបត្តិអាទិប្បការា ឧបាទាបញ្ញត្តិ អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ, ឯតេនេវ វចនេន តស្សា អវិជ្ជមានតា វុត្តាតិ ន សា អត្ថីតិ វត្តព្ពា។ យថា ច បញ្ញាបិតព្ពតោ អវិជ្ជមានានំ សត្តាទីនំ អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិភាវោ, ឯវំ រូបាទីនំ វិជ្ជមានានំ បញ្ញបេតព្ពតោ វិជ្ជមានបញ្ញត្តិភាវោ អាបជ្ជតិ។ តតោ ‘‘សព្ពេ ធម្មា បញ្ញត្តី’’តិ បញ្ញត្តិបថេហិ អវិសិដ្ឋោ បញ្ញត្តិធម្មនិទ្ទេសោ វត្តព្ពោ សិយា។ អថាបិ បញ្ញាបិតព្ពបញ្ញាបនវិសេសទស្សនត្ថោ សង្ខាទិនិទ្ទេសោ, តថាបិ ‘‘ឯកធម្មោ សព្ពធម្មេសុ និបតតិ, សព្ពធម្មា ឯកធម្មស្មិំ និបតន្តី’’តិអាទិនា បញ្ញាបិតព្ពានំ បញ្ញត្តិបថភាវស្ស ទស្សិតត្តា បញ្ញាបិតព្ពានំ បញ្ញត្តិភាវេ បញ្ញត្តិបថា បញ្ញត្តិសទ្ទេនេវ វុត្តាតិ បញ្ញត្តិបថបទំ ន វត្តព្ពំ សិយា, នាបិ សក្កា បញ្ញាបិតព្ពបញ្ញាបនវិសេសទស្សនត្ថោ សង្ខាទិនិទ្ទេសោតិ វត្តុំ សង្ខាទិសទ្ទានំ សមានត្ថត្តា។ វុត្តញ្ហិ ‘‘មរណេនបិ តំ បហីយតិ, យំ បុរិសោ មមិទន្តិ មញ្ញតី’’តិ (មហានិ. ៤១) ឯត្ថ ‘‘បុរិសោតិ សង្ខា សមញ្ញា…បេ.… អភិលាបោ’’តិ (មហានិ. ៤១)។ តថា ‘‘មាគណ្ឌិយោតិ តស្ស ព្រាហ្មណស្ស នាមំ សង្ខា សមញ្ញា’’តិអាទិ (មហានិ. ៧៣)។ ន ច ‘‘អយំ ឥត្ថន្នាមោ’’តិ សង្កេតគ្គហណំ ‘‘រូបំ តិស្សោ’’តិអាទិវចនគ្គហណញ្ច មុញ្ចិត្វា អញ្ញស្ស អសិទ្ធសភាវស្ស អត្ថបញ្ញាបនេ សមត្ថតា សម្ភវតិ, តេសញ្ច អសមត្ថតា។ យទិ ហិ តេសំ វិនា បញ្ញត្តិយា អត្ថបញ្ញាបនេ អសមត្ថតា សិយា, បញ្ញត្តិបញ្ញាបនេ ច អសមត្ថតាតិ តស្សា អញ្ញា បញ្ញត្តិ វត្តព្ពា សិយា, តស្សា តស្សាតិ អនវត្ថានំ, តតោ អត្ថវិជាននមេវ ន សិយា, នាបិ សង្កេតគ្គហណំ សង្កេតស្ស បញ្ញត្តិភាវេ ‘‘អយំ ឥមស្ស ភាសិតស្ស អត្ថោ’’តិ វា, ‘‘ឥមស្សត្ថស្ស ឥទំ វចនំ ជោតក’’ន្តិ វា។ សញ្ញុប្បាទមត្តេ បន សង្កេតគ្គហណេ វចនស្ស វចនត្ថវិនិមុត្តស្ស កប្បនេ បយោជនំ នត្ថិ។ ‘‘ពុទ្ធស្ស ភគវតោ វោហារោ លោកិយេ សោតេ បដិហញ្ញតិ’’ (កថា. ៣៤៧), ‘‘អភិជានាសិ នោ ត្វំ អានន្ទ ឥតោ បុព្ពេ ឯវរូបំ នាមធេយ្យំ សុតំ យទិទំ ជនវសភោ’’តិ (ទី. និ. ២.២៨០), ‘‘នាមញ្ច សាវេតិ កោណ្ឌញ្ញោ អហំ ភគវា’’តិអាទីហិ (សំ. និ. ១.២១៧) ច បញ្ញត្តិយា វចនភាវោ សិទ្ធោ។ តស្មា បាឡិយា អដ្ឋកថាយ ច អវិរុទ្ធោ អត្ថោ វិចារេត្វា គហេតព្ពោ។
Avijjamānapaññattivacanena paññāpitabbā upādāpaññatti, tassā paññāpanabhūtā nāmapaññatti ca vuttā, itarehi nāmapaññattiyeva yathāvuttāti ce? Na, asiddhattā. Sati hi ujuke purime pāḷianugate atthe ayamattho imāya aṭṭhakathāya vuttoti asiddhametaṃ. Yadi ca sattarathaghaṭādidisākālakasiṇaajaṭākāsakasiṇugghāṭimākāsaākiñcaññāyatanavisayanirodhasamāpattiādippakārā upādāpaññatti avijjamānapaññatti, eteneva vacanena tassā avijjamānatā vuttāti na sā atthīti vattabbā. Yathā ca paññāpitabbato avijjamānānaṃ sattādīnaṃ avijjamānapaññattibhāvo, evaṃ rūpādīnaṃ vijjamānānaṃ paññapetabbato vijjamānapaññattibhāvo āpajjati. Tato ‘‘sabbe dhammā paññattī’’ti paññattipathehi avisiṭṭho paññattidhammaniddeso vattabbo siyā. Athāpi paññāpitabbapaññāpanavisesadassanattho saṅkhādiniddeso, tathāpi ‘‘ekadhammo sabbadhammesu nipatati, sabbadhammā ekadhammasmiṃ nipatantī’’tiādinā paññāpitabbānaṃ paññattipathabhāvassa dassitattā paññāpitabbānaṃ paññattibhāve paññattipathā paññattisaddeneva vuttāti paññattipathapadaṃ na vattabbaṃ siyā, nāpi sakkā paññāpitabbapaññāpanavisesadassanattho saṅkhādiniddesoti vattuṃ saṅkhādisaddānaṃ samānatthattā. Vuttañhi ‘‘maraṇenapi taṃ pahīyati, yaṃ puriso mamidanti maññatī’’ti (mahāni. 41) ettha ‘‘purisoti saṅkhā samaññā…pe… abhilāpo’’ti (mahāni. 41). Tathā ‘‘māgaṇḍiyoti tassa brāhmaṇassa nāmaṃ saṅkhā samaññā’’tiādi (mahāni. 73). Na ca ‘‘ayaṃ itthannāmo’’ti saṅketaggahaṇaṃ ‘‘rūpaṃ tisso’’tiādivacanaggahaṇañca muñcitvā aññassa asiddhasabhāvassa atthapaññāpane samatthatā sambhavati, tesañca asamatthatā. Yadi hi tesaṃ vinā paññattiyā atthapaññāpane asamatthatā siyā, paññattipaññāpane ca asamatthatāti tassā aññā paññatti vattabbā siyā, tassā tassāti anavatthānaṃ, tato atthavijānanameva na siyā, nāpi saṅketaggahaṇaṃ saṅketassa paññattibhāve ‘‘ayaṃ imassa bhāsitassa attho’’ti vā, ‘‘imassatthassa idaṃ vacanaṃ jotaka’’nti vā. Saññuppādamatte pana saṅketaggahaṇe vacanassa vacanatthavinimuttassa kappane payojanaṃ natthi. ‘‘Buddhassa bhagavato vohāro lokiye sote paṭihaññati’’ (kathā. 347), ‘‘abhijānāsi no tvaṃ ānanda ito pubbe evarūpaṃ nāmadheyyaṃ sutaṃ yadidaṃ janavasabho’’ti (dī. ni. 2.280), ‘‘nāmañca sāveti koṇḍañño ahaṃ bhagavā’’tiādīhi (saṃ. ni. 1.217) ca paññattiyā vacanabhāvo siddho. Tasmā pāḷiyā aṭṭhakathāya ca aviruddho attho vicāretvā gahetabbo.
យទិ សត្តាទយោ អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ ន ហោន្តិ, កា បន អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ នាមាតិ? បកាសិតោ អយមត្ថោ ‘‘អវិជ្ជមានានំ សត្តាទីនំ សង្ខា…បេ.… អភិលាបោ អវិជ្ជមានបញ្ញត្តី’’តិ។ សត្តាទីនញ្ច អវិជ្ជមានត្តា អត្ថិតា នេវ វត្តព្ពា, យេ ច វទេយ្យុំ ‘‘រូបាទីនិ វិយ អវិជ្ជមានត្តា អវិជ្ជមានតា វុត្តា, ន នត្ថិភាវតោ’’តិ, អយញ្ច វាទោ ហេវត្ថិកថាយ បដិសិទ្ធោ, ន ច រូបំ វេទនា ន ហោតីតិ អវិជ្ជមានំ នាម ហោតិ។ ឯវំ សត្តាទយោបិ យទិ អត្ថិ, រូបាទយោ ន ហោន្តីតិ អវិជ្ជមានាតិ ន វត្តព្ពា។ យស្មា បន យេសុ រូបាទីសុ ចក្ខាទីសុ ច តថា តថា បវត្តមានេសុ ‘‘សត្តោ ឥត្ថី រថោ ឃដោ’’តិអាទិកា វិចិត្តសញ្ញា ឧប្បជ្ជតិ, សញ្ញានុលោមានិ ច អធិវចនានិ, តេហិ រូបចក្ខាទីហិ អញ្ញោ សត្តរថាទិសញ្ញាវលម្ពិតោ វចនត្ថោ វិជ្ជមានោ ន ហោតិ, តស្មា សត្តរថាទិអភិលាបា ‘‘អវិជ្ជមានបញ្ញត្តី’’តិ វុច្ចន្តិ, ន ច តេ ‘‘មុសា’’តិ វុច្ចន្តិ លោកសមញ្ញាវសេន បវត្តត្តា។ តតោ ឯវ តេ អភិលាបា ‘‘សម្មុតិសច្ច’’ន្តិ វុច្ចន្តិ។ សោ ច វចនត្ថោ សយំ អវិជ្ជមានោបិ វិជ្ជមានស្ស វចនស្សេវ វសេន បញ្ញត្តិវោហារំ លភតិ, ‘‘សម្មុតិសច្ច’’ន្តិ ច វុច្ចតិ យថាគហិតសញ្ញាវសេន បវត្តវចនត្ថភាវតោ។ ‘‘សម្មុតិញាណំ សច្ចារម្មណមេវ, នាញ្ញារម្មណ’’ន្តិ (កថា. ៤៣៤) កថាយ ច ‘‘បថវីកសិណាទិ ចីវរាទិ ច សម្មុតិសច្ចម្ហី’’តិ ឥមិនាវ អធិប្បាយេន វុត្តន្តិ វិញ្ញាយតិ។ យស្មា រូបាទីសុ សន្តានេន បវត្តមានេសុ ឯកត្តគ្គហណវសេន តេ អមុញ្ចិត្វា បវត្តំ សត្តាទិគ្គហណំ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ វិយ រូបាទីសុ តេសុ ខន្ធេសុ ចក្ខាទីសុ ច អសន្តំ អវិជ្ជមានំ សត្តរថាទិំ គណ្ហាតិ, តស្មា តំ បរិត្តារម្មណាទិភាវេន ន វត្តព្ពន្តិ វុត្តំ។ តថា យំ ខន្ធសមូហសន្តានំ ឯកត្តេន គហិតំ ឧបាទាយ ‘‘កល្យាណមិត្តោ បាបមិត្តោ បុគ្គលោ’’តិ គហណំ បញ្ញត្តិ ច បវត្តតិ, តំ តទុបាទានភូតំ បុគ្គលសញ្ញាយ សេវមានស្ស កុសលាកុសលានំ ឧប្បត្តិ ហោតីតិ ‘‘បុគ្គលោបិ ឧបនិស្សយបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៩) វុត្តំ។ យស្មា បន បុគ្គលោ នាម កោចិ ភាវោ នត្ថិ, តស្មា យថា អាបោធាតុអាទីនិ ចិត្តេន វិវេចេត្វា បថវីធាតុ ឧបលព្ភតិ, ន ឯវំ រូបាទយោ ខន្ធេ វិវេចេត្វា បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ។ បដិសេធិតា ច បុគ្គលកថាយ បុគ្គលទិដ្ឋិ។ វជិរាយ ច ភិក្ខុនិយា វុត្តំ –
Yadi sattādayo avijjamānapaññatti na honti, kā pana avijjamānapaññatti nāmāti? Pakāsito ayamattho ‘‘avijjamānānaṃ sattādīnaṃ saṅkhā…pe… abhilāpo avijjamānapaññattī’’ti. Sattādīnañca avijjamānattā atthitā neva vattabbā, ye ca vadeyyuṃ ‘‘rūpādīni viya avijjamānattā avijjamānatā vuttā, na natthibhāvato’’ti, ayañca vādo hevatthikathāya paṭisiddho, na ca rūpaṃ vedanā na hotīti avijjamānaṃ nāma hoti. Evaṃ sattādayopi yadi atthi, rūpādayo na hontīti avijjamānāti na vattabbā. Yasmā pana yesu rūpādīsu cakkhādīsu ca tathā tathā pavattamānesu ‘‘satto itthī ratho ghaṭo’’tiādikā vicittasaññā uppajjati, saññānulomāni ca adhivacanāni, tehi rūpacakkhādīhi añño sattarathādisaññāvalambito vacanattho vijjamāno na hoti, tasmā sattarathādiabhilāpā ‘‘avijjamānapaññattī’’ti vuccanti, na ca te ‘‘musā’’ti vuccanti lokasamaññāvasena pavattattā. Tato eva te abhilāpā ‘‘sammutisacca’’nti vuccanti. So ca vacanattho sayaṃ avijjamānopi vijjamānassa vacanasseva vasena paññattivohāraṃ labhati, ‘‘sammutisacca’’nti ca vuccati yathāgahitasaññāvasena pavattavacanatthabhāvato. ‘‘Sammutiñāṇaṃ saccārammaṇameva, nāññārammaṇa’’nti (kathā. 434) kathāya ca ‘‘pathavīkasiṇādi cīvarādi ca sammutisaccamhī’’ti imināva adhippāyena vuttanti viññāyati. Yasmā rūpādīsu santānena pavattamānesu ekattaggahaṇavasena te amuñcitvā pavattaṃ sattādiggahaṇaṃ cakkhuviññāṇādīni viya rūpādīsu tesu khandhesu cakkhādīsu ca asantaṃ avijjamānaṃ sattarathādiṃ gaṇhāti, tasmā taṃ parittārammaṇādibhāvena na vattabbanti vuttaṃ. Tathā yaṃ khandhasamūhasantānaṃ ekattena gahitaṃ upādāya ‘‘kalyāṇamitto pāpamitto puggalo’’ti gahaṇaṃ paññatti ca pavattati, taṃ tadupādānabhūtaṃ puggalasaññāya sevamānassa kusalākusalānaṃ uppatti hotīti ‘‘puggalopi upanissayapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.9) vuttaṃ. Yasmā pana puggalo nāma koci bhāvo natthi, tasmā yathā āpodhātuādīni cittena vivecetvā pathavīdhātu upalabbhati, na evaṃ rūpādayo khandhe vivecetvā puggalo upalabbhati. Paṭisedhitā ca puggalakathāya puggaladiṭṭhi. Vajirāya ca bhikkhuniyā vuttaṃ –
‘‘កំ នុ សត្តោតិ បច្ចេសិ, មារ ទិដ្ឋិគតំ នុ តេ;
‘‘Kaṃ nu sattoti paccesi, māra diṭṭhigataṃ nu te;
សុទ្ធសង្ខារបុញ្ជោយំ, នយិធ សត្តុបលព្ភតី’’តិ។ (សំ. និ. ១.១៧១; មហានិ. ១៨៦; កថា. ២៣៣);
Suddhasaṅkhārapuñjoyaṃ, nayidha sattupalabbhatī’’ti. (saṃ. ni. 1.171; mahāni. 186; kathā. 233);
សត្តោតិ បន វចនស្ស បញ្ញត្តិយា បវត្តិំ ទស្សេតុំ សា ឯវមាហ –
Sattoti pana vacanassa paññattiyā pavattiṃ dassetuṃ sā evamāha –
‘‘យថាបិ អង្គសម្ភារា, ហោតិ សទ្ទោ រថោ ឥតិ;
‘‘Yathāpi aṅgasambhārā, hoti saddo ratho iti;
ឯវំ ខន្ធេសុ សន្តេសុ, ហោតិ សត្តោតិ សម្មុតី’’តិ។ (សំ. និ. ១.១៧១; មហានិ. ១៨៦; កថា. ២៣៣);
Evaṃ khandhesu santesu, hoti sattoti sammutī’’ti. (saṃ. ni. 1.171; mahāni. 186; kathā. 233);
យទិ បុគ្គលោ ន វិជ្ជតិ, កថំ បុគ្គលគ្គហណស្ស សារម្មណតា សិយាតិ? អវិជ្ជមានស្សបិ អារម្មណស្ស គហណតោ។ អវិជ្ជមានម្បិ ហិ បរិកប្បិតំ លោកសញ្ញាតំ វា វិជ្ជមានំ វា សភាវភូតំ អារម្មណំ គហេត្វាវ ឧប្បជ្ជនតោ សារម្មណតា វុត្តា។ សារម្មណាតិ ហិ វចនំ ចិត្តចេតសិកានំ អារម្មណេន វិនា អប្បវត្តិញ្ញេវ ទីបេតិ, ន តេហិ គហិតស្ស អារម្មណស្ស វិជ្ជមានតំ អវិជ្ជមានតំ វាតិ។ អយំ សង្ខតាសង្ខតវិនិមុត្តស្ស អត្ថិតាបដិសេធំ សព្ពថា អនុវត្តន្តានំ វិនិច្ឆយោ។
Yadi puggalo na vijjati, kathaṃ puggalaggahaṇassa sārammaṇatā siyāti? Avijjamānassapi ārammaṇassa gahaṇato. Avijjamānampi hi parikappitaṃ lokasaññātaṃ vā vijjamānaṃ vā sabhāvabhūtaṃ ārammaṇaṃ gahetvāva uppajjanato sārammaṇatā vuttā. Sārammaṇāti hi vacanaṃ cittacetasikānaṃ ārammaṇena vinā appavattiññeva dīpeti, na tehi gahitassa ārammaṇassa vijjamānataṃ avijjamānataṃ vāti. Ayaṃ saṅkhatāsaṅkhatavinimuttassa atthitāpaṭisedhaṃ sabbathā anuvattantānaṃ vinicchayo.
១៣១៦. នាមករណដ្ឋេនាតិ អញ្ញំ អនបេក្ខិត្វា សយមេវ អត្តនោ នាមករណសភាវតោតិ អត្ថោ។ យញ្ហិ បរស្ស នាមំ ករោតិ, តស្ស ច តទបេក្ខត្តា អញ្ញាបេក្ខំ នាមករណន្តិ នាមករណសភាវតា ន ហោតិ។ តស្មា មហាជនស្ស ញាតីនំ គុណានញ្ច សាមញ្ញនាមាទិការកានំ នាមភាវោ នាបជ្ជតិ។ យស្ស ច អញ្ញេហិ នាមំ ករីយតិ, តស្ស ច នាមករណសភាវតា នត្ថីតិ នត្ថិយេវ នាមភាវោ, វេទនាទីនំ បន សភាវសិទ្ធត្តា វេទនាទិនាមស្ស នាមករណសភាវតោ នាមតា វុត្តា។ បថវីអាទិនិទស្សនេន នាមស្ស សភាវសិទ្ធតំយេវ និទស្សេតិ, ន នាមភាវសាមញ្ញំ, និរុឡ្ហត្តា បន នាមសទ្ទោ អរូបធម្មេសុ ឯវ វុត្តោ, ន បថវីអាទីសូតិ ន តេសំ នាមភាវោ។ មាតិកាយ ច បថវីអាទីនំ នាមតានាបត្តិ វុត្តាវ។ ន ហិ បថវីអាទិនាមំ វិជហិត្វា កេសាទិនាមេហិ រូបធម្មានំ វិយ វេទនាទិនាមំ វិជហិត្វា អញ្ញេន នាមេន អរូបធម្មានំ វោហរិតព្ពេន បិណ្ឌាការេន បវត្តិ អត្ថីតិ។
1316. Nāmakaraṇaṭṭhenāti aññaṃ anapekkhitvā sayameva attano nāmakaraṇasabhāvatoti attho. Yañhi parassa nāmaṃ karoti, tassa ca tadapekkhattā aññāpekkhaṃ nāmakaraṇanti nāmakaraṇasabhāvatā na hoti. Tasmā mahājanassa ñātīnaṃ guṇānañca sāmaññanāmādikārakānaṃ nāmabhāvo nāpajjati. Yassa ca aññehi nāmaṃ karīyati, tassa ca nāmakaraṇasabhāvatā natthīti natthiyeva nāmabhāvo, vedanādīnaṃ pana sabhāvasiddhattā vedanādināmassa nāmakaraṇasabhāvato nāmatā vuttā. Pathavīādinidassanena nāmassa sabhāvasiddhataṃyeva nidasseti, na nāmabhāvasāmaññaṃ, niruḷhattā pana nāmasaddo arūpadhammesu eva vutto, na pathavīādīsūti na tesaṃ nāmabhāvo. Mātikāya ca pathavīādīnaṃ nāmatānāpatti vuttāva. Na hi pathavīādināmaṃ vijahitvā kesādināmehi rūpadhammānaṃ viya vedanādināmaṃ vijahitvā aññena nāmena arūpadhammānaṃ voharitabbena piṇḍākārena pavatti atthīti.
អថ វា រូបធម្មា ចក្ខាទយោ រូបាទយោ ច តេសំ បកាសកបកាសិតព្ពភាវតោ វិនា នាមេន បាកដា ហោន្តិ, ន ឯវំ អរូបធម្មាតិ អធិវចនសម្ផស្សោ វិយ នាមាយត្តគហណីយភាវេន ‘‘នាម’’ន្តិ វុត្តា, បដិឃសម្ផស្សោបិ ន ចក្ខាទីនិ វិយ នាមេន វិនា បាកដោតិ ‘‘នាម’’ន្តិ វុត្តោ។ អរូបតាយ វា អញ្ញនាមសភាគត្តា សង្គហិតោយំ, អញ្ញផស្សសភាគត្តា វា។ វចនត្ថោបិ ហិ ‘‘រូបយតីតិ រូបំ, នាមយតីតិ នាម’’ន្តិ ឥធ បច្ឆិមបុរិមានំ សម្ភវតិ។ រូបយតីតិ វិនាបិ នាមេន អត្តានំ បកាសយតីតិ អត្ថោ, នាមយតីតិ នាមេន វិនា អបាកដភាវតោ អត្តនោ បកាសកំ នាមំ ករោតីតិ អត្ថោ។ អារម្មណាធិបតិបច្ចយតាយាតិ សតិបិ រូបស្ស អារម្មណាធិបតិបច្ចយភាវេ ន បរមស្សាសភូតំ និព្ពានំ វិយ សាតិសយំ តំនាមនសភាវេន បច្ចយោតិ និព្ពានមេវ ‘‘នាម’’ន្តិ វុត្តំ។
Atha vā rūpadhammā cakkhādayo rūpādayo ca tesaṃ pakāsakapakāsitabbabhāvato vinā nāmena pākaṭā honti, na evaṃ arūpadhammāti adhivacanasamphasso viya nāmāyattagahaṇīyabhāvena ‘‘nāma’’nti vuttā, paṭighasamphassopi na cakkhādīni viya nāmena vinā pākaṭoti ‘‘nāma’’nti vutto. Arūpatāya vā aññanāmasabhāgattā saṅgahitoyaṃ, aññaphassasabhāgattā vā. Vacanatthopi hi ‘‘rūpayatīti rūpaṃ, nāmayatīti nāma’’nti idha pacchimapurimānaṃ sambhavati. Rūpayatīti vināpi nāmena attānaṃ pakāsayatīti attho, nāmayatīti nāmena vinā apākaṭabhāvato attano pakāsakaṃ nāmaṃ karotīti attho. Ārammaṇādhipatipaccayatāyāti satipi rūpassa ārammaṇādhipatipaccayabhāve na paramassāsabhūtaṃ nibbānaṃ viya sātisayaṃ taṃnāmanasabhāvena paccayoti nibbānameva ‘‘nāma’’nti vuttaṃ.
១៣១៨. វដ្ដមូលសមុទាចារទស្សនត្ថន្តិ សត្តានំ វដ្ដមូលសមុទាចារោ នាម អវិជ្ជា ច ភវតណ្ហា ច, តំទស្សនត្ថន្តិ អត្ថោ។ តត្ថ សមុទាចរតីតិ សមុទាចារោ, វដ្ដមូលមេវ សមុទាចារោ វដ្ដមូលសមុទាចារោ, វដ្ដមូលទស្សនេន វដ្ដមូលានំ បវត្តិ ទស្សិតា ហោតីតិ វដ្ដមូលានំ សមុទាចារស្ស ទស្សនត្ថន្តិបិ អត្ថោ។
1318. Vaṭṭamūlasamudācāradassanatthanti sattānaṃ vaṭṭamūlasamudācāro nāma avijjā ca bhavataṇhā ca, taṃdassanatthanti attho. Tattha samudācaratīti samudācāro, vaṭṭamūlameva samudācāro vaṭṭamūlasamudācāro, vaṭṭamūladassanena vaṭṭamūlānaṃ pavatti dassitā hotīti vaṭṭamūlānaṃ samudācārassa dassanatthantipi attho.
១៣២០. ឯកេកស្មិញ្ច អត្តាតិ ច លោកោតិ ច គហណវិសេសំ ឧបាទាយ ‘‘អត្តា ច លោកោ ចា’’តិ វុត្តំ។ ឯកំ វា ខន្ធំ អត្តតោ គហេត្វា អញ្ញំ អត្តនោ ឧបភោគភូតោ លោកោតិ គណ្ហន្តស្ស អត្តនោ អត្តានំ ‘‘អត្តា’’តិ គហេត្វា បរស្ស អត្តានំ ‘‘លោកោ’’តិ គណ្ហន្តស្ស វា វសេន ‘‘អត្តា ច លោកោ ចា’’តិ វុត្តំ។ តំ ភវិស្សតីតិ តំ ទ្វិធាបិ គហិតំ ខន្ធបញ្ចកំ ភវិស្សតីតិ និវិដ្ឋា បរាមសន្តីតិ អត្ថោ។
1320. Ekekasmiñca attāti ca lokoti ca gahaṇavisesaṃ upādāya ‘‘attā ca loko cā’’ti vuttaṃ. Ekaṃ vā khandhaṃ attato gahetvā aññaṃ attano upabhogabhūto lokoti gaṇhantassa attano attānaṃ ‘‘attā’’ti gahetvā parassa attānaṃ ‘‘loko’’ti gaṇhantassa vā vasena ‘‘attā ca loko cā’’ti vuttaṃ. Taṃ bhavissatīti taṃ dvidhāpi gahitaṃ khandhapañcakaṃ bhavissatīti niviṭṭhā parāmasantīti attho.
១៣៣២. សហ សិក្ខិតព្ពោ ធម្មោ សហធម្មោ, តត្ថ ភវំ សហធម្មិកំ។ កម្មត្ថេ វត្តមានតោ ទោវចស្សសទ្ទតោ អាយ-សទ្ទំ អនញ្ញត្ថំ កត្វា ‘‘ទោវចស្សាយ’’ន្តិ វុត្តន្តិ អធិប្បាយេន ‘‘ទុព្ពចស្ស កម្ម’’ន្តិ អាហ។ ទោវចស្សស្ស វា អយនំ បវត្តិ ទោវចស្សាយំ។ វចនស្ស បដិវិរុទ្ធវចនំ បដាណិកគហណំ ។ គុណេហិ គរូសុ គារវេន វសនំ គរុវាសោ។ ជាតិអាទីហិ ជេដ្ឋកេសុ បដិស្សុណិតព្ពេសុ វសនំ សជេដ្ឋកវាសោ។ ឱត្តប្បិតព្ពា វា គរុនោ។ ហិរិយិតព្ពា ជេដ្ឋកា។ យាយ ចេតនាយ ទុព្ពចោ ហោតិ, សា ទោវចស្សតា ភវិតុំ អរហតីតិ ‘‘សង្ខារក្ខន្ធោយេវា’’តិ អាហ។
1332. Saha sikkhitabbo dhammo sahadhammo, tattha bhavaṃ sahadhammikaṃ. Kammatthe vattamānato dovacassasaddato āya-saddaṃ anaññatthaṃ katvā ‘‘dovacassāya’’nti vuttanti adhippāyena ‘‘dubbacassa kamma’’nti āha. Dovacassassa vā ayanaṃ pavatti dovacassāyaṃ. Vacanassa paṭiviruddhavacanaṃ paṭāṇikagahaṇaṃ. Guṇehi garūsu gāravena vasanaṃ garuvāso. Jātiādīhi jeṭṭhakesu paṭissuṇitabbesu vasanaṃ sajeṭṭhakavāso. Ottappitabbā vā garuno. Hiriyitabbā jeṭṭhakā. Yāya cetanāya dubbaco hoti, sā dovacassatā bhavituṃ arahatīti ‘‘saṅkhārakkhandhoyevā’’ti āha.
១៣៣៣. ទុ-សទ្ទេន យុត្តំ នាមំ ទុន្នាមំ។ អនុបសង្កមន្តស្សបិ អនុសិក្ខនំ សេវនាតិ អធិប្បាយេន ‘‘ភជនាតិ ឧបសង្កមនា’’តិ អាហ។ សព្ពតោភាគេនាតិ កាយវាចាចិត្តេហិ អាវិ ចេវ រហោ ច។
1333. Du-saddena yuttaṃ nāmaṃ dunnāmaṃ. Anupasaṅkamantassapi anusikkhanaṃ sevanāti adhippāyena ‘‘bhajanāti upasaṅkamanā’’ti āha. Sabbatobhāgenāti kāyavācācittehi āvi ceva raho ca.
១៣៣៦. វិនយោតិ វិភង្គខន្ធកា វុត្តា។ វត្ថុវីតិក្កមតោ បុព្ពេ បរតោ ច អាបត្តិំ អាបជ្ជន្តោ នាម ន ហោតីតិ សហ វត្ថុនា អាបត្តិំ បរិច្ឆិន្ទតិ។ តេនាហ ‘‘សហ វត្ថុនា…បេ.… អាបត្តិកុសលតា នាមា’’តិ។ សហ កម្មវាចាយាតិ អព្ភានតិណវត្ថារកកម្មវាចាយ ‘‘អហំ, ភន្តេ, ឥត្ថន្នាមំ អាបត្តិំ អាបជ្ជិ’’ន្តិអាទិកាយ ច។ សហេវ ហិ កម្មវាចាយ អាបត្តិវុដ្ឋានញ្ច បរិច្ឆិន្ទតីតិ។ អាបត្តិយា វា ការណំ វត្ថុ, វុដ្ឋានស្ស ការណំ កម្មវាចាតិ ការណេន សហ ផលស្ស ជាននវសេន ‘‘សហ វត្ថុនា សហ កម្មវាចាយា’’តិ វុត្តំ។
1336. Vinayoti vibhaṅgakhandhakā vuttā. Vatthuvītikkamato pubbe parato ca āpattiṃ āpajjanto nāma na hotīti saha vatthunā āpattiṃ paricchindati. Tenāha ‘‘saha vatthunā…pe… āpattikusalatā nāmā’’ti. Saha kammavācāyāti abbhānatiṇavatthārakakammavācāya ‘‘ahaṃ, bhante, itthannāmaṃ āpattiṃ āpajji’’ntiādikāya ca. Saheva hi kammavācāya āpattivuṭṭhānañca paricchindatīti. Āpattiyā vā kāraṇaṃ vatthu, vuṭṭhānassa kāraṇaṃ kammavācāti kāraṇena saha phalassa jānanavasena ‘‘saha vatthunā saha kammavācāyā’’ti vuttaṃ.
១៣៣៨. អយមេវត្ថោ សហ បរិកម្មេនាតិ ឯត្ថ វុត្តោ។ វុដ្ឋានកបញ្ញាយាតិ វុដ្ឋានស្ស ការណភូតាយ បរិកម្មបញ្ញាយ។
1338. Ayamevattho saha parikammenāti ettha vutto. Vuṭṭhānakapaññāyāti vuṭṭhānassa kāraṇabhūtāya parikammapaññāya.
១៣៤០. ធាតុវិសយា សព្ពាបិ បញ្ញា ធាតុកុសលតា, តទេកទេសា មនសិការកុសលតាតិ អធិប្បាយេន បុរិមបទេបិ ឧគ្គហមនសិការជាននបញ្ញា វុត្តា។ បុរិមបទេ វា វាចុគ្គតាយ ធាតុបាឡិយា មនសិករណំ ‘‘មនសិការោ’’តិ វុត្តំ។ តត្ថ ឧគ្គណ្ហន្តី មនសិករោន្តី ធាតុបាឡិយា អត្ថំ សុណន្តី គន្ថតោ ច អត្ថតោ ច ធារេន្តី ‘‘អយំ ចក្ខុធាតុ នាមា’’តិអាទិនា សភាវតោ អដ្ឋារសេវាតិ គណនតោ ច បរិច្ឆេទំ ជានន្តី ច បញ្ញា ឧគ្គហបញ្ញាទិកា វុត្តា។ បច្ឆិមបទេ បញ្ចវិធាបិ សា បញ្ញា ឧគ្គហោតិ តតោ ច បវត្តោ អនិច្ចាទិមនសិការោ ‘‘ឧគ្គហមនសិការោ’’តិ វុត្តោ, តស្ស ជាននំ បវត្តនមេវ, យថា បវត្តំ វា ឧគ្គហំ, ឯវមេវ បវត្តោ ឧគ្គហោតិ ជាននំ ឧគ្គហជាននំ។ មនសិការោបិ ‘‘ឯវំ បវត្តេតព្ពោ ឯវញ្ច បវត្តោ’’តិ ជាននំ មនសិការជាននំ។ តទុភយម្បិ មនសិការកោសល្លន្តិ វុត្តំ។ ឧគ្គហោបិ ហិ មនសិការសម្បយោគតោ មនសិការនិរុត្តិំ លទ្ធុំ យុត្តោតិ យោ ច មនសិ កាតព្ពោ, យោ ច មនសិករណុបាយោ, សព្ពោ សោ មនសិការោតិ វត្តុំ វដ្ដតីតិ។ តត្ថ ច កោសល្លំ មនសិការកុសលតាតិ។
1340. Dhātuvisayā sabbāpi paññā dhātukusalatā, tadekadesā manasikārakusalatāti adhippāyena purimapadepi uggahamanasikārajānanapaññā vuttā. Purimapade vā vācuggatāya dhātupāḷiyā manasikaraṇaṃ ‘‘manasikāro’’ti vuttaṃ. Tattha uggaṇhantī manasikarontī dhātupāḷiyā atthaṃ suṇantī ganthato ca atthato ca dhārentī ‘‘ayaṃ cakkhudhātu nāmā’’tiādinā sabhāvato aṭṭhārasevāti gaṇanato ca paricchedaṃ jānantī ca paññā uggahapaññādikā vuttā. Pacchimapade pañcavidhāpi sā paññā uggahoti tato ca pavatto aniccādimanasikāro ‘‘uggahamanasikāro’’ti vutto, tassa jānanaṃ pavattanameva, yathā pavattaṃ vā uggahaṃ, evameva pavatto uggahoti jānanaṃ uggahajānanaṃ. Manasikāropi ‘‘evaṃ pavattetabbo evañca pavatto’’ti jānanaṃ manasikārajānanaṃ. Tadubhayampi manasikārakosallanti vuttaṃ. Uggahopi hi manasikārasampayogato manasikāraniruttiṃ laddhuṃ yuttoti yo ca manasi kātabbo, yo ca manasikaraṇupāyo, sabbo so manasikāroti vattuṃ vaṭṭatīti. Tattha ca kosallaṃ manasikārakusalatāti.
១៣៤២. តីសុបិ វា…បេ.… វដ្ដតីតិ តស្សា ច ឧគ្គហាទិភាវោ វុត្តោ។ សម្មសនំ បញ្ញា , សា មគ្គសម្បយុត្តា អនិច្ចាទិសម្មសនកិច្ចំ សាធេតិ និច្ចសញ្ញាទិបជហនតោ។ មនសិការោ សម្មសនសម្បយុត្តោ តថេវ អនិច្ចាទិមនសិការកិច្ចំ មគ្គសម្បយុត្តោ សាធេតិ។ តេនាហ ‘‘សម្មសនមនសិការា លោកិយលោកុត្តរមិស្សកា’’តិ។ ឥមិនា បន បច្ចយេន ឥទំ ហោតីតិ ឯវំ អវិជ្ជាទីនំ សង្ខារាទិបច្ចយុប្បន្នស្ស បច្ចយភាវជាននំ បដិច្ចសមុប្បាទកុសលតាតិ ទស្សេតិ។
1342. Tīsupi vā…pe… vaṭṭatīti tassā ca uggahādibhāvo vutto. Sammasanaṃ paññā , sā maggasampayuttā aniccādisammasanakiccaṃ sādheti niccasaññādipajahanato. Manasikāro sammasanasampayutto tatheva aniccādimanasikārakiccaṃ maggasampayutto sādheti. Tenāha ‘‘sammasanamanasikārā lokiyalokuttaramissakā’’ti. Iminā pana paccayena idaṃ hotīti evaṃ avijjādīnaṃ saṅkhārādipaccayuppannassa paccayabhāvajānanaṃ paṭiccasamuppādakusalatāti dasseti.
១៣៤៤. អម្ពពីជាទីនិ អនុបាទិន្នកទស្សនត្ថំ វុត្តានិ។ សោតវិញ្ញាណាទីនំ វិសភាគា អននុរូបា អនុប្បាទកាយេវ ចក្ខាទយោ ‘‘វិសភាគបច្ចយា’’តិ វុត្តា, តេហិ អនុប្បជ្ជមានានេវ ច សោតវិញ្ញាណាទីនិ ‘‘វិសភាគបច្ចយសមុប្បន្នធម្មា’’តិ។ សោតវិញ្ញាណេន វា វិសភាគស្ស ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស បច្ចយោតិ វិសភាគបច្ចយោ, ចក្ខាយតនស្ស វិសភាគេន សោតាយតនេន បច្ចយេន សមុប្បន្នោ វិសភាគបច្ចយសមុប្បន្នោ។
1344. Ambabījādīni anupādinnakadassanatthaṃ vuttāni. Sotaviññāṇādīnaṃ visabhāgā ananurūpā anuppādakāyeva cakkhādayo ‘‘visabhāgapaccayā’’ti vuttā, tehi anuppajjamānāneva ca sotaviññāṇādīni ‘‘visabhāgapaccayasamuppannadhammā’’ti. Sotaviññāṇena vā visabhāgassa cakkhuviññāṇassa paccayoti visabhāgapaccayo, cakkhāyatanassa visabhāgena sotāyatanena paccayena samuppanno visabhāgapaccayasamuppanno.
១៣៤៦. អជ្ជវនិទ្ទេសេ អជ្ជវោ អជ្ជវតាតិ ឧជុតា ឧជុកតា ឥច្ចេវ វុត្តំ ហោតីតិ អជ្ជវមទ្ទវនិទ្ទេសេសុ ឧជុកតាមុទុតានិទ្ទេសេហិ វិសេសំ មទ្ទវនិទ្ទេសេ វុត្តំ ‘‘នីចចិត្តតា’’តិបទមាហ។ តត្ថ ‘‘នីចចិត្តតា មុទុតា’’តិ បុន មុទុតាវចនំ នីចចិត្តតាយ វិសេសនត្ថំ។ ឱមានោបិ ហិ នីចចិត្តតា ហោតិ, ន បន មុទុតាតិ។
1346. Ajjavaniddese ajjavo ajjavatāti ujutā ujukatā icceva vuttaṃ hotīti ajjavamaddavaniddesesu ujukatāmudutāniddesehi visesaṃ maddavaniddese vuttaṃ ‘‘nīcacittatā’’tipadamāha. Tattha ‘‘nīcacittatā mudutā’’ti puna mudutāvacanaṃ nīcacittatāya visesanatthaṃ. Omānopi hi nīcacittatā hoti, na pana mudutāti.
១៣៤៨. បរេសំ ទុក្កដំ ទុរុត្តញ្ច បដិវិរោធាករណេន អត្តនោ ឧបរិ អារោបេត្វា វាសេន្តិ។ ចិត្តស្ស សកមនតាតិ ចិត្តស្ស អព្យាបន្នោ សកោ មនោភាវោតិ អត្ថោ។ ចិត្តន្តិ វា ចិត្តប្បពន្ធំ ឯកត្តេន គហេត្វា តស្ស អន្តរា ឧប្បន្នេន បីតិសហគតមនេន សកមនត្តំ អាហ។ អត្តមនោ វា បុគ្គលោ, តស្ស ភាវោ អត្តមនតា។ សា ន សត្តស្សាតិ បុគ្គលទិដ្ឋិនិវារណត្តំ ‘‘ចិត្តស្សា’’តិ វុត្តំ។
1348. Paresaṃ dukkaṭaṃ duruttañca paṭivirodhākaraṇena attano upari āropetvā vāsenti. Cittassa sakamanatāti cittassa abyāpanno sako manobhāvoti attho. Cittanti vā cittappabandhaṃ ekattena gahetvā tassa antarā uppannena pītisahagatamanena sakamanattaṃ āha. Attamano vā puggalo, tassa bhāvo attamanatā. Sā na sattassāti puggaladiṭṭhinivāraṇattaṃ ‘‘cittassā’’ti vuttaṃ.
១៣៤៩. កាយវាចាហិ កត្តព្ពស្ស អករណេន អសាទិយិតព្ពស្ស សាទិយនេន ច មនសាបិ អាចរតិ ឯវ, ឥន្ទ្រិយសំវរាទិភេទនវសេន វា ឯតំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។
1349. Kāyavācāhi kattabbassa akaraṇena asādiyitabbassa sādiyanena ca manasāpi ācarati eva, indriyasaṃvarādibhedanavasena vā etaṃ vuttanti veditabbaṃ.
១៣៥០. សទោសវណេ រុក្ខេ និយ្យាសបិណ្ឌិយោ, អហិច្ឆត្តកានិ វា ឧដ្ឋិតានិ ‘‘អណ្ឌកានី’’តិ វទន្តិ។ ផេគ្គុរុក្ខស្ស បន កុថិតស្ស អណ្ឌានិ វិយ ឧដ្ឋិតា ចុណ្ណបិណ្ឌិយោ គណ្ឋិយោ វា ‘‘អណ្ឌកានី’’តិ វេទិតព្ពា។ បទុមនាឡំ វិយ សោតំ ឃំសយមានា វិយ បវិសន្តី កក្កសា ទដ្ឋព្ពា។ កោធេន និព្ពត្តា តស្ស បរិវារភូតា កោធសាមន្តា។ បុរេ សំវឌ្ឍនារី បោរី, សា វិយ សុកុមារា មុទុកា វាចា បោរី វិយាតិ បោរី។ តត្ថាតិ ‘‘ភាសិតា ហោតី’’តិ វុត្តាយ កិរិយាយាតិបិ យោជនា សម្ភវតិ, តត្ថ វាចាយាតិ វា។ សណ្ហវាចតាតិអាទិនា តំ វាចំ បវត្តយមានំ ចេតនំ ទស្សេតិ។
1350. Sadosavaṇe rukkhe niyyāsapiṇḍiyo, ahicchattakāni vā uṭṭhitāni ‘‘aṇḍakānī’’ti vadanti. Pheggurukkhassa pana kuthitassa aṇḍāni viya uṭṭhitā cuṇṇapiṇḍiyo gaṇṭhiyo vā ‘‘aṇḍakānī’’ti veditabbā. Padumanāḷaṃ viya sotaṃ ghaṃsayamānā viya pavisantī kakkasā daṭṭhabbā. Kodhena nibbattā tassa parivārabhūtā kodhasāmantā. Pure saṃvaḍḍhanārī porī, sā viya sukumārā mudukā vācā porī viyāti porī. Tatthāti ‘‘bhāsitā hotī’’ti vuttāya kiriyāyātipi yojanā sambhavati, tattha vācāyāti vā. Saṇhavācatātiādinā taṃ vācaṃ pavattayamānaṃ cetanaṃ dasseti.
១៣៥១. អាមិសាលាភេន យំ ឆិទ្ទំ ហោតិ, តំ អាមិសាលាភេន ‘‘ឆិទ្ទ’’ន្តិ វុត្តំ។ ទ្វេយេវ ហីតិ យថាវុត្តានិ អាមិសធម្មាលាភេហិ បវត្តមានានិ ឆិទ្ទានិ អាហ។ គមនសភាគេនាតិ គមនមគ្គស្ស អនុច្ឆវិកទិសាភាគេន។ សង្គហបក្ខេ ឋត្វាតិ សង្គហំ ករោមិច្ចេវ កថេតព្ពំ, ន លាភសក្ការកាមតាទីហីតិ អត្ថោ។ អវស្សំ កាតព្ពំ កិច្ចំ, ឥតរំ ករណីយំ។ អព្ភានតោ អញ្ញំ អាបត្តិវុដ្ឋានំ ‘‘វុដ្ឋាន’’ន្តិ វុត្តំ។
1351. Āmisālābhena yaṃ chiddaṃ hoti, taṃ āmisālābhena ‘‘chidda’’nti vuttaṃ. Dveyeva hīti yathāvuttāni āmisadhammālābhehi pavattamānāni chiddāni āha. Gamanasabhāgenāti gamanamaggassa anucchavikadisābhāgena. Saṅgahapakkhe ṭhatvāti saṅgahaṃ karomicceva kathetabbaṃ, na lābhasakkārakāmatādīhīti attho. Avassaṃ kātabbaṃ kiccaṃ, itaraṃ karaṇīyaṃ. Abbhānato aññaṃ āpattivuṭṭhānaṃ ‘‘vuṭṭhāna’’nti vuttaṃ.
១៣៥២. សសម្ភារកថាតិ ទស្សនស្ស ការណសហិតាតិ អត្ថោ, សសម្ភារស្ស វា ទស្សនស្ស កថា សសម្ភារកថា។ យស្ស ចក្ខុន្ទ្រិយាសំវរស្ស ហេតូតិ វត្វា បុន ‘‘តស្ស ចក្ខុន្ទ្រិយស្ស សតិកវាដេន បិទហនត្ថាយា’’តិ វុត្តំ, ន អសំវរស្សាតិ។ តទិទំ យំ ចក្ខុន្ទ្រិយាសំវរស្ស ហេតុ អភិជ្ឈាទិអន្វាស្សវនំ ទស្សិតំ, តំ អសំវុតចក្ខុន្ទ្រិយស្សេវ ហេតុបវត្តំ ទស្សិតន្តិ កត្វា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ, យត្វាធិករណន្តិ ហិ យស្ស ចក្ខុន្ទ្រិយស្ស ការណាតិ អត្ថោ។ កស្ស ច ការណាតិ? អសំវុតស្ស។ កិញ្ច អសំវុតំ? យស្ស ចក្ខុន្ទ្រិយាសំវរស្ស ហេតុ អន្វាស្សវន្តិ តទុបលក្ខិតំ, តស្ស សំវរាយាតិ អយមត្ថយោជនា។
1352. Sasambhārakathāti dassanassa kāraṇasahitāti attho, sasambhārassa vā dassanassa kathā sasambhārakathā. Yassa cakkhundriyāsaṃvarassa hetūti vatvā puna ‘‘tassa cakkhundriyassa satikavāṭena pidahanatthāyā’’ti vuttaṃ, na asaṃvarassāti. Tadidaṃ yaṃ cakkhundriyāsaṃvarassa hetu abhijjhādianvāssavanaṃ dassitaṃ, taṃ asaṃvutacakkhundriyasseva hetupavattaṃ dassitanti katvā vuttanti veditabbaṃ, yatvādhikaraṇanti hi yassa cakkhundriyassa kāraṇāti attho. Kassa ca kāraṇāti? Asaṃvutassa. Kiñca asaṃvutaṃ? Yassa cakkhundriyāsaṃvarassa hetu anvāssavanti tadupalakkhitaṃ, tassa saṃvarāyāti ayamatthayojanā.
ជវនក្ខណេ បន ទុស្សីល្យំ វាតិអាទិ បុន អវចនត្ថំ ឥធេវ សព្ពំ វុត្តន្តិ ឆសុ ទ្វារេសុ យថាសម្ភវំ យោជេតព្ពំ។ ន ហិ បញ្ចទ្វារេ កាយវចីទុច្ចរិតសង្ខាតំ ទុស្សីល្យំ អត្ថីតិ។ យថា កិន្តិអាទិនា នគរទ្វារេ អសំវរេ សតិ តំសម្ពន្ធានំ ឃរាទីនំ អសំវុតតា វិយ ជវនេ អសំវរេ សតិ តំសម្ពន្ធានំ ទ្វារាទីនំ អសំវុតតាតិ ឯវំ អញ្ញេសំ សំវរេ, អញ្ញេសំ សំវុតតាសាមញ្ញមេវ និទស្សេតិ, ន បុព្ពាបរសាមញ្ញំ អន្តោ ពហិ សាមញ្ញំ វា។ សតិ វា ទ្វារភវង្គាទិកេ បុន ឧប្បជ្ជមានំ ជវនំ ពាហិរំ វិយ កត្វា នគរទ្វារសមានំ វុត្តំ, ឥតរញ្ច អន្តោនគរទ្វារសមានំ។ ជវនេ វា អសំវរេ ឧប្បន្នេ តតោ បរំ ទ្វារភវង្គាទីនំ អសំវរហេតុភាវាបត្តិតោ នគរទ្វារសទិសេន ជវនេន បវិសិត្វា ទុស្សីល្យាទិចោរានំ ទ្វារភវង្គាទិមូសនំ កុសលភណ្ឌវិនាសនំ កថិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។
Javanakkhaṇe pana dussīlyaṃ vātiādi puna avacanatthaṃ idheva sabbaṃ vuttanti chasu dvāresu yathāsambhavaṃ yojetabbaṃ. Na hi pañcadvāre kāyavacīduccaritasaṅkhātaṃ dussīlyaṃ atthīti. Yathā kintiādinā nagaradvāre asaṃvare sati taṃsambandhānaṃ gharādīnaṃ asaṃvutatā viya javane asaṃvare sati taṃsambandhānaṃ dvārādīnaṃ asaṃvutatāti evaṃ aññesaṃ saṃvare, aññesaṃ saṃvutatāsāmaññameva nidasseti, na pubbāparasāmaññaṃ anto bahi sāmaññaṃ vā. Sati vā dvārabhavaṅgādike puna uppajjamānaṃ javanaṃ bāhiraṃ viya katvā nagaradvārasamānaṃ vuttaṃ, itarañca antonagaradvārasamānaṃ. Javane vā asaṃvare uppanne tato paraṃ dvārabhavaṅgādīnaṃ asaṃvarahetubhāvāpattito nagaradvārasadisena javanena pavisitvā dussīlyādicorānaṃ dvārabhavaṅgādimūsanaṃ kusalabhaṇḍavināsanaṃ kathitanti daṭṭhabbaṃ.
១៣៥៣. ឥមិនា អាហារេន និត្ថរណត្ថេន អត្ថិកភាវោ ឥទមត្ថិកតា។ អាហារបរិភោគេ អសន្តុស្សនាតិ អាហារបរិភោគក្ខណេ បវត្តា អសន្តុស្សនា, ទវត្ថាទិអភិលាសោតិ អត្ថោ។ ឯត្ថ ច អសន្តុដ្ឋិតា លោភោ, អមត្តញ្ញុតា អប្បដិសង្ខា ច មោហោតិ ឥមេ ទ្វេ ធម្មា ‘‘ភោជនេ អមត្តញ្ញុតា’’តិ វេទិតព្ពា។
1353. Iminā āhārena nittharaṇatthena atthikabhāvo idamatthikatā. Āhāraparibhoge asantussanāti āhāraparibhogakkhaṇe pavattā asantussanā, davatthādiabhilāsoti attho. Ettha ca asantuṭṭhitā lobho, amattaññutā appaṭisaṅkhā ca mohoti ime dve dhammā ‘‘bhojane amattaññutā’’ti veditabbā.
១៣៥៥. ‘‘សេយ្យោហមស្មី’’តិអាទិនា បវត្តមានោវ មានមទោ។ អសទ្ធម្មសេវនាសមត្ថតំ និស្សាយ បវត្តោ មានោ, រាគោ ឯវ វា បុរិសមទោ។ សក្ករសប្បិខីរាទីនិ យោជេត្វា ពហលបក្កំ ភោជនំ បិណ្ឌរសភោជនំ, ពហលបក្កំ វា មំសរសាទិភោជនំ។ មន្ទន្តិ អប្បំ។ ឋិតិយាតិ ឋិតត្ថំ។ តទត្ថញ្ច ភុញ្ជន្តោ យស្មា ‘‘កាយំ ឋបេស្សាមី’’តិ ភុញ្ជតិ, តស្មា ‘‘ឋបនត្ថាយា’’តិ វុត្តំ។ អភុត្តបច្ចយា ឧប្បជ្ជនកាតិ ឥទំ ខុទាយ វិសេសនំ យស្សា អប្បវត្តិ ភោជនេន កាតព្ពា, តស្សា ទស្សនត្ថំ។ សកលំ សាសនន្តិ បាឡិធម្មម្បិ សព្ពកុសលេបិ សង្គណ្ហាតិ។ អភុត្តបច្ចយា ឧប្បជ្ជនកវេទនា, ភុត្តបច្ចយា ន ឧប្បជ្ជនកវេទនាតិ ឯតាសំ កោ វិសេសោ? បុរិមា យថាបវត្តា ជិឃច្ឆានិមិត្តា វេទនា។ សា ហិ អភុញ្ជន្តស្ស ភិយ្យោ បវត្តនវសេន ឧប្បជ្ជតីតិ។ បច្ឆិមាបិ ខុទានិមិត្តាវ អង្គទាហសូលាទិវេទនា អប្បវត្តា។ សា ហិ ភុត្តបច្ចយា បុព្ពេ អនុប្បន្នាវ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ។ វិហិំសានិមិត្តតា ចេតាសំ វិហិំសាយ វិសេសោ។
1355. ‘‘Seyyohamasmī’’tiādinā pavattamānova mānamado. Asaddhammasevanāsamatthataṃ nissāya pavatto māno, rāgo eva vā purisamado. Sakkarasappikhīrādīni yojetvā bahalapakkaṃ bhojanaṃ piṇḍarasabhojanaṃ, bahalapakkaṃ vā maṃsarasādibhojanaṃ. Mandanti appaṃ. Ṭhitiyāti ṭhitatthaṃ. Tadatthañca bhuñjanto yasmā ‘‘kāyaṃ ṭhapessāmī’’ti bhuñjati, tasmā ‘‘ṭhapanatthāyā’’ti vuttaṃ. Abhuttapaccayā uppajjanakāti idaṃ khudāya visesanaṃ yassā appavatti bhojanena kātabbā, tassā dassanatthaṃ. Sakalaṃ sāsananti pāḷidhammampi sabbakusalepi saṅgaṇhāti. Abhuttapaccayā uppajjanakavedanā, bhuttapaccayā na uppajjanakavedanāti etāsaṃ ko viseso? Purimā yathāpavattā jighacchānimittā vedanā. Sā hi abhuñjantassa bhiyyo pavattanavasena uppajjatīti. Pacchimāpi khudānimittāva aṅgadāhasūlādivedanā appavattā. Sā hi bhuttapaccayā pubbe anuppannāva na uppajjissati. Vihiṃsānimittatā cetāsaṃ vihiṃsāya viseso.
យាត្រាតិ យាបនា វុត្តា, បុព្ពេបិ ‘‘យាបនាយា’’តិ វុត្តំ, កោ ឯត្ថ វិសេសោ? បុព្ពេ ‘‘យាបនាយាតិ ជីវិតិន្ទ្រិយយាបនត្ថាយា’’តិ វុត្តំ, ឥធ បន ចតុន្នំ ឥរិយាបថានំ អវិច្ឆេទសង្ខាតា យាបនា យាត្រាតិ អយមេត្ថ វិសេសោ ។ ទាយកទេយ្យធម្មានំ អត្តនោ ច បមាណំ អជានិត្វា បដិគ្គហណំ, សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតនត្ថំ វា បដិគ្គហណំ អធម្មិកបដិគ្គហណំ, យេន វា អាបត្តិំ អាបជ្ជេយ្យ។ អបច្ចវេក្ខិតបរិភោគោ អធម្មេន បរិភោគោ។ អនវជ្ជេ អនិន្ទិតព្ពេ បច្ចយេ សាវជ្ជំ សនិន្ទំ បរិភោគេន អត្តានំ ករោតិ។ អនវជ្ជតា ច ភវិស្សតីតិ អត្តនោ បកតិអគ្គិពលាទិំ ជានិត្វា ‘‘ឯវំ មេ អគរហិតព្ពតា ច ភវិស្សតី’’តិ បមាណយុត្តំ អាហារេតីតិ អត្ថោ។
Yātrāti yāpanā vuttā, pubbepi ‘‘yāpanāyā’’ti vuttaṃ, ko ettha viseso? Pubbe ‘‘yāpanāyāti jīvitindriyayāpanatthāyā’’ti vuttaṃ, idha pana catunnaṃ iriyāpathānaṃ avicchedasaṅkhātā yāpanā yātrāti ayamettha viseso . Dāyakadeyyadhammānaṃ attano ca pamāṇaṃ ajānitvā paṭiggahaṇaṃ, saddhādeyyavinipātanatthaṃ vā paṭiggahaṇaṃ adhammikapaṭiggahaṇaṃ, yena vā āpattiṃ āpajjeyya. Apaccavekkhitaparibhogo adhammena paribhogo. Anavajje aninditabbe paccaye sāvajjaṃ sanindaṃ paribhogena attānaṃ karoti. Anavajjatā ca bhavissatīti attano pakatiaggibalādiṃ jānitvā ‘‘evaṃ me agarahitabbatā ca bhavissatī’’ti pamāṇayuttaṃ āhāretīti attho.
សុខោ ឥរិយាបថវិហារោ ផាសុវិហារោ។ ឯត្តកញ្ហិ ភុញ្ជិត្វា…បេ.… បវត្តន្តីតិ ឥរិយាបថានំ សុខប្បវត្តិយា ការណភូតំ ភុញ្ជនំ បិវនញ្ច ឥរិយាបថេហិ ការណភាវេន គហិតត្តា តេហិ សាធិតំ វិយ វុត្តំ។ ‘‘អភុត្វា ឧទកំ បិវេ’’តិ លិខន្តិ, ‘‘ភុត្វានា’’តិ បន បាឋោ។ បុនបិ ហិ អប្បស្សេវ អនុជាននវសេន –
Sukho iriyāpathavihāro phāsuvihāro. Ettakañhi bhuñjitvā…pe… pavattantīti iriyāpathānaṃ sukhappavattiyā kāraṇabhūtaṃ bhuñjanaṃ pivanañca iriyāpathehi kāraṇabhāvena gahitattā tehi sādhitaṃ viya vuttaṃ. ‘‘Abhutvā udakaṃ pive’’ti likhanti, ‘‘bhutvānā’’ti pana pāṭho. Punapi hi appasseva anujānanavasena –
‘‘កប្បិយំ តំ ចេ ឆាទេតិ, ចីវរំ ឥទមត្ថិកំ;
‘‘Kappiyaṃ taṃ ce chādeti, cīvaraṃ idamatthikaṃ;
អលំ ផាសុវិហារាយ។
Alaṃ phāsuvihārāya.
‘‘បល្លង្កេន និសិន្នស្ស, ជណ្ណុកេ នាភិវស្សតិ;
‘‘Pallaṅkena nisinnassa, jaṇṇuke nābhivassati;
អលំ ផាសុវិហារាយា’’តិ។ (ថេរគា. ៩៨៤-៩៨៥) –
Alaṃ phāsuvihārāyā’’ti. (theragā. 984-985) –
អាហ។
Āha.
ភោជនានិសំសោតិ យថាវុត្តេហិ អដ្ឋហង្គេហិ សមន្នាគតស្ស ភោជនស្ស អគរហិតព្ពតា សុខវិហារោ ច អានិសំសោតិ អត្ថោ។ យុត្តស្ស និទ្ទោសស្ស ភោជនស្ស បរិមាណស្ស ច វសេន ជាននំ យុត្តបមាណជាននំ នាម។
Bhojanānisaṃsoti yathāvuttehi aṭṭhahaṅgehi samannāgatassa bhojanassa agarahitabbatā sukhavihāro ca ānisaṃsoti attho. Yuttassa niddosassa bhojanassa parimāṇassa ca vasena jānanaṃ yuttapamāṇajānanaṃ nāma.
១៣៥៦. វិនាសំ បត្តិយា នដ្ឋា, បដិបក្ខេហិ អភិភូតត្តា មុដ្ឋា ច សតិ យស្ស, សោ នដ្ឋមុដ្ឋស្សតិ, តស្ស ភាវោ នដ្ឋមុដ្ឋស្សតិតា។
1356. Vināsaṃ pattiyā naṭṭhā, paṭipakkhehi abhibhūtattā muṭṭhā ca sati yassa, so naṭṭhamuṭṭhassati, tassa bhāvo naṭṭhamuṭṭhassatitā.
១៣៦៨. វិសុទ្ធិប្បត្តន្តិ មគ្គផលសីលំ វុច្ចតិ។ លោកុត្តរធម្មាវាតិ លោកុត្តរសតិអាទិធម្មាវ។ សីលសម្បទា បន រូបារូបាវចរា នត្ថីតិ សម្ភវតោ យោជេតព្ពា។
1368. Visuddhippattanti maggaphalasīlaṃ vuccati. Lokuttaradhammāvāti lokuttarasatiādidhammāva. Sīlasampadā pana rūpārūpāvacarā natthīti sambhavato yojetabbā.
១៣៧៣. ភោគូបករណេហិ សភោគោ។ ចតុន្នំ សច្ចានំ អនុលោមន្តិ ចតុសច្ចប្បដិវេធស្ស អនុលោមន្តិ អត្ថោ។ ‘‘សច្ចាន’’ន្តិ ហិ បដិវិជ្ឈិតព្ពេហិ បដិវេធោ វុត្តោ, ចតុសច្ចប្បដិវេធស្ស វា ឧបនិស្សយភូតំ បដិវិជ្ឈិតព្ពានំ ចតុន្នំ សច្ចានំ អនុលោមន្តិ វុត្តំ។
1373. Bhogūpakaraṇehi sabhogo. Catunnaṃ saccānaṃ anulomanti catusaccappaṭivedhassa anulomanti attho. ‘‘Saccāna’’nti hi paṭivijjhitabbehi paṭivedho vutto, catusaccappaṭivedhassa vā upanissayabhūtaṃ paṭivijjhitabbānaṃ catunnaṃ saccānaṃ anulomanti vuttaṃ.
១៣៧៨. ‘‘មម ឃរំ ធុរំ កត្វា ភិក្ខំ បវិសថា’’តិ ទិយ្យមានំ ធុរភត្តន្តិ វទន្តិ។ និច្ចភត្តាទិ វា អញ្ញេបិ អាណាបេត្វា សយំ ធុរំ ហុត្វា ទិន្នំ ធុរភត្តំ។
1378. ‘‘Mama gharaṃ dhuraṃ katvā bhikkhaṃ pavisathā’’ti diyyamānaṃ dhurabhattanti vadanti. Niccabhattādi vā aññepi āṇāpetvā sayaṃ dhuraṃ hutvā dinnaṃ dhurabhattaṃ.
១៣៧៩. បដិវាសេតិ នាមាតិ និវត្តេតិ នាម ឱសក្កេតិ នាម។
1379. Paṭivāsetināmāti nivatteti nāma osakketi nāma.
១៣៨០. បុព្ពេ និវុត្ថក្ខន្ធាតិ បុរិមជាតីសុ សន្តតិបរិយាបន្នេ ខន្ធេ អាហ។ ខន្ធបដិពទ្ធន្តិ វត្ថាភរណយានគាមជនបទាទិ។ ខយសមយេតិ មគ្គក្ខណំ អាហ។
1380. Pubbe nivutthakkhandhāti purimajātīsu santatipariyāpanne khandhe āha. Khandhapaṭibaddhanti vatthābharaṇayānagāmajanapadādi. Khayasamayeti maggakkhaṇaṃ āha.
១៣៨១. អធិមុច្ចនដ្ឋេនាតិ អនិគ្គហិតបក្ខន្ទនសង្ខាតេន យថាសុខំ បវត្តនដ្ឋេន។
1381. Adhimuccanaṭṭhenāti aniggahitapakkhandanasaṅkhātena yathāsukhaṃ pavattanaṭṭhena.
១៣៨២. ខីណានំ អន្តោ អវសានំ និដ្ឋិតភាវោ ខីណន្តោ, ខីណានំ វា អាទិកាលោ, តស្មិំ ខីណន្តេ។ ឯស នយោ និរុទ្ធន្តេតិអាទីសុ។
1382. Khīṇānaṃ anto avasānaṃ niṭṭhitabhāvo khīṇanto, khīṇānaṃ vā ādikālo, tasmiṃ khīṇante. Esa nayo niruddhantetiādīsu.
ទុកនិក្ខេបកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Dukanikkhepakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
និក្ខេបកណ្ឌវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Nikkhepakaṇḍavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / ធម្មសង្គណីបាឡិ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / សុត្តន្តិកទុកនិក្ខេបំ • Suttantikadukanikkhepaṃ
អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / អភិធម្មបិដក (អដ្ឋកថា) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ធម្មសង្គណិ-អដ្ឋកថា • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / សុត្តន្តិកទុកនិក្ខេបកថា • Suttantikadukanikkhepakathā
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-អនុដីកា • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / សុត្តន្តិកទុកនិក្ខេបកថាវណ្ណនា • Suttantikadukanikkhepakathāvaṇṇanā
