| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណី-អនុដីកា • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
សុត្តន្តិកទុកនិក្ខេបកថាវណ្ណនា
Suttantikadukanikkhepakathāvaṇṇanā
១៣១៣. អហំ-សទ្ទេន ហេតុភូតេន យោ អត្ថោតិ ឯត្ថ អហំ-សទ្ទោ អត្ថោតិ អធិប្បេតោ។ អត្ថាវពោធនត្ថោ ហិ សទ្ទប្បយោគោ។ អត្ថបរាធីនោ កេវលោ អត្ថបទត្ថកោ, សោ បទត្ថវិបរិយេសការិនា បន ឥតិ-សទ្ទេន បរតោ បយុត្តេន សទ្ទបទត្ថកោ ជាយតិ យថា គាវីតិ អយមាហាតិ គោ-សទ្ទំ អាហាតិ វិញ្ញាយតិ។ តេន វិញ្ញត្តិវិការសហិតោ សទ្ទោ បញ្ញត្តីតិ ទស្សេតិ។ តថា ហិ ‘‘ពុទ្ធស្ស ភគវតោ វោហារោ លោកិយសោតេ បដិហញ្ញតី’’តិអាទិនា (កថា. ៣៤៧) បញ្ញត្តិយា វចនភាវំ សាធយតិ។ អញ្ញថាតិអាទិនា បញ្ញត្តិយា អសទ្ទសភាវត្តេ ទោសមាហ។ អធិវចនាទិតា សិយា, តថា ច អធិវចនាទីនំ អធិវចនបថាទិតោ វិសេសោ ន សិយាតិ ទុកោយេវ ន សម្ភវេយ្យាតិ អធិប្បាយោ។ អដ្ឋកថាយំ បន សកសន្តតិបរិយាបន្នេ រូបាទយោ ធម្មេ សមូហតោ សន្តានតោ ច ឯកត្តវសេន គហេត្វា អហន្តិ វោហរិយមានា ឧបាទាបញ្ញត្តិ សង្ខាយតិ វោហរីយតីតិ សង្ខាតិ អធិប្បេតា។ តថា សេសេសុ យថាសម្ភវំ ទដ្ឋព្ពំ។ តេនេវាហ ‘‘ទត្តោតិ ឯត្តាវតា សត្តបញ្ញត្តិំ ទស្សេត្វា អញ្ញម្បិ ឧបាទាបញ្ញត្តិំ ទស្សេតុ’’ន្តិអាទិ។ បទត្ថស្សាតិ អហំ-សទ្ទាទិបទាភិធេយ្យស្ស, បរមត្ថស្ស វា។ អធិវចនំ សទ្ទោតិ អធិប្បាយេន ‘‘វទន្តេនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ សោ ហិ អត្តនា ញាបេតព្ពមត្ថំ សយំ ញាតោ ឯវ ញាបេតីតិ អគ្គហិតសម្ពន្ធស្ស ន សទ្ទោ អត្ថប្បកាសនសមត្ថោតិ វុត្តំ ‘‘បុព្ពេ គហិតសញ្ញេនា’’តិ។ វិសេសេន ញាយតីតិ សមញ្ញាតិ សំ-សទ្ទស្ស វិសេសត្ថតំ អាហ។
1313. Ahaṃ-saddena hetubhūtena yo atthoti ettha ahaṃ-saddo atthoti adhippeto. Atthāvabodhanattho hi saddappayogo. Atthaparādhīno kevalo atthapadatthako, so padatthavipariyesakārinā pana iti-saddena parato payuttena saddapadatthako jāyati yathā gāvīti ayamāhāti go-saddaṃ āhāti viññāyati. Tena viññattivikārasahito saddo paññattīti dasseti. Tathā hi ‘‘buddhassa bhagavato vohāro lokiyasote paṭihaññatī’’tiādinā (kathā. 347) paññattiyā vacanabhāvaṃ sādhayati. Aññathātiādinā paññattiyā asaddasabhāvatte dosamāha. Adhivacanāditā siyā, tathā ca adhivacanādīnaṃ adhivacanapathādito viseso na siyāti dukoyeva na sambhaveyyāti adhippāyo. Aṭṭhakathāyaṃ pana sakasantatipariyāpanne rūpādayo dhamme samūhato santānato ca ekattavasena gahetvā ahanti vohariyamānā upādāpaññatti saṅkhāyati voharīyatīti saṅkhāti adhippetā. Tathā sesesu yathāsambhavaṃ daṭṭhabbaṃ. Tenevāha ‘‘dattoti ettāvatā sattapaññattiṃ dassetvā aññampi upādāpaññattiṃ dassetu’’ntiādi. Padatthassāti ahaṃ-saddādipadābhidheyyassa, paramatthassa vā. Adhivacanaṃ saddoti adhippāyena ‘‘vadantenā’’tiādi vuttaṃ. So hi attanā ñāpetabbamatthaṃ sayaṃ ñāto eva ñāpetīti aggahitasambandhassa na saddo atthappakāsanasamatthoti vuttaṃ ‘‘pubbe gahitasaññenā’’ti. Visesena ñāyatīti samaññāti saṃ-saddassa visesatthataṃ āha.
ករីយតីតិ ឥទំ ឥមស្សត្ថស្ស អធិវចនន្តិ ឯវំ និក្ខិបីយតិ។ នាមភូតំ វចនមេវ តំ តំ អត្ថំ និទ្ធារេត្វា សហេតុកំ កត្វា វទតិ ព្យញ្ជយតិ ចាតិ អាហ ‘‘នាមមិច្ចេវ វុត្តំ ហោតី’’តិ។ តេនេវាហ ‘‘ន ហិ បថវី’’តិអាទិ។ បថវីសង្ខាតន្តិ បថវី-សទ្ទាភិធេយ្យំ។
Karīyatīti idaṃ imassatthassa adhivacananti evaṃ nikkhipīyati. Nāmabhūtaṃ vacanameva taṃ taṃ atthaṃ niddhāretvā sahetukaṃ katvā vadati byañjayati cāti āha ‘‘nāmamicceva vuttaṃ hotī’’ti. Tenevāha ‘‘na hi pathavī’’tiādi. Pathavīsaṅkhātanti pathavī-saddābhidheyyaṃ.
អាចរិយាតិ អដ្ឋកថាយ សំវណ្ណនកា អាចរិយា, ន អដ្ឋកថាចរិយាតិ អធិប្បាយេន វទតិ។ មាតិកាយន្តិ មាតិកាវណ្ណនាយំ។ តេនាតិ មាតិកាវណ្ណនាវចនេន។ ឥមិស្សា បាឡិយា អដ្ឋកថាយ ច អត្ថទស្សនស្ស ឯតស្ស យថាវុត្តស្ស អាចរិយវាទស្ស វិរោធោ សិយា, តមេវ វិរោធំ ‘‘ន ហី’’តិអាទិនា វិវរតិ។ តត្ថ អធិវចនបថាទិភាវេន វុត្តានំ ធម្មានំ បកាសកស្ស សភាវស្ស វិញ្ញត្តិវិការសហិតសទ្ទស្សេវ វចនមត្តំ អធិការំ កត្វា បវត្តិអាទិ យុជ្ជតិ, ន អសភាវស្សាតិ អធិប្បាយេន ‘‘ឧប្បាទវយកិច្ចរហិតស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ អនិទ្ធារិតសភាវស្សាតិ បរមត្ថតោ អនុបលទ្ធសភាវស្ស។
Ācariyāti aṭṭhakathāya saṃvaṇṇanakā ācariyā, na aṭṭhakathācariyāti adhippāyena vadati. Mātikāyanti mātikāvaṇṇanāyaṃ. Tenāti mātikāvaṇṇanāvacanena. Imissā pāḷiyā aṭṭhakathāya ca atthadassanassa etassa yathāvuttassa ācariyavādassa virodho siyā, tameva virodhaṃ ‘‘na hī’’tiādinā vivarati. Tattha adhivacanapathādibhāvena vuttānaṃ dhammānaṃ pakāsakassa sabhāvassa viññattivikārasahitasaddasseva vacanamattaṃ adhikāraṃ katvā pavattiādi yujjati, na asabhāvassāti adhippāyena ‘‘uppādavayakiccarahitassā’’tiādi vuttaṃ. Tattha aniddhāritasabhāvassāti paramatthato anupaladdhasabhāvassa.
ទុវិធាតិ បញ្ញាបនបញ្ញាបិតព្ពភេទតោ ទុវិធា។ យថាវុត្តប្បការាតិ ឧប្បាទវយកិច្ចរហិតាតិអាទិប្បការា។ អដ្ឋកថាយំ បុគ្គលបញ្ញត្តិវណ្ណនាយំ។ ននុ ច តត្ថ ឧបនិធាបញ្ញត្តិអាទយោ អបរាបិ បញ្ញត្តិយោ វុត្តា, អថ កស្មា ‘‘ឆ បញ្ញត្តិយោវ វុត្តា’’តិ វុត្តំ? សច្ចំ វុត្តា, តា បន វិជ្ជមានបញ្ញត្តិអាទីសុ ឆសុ ឯវ អន្តោគធាតិ ‘‘អដ្ឋកថាយំ វិជ្ជមានបញ្ញត្តិអាទយោ ឆ បញ្ញត្តិយោវ វុត្តា’’តិ វុត្តំ។
Duvidhāti paññāpanapaññāpitabbabhedato duvidhā. Yathāvuttappakārāti uppādavayakiccarahitātiādippakārā. Aṭṭhakathāyaṃ puggalapaññattivaṇṇanāyaṃ. Nanu ca tattha upanidhāpaññattiādayo aparāpi paññattiyo vuttā, atha kasmā ‘‘cha paññattiyova vuttā’’ti vuttaṃ? Saccaṃ vuttā, tā pana vijjamānapaññattiādīsu chasu eva antogadhāti ‘‘aṭṭhakathāyaṃ vijjamānapaññattiādayo cha paññattiyova vuttā’’ti vuttaṃ.
តត្ថ រូបាទិ វិយ អវិជ្ជមានត្តា បញ្ញាបិតព្ពត្តា ច អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ, អវិជ្ជមានស្ស ច សត្តរថាទិអត្ថស្ស បញ្ញាបនតោ អវិជ្ជមានបញ្ញត្តីតិ ឯវំ អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិវចនេន យថាវុត្តា ទុវិធាបិ បញ្ញត្តិ សង្គហិតាតិ អាហ ‘‘អវិជ្ជមាន…បេ.… វុត្តា’’តិ។ ឥតរេហីតិ វិជ្ជមានបញ្ញត្តិអាទីហិ អវសេសេហិ បញ្ចហិ, រូបវេទនាទីនំ សត្តរថាទីនញ្ច អត្ថានំ បការេហិ ញាបនតោ តំតំវាចកោ សទ្ទោយេវ វិសយភេទតោ វិជ្ជមានបញ្ញត្តិអាទិភេទា បញ្ញត្តិ សង្ខាទីហិ ទសហិ បទេហិ វុត្តាតិ អយំ បុរិមោ អត្ថោ, សោ ច យថារុតវសេនេវ បាឡិយា វិញ្ញាយមានត្តា ‘‘បាឡិអនុគតោ ឧជុកោ’’តិ ច វុត្តោ។ យទិ ចាតិអាទីសុ សត្តាទិកា យថាវុត្តប្បការា ឧបាទាបញ្ញត្តិ យទិ អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ, សា អត្ថីតិ ន វត្តព្ពា។ អវិជ្ជមានា ច សា បញ្ញាបិតព្ពតោ បញ្ញត្តិ ចាតិ តេសំ អាចរិយានំ លទ្ធីតិ អធិប្បាយោ។ ឥទានិ តស្សា លទ្ធិយា វសេន បញ្ញត្តិបថាតិ វុត្តធម្មានម្បិ វិជ្ជមានបញ្ញត្តិភាវាបត្តិចោទនេន តត្ថ ទោសំ ទស្សេតិ ‘‘យថា ចា’’តិអាទិនា។ តតោតិ យស្មា អវិជ្ជមានត្តា បញ្ញាបិតព្ពត្តា ច សត្តរថាទីនំ អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិភាវោ វិយ វិជ្ជមានត្តា បញ្ញាបិតព្ពត្តា ច សព្ពេសំ សភាវធម្មានំ វិជ្ជមានបញ្ញត្តិភាវោ អាបជ្ជតិ, តស្មាតិ អត្ថោ។
Tattha rūpādi viya avijjamānattā paññāpitabbattā ca avijjamānapaññatti, avijjamānassa ca sattarathādiatthassa paññāpanato avijjamānapaññattīti evaṃ avijjamānapaññattivacanena yathāvuttā duvidhāpi paññatti saṅgahitāti āha ‘‘avijjamāna…pe… vuttā’’ti. Itarehīti vijjamānapaññattiādīhi avasesehi pañcahi, rūpavedanādīnaṃ sattarathādīnañca atthānaṃ pakārehi ñāpanato taṃtaṃvācako saddoyeva visayabhedato vijjamānapaññattiādibhedā paññatti saṅkhādīhi dasahi padehi vuttāti ayaṃ purimo attho, so ca yathārutavaseneva pāḷiyā viññāyamānattā ‘‘pāḷianugato ujuko’’ti ca vutto. Yadi cātiādīsu sattādikā yathāvuttappakārā upādāpaññatti yadi avijjamānapaññatti, sā atthīti na vattabbā. Avijjamānā ca sā paññāpitabbato paññatti cāti tesaṃ ācariyānaṃ laddhīti adhippāyo. Idāni tassā laddhiyā vasena paññattipathāti vuttadhammānampi vijjamānapaññattibhāvāpatticodanena tattha dosaṃ dasseti ‘‘yathā cā’’tiādinā. Tatoti yasmā avijjamānattā paññāpitabbattā ca sattarathādīnaṃ avijjamānapaññattibhāvo viya vijjamānattā paññāpitabbattā ca sabbesaṃ sabhāvadhammānaṃ vijjamānapaññattibhāvo āpajjati, tasmāti attho.
‘‘អថា’’តិអាទិនា បញ្ញត្តិបថនិទ្ទេសតោ វិសិដ្ឋស្ស បញ្ញត្តិធម្មនិទ្ទេសស្ស សយមេវ ការណមាសង្កតិ។ ‘‘នាបី’’តិអាទិនា តស្ស ការណស្ស អសិទ្ធតំ ទស្សេតិ។ ‘‘បុរិសោតិ សង្ខា’’តិអាទីសុ សង្ខាទយោបិ នាមាទីហិ អត្ថតោ អវិសិដ្ឋា វុត្តាតិ អាហ ‘‘សង្ខាទិសទ្ទានំ សមានត្ថត្តា’’តិ។ វចនគ្គហណំ វចនុច្ចារណំ។ អញ្ញស្សាតិ នាមបញ្ញត្តិំ សន្ធាយាហ។ តេសន្តិ សង្កេតគ្គហណវចនគ្គហណានំ។ អសមត្ថតា ន សម្ភវតីតិ យោជនា។ តមេវ អសម្ភវំ ‘‘យទិ ហី’’តិអាទិនា វិវរតិ។ បញ្ញត្តិយាតិ នាមបញ្ញត្តិយា។ បញ្ញត្តិបញ្ញាបនេតិ យាយ នាមបញ្ញត្តិយា ឧបាទាយបញ្ញត្តិ រូបាទយោ ច បញ្ញាបីយន្តិ, យា ច សោតទ្វារវិញ្ញាណសន្តានានន្តរមុប្បន្នេន គហិតបុព្ពសង្កេតេន មនោទ្វារវិញ្ញាណសន្តានេន គយ្ហតិ, សា អយំ នាមាតិ តស្សា បញ្ញាបនេ អសង្ករតោ ឋបនេ។ អថ វា សោតទ្វារវិញ្ញាណសន្តានានន្តរមុប្បន្នេន មនោទ្វារវិញ្ញាណសន្តានេន បញ្ញត្តិយា គាហាបនេ បរិច្ឆិន្ទនេ។ តស្សា អញ្ញា បញ្ញត្តិ វត្តព្ពា សិយាតិ តស្សា នាមបញ្ញត្តិយា ញាបនេ សង្កេតគ្គហណវចនគ្គហណានំ សហការីការណភូតា អញ្ញា នាមបញ្ញត្តិ អត្ថីតិ វត្តព្ពា អនុញ្ញាតព្ពា សិយា។ តតោ អត្ថវិជាននមេវ ន សិយាតិ កេវលានិ សង្កេតគ្គហណវចនគ្គហណានិ អត្ថបញ្ញាបនេ វិយ បញ្ញត្តិញាបនេបិ អសមត្ថានិ, បញ្ញត្តិ ច ញាតាយេវ តេសំ សហការីការណំ តំជាននត្ថំ បញ្ញត្តិអនន្តរបរិកប្បនេ ច អនវត្ថានាបត្តីតិ អត្ថាធិគមស្ស សម្ភវោ ឯវ ន ភវេយ្យ។
‘‘Athā’’tiādinā paññattipathaniddesato visiṭṭhassa paññattidhammaniddesassa sayameva kāraṇamāsaṅkati. ‘‘Nāpī’’tiādinā tassa kāraṇassa asiddhataṃ dasseti. ‘‘Purisoti saṅkhā’’tiādīsu saṅkhādayopi nāmādīhi atthato avisiṭṭhā vuttāti āha ‘‘saṅkhādisaddānaṃ samānatthattā’’ti. Vacanaggahaṇaṃ vacanuccāraṇaṃ. Aññassāti nāmapaññattiṃ sandhāyāha. Tesanti saṅketaggahaṇavacanaggahaṇānaṃ. Asamatthatā na sambhavatīti yojanā. Tameva asambhavaṃ ‘‘yadi hī’’tiādinā vivarati. Paññattiyāti nāmapaññattiyā. Paññattipaññāpaneti yāya nāmapaññattiyā upādāyapaññatti rūpādayo ca paññāpīyanti, yā ca sotadvāraviññāṇasantānānantaramuppannena gahitapubbasaṅketena manodvāraviññāṇasantānena gayhati, sā ayaṃ nāmāti tassā paññāpane asaṅkarato ṭhapane. Atha vā sotadvāraviññāṇasantānānantaramuppannena manodvāraviññāṇasantānena paññattiyā gāhāpane paricchindane. Tassā aññā paññatti vattabbā siyāti tassā nāmapaññattiyā ñāpane saṅketaggahaṇavacanaggahaṇānaṃ sahakārīkāraṇabhūtā aññā nāmapaññatti atthīti vattabbā anuññātabbā siyā. Tato atthavijānanameva na siyāti kevalāni saṅketaggahaṇavacanaggahaṇāni atthapaññāpane viya paññattiñāpanepi asamatthāni, paññatti ca ñātāyeva tesaṃ sahakārīkāraṇaṃ taṃjānanatthaṃ paññattianantaraparikappane ca anavatthānāpattīti atthādhigamassa sambhavo eva na bhaveyya.
សង្កេតោ រូបាទីសុ ន កិញ្ចិ ហោតិ, ភូតាទិនិមិត្តំ ភាវនាវិសេសញ្ច ឧបាទាយ វោហរិយមានា កសិណាទិបញ្ញត្តិ វិយ តំ តំ សង្កេតិតព្ពំ សង្កេតករណញ្ច ឧបាទាយ វោហារមត្តោ, តស្ស ច បញ្ញាបិកា នាមបញ្ញត្តីតិ យថាវុត្តទោសាបត្តិំ ទស្សេន្តោ ‘‘នាបិ សង្កេតគ្គហណ’’ន្តិ អវោច។ ននុ ច អត្ថវិជាននាសម្ភវចោទនេនេវ សង្កេតគ្គហណាភវោបិ ទស្សិតោតិ? សច្ចមេតំ, សង្កេតេ បន អាចរិយានំ មតិភេទោ វិជ្ជតិ។ តត្ថ ឯកបក្ខិកោ អយំ ទោសោតិ ទស្សនត្ថំ តស្ស វិសុំ វចនំ វុច្ចមានា រូបាទយោ ធម្មាវចនត្ថា បញ្ញាបិតព្ពា ច, តទភិធាយកោ សទ្ទោ បញ្ញត្តីតិ។ ឯត្តាវតា សព្ពវោហារោ សិជ្ឈតីតិ អធិប្បាយេន ‘‘វចន…បេ.… ជនំ នត្ថី’’តិ អាហ។ បញ្ញត្តិយា វចនភាវោ សិទ្ធោ បដិហននសោតព្ពតាទីបកត្តា តេសំ បាឋានន្តិ អធិប្បាយោ។ អាទិ-សទ្ទេន ‘‘អត្ថិ កេចិ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ វោហារំ សុណន្តិ, និរុត្តិបដិសម្ភិទា បច្ចុប្បន្នារម្មណា’’តិ ឯវមាទិំ សង្គណ្ហាតិ។ តស្មាតិ យស្មា ‘‘បញ្ញត្តិធម្មា’’តិ បទស្ស យថាវុត្តបញ្ញត្តិយោ អត្ថោតិ ឯតស្មិំ បក្ខេ មាតិកាវណ្ណនាយ វិរោធោ, អដ្ឋកថាយំ អវុត្តតា, ឥមិស្សា បាឡិយា អននុគមោ, សព្ពេ ធម្មា បញ្ញត្តីតិ និទ្ទិសិតព្ពតា, បញ្ញត្តិបថបទស្ស នវត្តព្ពតា, អនវត្ថានាបត្តិតោ អត្ថវិជាននាសម្ភវោតិ អនេកេ ទោសា, វិញ្ញត្តិវិការសហិតស្ស បន សទ្ទស្ស បញ្ញត្តិភាវេ យថាវុត្តទោសាភាវោ អនេកេសំ បាឋប្បទេសានញ្ច អនុលោមនំ, តស្មា។ តត្ថ យុត្តំ គហេតព្ពន្តិ អធិប្បាយេនាហ ‘‘បាឡិ…បេ.… តព្ពោ’’តិ។
Saṅketo rūpādīsu na kiñci hoti, bhūtādinimittaṃ bhāvanāvisesañca upādāya vohariyamānā kasiṇādipaññatti viya taṃ taṃ saṅketitabbaṃ saṅketakaraṇañca upādāya vohāramatto, tassa ca paññāpikā nāmapaññattīti yathāvuttadosāpattiṃ dassento ‘‘nāpi saṅketaggahaṇa’’nti avoca. Nanu ca atthavijānanāsambhavacodaneneva saṅketaggahaṇābhavopi dassitoti? Saccametaṃ, saṅkete pana ācariyānaṃ matibhedo vijjati. Tattha ekapakkhiko ayaṃ dosoti dassanatthaṃ tassa visuṃ vacanaṃ vuccamānā rūpādayo dhammāvacanatthā paññāpitabbā ca, tadabhidhāyako saddo paññattīti. Ettāvatā sabbavohāro sijjhatīti adhippāyena ‘‘vacana…pe… janaṃ natthī’’ti āha. Paññattiyā vacanabhāvo siddho paṭihananasotabbatādīpakattā tesaṃ pāṭhānanti adhippāyo. Ādi-saddena ‘‘atthi keci buddhassa bhagavato vohāraṃ suṇanti, niruttipaṭisambhidā paccuppannārammaṇā’’ti evamādiṃ saṅgaṇhāti. Tasmāti yasmā ‘‘paññattidhammā’’ti padassa yathāvuttapaññattiyo atthoti etasmiṃ pakkhe mātikāvaṇṇanāya virodho, aṭṭhakathāyaṃ avuttatā, imissā pāḷiyā ananugamo, sabbe dhammā paññattīti niddisitabbatā, paññattipathapadassa navattabbatā, anavatthānāpattito atthavijānanāsambhavoti aneke dosā, viññattivikārasahitassa pana saddassa paññattibhāve yathāvuttadosābhāvo anekesaṃ pāṭhappadesānañca anulomanaṃ, tasmā. Tattha yuttaṃ gahetabbanti adhippāyenāha ‘‘pāḷi…pe… tabbo’’ti.
យទិ សត្តាតិអាទិនា សទ្ទស្ស បញ្ញត្តិភាវេ អដ្ឋកថាយ វិរោធមាហ។ ឯវំ បញ្ញត្តិភាវេ យទិ សទ្ទស្ស បញ្ញត្តិភាវោ, តស្ស បរមត្ថតោ វិជ្ជមានត្តា រូបាទិអត្ថស្ស ច បញ្ញាបនតោ វិជ្ជមានបញ្ញត្តិភាវោ ឯវ សិយា, ន អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិភាវោ។ ន ហិ តេ សត្តាទយោ បញ្ញត្តីតិ។ ឯវញ្ច អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិយា អភាវោ ឯវ សិយា។ វុត្តា ច អដ្ឋកថាយំ (ប. ប. អដ្ឋ. ១ មាតិកាវណ្ណនា) ‘‘អវិជ្ជមានបញ្ញត្តី’’តិ។ ឥតរោ វិសយស្ស អវិជ្ជមានត្តា តស្ស អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិភាវោតិ យថាវុត្តវិរោធាភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘អវិជ្ជមានាន’’ន្តិអាទិមាហ។ ឥទានិ សត្តាទិវិសយស្ស កេនចិបិ បរិយាយេន អត្ថិតាយ អភាវទស្សនេន តព្ពិសយាយ បញ្ញត្តិយា អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិភាវំយេវ វវត្ថបេតិ ‘‘អយញ្ច វាទោ’’តិ។ វិជ្ជមានា ឯវ សត្តាទយោ រូបាទិសភាវាភាវវសេន ‘‘អវិជ្ជមានា’’តិ វុច្ចន្តិ, ន សព្ពថា អភាវតោ។ តថា ហិ តថា តថា បញ្ញាបិយមានភាវេន វិញ្ញាយន្តីតិ យថាវុត្តរូបោ វាទោ ‘‘រូបំ អត្ថីតិ? ហេវត្ថិ ហេវ នត្ថីតិ។ សេវត្ថិ សេវ នត្ថីតិ។ ន ហេវំ វត្តព្ពេ។ សេវត្ថិ សេវ នត្ថីតិ។ អាមន្តា។ អត្ថដ្ឋោ នត្ថដ្ឋោ’’តិ (កថា. ៣០៦) ឯវំ បវត្តាយ ហេវត្ថិកថាយ។ តត្ថ ហិ រូបាទយោ ធម្មា រូបាទិសភាវេន អត្ថិ, វេទនាទិសភាវេន នត្ថិ, តស្មា សព្ពមេវិទំ ឯវំ អត្ថិ ឯវំ នត្ថីតិ ឯវំលទ្ធិកេ សន្ធាយ ‘‘រូបំ អត្ថី’’តិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស។ ‘‘ហេវត្ថិ ហេវ នត្ថី’’តិ វិស្សជ្ជនំ បរវាទិស្ស។ អថ នំ សកវាទី យទិ រូបមេវ ឯវំ អត្ថិ ឯវំ នត្ថីតិ លទ្ធិ, ឯវំ សន្តេ សោ ឯវ អត្ថិ សោ ឯវ នត្ថិ នាមាតិ បុច្ឆន្តោ ‘‘សេវត្ថី’’តិ អាហ។ ឥតរោ តេនេវ សភាវេន អត្ថិតំ, តេនេវ នត្ថិតំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ។ ទុតិយំ បុដ្ឋោ សកភាវេន អត្ថិតំ, បរភាវេន នត្ថិតំ សន្ធាយ បដិជានាតិ។ តតោ សកវាទី ‘‘អត្ថដ្ឋោ នត្ថដ្ឋោ’’តិអាទិនា អត្ថិតា វា នត្ថិតា វា អញ្ញមញ្ញវិរុទ្ធា ឯកស្មិំ ធម្មេ វិនា កាលភេទេន អសម្ភវត្តាតិ កិំ ឯកត្តំ អាបជ្ជតីតិ ទស្សេន្តោ បរវាទិំ និគ្គណ្ហាតីតិ។ បដិសិទ្ធោតិ ច ‘‘រូបំ ‘រូប’ន្តិ ហេវត្ថិ, រូបំ ‘វេទនា’តិ ហេវ នត្ថី’’តិអាទិនា (កថា. ៣០៦) វុត្តាយ រូបវេទនាសញ្ញាសង្ខារវិញ្ញាណានំ សកភាវេន អត្ថិតាយ បរភាវេន នត្ថិតាយ ច បដិសេធនេន សត្តាទីនម្បិ តថាភាវោ បដិសេធិតោ ហោតីតិ កត្វា វុត្តំ។
Yadisattātiādinā saddassa paññattibhāve aṭṭhakathāya virodhamāha. Evaṃ paññattibhāve yadi saddassa paññattibhāvo, tassa paramatthato vijjamānattā rūpādiatthassa ca paññāpanato vijjamānapaññattibhāvo eva siyā, na avijjamānapaññattibhāvo. Na hi te sattādayo paññattīti. Evañca avijjamānapaññattiyā abhāvo eva siyā. Vuttā ca aṭṭhakathāyaṃ (pa. pa. aṭṭha. 1 mātikāvaṇṇanā) ‘‘avijjamānapaññattī’’ti. Itaro visayassa avijjamānattā tassa avijjamānapaññattibhāvoti yathāvuttavirodhābhāvaṃ dassento ‘‘avijjamānāna’’ntiādimāha. Idāni sattādivisayassa kenacipi pariyāyena atthitāya abhāvadassanena tabbisayāya paññattiyā avijjamānapaññattibhāvaṃyeva vavatthapeti ‘‘ayañca vādo’’ti. Vijjamānā eva sattādayo rūpādisabhāvābhāvavasena ‘‘avijjamānā’’ti vuccanti, na sabbathā abhāvato. Tathā hi tathā tathā paññāpiyamānabhāvena viññāyantīti yathāvuttarūpo vādo ‘‘rūpaṃ atthīti? Hevatthi heva natthīti. Sevatthi seva natthīti. Na hevaṃ vattabbe. Sevatthi seva natthīti. Āmantā. Atthaṭṭho natthaṭṭho’’ti (kathā. 306) evaṃ pavattāya hevatthikathāya. Tattha hi rūpādayo dhammā rūpādisabhāvena atthi, vedanādisabhāvena natthi, tasmā sabbamevidaṃ evaṃ atthi evaṃ natthīti evaṃladdhike sandhāya ‘‘rūpaṃ atthī’’ti pucchā sakavādissa. ‘‘Hevatthi heva natthī’’ti vissajjanaṃ paravādissa. Atha naṃ sakavādī yadi rūpameva evaṃ atthi evaṃ natthīti laddhi, evaṃ sante so eva atthi so eva natthi nāmāti pucchanto ‘‘sevatthī’’ti āha. Itaro teneva sabhāvena atthitaṃ, teneva natthitaṃ sandhāya paṭikkhipati. Dutiyaṃ puṭṭho sakabhāvena atthitaṃ, parabhāvena natthitaṃ sandhāya paṭijānāti. Tato sakavādī ‘‘atthaṭṭho natthaṭṭho’’tiādinā atthitā vā natthitā vā aññamaññaviruddhā ekasmiṃ dhamme vinā kālabhedena asambhavattāti kiṃ ekattaṃ āpajjatīti dassento paravādiṃ niggaṇhātīti. Paṭisiddhoti ca ‘‘rūpaṃ ‘rūpa’nti hevatthi, rūpaṃ ‘vedanā’ti heva natthī’’tiādinā (kathā. 306) vuttāya rūpavedanāsaññāsaṅkhāraviññāṇānaṃ sakabhāvena atthitāya parabhāvena natthitāya ca paṭisedhanena sattādīnampi tathābhāvo paṭisedhito hotīti katvā vuttaṃ.
រូបាទយោ ន ហោន្តីតិ រូបាទិសភាវា ន ហោន្តិ។ តថា តថាតិ សមូហសន្តានាទិវសេន។ វិចិត្តសញ្ញា បរិកប្បវសេន ឧប្បជ្ជតិ។ យទិ សត្តរថាទិសញ្ញាវលម្ពិតោ វចនត្ថោ វិជ្ជមានោ ន ហោតិ, ននុ សត្តរថាទិអភិលាបា អនរិយវោហារា ជាយន្តីតិ អាហ ‘‘ន ច តេ អភិលាបា’’តិអាទិ។ អត្តនោ វសេន កិញ្ចិ អហោន្តំ បញ្ញាបកស្ស វចនស្សេវ វសេន បញ្ញាបិតព្ពត្តា បញ្ញត្តិវោហារំ លភតិ។ ឥមិនាវ អធិប្បាយេនាតិអាទិ ‘‘សយំ អវិជ្ជមានោ’’តិអាទិនា វុត្តមេវត្ថំ សន្ធាយាហ។ តន្តិ សត្តាទិគ្គហណំ។ ‘‘ព្រហ្មវិហារចតុក្កំ សត្តបញ្ញត្តិំ អារព្ភ បវត្តត្តា នវត្តព្ពារម្មណំ នាម ហោតី’’តិអាទិនា អដ្ឋកថាយំ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១៤២១) តត្ថ តត្ថ ន វត្តព្ពន្តិ វុត្តំ។ យទិ បរិត្តាទិភាវេន ន វត្តព្ពំ, កថំ អវិជ្ជមានស្ស សត្តាទិកស្ស បច្ចយភាវោតិ អាហ ‘‘ខន្ធសមូហសន្តាន’’ន្តិអាទិ។ តន្តិ ខន្ធសមូហសន្តានំ។ តទុបាទានភូតន្តិ បុគ្គលោតិ គហណបញ្ញត្តីនំ ការណភូតំ។ យទិ បុគ្គលសញ្ញាយ សេវមានស្ស កុសលាទិឧប្បត្តិ ហោតិ, កថំ បុគ្គលទស្សនំ មិច្ឆាទស្សនន្តិ បដិសិទ្ធន្តិ អាហ ‘‘យស្មា បនា’’តិអាទិ។ បថវីធាតុ ឧបលព្ភតីតិ បុគ្គលាភាវេ វិបក្ខវសេន និទស្សនមាហ។ ឥទញ្ហេត្ថ អនុមានំ។ ន រូបាទយោ វិវេចេត្វា បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ តេសំ អគ្គហណេ តថារូបាយ ពុទ្ធិយា អភាវតោ សេវនាទយោ វិយាតិ។ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ឆិកដ្ឋបរមត្ថេន យោ ឆវិញ្ញាណវិញ្ញេយ្យោតិ សំសរតិ មុច្ចតិ ចាតិ ឯវំ ទិដ្ឋិយា បរិកប្បិតបុគ្គលោវ បដិសេធិតោ, ន វោហារបុគ្គលោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘បដិសេ…បេ.… ទិដ្ឋី’’តិ អាហ។
Rūpādayona hontīti rūpādisabhāvā na honti. Tathā tathāti samūhasantānādivasena. Vicittasaññā parikappavasena uppajjati. Yadi sattarathādisaññāvalambito vacanattho vijjamāno na hoti, nanu sattarathādiabhilāpā anariyavohārā jāyantīti āha ‘‘na ca te abhilāpā’’tiādi. Attano vasena kiñci ahontaṃ paññāpakassa vacanasseva vasena paññāpitabbattā paññattivohāraṃ labhati. Imināva adhippāyenātiādi ‘‘sayaṃ avijjamāno’’tiādinā vuttamevatthaṃ sandhāyāha. Tanti sattādiggahaṇaṃ. ‘‘Brahmavihāracatukkaṃ sattapaññattiṃ ārabbha pavattattā navattabbārammaṇaṃ nāma hotī’’tiādinā aṭṭhakathāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 1421) tattha tattha na vattabbanti vuttaṃ. Yadi parittādibhāvena na vattabbaṃ, kathaṃ avijjamānassa sattādikassa paccayabhāvoti āha ‘‘khandhasamūhasantāna’’ntiādi. Tanti khandhasamūhasantānaṃ. Tadupādānabhūtanti puggaloti gahaṇapaññattīnaṃ kāraṇabhūtaṃ. Yadi puggalasaññāya sevamānassa kusalādiuppatti hoti, kathaṃ puggaladassanaṃ micchādassananti paṭisiddhanti āha ‘‘yasmā panā’’tiādi. Pathavīdhātu upalabbhatīti puggalābhāve vipakkhavasena nidassanamāha. Idañhettha anumānaṃ. Na rūpādayo vivecetvā puggalo upalabbhati tesaṃ aggahaṇe tathārūpāya buddhiyā abhāvato sevanādayo viyāti. Puggalo upalabbhati sacchikaṭṭhaparamatthena yo chaviññāṇaviññeyyoti saṃsarati muccati cāti evaṃ diṭṭhiyā parikappitapuggalova paṭisedhito, na vohārapuggaloti dassento ‘‘paṭise…pe… diṭṭhī’’ti āha.
គាថាយ បញ្ចសុ ខន្ធេសុ រូបំ វេទនា សញ្ញា ចេតនា វិញ្ញាណន្តិ ឯតេសុ កំ នាម ធម្មំ សត្តោតិ ជានាសិ នុ, ឯតេសុ ឯកម្បិ សត្តោតិ គណ្ហិតុំ នារហតីតិ ទស្សេតិ។ អថ ឯតេហិ អញ្ញោ ឯកោ សត្តោ អត្ថីតិ បច្ចេសិ។ ឯវម្បិ មារ ទិដ្ឋិគតំ នុ តេ។ នុ-សទ្ទោ ទិដ្ឋិគតមេវេតិ អវធារណត្ថោ។ កស្មា? យស្មា សុទ្ធសង្ខារបុញ្ជោយំ។ តមេវត្ថំ វិវរតិ ‘‘នយិធ សត្តូបលព្ភតី’’តិ។ យស្មា បច្ចក្ខតោ វា អនុមានតោ វា អនុបលទ្ធិតោ នត្ថិ ឯត្ថ កោចិ សត្តោ នាមាតិ អធិប្បាយោ។ យទិ សត្តោ នត្ថិ, កថំ សត្តោ សំសារមាបាទីតិអាទិ នីយតីតិ។ កិមេត្ថ នេតព្ពំ, សត្តោតិ វោហារសត្តោ អធិប្បេតោ, យស្មា សត្ត-សទ្ទោ វោហារេ បវត្តតីតិ។ ទុតិយគាថាយ សម្ពន្ធំ ទស្សេន្តោ ‘‘សត្តោ បនា’’តិអាទិមាហ។ អង្គសម្ភារាតិ អង្គសម្ភារតោ អក្ខចក្កឦសាទិអង្គសម្ភារមុបាទាយាតិ អត្ថោ។ សត្តោតិ វោហារោ។
Gāthāya pañcasu khandhesu rūpaṃ vedanā saññā cetanā viññāṇanti etesu kaṃ nāma dhammaṃ sattoti jānāsi nu, etesu ekampi sattoti gaṇhituṃ nārahatīti dasseti. Atha etehi añño eko satto atthīti paccesi. Evampi māra diṭṭhigataṃ nu te. Nu-saddo diṭṭhigatameveti avadhāraṇattho. Kasmā? Yasmā suddhasaṅkhārapuñjoyaṃ. Tamevatthaṃ vivarati ‘‘nayidha sattūpalabbhatī’’ti. Yasmā paccakkhato vā anumānato vā anupaladdhito natthi ettha koci satto nāmāti adhippāyo. Yadi satto natthi, kathaṃ satto saṃsāramāpādītiādi nīyatīti. Kimettha netabbaṃ, sattoti vohārasatto adhippeto, yasmā satta-saddo vohāre pavattatīti. Dutiyagāthāya sambandhaṃ dassento ‘‘satto panā’’tiādimāha. Aṅgasambhārāti aṅgasambhārato akkhacakkaīsādiaṅgasambhāramupādāyāti attho. Sattoti vohāro.
អវិជ្ជមានស្សាតិ អច្ចន្តំ អវិជ្ជមានស្ស សសវិសាណាទិកស្ស។ យទិ អច្ចន្តំ អវិជ្ជមានំ, កថំ តំ គយ្ហតីតិ អាហ ‘‘បរិកប្បិត’’ន្តិ។ លោកសញ្ញាតំ ឃដាទិ។ ឯត្ថ បន យថា អត្តានំ អារព្ភ ឧប្បជ្ជមានកធម្មានំ តំសន្តតិបតិតានញ្ច កិលេសុបតាបាភាវេន អស្សត្ថភាវបច្ចយតាយ ឧប្បាទាទិរហិតម្បិ និព្ពានំ ‘‘អស្សាសនករស’’ន្តិ វុច្ចតិ, ឯវំ អត្តានំ អារព្ភ បវត្តនកធម្មវសេន ឧប្បាទាទិរហិតាបិ បញ្ញត្តិ បវត្តាតិ វុត្តា។ ហេតុអត្ថោ វា អន្តោនីតោតិ បវត្តិតា វោហារិតាតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ តថា នាមបញ្ញត្តិ បញ្ញបេតព្ពមត្ថំ គហិតាយេវ បញ្ញាបេតិ, វិញ្ញត្តិ វិយ អធិប្បាយំ វិញ្ញាបេតីតិ សា គហេតព្ពាភាវតោ វុច្ចមានត្ថទ្វារេន វុច្ចមានាតិ វុត្តា។ បញ្ញាបិតព្ពបញ្ញត្តិយា បន វុច្ចមានភាវេ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ។ តថា បការតោ ញាបនភាវេន ញាបេតព្ពញាបនន្តិ កត្វា គហេតព្ពត្តាយេវ ច តស្សា អនិទ្ធារិតសភាវតា បដិក្ខិត្តា ទដ្ឋព្ពា។ ន ហិ សភាវធម្មានំ កក្ខឡផុសនាទិ សរូបតោ សទ្ទេន វចនីយភាវំ ភជតិ, អបិច ខោ នេសំ កាលទេសាទិភេទភិន្នានំ វិនិវត្តអញ្ញជាតិយកោ សជាតិយសាធារណោ បុព្ពសង្កេតានុរូបំ អជ្ឈារោបសិទ្ធោ សាមញ្ញាការោ វចនីយោ។ តត្ថាបិ ន វិនា កេនចិ បវត្តិនិមិត្តេន សទ្ទោ បវត្តតីតិ តស្ស បវត្តិនិមិត្តភូតោ លោកសង្កេតសិទ្ធោ តំតំវចនត្ថនិយតោ សាមញ្ញាការវិសេសោ នាម បញ្ញត្តីតិ បុព្ពាចរិយា។ សោ ហិ តស្មិំ តស្មិំ អត្ថេ សទ្ទំ នាមេតិ, តស្ស តស្ស វា អត្ថស្ស នាមសញ្ញំ ករោតីតិ នាមំ, បការេហិ ញាបនតោ បញ្ញត្តិ ចាតិ។
Avijjamānassāti accantaṃ avijjamānassa sasavisāṇādikassa. Yadi accantaṃ avijjamānaṃ, kathaṃ taṃ gayhatīti āha ‘‘parikappita’’nti. Lokasaññātaṃ ghaṭādi. Ettha pana yathā attānaṃ ārabbha uppajjamānakadhammānaṃ taṃsantatipatitānañca kilesupatāpābhāvena assatthabhāvapaccayatāya uppādādirahitampi nibbānaṃ ‘‘assāsanakarasa’’nti vuccati, evaṃ attānaṃ ārabbha pavattanakadhammavasena uppādādirahitāpi paññatti pavattāti vuttā. Hetuattho vā antonītoti pavattitā vohāritāti attho daṭṭhabbo. Tathā nāmapaññatti paññapetabbamatthaṃ gahitāyeva paññāpeti, viññatti viya adhippāyaṃ viññāpetīti sā gahetabbābhāvato vuccamānatthadvārena vuccamānāti vuttā. Paññāpitabbapaññattiyā pana vuccamānabhāve vattabbameva natthi. Tathā pakārato ñāpanabhāvena ñāpetabbañāpananti katvā gahetabbattāyeva ca tassā aniddhāritasabhāvatā paṭikkhittā daṭṭhabbā. Na hi sabhāvadhammānaṃ kakkhaḷaphusanādi sarūpato saddena vacanīyabhāvaṃ bhajati, apica kho nesaṃ kāladesādibhedabhinnānaṃ vinivattaaññajātiyako sajātiyasādhāraṇo pubbasaṅketānurūpaṃ ajjhāropasiddho sāmaññākāro vacanīyo. Tatthāpi na vinā kenaci pavattinimittena saddo pavattatīti tassa pavattinimittabhūto lokasaṅketasiddho taṃtaṃvacanatthaniyato sāmaññākāraviseso nāma paññattīti pubbācariyā. So hi tasmiṃ tasmiṃ atthe saddaṃ nāmeti, tassa tassa vā atthassa nāmasaññaṃ karotīti nāmaṃ, pakārehi ñāpanato paññatti cāti.
កស្ស បន សោ អាការវិសេសោតិ? បញ្ញាបេតព្ពត្ថស្សាតិ វេទិតព្ពំ។ អនេកាការា ហិ អត្ថាតិ។ ឯវញ្ច កត្វា តស្សា បញ្ញត្តិយា គហេតព្ពតាវចនញ្ច សមត្ថិតំ ភវតិ, អវស្សញ្ច ឯតមេវំ សម្បដិច្ឆិតព្ពំ។ អញ្ញថា វចនវចនីយភេទានំ សង្ករោ សិយា, សព្ពោបិ អត្ថោ សព្ពស្ស សទ្ទស្ស វចនីយោ, សព្ពោ ច សទ្ទោ សព្ពស្ស អត្ថស្ស វាចកោតិ ន ចេត្ថ សង្កេតគ្គហណេនេវ តេសំ បវត្តាតិ សក្កា វត្តុំ វវត្ថិតេសុ ឯវ តេសុ សង្កេតគ្គហណស្ស បវត្តិតោ។
Kassa pana so ākāravisesoti? Paññāpetabbatthassāti veditabbaṃ. Anekākārā hi atthāti. Evañca katvā tassā paññattiyā gahetabbatāvacanañca samatthitaṃ bhavati, avassañca etamevaṃ sampaṭicchitabbaṃ. Aññathā vacanavacanīyabhedānaṃ saṅkaro siyā, sabbopi attho sabbassa saddassa vacanīyo, sabbo ca saddo sabbassa atthassa vācakoti na cettha saṅketaggahaṇeneva tesaṃ pavattāti sakkā vattuṃ vavatthitesu eva tesu saṅketaggahaṇassa pavattito.
អបរេ បន ‘‘យថា ធូមតោ អគ្គិអនុមានេ ន កេវលេន ធូមេនេវ អគ្គិ វិញ្ញាយតិ, ធូមស្ស បន អគ្គិនា អវិនាភាវសង្ខាតោ សម្ពន្ធោ វិញ្ញាយមានោ ធូមេន អគ្គិ វិញ្ញាយតិ, ឯវំ សទ្ទេន អត្ថវិជាននេ ន កេវលេន សទ្ទេន តទត្ថោ វិញ្ញាយតិ។ តំតំសទ្ទស្ស បន តេន តេន អត្ថេន អវិនាភាវសង្ខាតោ សម្ពន្ធោ វិញ្ញាយមានោ តេន តេន សទ្ទេន អត្ថំ ញាបេតីតិ វេទិតព្ពំ។ អញ្ញថា អគ្គហិតសម្ពន្ធេនបិ សទ្ទសវនមត្តេន តទត្ថោ វិញ្ញាយេយ្យាតិ។ យោ យមេត្ថ យថាវុត្តរូបោ សម្ពន្ធោ, សោ តស្ស តស្ស អត្ថស្ស សញ្ញាបនភាវេន នាមន្តិ បរមត្ថតោ អភាវា លោកសង្កេតវសេន លោកសង្កេតោតិ វា សិទ្ធោ ញាតោតិ លោកសង្កេតសិទ្ធោតិ, សទ្ទេន បកាសិយមានានំ អត្ថប្បការានំ អធិគមហេតុតាយ បការតោ ញាបនតោ បញ្ញត្តីតិ ច វុត្តោ’’តិ វណ្ណយន្តិ។
Apare pana ‘‘yathā dhūmato aggianumāne na kevalena dhūmeneva aggi viññāyati, dhūmassa pana agginā avinābhāvasaṅkhāto sambandho viññāyamāno dhūmena aggi viññāyati, evaṃ saddena atthavijānane na kevalena saddena tadattho viññāyati. Taṃtaṃsaddassa pana tena tena atthena avinābhāvasaṅkhāto sambandho viññāyamāno tena tena saddena atthaṃ ñāpetīti veditabbaṃ. Aññathā aggahitasambandhenapi saddasavanamattena tadattho viññāyeyyāti. Yo yamettha yathāvuttarūpo sambandho, so tassa tassa atthassa saññāpanabhāvena nāmanti paramatthato abhāvā lokasaṅketavasena lokasaṅketoti vā siddho ñātoti lokasaṅketasiddhoti, saddena pakāsiyamānānaṃ atthappakārānaṃ adhigamahetutāya pakārato ñāpanato paññattīti ca vutto’’ti vaṇṇayanti.
សង្ខតាសង្ខតវិនិមុត្តស្សបិ ញេយ្យវិសេសស្ស អភាវេ ឃដាទិសទ្ទាភិធេយ្យា វិយ បថវីផស្សាទិសទ្ទវចនីយោបិ ន លព្ភតិយេវាតិ សព្ពវោហារលោបោ សិយា។ យស្មា ច រូបារូបធម្មា បពន្ធសង្ខាតតំតំវិសេសាការវសេនេវ បវត្តន្តិ, ន កេវលា, តស្មា តេសំ តេ សណ្ឋានសមូហអវត្ថាវិសេសាការា យទិបិ បរមត្ថតោ កិញ្ចិ ន ហោន្តិ, បរមត្ថតោ បន វិជ្ជមានានំ រូបាទីនំ ឧបាទានានំ វសេន វិជ្ជមានភាវំ លភិត្វា តំតំគហណានុរូបំ តំតំអភិលាបាធិករណំ ភវតិ។ ឧបាទាយបញ្ញត្តិ ហិ ឧបាទានតោ យថា អញ្ញា អនញ្ញាតិ ច ន វត្តព្ពា, ឯវំ សព្ពថា អត្ថិ នត្ថីតិ ច ន វត្តព្ពា។ តយោបិ ហិ ឯតេ សន្តាយេវាតិ ឯវំ តាវ មាតិកាវណ្ណនាយ ន កោចិ វិរោធោ។ សង្ខាយតិ សំកថីយតីតិ សង្ខាតិ អយមត្ថោ កថេតព្ពភាវេន វចនត្ថេយេវ និរុឡ្ហោ, ន វចនស្មិន្តិ វចនបក្ខស្ស ឧជុកតា សម្ភវតិ។ វចនបក្ខោយេវ បាឡិអនុគតោ, ន បរម្បរាគតោ យថាវុត្តោ អត្ថោតិ កុតោ បនេតំ លព្ភា។ ន ហិ អនីតោ អត្ថោ បាឡិអននុគតោ, នាបិ សព្ពា បាឡិនីតត្ថា ឯវាតិ យថាវុត្តា ទុវិធា បញ្ញត្តិយោ អដ្ឋកថាយំ ឆហិ បញ្ញត្តីហិ យថាសម្ភវំ វុត្តាយេវាតិ សិទ្ធមេតំ អត្ថីតិ ន វត្តព្ពាតិ។
Saṅkhatāsaṅkhatavinimuttassapi ñeyyavisesassa abhāve ghaṭādisaddābhidheyyā viya pathavīphassādisaddavacanīyopi na labbhatiyevāti sabbavohāralopo siyā. Yasmā ca rūpārūpadhammā pabandhasaṅkhātataṃtaṃvisesākāravaseneva pavattanti, na kevalā, tasmā tesaṃ te saṇṭhānasamūhaavatthāvisesākārā yadipi paramatthato kiñci na honti, paramatthato pana vijjamānānaṃ rūpādīnaṃ upādānānaṃ vasena vijjamānabhāvaṃ labhitvā taṃtaṃgahaṇānurūpaṃ taṃtaṃabhilāpādhikaraṇaṃ bhavati. Upādāyapaññatti hi upādānato yathā aññā anaññāti ca na vattabbā, evaṃ sabbathā atthi natthīti ca na vattabbā. Tayopi hi ete santāyevāti evaṃ tāva mātikāvaṇṇanāya na koci virodho. Saṅkhāyati saṃkathīyatīti saṅkhāti ayamattho kathetabbabhāvena vacanattheyeva niruḷho, na vacanasminti vacanapakkhassa ujukatā sambhavati. Vacanapakkhoyeva pāḷianugato, na paramparāgato yathāvutto atthoti kuto panetaṃ labbhā. Na hi anīto attho pāḷiananugato, nāpi sabbā pāḷinītatthā evāti yathāvuttā duvidhā paññattiyo aṭṭhakathāyaṃ chahi paññattīhi yathāsambhavaṃ vuttāyevāti siddhametaṃ atthīti na vattabbāti.
យទិ បរមត្ថតោ អត្ថិតាបដិសេធោ, ឥដ្ឋមេតំ។ អថ វោហារតោ, សត្តរថឃដាទីហិ សត្តរថាទិវចនប្បយោគោយេវ ន សម្ភវេយ្យាតិ។ ន ហិ វចនីយរហិតោ វចនប្បយោគោ អត្ថីតិ។ បរមត្ថធម្មានំ អសភាវធម្មភូតាយ បញ្ញត្តិយា វិភាគទស្សនត្ថា អធិវចនាទិទុកត្តយទេសនាតិ ន បរមត្ថធម្មានំ រូបាទីនំ បញ្ញត្តិភាវាបត្តីតិ។ ន ច បញ្ញត្តិបថបញ្ញត្តិធម្មនិទ្ទេសានំ អវិសេសវចនំ យុត្តំ, សទ្ទស្សេវ បន បញ្ញត្តិភាវេ សិយា កាចិ តេសំ វិសេសមត្តា។ បញ្ញាបិតព្ពស្ស អបរមត្ថសភាវស្សេវ បញ្ញត្តិភាវោ អធិប្បេតោតិ ន សព្ពោ បញ្ញត្តិបថោ បញ្ញត្តិសទ្ទេន វុត្តោ, បញ្ញត្តិ ច បញ្ញាបេតព្ពភាវេន វុត្តាតិ បញ្ញត្តិបថបទំ វត្តព្ពមេវ។ ឯវញ្ចេតំ ឥច្ឆិតព្ពំ។ ឥតរថា សទ្ទស្ស ច បញ្ញាបិតព្ពតាយ បញ្ញត្តិបថភាវោតិ បញ្ញត្តិបទំ ន វត្តព្ពំ សិយាតិ ច សក្កា វត្តុំ, និក្ខេបកណ្ឌេ វិភត្តាយេវ បញ្ញត្តិ ‘‘បុរិសោ មាគណ្ឌិយោ’’តិ ឯត្ថាបិ ទស្សិតាតិ ន ន សក្កា វត្តុំ។ តថាបិ ហិ យថាវុត្តឧបាទាយបញ្ញត្តិនាមបញ្ញត្តីនំ សភាវសម្ភវតោតិ សង្ខាទិសទ្ទានំ សមានត្ថតាបិ តេសំ មតិមត្តមេវ, វិញ្ញត្តិ វិយ អធិប្បាយំ វិញ្ញាបេន្តា សយំ ញាតាយេវ នាមបញ្ញត្តិ បញ្ញាបេតព្ពមត្ថំ បញ្ញាបេតិ គហិតសរូបតាយ បទីបោ វិយ រូបគតវិធំសនេតិ ន បញ្ញត្តិអន្តរបរិកប្បនេន បយោជនំ អត្ថិ បញ្ញាបេតព្ពត្ថបញ្ញាបនេ, នាមបញ្ញត្តិបញ្ញាបនេ បន ឧបាទានភេទភិន្នា ឧបាទាយបញ្ញត្តិ វិយ តំតំវចនវចនត្ថភេទភិន្នា នាមបញ្ញត្តីតិ អញ្ញា បញ្ញត្តិ ឥច្ឆិតា ឯវ។ ន ច អនវត្ថានទោសោ តំតំវចនស្ស តទត្ថវិភាវនេ សហការីការណភាវេន បដិនិយតសរូបត្តា។ ឯតេន សង្កេតគ្គហណាភាវោបិ បដិសិទ្ធោ ទដ្ឋព្ពោ, តថា នាមបញ្ញត្តិយា បយោជនាភាវោ។ ទស្សិតប្បយោជនា ហិ សា បុព្ពេតិ។
Yadi paramatthato atthitāpaṭisedho, iṭṭhametaṃ. Atha vohārato, sattarathaghaṭādīhi sattarathādivacanappayogoyeva na sambhaveyyāti. Na hi vacanīyarahito vacanappayogo atthīti. Paramatthadhammānaṃ asabhāvadhammabhūtāya paññattiyā vibhāgadassanatthā adhivacanādidukattayadesanāti na paramatthadhammānaṃ rūpādīnaṃ paññattibhāvāpattīti. Na ca paññattipathapaññattidhammaniddesānaṃ avisesavacanaṃ yuttaṃ, saddasseva pana paññattibhāve siyā kāci tesaṃ visesamattā. Paññāpitabbassa aparamatthasabhāvasseva paññattibhāvo adhippetoti na sabbo paññattipatho paññattisaddena vutto, paññatti ca paññāpetabbabhāvena vuttāti paññattipathapadaṃ vattabbameva. Evañcetaṃ icchitabbaṃ. Itarathā saddassa ca paññāpitabbatāya paññattipathabhāvoti paññattipadaṃ na vattabbaṃ siyāti ca sakkā vattuṃ, nikkhepakaṇḍe vibhattāyeva paññatti ‘‘puriso māgaṇḍiyo’’ti etthāpi dassitāti na na sakkā vattuṃ. Tathāpi hi yathāvuttaupādāyapaññattināmapaññattīnaṃ sabhāvasambhavatoti saṅkhādisaddānaṃ samānatthatāpi tesaṃ matimattameva, viññatti viya adhippāyaṃ viññāpentā sayaṃ ñātāyeva nāmapaññatti paññāpetabbamatthaṃ paññāpeti gahitasarūpatāya padīpo viya rūpagatavidhaṃsaneti na paññattiantaraparikappanena payojanaṃ atthi paññāpetabbatthapaññāpane, nāmapaññattipaññāpane pana upādānabhedabhinnā upādāyapaññatti viya taṃtaṃvacanavacanatthabhedabhinnā nāmapaññattīti aññā paññatti icchitā eva. Na ca anavatthānadoso taṃtaṃvacanassa tadatthavibhāvane sahakārīkāraṇabhāvena paṭiniyatasarūpattā. Etena saṅketaggahaṇābhāvopi paṭisiddho daṭṭhabbo, tathā nāmapaññattiyā payojanābhāvo. Dassitappayojanā hi sā pubbeti.
‘‘វោហារោ លោកិយសោតេ បដិហញ្ញតី’’តិអាទីសុ សោតព្ពស្ស សទ្ទស្ស វសេន តព្ពិសយភូតា វោហារាទយោ បដិហននសោតព្ពតាបរិយាយេន វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពា។ សទ្ទោយេវ វា តត្ថ វោហារាទិសហចារិតាយ តថា វុត្តោ។ ន ហិ សក្កា សព្ពត្ថ ឯករសា ទេសនា បវត្តីតិ វត្តុំ។ តថា ហិ កត្ថចិ សុខា ទុក្ខា, សុខាបិ វេទនា ទុក្ខាតិ វុច្ចន្តិ, ទុក្ខា សុខា, ទុក្ខាបិ សុខាតិ, ឯវំ យថាវុត្តា ទុវិធាបិ បញ្ញត្តិ អធិវចនាទិបាឋស្ស អត្ថភាវេន អដ្ឋកថាយំ វុត្តាយេវាតិ។ អយំ សង្ខតាសង្ខតវិនិមុត្តំ ញេយ្យវិសេសំ ឥច្ឆន្តានំ វសេន វិនិច្ឆយោ។
‘‘Vohāro lokiyasote paṭihaññatī’’tiādīsu sotabbassa saddassa vasena tabbisayabhūtā vohārādayo paṭihananasotabbatāpariyāyena vuttāti daṭṭhabbā. Saddoyeva vā tattha vohārādisahacāritāya tathā vutto. Na hi sakkā sabbattha ekarasā desanā pavattīti vattuṃ. Tathā hi katthaci sukhā dukkhā, sukhāpi vedanā dukkhāti vuccanti, dukkhā sukhā, dukkhāpi sukhāti, evaṃ yathāvuttā duvidhāpi paññatti adhivacanādipāṭhassa atthabhāvena aṭṭhakathāyaṃ vuttāyevāti. Ayaṃ saṅkhatāsaṅkhatavinimuttaṃ ñeyyavisesaṃ icchantānaṃ vasena vinicchayo.
១៣១៦. សតិបិ បរេសំ សាមញ្ញាទិនាមការកានំ នាមករណភាវេ បរានបេក្ខតាយ តតោ អតិវិយ យុត្តោ ឥធ នាមករណសភាវោ ឧក្កំសបរិច្ឆេទេន នាមករណត្ថោតិ អធិប្បេតោតិ ទស្សេតុំ ‘‘អញ្ញំ អនបេក្ខិត្វា’’តិអាទិមាហ។ នាមករណសភាវតា ន ហោតិ អសភាវិកតាយ កទាចិទេវ បវត្តិតោ ចាតិ អធិប្បាយោ។ សភាវសិទ្ធត្តាតិ វេទនាទីនំ វេទនាទិនាមករណធម្មតំ អាហ។ យទិ វេទនាទីនំ កេនចិ អកតំ សកនាមំ អាទាយយេវ បវត្តនតោ ឱបបាតិកនាមានំ នាមករណដ្ឋេន នាមភាវោ, ឯវំ សតិ បថវីអាទីនម្បិ នាមភាវោ អាបជ្ជតិ, អញ្ញថា បថវីអាទិនិទស្សនមេវ ន សិយាតិ អនុយោគំ មនសិ កត្វា អាហ ‘‘បថវីអាទិនិទស្សនេនា’’តិអាទិ។ ឯកទេសសាមញ្ញេន ហិ យថាធិប្បេតេន ឧបមា ហោតិ, ន សព្ពសាមញ្ញេនាតិ។ ឯវម្បិ យទិ សភាវសិទ្ធនាមត្តា វេទនាទយោ នាមំ, បថវីអាទីនម្បិ អនិវត្តនីយោ នាមភាវោតិ អាហ ‘‘និរុឡ្ហត្តា’’តិអាទិ។ តេន យំនិមិត្តំ វេទនាទីសុ នាមសទ្ទប្បវត្តិ, សតិបិ តទញ្ញេសំ តំនិមិត្តយោគេ គោ-សទ្ទោ វិយ កុក្កុដាទិសត្តបិណ្ឌេ និរុឡ្ហតោ វេទនាទីសុ នាម-សទ្ទោ បវត្តោតិ ទស្សេតិ។ តថា ហិ អនេកេសុ សុត្តបទេសេសុ តេសំយេវ នាមវោហារោ ទិស្សតិ។ នាមតានាបត្តិ វុត្តា កេសកុម្ភាទិនាមន្តរាបជ្ជនតោ។ ឯតមេវត្ថំ និទស្សនភាវេន ‘‘ន ហី’’តិអាទិនា វិវរតិ។ យទិបិ សមូហាទិឃនវិនិព្ភោគាភាវតោ វេទនាទិអរូបធម្មេសុបិ បិណ្ឌាការេន គហណំ បវត្តតិ, តំ បន យេភុយ្យេន អត្ថាតិបរិកប្បមុខេន ឯកធម្មវសេនេវ, ន សមូហវសេនាតិ វុត្តំ ‘‘អញ្ញេន…បេ.… នត្ថី’’តិ។
1316. Satipi paresaṃ sāmaññādināmakārakānaṃ nāmakaraṇabhāve parānapekkhatāya tato ativiya yutto idha nāmakaraṇasabhāvo ukkaṃsaparicchedena nāmakaraṇatthoti adhippetoti dassetuṃ ‘‘aññaṃ anapekkhitvā’’tiādimāha. Nāmakaraṇasabhāvatā na hoti asabhāvikatāya kadācideva pavattito cāti adhippāyo. Sabhāvasiddhattāti vedanādīnaṃ vedanādināmakaraṇadhammataṃ āha. Yadi vedanādīnaṃ kenaci akataṃ sakanāmaṃ ādāyayeva pavattanato opapātikanāmānaṃ nāmakaraṇaṭṭhena nāmabhāvo, evaṃ sati pathavīādīnampi nāmabhāvo āpajjati, aññathā pathavīādinidassanameva na siyāti anuyogaṃ manasi katvā āha ‘‘pathavīādinidassanenā’’tiādi. Ekadesasāmaññena hi yathādhippetena upamā hoti, na sabbasāmaññenāti. Evampi yadi sabhāvasiddhanāmattā vedanādayo nāmaṃ, pathavīādīnampi anivattanīyo nāmabhāvoti āha ‘‘niruḷhattā’’tiādi. Tena yaṃnimittaṃ vedanādīsu nāmasaddappavatti, satipi tadaññesaṃ taṃnimittayoge go-saddo viya kukkuṭādisattapiṇḍe niruḷhato vedanādīsu nāma-saddo pavattoti dasseti. Tathā hi anekesu suttapadesesu tesaṃyeva nāmavohāro dissati. Nāmatānāpatti vuttā kesakumbhādināmantarāpajjanato. Etamevatthaṃ nidassanabhāvena ‘‘na hī’’tiādinā vivarati. Yadipi samūhādighanavinibbhogābhāvato vedanādiarūpadhammesupi piṇḍākārena gahaṇaṃ pavattati, taṃ pana yebhuyyena atthātiparikappamukhena ekadhammavaseneva, na samūhavasenāti vuttaṃ ‘‘aññena…pe… natthī’’ti.
បកាសកបកាសិតព្ពភាវោ វិសយិវិសយភាវោ ឯវ។ អធិវចនសម្ផស្សោ មនោសម្ផស្សោ។ សោ នាមមន្តរេន គហេតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ បាកដោតិ និទស្សនភាវេន វុត្តោ។ ‘‘អធិវចនសម្ផស្សោ វិយា’’តិ វចនេន មនោសម្ផស្សតប្បការានមេវ នាមភាវោ សិយា, ន បដិឃសម្ផស្សតប្បការានន្តិ អាសង្កាយ និវត្តនត្ថំ ‘‘បដិឃសម្ផស្សោបី’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ បញ្ចវិញ្ញាណសហគតោ ផស្សោ បដិឃសម្ផស្សោ។ បិ-សទ្ទោ សម្ភាវនេ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – វិសយីវិសយសង្ឃដ្ដនសមុប្បត្តិយា អញ្ញផស្សតោ ឱឡារិកោបិ បដិឃសម្ផស្សោ ន រូបធម្មា វិយ វិភូតាការោ, តតោ នាមាយត្តគហណិយភាវោ នាមស្សេវាតិ។ អរូបតាយ វាតិអាទិនា សាមញ្ញតោ វិសេសតោ ច បដិឃសម្ផស្សស្ស ឧបចារវសេន នាមភាវមាហ។ បច្ឆិមបុរិមានន្តិ ‘‘នាមញ្ច រូបញ្ចា’’តិ ឥមំ អនុបុព្ពិំ សន្ធាយ វុត្តំ។ សតិបិ រូបស្សាតិអាទិនា នាមវោហារហេតុំ អនញ្ញសាធារណំ និព្ពានស្ស អធិបតិបច្ចយភាវំ ឯវ វិភាវេតិ, យតោ អរិយានំ អញ្ញវិសយវិនិស្សដំ និន្នបោណបព្ភារភាវេន អសង្ខតធាតុយំ ឯវ ចិត្តំ បវត្តតីតិ។
Pakāsakapakāsitabbabhāvo visayivisayabhāvo eva. Adhivacanasamphasso manosamphasso. So nāmamantarena gahetuṃ asakkuṇeyyatāya pākaṭoti nidassanabhāvena vutto. ‘‘Adhivacanasamphasso viyā’’ti vacanena manosamphassatappakārānameva nāmabhāvo siyā, na paṭighasamphassatappakārānanti āsaṅkāya nivattanatthaṃ ‘‘paṭighasamphassopī’’tiādimāha. Tattha pañcaviññāṇasahagato phasso paṭighasamphasso. Pi-saddo sambhāvane. Idaṃ vuttaṃ hoti – visayīvisayasaṅghaṭṭanasamuppattiyā aññaphassato oḷārikopi paṭighasamphasso na rūpadhammā viya vibhūtākāro, tato nāmāyattagahaṇiyabhāvo nāmassevāti. Arūpatāya vātiādinā sāmaññato visesato ca paṭighasamphassassa upacāravasena nāmabhāvamāha. Pacchimapurimānanti ‘‘nāmañca rūpañcā’’ti imaṃ anupubbiṃ sandhāya vuttaṃ. Satipi rūpassātiādinā nāmavohārahetuṃ anaññasādhāraṇaṃ nibbānassa adhipatipaccayabhāvaṃ eva vibhāveti, yato ariyānaṃ aññavisayavinissaṭaṃ ninnapoṇapabbhārabhāvena asaṅkhatadhātuyaṃ eva cittaṃ pavattatīti.
១៣១៨. វដ្ដស្មិំ អាទីនវបដិច្ឆាទនតោ តទស្សាទនាភិនន្ទនតោ ច វដ្ដស្ស មូលំ បធានការណន្តិ វដ្ដមូលំ។
1318. Vaṭṭasmiṃ ādīnavapaṭicchādanato tadassādanābhinandanato ca vaṭṭassa mūlaṃ padhānakāraṇanti vaṭṭamūlaṃ.
១៣២០. ឯកេកស្មិំ រូបាទិកេ យថាភិនិវិដ្ឋេ វត្ថុស្មិំ អហំមានាធារនិមិត្តតំ កុសលាកុសលតព្ពិបាកលោកាធារតញ្ច សមារោបេត្វា បវត្តគ្គហណវិសេសោ។ យា កាចិ ទិដ្ឋិ និវិសមានា ធម្មសភាវំ អតិច្ចបរាមសនាការេនេវ និវិសតីតិ វុត្តំ ‘‘បរាមសន្តីតិ អត្ថោ’’តិ។
1320. Ekekasmiṃ rūpādike yathābhiniviṭṭhe vatthusmiṃ ahaṃmānādhāranimittataṃ kusalākusalatabbipākalokādhāratañca samāropetvā pavattaggahaṇaviseso. Yā kāci diṭṭhi nivisamānā dhammasabhāvaṃ aticcaparāmasanākāreneva nivisatīti vuttaṃ ‘‘parāmasantīti attho’’ti.
១៣៣២. ចេតនាប្បធានោ សង្ខារក្ខន្ធោតិ កត្វា ‘‘យាយ ចេតនាយា’’តិអាទិ វុត្តំ។
1332. Cetanāppadhāno saṅkhārakkhandhoti katvā ‘‘yāya cetanāyā’’tiādi vuttaṃ.
១៣៣៣. ទុន្នាមំ គារយ្ហនាមំ។ អនុបសង្កមន្តស្សាតិអាទិនា សេវនភជនានំ វិសេសមាហ។
1333. Dunnāmaṃ gārayhanāmaṃ. Anupasaṅkamantassātiādinā sevanabhajanānaṃ visesamāha.
១៣៣៦. អាបត្តិអាបត្តិវុដ្ឋានបរិច្ឆេទជាននូបាយទស្សនំ សហ វត្ថុនា សហ កម្មវាចាយាទិវចនន្តិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘វត្ថុវីតិក្កមតោ’’តិអាទិមាហ។ ‘‘អាបត្តិកុសលតា អាបត្តិវុដ្ឋានកុសលតា’’តិ (ធ. ស. ទុកមាតិកា ១១៩) ហិ វុត្តន្តិ។ ការណជាននេន ផលំ សុដ្ឋុ ញាតំ ហោតីតិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘អាបត្តិយា វា’’តិអាទិមាហ។
1336. Āpattiāpattivuṭṭhānaparicchedajānanūpāyadassanaṃ saha vatthunā saha kammavācāyādivacananti imamatthaṃ dassento ‘‘vatthuvītikkamato’’tiādimāha. ‘‘Āpattikusalatā āpattivuṭṭhānakusalatā’’ti (dha. sa. dukamātikā 119) hi vuttanti. Kāraṇajānanena phalaṃ suṭṭhu ñātaṃ hotīti taṃ dassetuṃ ‘‘āpattiyā vā’’tiādimāha.
១៣៤២. តស្សាតិ មនសិការកុសលតាយ។
1342. Tassāti manasikārakusalatāya.
១៣៤៤. អនុប្បជ្ជមានានេវ អនុប្បជ្ជន្តានេវ។
1344. Anuppajjamānāneva anuppajjantāneva.
១៣៤៨. អករណេន អនាទរវសេនាតិ អធិប្បាយោ។
1348. Akaraṇena anādaravasenāti adhippāyo.
១៣៥០. ផេគ្គុរុក្ខស្ស សិគ្គុអាទិកស្ស។
1350. Pheggurukkhassa sigguādikassa.
១៣៥២. ចក្ខុន្ទ្រិយាសំវរស្សាតិ ចក្ខុន្ទ្រិយាសំវរណស្ស។ អសំវុតចក្ខុន្ទ្រិយស្សេវ ហេតូតិ ចក្ខុទ្វារិកស្ស អភិជ្ឈាទិអន្វាស្សវនស្ស តំទ្វារិកវិញ្ញាណស្ស វិយ ចក្ខុន្ទ្រិយំ បធានការណំ។ សតិ ហិ អសំវុតត្តេ ចក្ខុន្ទ្រិយស្ស តេ តេ អន្វាស្សវន្តីតិ អសំវរិយមានចក្ខុន្ទ្រិយហេតុកោ សោ អសំវរោ តថាវុត្តោតិ អដ្ឋកថាយ អធិប្បាយំ ទស្សេតិ។ ឥទានិ យថាវុត្តេ អធិប្បាយេ ឋត្វា ‘‘យត្វាធិករណន្តិ ហី’’តិអាទិនា បាឡិយា យោជនំ ទស្សេតិ។ កស្ស ចាតិ បការំ បុច្ឆតិ, កថំវិធស្ស កថំសណ្ឋិតស្សាតិ អត្ថោ។ ន ហិ សរូបេ វុត្តេ បុន សរូបបុច្ឆាយ បយោជនំ អត្ថិ។ អន្វាស្សវន្តិ អភិជ្ឈាទយោ។ តទុបលក្ខិតន្តិ អន្វាស្សវូបលក្ខិតំ ចក្ខុន្ទ្រិយំ អសំវុតន្តិ យោជនា។
1352. Cakkhundriyāsaṃvarassāti cakkhundriyāsaṃvaraṇassa. Asaṃvutacakkhundriyasseva hetūti cakkhudvārikassa abhijjhādianvāssavanassa taṃdvārikaviññāṇassa viya cakkhundriyaṃ padhānakāraṇaṃ. Sati hi asaṃvutatte cakkhundriyassa te te anvāssavantīti asaṃvariyamānacakkhundriyahetuko so asaṃvaro tathāvuttoti aṭṭhakathāya adhippāyaṃ dasseti. Idāni yathāvutte adhippāye ṭhatvā ‘‘yatvādhikaraṇanti hī’’tiādinā pāḷiyā yojanaṃ dasseti. Kassa cāti pakāraṃ pucchati, kathaṃvidhassa kathaṃsaṇṭhitassāti attho. Na hi sarūpe vutte puna sarūpapucchāya payojanaṃ atthi. Anvāssavanti abhijjhādayo. Tadupalakkhitanti anvāssavūpalakkhitaṃ cakkhundriyaṃ asaṃvutanti yojanā.
យថាសម្ភវន្តិ ទុស្សីល្យាសំវរោ មនោទ្វារវសេន, សេសាសំវរោ ឆទ្វារវសេន យោជេតព្ពោ។ មុដ្ឋស្សច្ចាទីនំ សតិបដិបក្ខាកុសលធម្មាទិភាវតោ សិយា បញ្ចទ្វារេ ឧប្បត្តិ, ន ត្វេវ កាយិកវាចសិកវីតិក្កមភូតស្ស ទុស្សីល្យស្ស តត្ថ ឧប្បត្តិ បញ្ចទ្វារិកជវនានំ អវិញ្ញត្តិជនកត្តាតិ តមេវ យថាសម្ភវំ ‘‘ន ហិ បញ្ចទ្វារេ’’តិអាទិនា វិវរតិ។
Yathāsambhavanti dussīlyāsaṃvaro manodvāravasena, sesāsaṃvaro chadvāravasena yojetabbo. Muṭṭhassaccādīnaṃ satipaṭipakkhākusaladhammādibhāvato siyā pañcadvāre uppatti, na tveva kāyikavācasikavītikkamabhūtassa dussīlyassa tattha uppatti pañcadvārikajavanānaṃ aviññattijanakattāti tameva yathāsambhavaṃ ‘‘na hi pañcadvāre’’tiādinā vivarati.
យថា កិន្តិ យេន បការេន ជវនេ ឧប្បជ្ជមានោ អសំវរោ ‘‘ចក្ខុន្ទ្រិយេ អសំវរោ’’តិ វុច្ចតិ , តំ និទស្សនំ កិន្តិ អត្ថោ។ តត្ថាយំ បវត្តិក្កមោ – បញ្ចទ្វារេ រូបាទិអារម្មណេ អាបាថគតេ និយមិតាទិវសេន កុសលាកុសលជវនេ ឧប្បជ្ជិត្វា ភវង្គំ ឱតិណ្ណេ មនោទ្វារិកជវនំ តំយេវារម្មណំ កត្វា ភវង្គំ ឱតរតិ, បុន តស្មិំយេវ ទ្វារេ ‘‘ឥត្ថិបុរិសោ’’តិអាទិនា វវត្ថបេត្វា ជវនំ ភវង្គំ ឱតរតិ។ បុន វារេ បសាទរជ្ជនាទិវសេន ជវនំ ជវតិ។ បុន យទិ តំ អារម្មណំ អាបាថំ អាគច្ឆតិ, តំសទិសមេវ បញ្ចទ្វារាទីសុ ជវនំ តទា ឧប្បជ្ជមានកំ សន្ធាយ ‘‘ឯវមេវ ជវនេ ទុស្សីល្យាទីសុ ឧប្បន្នេសុ តស្មិំ អសំវរេ សតិ ទ្វារម្បិ អគុត្ត’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ អយំ បន ឧក្កដ្ឋនយោ បរិចិតារម្មណំ សន្ធាយ វុត្តោ, អបរិចិតេ អន្តរន្តរា បញ្ចទ្វារេ ឧប្បជ្ជិត្វា តទនុរូបំ មនោទ្វារេបិ ឧប្បជ្ជតីតិ។ ទ្វារភវង្គាទីនំ ជវនេន សម្ពន្ធោ ឯកសន្តតិបរិយាបន្នតោ ទដ្ឋព្ពោ។
Yathā kinti yena pakārena javane uppajjamāno asaṃvaro ‘‘cakkhundriye asaṃvaro’’ti vuccati , taṃ nidassanaṃ kinti attho. Tatthāyaṃ pavattikkamo – pañcadvāre rūpādiārammaṇe āpāthagate niyamitādivasena kusalākusalajavane uppajjitvā bhavaṅgaṃ otiṇṇe manodvārikajavanaṃ taṃyevārammaṇaṃ katvā bhavaṅgaṃ otarati, puna tasmiṃyeva dvāre ‘‘itthipuriso’’tiādinā vavatthapetvā javanaṃ bhavaṅgaṃ otarati. Puna vāre pasādarajjanādivasena javanaṃ javati. Puna yadi taṃ ārammaṇaṃ āpāthaṃ āgacchati, taṃsadisameva pañcadvārādīsu javanaṃ tadā uppajjamānakaṃ sandhāya ‘‘evameva javane dussīlyādīsu uppannesu tasmiṃ asaṃvare sati dvārampi agutta’’ntiādi vuttaṃ. Ayaṃ pana ukkaṭṭhanayo paricitārammaṇaṃ sandhāya vutto, aparicite antarantarā pañcadvāre uppajjitvā tadanurūpaṃ manodvārepi uppajjatīti. Dvārabhavaṅgādīnaṃ javanena sambandho ekasantatipariyāpannato daṭṭhabbo.
សតិ ទ្វារភវង្គាទិកេតិ បច្ចយភាវេន បុរិមនិប្ផន្នំ ជវនកាលេ អសន្តម្បិ ភវង្គាទិ ចក្ខាទិ វិយ ផលនិប្ផត្តិយា សន្តញ្ញេវ នាមាតិ វុត្តំ។ ន ហិ ធរមានំយេវ សន្តន្តិ វុច្ចតីតិ។ ពាហិរំ វិយ កត្វាតិ បរមត្ថតោ ជវនស្ស ពាហិរភាវេ ឥតរស្ស ច អព្ភន្តរភាវេ អសតិបិ ‘‘បភស្សរមិទំ , ភិក្ខវេ, ចិត្តំ, តញ្ច ខោ អាគន្តុកេហិ ឧបក្កិលេសេហិ ឧបក្កិលិដ្ឋ’’ន្តិអាទិវចនតោ (អ. និ. ១.៤៩) អាគន្តុកភូតស្ស កទាចិ កទាចិ ឧប្បជ្ជមានស្ស ជវនស្ស ពាហិរភាវោ តព្ពិធុរសភាវស្ស ឥតរស្ស អព្ភន្តរភាវោ បរិយាយតោ វុត្តោតិ ទស្សេតិ។ អសំវរហេតុភាវាបត្តិតោតិ ទ្វារាទីនំ អសំវរហេតុភាវាបជ្ជនស្ស បាកដភាវំ សន្ធាយាហ។ ឧប្បន្នេ ហិ អសំវរេ ទ្វារាទីនំ តស្ស ហេតុភាវោ បញ្ញាយតីតិ។ ទ្វារភវង្គាទិមូសនន្តិ ទ្វារភវង្គាទីសុ មូសនំ។ យស្មិញ្ហិ ទ្វារេ អសំវរោ ឧប្បជ្ជតិ, សោ តត្ថ ទ្វារាទីនំ សំវរូបនិស្សយភាវំ ឧបច្ឆិន្ទន្តោយេវ បវត្តតីតិ។ តេនេវាហ ‘‘កុសលភណ្ឌវិនាសន’’ន្តិ។
Sati dvārabhavaṅgādiketi paccayabhāvena purimanipphannaṃ javanakāle asantampi bhavaṅgādi cakkhādi viya phalanipphattiyā santaññeva nāmāti vuttaṃ. Na hi dharamānaṃyeva santanti vuccatīti. Bāhiraṃ viya katvāti paramatthato javanassa bāhirabhāve itarassa ca abbhantarabhāve asatipi ‘‘pabhassaramidaṃ , bhikkhave, cittaṃ, tañca kho āgantukehi upakkilesehi upakkiliṭṭha’’ntiādivacanato (a. ni. 1.49) āgantukabhūtassa kadāci kadāci uppajjamānassa javanassa bāhirabhāvo tabbidhurasabhāvassa itarassa abbhantarabhāvo pariyāyato vuttoti dasseti. Asaṃvarahetubhāvāpattitoti dvārādīnaṃ asaṃvarahetubhāvāpajjanassa pākaṭabhāvaṃ sandhāyāha. Uppanne hi asaṃvare dvārādīnaṃ tassa hetubhāvo paññāyatīti. Dvārabhavaṅgādimūsananti dvārabhavaṅgādīsu mūsanaṃ. Yasmiñhi dvāre asaṃvaro uppajjati, so tattha dvārādīnaṃ saṃvarūpanissayabhāvaṃ upacchindantoyeva pavattatīti. Tenevāha ‘‘kusalabhaṇḍavināsana’’nti.
ឯត្ថ ច ‘‘ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា’’តិអាទិបាឡិយំ សំវរោ, សំវរិតព្ពំ, សំវរណុបាយោ, យតោ ច សោ សំវរោ, យត្ថ ច សោ សំវរោតិ ឥមំ បភេទំ ទស្សេត្វា យោជេតព្ពា។ កថំ? ‘‘រក្ខតិ…បេ.… សំវរំ អាបជ្ជតី’’តិ ឯតេន សំវរោ វុត្តោ។ សតិំ បច្ចុដ្ឋបេតីតិ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោតិ។ ចក្ខាទិ សំវរិតព្ពំ។ ន និមិត្តគ្គាហី ហោតិ នានុព្យញ្ជនគ្គាហីតិ សំវរណុបាយោ។ ‘‘យត្វាធិករណ’’ន្តិអាទិនា សំវរណាវធិ។ រូបាទយោ សំវរវិសយោតិ។ កិញ្ច បដិសង្ខាភាវនាពលសង្គហិតភាវេន ទុវិធោបិ ឥន្ទ្រិយសំវរោ? តត្ថ បុរិមេន វិសយេសុ អាទីនវទស្សនំ, ឥតរេន អាទីនវប្បហានំ។ តថា បុរិមេន បរិយុដ្ឋានប្បហានំ, ឥតរេន អនុសយប្បហានំ ។ តថា បុរិមោ លោកិយមគ្គសង្គហិតោ, ទុតិយោ លោកុត្តរមគ្គសង្គហិតោតិ អយម្បិ វិសេសោ វេទិតព្ពោ។
Ettha ca ‘‘cakkhunā rūpaṃ disvā’’tiādipāḷiyaṃ saṃvaro, saṃvaritabbaṃ, saṃvaraṇupāyo, yato ca so saṃvaro, yattha ca so saṃvaroti imaṃ pabhedaṃ dassetvā yojetabbā. Kathaṃ? ‘‘Rakkhati…pe… saṃvaraṃ āpajjatī’’ti etena saṃvaro vutto. Satiṃ paccuṭṭhapetīti ayañhettha atthoti. Cakkhādi saṃvaritabbaṃ. Na nimittaggāhī hoti nānubyañjanaggāhīti saṃvaraṇupāyo. ‘‘Yatvādhikaraṇa’’ntiādinā saṃvaraṇāvadhi. Rūpādayo saṃvaravisayoti. Kiñca paṭisaṅkhābhāvanābalasaṅgahitabhāvena duvidhopi indriyasaṃvaro? Tattha purimena visayesu ādīnavadassanaṃ, itarena ādīnavappahānaṃ. Tathā purimena pariyuṭṭhānappahānaṃ, itarena anusayappahānaṃ . Tathā purimo lokiyamaggasaṅgahito, dutiyo lokuttaramaggasaṅgahitoti ayampi viseso veditabbo.
១៣៥៣. ទវត្ថាទិអភិលាសោតិ ទវោ ឯវ អត្ថោ បយោជនន្តិ ទវត្ថោ, សោ អាទិ យេសំ តេ ទវត្ថាទយោ។ តេសុ, តេសំ វា អភិលាសោ, ទវោ វា អត្ថោ ឯតស្សាតិ ទវត្ថោ, តទាទិកោ ទវត្ថាទិ, កោ បន សោតិ អាហ ‘‘អភិលាសោ’’តិ។ អាហារបរិភោគេ អសន្តុស្សនាតិ អាហារបរិភោគេ អតិត្តិ។ ពហុនោ ឧឡារស្ស ច បត្ថនាវសេន បវត្តា ភិយ្យោកម្យតា អសន្តុស្សនាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ យុជ្ជតិ។
1353. Davatthādiabhilāsoti davo eva attho payojananti davattho, so ādi yesaṃ te davatthādayo. Tesu, tesaṃ vā abhilāso, davo vā attho etassāti davattho, tadādiko davatthādi, ko pana soti āha ‘‘abhilāso’’ti. Āhāraparibhoge asantussanāti āhāraparibhoge atitti. Bahuno uḷārassa ca patthanāvasena pavattā bhiyyokamyatā asantussanāti evamettha attho yujjati.
១៣៥៥. មជ្ជនាការេន បវត្តិ មានស្សេវាតិ កត្វា ‘‘មានោវ មានមទោ’’តិ វុត្តំ។ តថា ហិ ជាតិមទាទយោ ‘‘មានោ មញ្ញនា’’តិអាទិនា មានភាវេនេវ វិភត្តាតិ។ ខុទា នាម កម្មជតេជោ។ តំ បន អភុត្តេ ភុត្តេ ច ឧប្បជ្ជតីតិ យំ តត្ថ អាមាសយសង្ខាតស្ស សរីរទេសស្ស បីឡនតោ វិហិំសាសទ្ទវចនីយំ, តទេវ ទស្សេតព្ពំ, ឥតរញ្ច និវត្តេតព្ពន្តិ អភុត្តបច្ចយា ឧប្បជ្ជនកត្តេន ខុទា វិសេសិតាតិ អាហ ‘‘ខុទាយ វិសេសន’’ន្តិ។ យេ បន ‘‘កម្មជតេជបច្ចយា ទុក្ខា វេទនា ខុទា’’តិ វទន្តិ, តេសំ អភុត្តបច្ចយា ឧប្បជ្ជនកាតិ វិសេសនមេវ ន យុជ្ជតិ។ សតិបិ តស្មិំ ភូតត្ថកថនេ វិហិំសូបរតិបុរាណវេទនាបដិហននានំ វិសេសាភាវោ អាបជ្ជតីតិ បុរិមោយេវេត្ថ អត្ថោ។ ឯតាសំ កោ វិសេសោតិ អភុត្តបច្ចយា ឧប្បជ្ជនកវេទនា, ភុត្តបច្ចយា ន ឧប្បជ្ជនកវេទនាតិ ទ្វេបិ ចេតា វេទនា យាវតា អនាគតាយេវាតិ អធិប្បាយោ។ សតិបិ អនាគតត្តេ បុរិមា ឧប្បន្នសទិសី, ឥតរា បន អតំសទិសី អច្ចន្តំ អនុប្បន្នាវាតិ អយមេត្ថ វិសេសោ។ តេនេវ ‘‘យថាបវត្តា’’តិ បុរិមាយំ វុត្តំ, ឥតរត្ថ ច ‘‘អប្បវត្តា’’តិ។ អថ វា អភុត្តបច្ចយា ឧប្បជ្ជនកវេទនា បុព្ពេ កតកម្មស្ស វិបាកត្តា បុរាណវេទនា នាម។ អប្បច្ចវេក្ខណាទិអយុត្តបរិភោគបច្ចយា បច្ចវេក្ខណាទិយុត្តបរិភោគតោ អាយតិំ ន ឧប្បជ្ជិស្សតីតិ ភុត្តបច្ចយា ន ឧប្បជ្ជនកវេទនា នវវេទនា នាម។ វិហិំសានិមិត្តតា វិហិំសានិព្ពត្តតា។
1355. Majjanākārena pavatti mānassevāti katvā ‘‘mānova mānamado’’ti vuttaṃ. Tathā hi jātimadādayo ‘‘māno maññanā’’tiādinā mānabhāveneva vibhattāti. Khudā nāma kammajatejo. Taṃ pana abhutte bhutte ca uppajjatīti yaṃ tattha āmāsayasaṅkhātassa sarīradesassa pīḷanato vihiṃsāsaddavacanīyaṃ, tadeva dassetabbaṃ, itarañca nivattetabbanti abhuttapaccayā uppajjanakattena khudā visesitāti āha ‘‘khudāya visesana’’nti. Ye pana ‘‘kammajatejapaccayā dukkhā vedanā khudā’’ti vadanti, tesaṃ abhuttapaccayā uppajjanakāti visesanameva na yujjati. Satipi tasmiṃ bhūtatthakathane vihiṃsūparatipurāṇavedanāpaṭihananānaṃ visesābhāvo āpajjatīti purimoyevettha attho. Etāsaṃ ko visesoti abhuttapaccayā uppajjanakavedanā, bhuttapaccayā na uppajjanakavedanāti dvepi cetā vedanā yāvatā anāgatāyevāti adhippāyo. Satipi anāgatatte purimā uppannasadisī, itarā pana ataṃsadisī accantaṃ anuppannāvāti ayamettha viseso. Teneva ‘‘yathāpavattā’’ti purimāyaṃ vuttaṃ, itarattha ca ‘‘appavattā’’ti. Atha vā abhuttapaccayā uppajjanakavedanā pubbe katakammassa vipākattā purāṇavedanā nāma. Appaccavekkhaṇādiayuttaparibhogapaccayā paccavekkhaṇādiyuttaparibhogato āyatiṃ na uppajjissatīti bhuttapaccayā na uppajjanakavedanā navavedanā nāma. Vihiṃsānimittatā vihiṃsānibbattatā.
យាបេន្តិ ឯតេនាតិ យាបនាតិ វុត្តស្ស សរីរយាបនការណស្ស ជីវិតិន្ទ្រិយស្សបិយាបនការណន្តិ ឥមស្ស វិសេសស្សទស្សនត្ថំ ‘‘ជីវិតិន្ទ្រិយយាបនត្ថាយា’’តិ វត្វា ន កេវលំ ជីវិតិន្ទ្រិយស្សេវ យាបនការណមាហារោ, អថ ខោ ឋានាទិបវត្តិអាការវិសេសយុត្តស្ស សកលសរីរស្សបិ យាបនការណន្តិ តំទីបនត្ថំ យាត្រាតិ វចនន្តិ យាបនា មេ ភវិស្សតីតិ អវិសេសេន វុត្តន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘ចតុន្នំ ឥរិយាបថានំ អវិច្ឆេទសង្ខាតា យាបនា យាត្រា’’តិ អាហ។ អដ្ឋានយោជនអបរិភោគទុប្បរិភោគាទិវសេន សទ្ធាទេយ្យស្ស វិនាសនំ សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតនំ។ យេនាតិ គណភោជនលក្ខណប្បត្តស្ស ថូបីកតាទិកស្ស វា បដិគ្គហណេន។ សាវជ្ជំ សនិន្ទំ បរិភោគំ ករោតីតិ វា អត្ថោ។
Yāpenti etenāti yāpanāti vuttassa sarīrayāpanakāraṇassa jīvitindriyassapiyāpanakāraṇanti imassa visesassadassanatthaṃ ‘‘jīvitindriyayāpanatthāyā’’ti vatvā na kevalaṃ jīvitindriyasseva yāpanakāraṇamāhāro, atha kho ṭhānādipavattiākāravisesayuttassa sakalasarīrassapi yāpanakāraṇanti taṃdīpanatthaṃ yātrāti vacananti yāpanā me bhavissatīti avisesena vuttanti dassento ‘‘catunnaṃ iriyāpathānaṃ avicchedasaṅkhātā yāpanā yātrā’’ti āha. Aṭṭhānayojanaaparibhogadupparibhogādivasena saddhādeyyassa vināsanaṃ saddhādeyyavinipātanaṃ. Yenāti gaṇabhojanalakkhaṇappattassa thūpīkatādikassa vā paṭiggahaṇena. Sāvajjaṃ sanindaṃ paribhogaṃ karotīti vā attho.
ឥរិយា…បេ.… វុត្តន្តិ សុខំ បវត្តមានេហិ ឥរិយាបថេហិ តេសំ តថាបវត្តិយា ការណន្តិ គហិតត្តា វិទិតត្តា យថាវុត្តភុញ្ជនបិវនានិ បុព្ពកាលកិរិយាភាវេន វុច្ចមានានិ ឥរិយាបថកត្តុកានិ វិយ វុត្តានីតិ អត្ថោ។ យថា ហិ ‘‘បញ្ញាយ ចស្ស ទិស្វា អាសវា បរិក្ខីណា ហោន្តី’’តិ (ម. និ. ១.២៧១; ២.១៨២) ទស្សនស្ស ខយហេតុតា, ‘‘ឃតំ បិវិត្វា ពលំ ភវតិ, សីហំ ទិស្វា ភយំ ភវតី’’តិ ច បានទស្សនានំ ពលភយហេតុតា វុច្ចតិ, ឯវំ ភុញ្ជនបិវនានំ ឥរិយាបថសុខប្បវត្តិហេតុភាវោ វុត្តោតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ សុលភានវជ្ជភាវោ វិយ អប្បភាវោបិ បច្ចយានំ បរមសល្លេខវុត្តីនំ សុខវិហារាយ បរិយត្តោតិ ចីវរសេនាសនានំ អប្បភាវុក្កំសានុជាននវសេន បវត្តាហិ អនន្តរគាថាហិ ឥធាបិ ធម្មសេនាបតិនា សុខវិហារាយ បរិយត្តោ អប្បភាវុក្កំសោ អនុញ្ញាតោតិ វិញ្ញាយតីតិ ‘‘បុនបី’’តិអាទិនា ‘‘ភុត្វានា’’តិ បាឋំ សមត្ថយតិ។
Iriyā…pe… vuttanti sukhaṃ pavattamānehi iriyāpathehi tesaṃ tathāpavattiyā kāraṇanti gahitattā viditattā yathāvuttabhuñjanapivanāni pubbakālakiriyābhāvena vuccamānāni iriyāpathakattukāni viya vuttānīti attho. Yathā hi ‘‘paññāya cassa disvā āsavā parikkhīṇā hontī’’ti (ma. ni. 1.271; 2.182) dassanassa khayahetutā, ‘‘ghataṃ pivitvā balaṃ bhavati, sīhaṃ disvā bhayaṃ bhavatī’’ti ca pānadassanānaṃ balabhayahetutā vuccati, evaṃ bhuñjanapivanānaṃ iriyāpathasukhappavattihetubhāvo vuttoti evamettha attho daṭṭhabbo. Sulabhānavajjabhāvo viya appabhāvopi paccayānaṃ paramasallekhavuttīnaṃ sukhavihārāya pariyattoti cīvarasenāsanānaṃ appabhāvukkaṃsānujānanavasena pavattāhi anantaragāthāhi idhāpi dhammasenāpatinā sukhavihārāya pariyatto appabhāvukkaṃso anuññātoti viññāyatīti ‘‘punapī’’tiādinā ‘‘bhutvānā’’ti pāṭhaṃ samatthayati.
១៣៦៨. សតិអាទិធម្មាតិ សតិបញ្ញាសមាធិវីរិយសម្មាវាចាទិធម្មា, យេ ឆហិ ទុកេហិ បរិគ្គហិតា។
1368. Satiādidhammāti satipaññāsamādhivīriyasammāvācādidhammā, ye chahi dukehi pariggahitā.
១៣៧៣. បដិវិជ្ឈិតព្ពេហិ បដិវេធោ វុត្តោ។ វិសយេនបិ ហិ វិសយី វុច្ចតិ សហចរភាវតោ។ យថា –
1373. Paṭivijjhitabbehi paṭivedho vutto. Visayenapi hi visayī vuccati sahacarabhāvato. Yathā –
‘‘ឧប្បាទេត្វាន សំវេគំ, ទុក្ខេនស្ស ច ហេតុនា;
‘‘Uppādetvāna saṃvegaṃ, dukkhenassa ca hetunā;
វឌ្ឍយិត្វា សម្មសិត្វា, មុត្តិយា មគ្គមព្រវី’’តិ
Vaḍḍhayitvā sammasitvā, muttiyā maggamabravī’’ti
‘‘សច្ចបរិយោសានេ’’តិ ច។
‘‘Saccapariyosāne’’ti ca.
យថា ទុក្ខាទីនំ បរិញ្ញាទិវសេន បវត្តមានំ បដិវេធញាណំ អសម្មោហតោ តេ អវិលោមេត្វា អវិរោធេត្វា បវត្តតិ នាម, ឯវំ តទុបនិស្សយភាវំ វិបស្សនាញាណម្បិ យថាពលំ តេ អវិលោមេត្វា បវត្តតីតិ ចតុន្នំ សច្ចានំ អនុលោមន្តិ វុត្តន្តិ ទុតិយោ អត្ថវិកប្បោ វុត្តោ។ ឯត្ថ ច ‘‘ចតុន្នំ សច្ចាន’’ន្តិ បទំ វិនា ឧបចារេន វុត្តំ, បុរិមស្មិំ ឧបចារេនាតិ ទដ្ឋព្ពំ។ សម្មាទិដ្ឋិប្បធានត្តា វា សេសមគ្គង្គានំ មគ្គសច្ចេកទេសស្ស បដិវេធស្ស អនុលោមំ សមុទាយានុលោមំ វុត្តំ, ចតុសច្ចេកទេសស្ស មគ្គស្ស វា។
Yathā dukkhādīnaṃ pariññādivasena pavattamānaṃ paṭivedhañāṇaṃ asammohato te avilometvā avirodhetvā pavattati nāma, evaṃ tadupanissayabhāvaṃ vipassanāñāṇampi yathābalaṃ te avilometvā pavattatīti catunnaṃ saccānaṃ anulomanti vuttanti dutiyo atthavikappo vutto. Ettha ca ‘‘catunnaṃ saccāna’’nti padaṃ vinā upacārena vuttaṃ, purimasmiṃ upacārenāti daṭṭhabbaṃ. Sammādiṭṭhippadhānattā vā sesamaggaṅgānaṃ maggasaccekadesassa paṭivedhassa anulomaṃ samudāyānulomaṃ vuttaṃ, catusaccekadesassa maggassa vā.
១៣៨០. ខយសមយេតិ ខយសមូហេ។ ‘‘កិលេសានំ ខយវសេន បវត្តធម្មបុញ្ជេ’’តិ ច វទន្តិ។
1380. Khayasamayeti khayasamūhe. ‘‘Kilesānaṃ khayavasena pavattadhammapuñje’’ti ca vadanti.
១៣៨១. អបរិពន្ធភាវេន និរាសង្កា, អារម្មណេ អភិរតិភាវេន ច បវត្តិ អធិមុច្ចនដ្ឋោតិ អាហ ‘‘អនិ…បេ.… ត្តនដ្ឋេនា’’តិ។
1381. Aparibandhabhāvena nirāsaṅkā, ārammaṇe abhiratibhāvena ca pavatti adhimuccanaṭṭhoti āha ‘‘ani…pe… ttanaṭṭhenā’’ti.
១៣៨២. អរិយមគ្គប្បវត្តិយា ឧត្តរកាលំ បវត្តមានំ ផលញាណំ តំតំមគ្គវជ្ឈកិលេសានំ ខយបរិយោសានេ បវត្តត្តា ‘‘ខីណន្តេ ញាណ’’ន្តិ វុត្តំ។ យស្មា បន តំ មគ្គានន្តរំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្មា មគ្គេន ឋានសោ ខីណេសុ កិលេសេសុ តេសំ ខីណភាវានន្តរំ បវត្តមានំ ខីណភាវានំ បឋមកាលេ បវត្តន្តិបិ វុច្ចតីតិ ទុតិយោ វិកប្បោ វុត្តោ។
1382. Ariyamaggappavattiyā uttarakālaṃ pavattamānaṃ phalañāṇaṃ taṃtaṃmaggavajjhakilesānaṃ khayapariyosāne pavattattā ‘‘khīṇante ñāṇa’’nti vuttaṃ. Yasmā pana taṃ maggānantaraṃ uppajjati, tasmā maggena ṭhānaso khīṇesu kilesesu tesaṃ khīṇabhāvānantaraṃ pavattamānaṃ khīṇabhāvānaṃ paṭhamakāle pavattantipi vuccatīti dutiyo vikappo vutto.
ទុកនិក្ខេបកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Dukanikkhepakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
និក្ខេបកណ្ឌវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Nikkhepakaṇḍavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / ធម្មសង្គណីបាឡិ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / សុត្តន្តិកទុកនិក្ខេបំ • Suttantikadukanikkhepaṃ
អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / អភិធម្មបិដក (អដ្ឋកថា) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ធម្មសង្គណិ-អដ្ឋកថា • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / សុត្តន្តិកទុកនិក្ខេបកថា • Suttantikadukanikkhepakathā
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-មូលដីកា • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / សុត្តន្តិកទុកនិក្ខេបកថាវណ្ណនា • Suttantikadukanikkhepakathāvaṇṇanā
