| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[३६०] १०. सुयोनन्दीजातकवण्णना
[360] 10. Suyonandījātakavaṇṇanā
वाति गन्धो तिमिरानन्ति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो उक्कण्ठितभिक्खुं आरब्भ कथेसि। तञ्हि सत्था ‘‘सच्चं किर त्वं भिक्खु उक्कण्ठितोसी’’ति पुच्छित्वा ‘‘सच्च’’न्ति वुत्ते ‘‘किं दिस्वा’’ति वत्वा ‘‘अलङ्कतमातुगाम’’न्ति वुत्ते ‘‘मातुगामो नामेस भिक्खु न सक्का रक्खितुं, पोराणकपण्डिता सुपण्णभवने कत्वा रक्खन्तापि रक्खितुं नासक्खिंसू’’ति वत्वा तेन याचितो अतीतं आहरि।
Vāti gandho timirānanti idaṃ satthā jetavane viharanto ukkaṇṭhitabhikkhuṃ ārabbha kathesi. Tañhi satthā ‘‘saccaṃ kira tvaṃ bhikkhu ukkaṇṭhitosī’’ti pucchitvā ‘‘sacca’’nti vutte ‘‘kiṃ disvā’’ti vatvā ‘‘alaṅkatamātugāma’’nti vutte ‘‘mātugāmo nāmesa bhikkhu na sakkā rakkhituṃ, porāṇakapaṇḍitā supaṇṇabhavane katvā rakkhantāpi rakkhituṃ nāsakkhiṃsū’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं तम्बराजा नाम रज्जं कारेसि। तस्स सुयोनन्दी नाम अग्गमहेसी अहोसि उत्तमरूपधरा। तदा बोधिसत्तो सुपण्णयोनियं निब्बत्ति, तस्मिं काले नागदीपो सेदुमदीपो नाम अहोसि। बोधिसत्तो तस्मिं दीपे सुपण्णभवने वसति। सो बाराणसिं गन्त्वा तम्बराजेन सद्धिं माणवकवेसेन जूतं कीळति। तस्स रूपसम्पत्तिं दिस्वा परिचारिका ‘‘अम्हाकं रञ्ञा सद्धिं एवरूपो नाम माणवको जूतं कीळती’’ति सुयोनन्दिया आरोचेसुं। सा सुत्वा तं दट्ठुकामा हुत्वा एकदिवसं अलङ्करित्वा जूतमण्डलं आगन्त्वा परिचारिकानं अन्तरे ठिता नं ओलोकेसि। सोपि देविं ओलोकेसि। द्वेपि अञ्ञमञ्ञं पटिबद्धचित्ता अहेसुं। सुपण्णराजा अत्तनो आनुभावेन नगरे वातं समुट्ठापेसि, गेहपतनभयेन राजनिवेसना मनुस्सा निक्खमिंसु। सो अत्तनो आनुभावेन अन्धकारं कत्वा देविं गहेत्वा आकासेन आगन्त्वा नागदीपे अत्तनो भवनं पाविसि सुयोनन्दिया गतट्ठानं जानन्ता नाम नाहेसुं। सो ताय सद्धिं अभिरममानो गन्त्वा रञ्ञा सद्धिं जूतं कीळति।
Atīte bārāṇasiyaṃ tambarājā nāma rajjaṃ kāresi. Tassa suyonandī nāma aggamahesī ahosi uttamarūpadharā. Tadā bodhisatto supaṇṇayoniyaṃ nibbatti, tasmiṃ kāle nāgadīpo sedumadīpo nāma ahosi. Bodhisatto tasmiṃ dīpe supaṇṇabhavane vasati. So bārāṇasiṃ gantvā tambarājena saddhiṃ māṇavakavesena jūtaṃ kīḷati. Tassa rūpasampattiṃ disvā paricārikā ‘‘amhākaṃ raññā saddhiṃ evarūpo nāma māṇavako jūtaṃ kīḷatī’’ti suyonandiyā ārocesuṃ. Sā sutvā taṃ daṭṭhukāmā hutvā ekadivasaṃ alaṅkaritvā jūtamaṇḍalaṃ āgantvā paricārikānaṃ antare ṭhitā naṃ olokesi. Sopi deviṃ olokesi. Dvepi aññamaññaṃ paṭibaddhacittā ahesuṃ. Supaṇṇarājā attano ānubhāvena nagare vātaṃ samuṭṭhāpesi, gehapatanabhayena rājanivesanā manussā nikkhamiṃsu. So attano ānubhāvena andhakāraṃ katvā deviṃ gahetvā ākāsena āgantvā nāgadīpe attano bhavanaṃ pāvisi suyonandiyā gataṭṭhānaṃ jānantā nāma nāhesuṃ. So tāya saddhiṃ abhiramamāno gantvā raññā saddhiṃ jūtaṃ kīḷati.
रञ्ञो पन सग्गो नाम गन्धब्बो अत्थि, सो देविया गतट्ठानं अजानन्तो तं गन्धब्बं आमन्तेत्वा ‘‘गच्छ, तात, गन्धब्ब सब्बं थलजलपथं अनुविचरित्वा देविया गतट्ठानं पस्सा’’ति उय्योजेसि। सो परिब्बयं गहेत्वा द्वारगामतो पट्ठाय विचिनन्तो कुरुकच्छं पापुणि। तदा कुरुकच्छवाणिजा नावाय सुवण्णभूमिं गच्छन्ति। सो ते उपसङ्कमित्वा ‘‘अहं गन्धब्बो नावाय वेतनं खण्डेत्वा तुम्हाकं गन्धब्बं करिस्सामि, मम्पि नेथा’’ति आह। ते ‘‘साधू’’ति तम्पि आरोपेत्वा नावं विस्सज्जेसुं। ते सुखपयाताय नावाय तं पक्कोसित्वा ‘‘गन्धब्बं नो करोही’’ति आहंसु। ‘‘अहं चे गन्धब्बं करेय्यं, मयि पन गन्धब्बं करोन्ते मच्छा चलिस्सन्ति, अथ वो नावो भिज्जिस्सती’’ति। ‘‘मनुस्समत्ते गन्धब्बं करोन्ते मच्छानं चलनं नाम नत्थि, करोही’’ति। ‘‘तेन हि मा मय्हं कुज्झित्था’’ति वीणं मुच्छित्वा तन्तिस्सरेन गीतस्सरं, गीतस्सरेन तन्तिस्सरं अनतिक्कमित्वा गन्धब्बं अकासि। तेन सद्देन सम्मत्ता हुत्वा मच्छा चलिंसु।
Rañño pana saggo nāma gandhabbo atthi, so deviyā gataṭṭhānaṃ ajānanto taṃ gandhabbaṃ āmantetvā ‘‘gaccha, tāta, gandhabba sabbaṃ thalajalapathaṃ anuvicaritvā deviyā gataṭṭhānaṃ passā’’ti uyyojesi. So paribbayaṃ gahetvā dvāragāmato paṭṭhāya vicinanto kurukacchaṃ pāpuṇi. Tadā kurukacchavāṇijā nāvāya suvaṇṇabhūmiṃ gacchanti. So te upasaṅkamitvā ‘‘ahaṃ gandhabbo nāvāya vetanaṃ khaṇḍetvā tumhākaṃ gandhabbaṃ karissāmi, mampi nethā’’ti āha. Te ‘‘sādhū’’ti tampi āropetvā nāvaṃ vissajjesuṃ. Te sukhapayātāya nāvāya taṃ pakkositvā ‘‘gandhabbaṃ no karohī’’ti āhaṃsu. ‘‘Ahaṃ ce gandhabbaṃ kareyyaṃ, mayi pana gandhabbaṃ karonte macchā calissanti, atha vo nāvo bhijjissatī’’ti. ‘‘Manussamatte gandhabbaṃ karonte macchānaṃ calanaṃ nāma natthi, karohī’’ti. ‘‘Tena hi mā mayhaṃ kujjhitthā’’ti vīṇaṃ mucchitvā tantissarena gītassaraṃ, gītassarena tantissaraṃ anatikkamitvā gandhabbaṃ akāsi. Tena saddena sammattā hutvā macchā caliṃsu.
अथेको मकरो उप्पतित्वा नावाय पतन्तो नावं भिन्दि। सग्गो फलके निपज्जित्वा यथावातं गच्छन्तो नागदीपे सुपण्णभवनस्स निग्रोधरुक्खस्स सन्तिकं पापुणि। सुयोनन्दीपि देवी सुपण्णराजस्स जूतं कीळितुं गतकाले विमाना ओतरित्वा वेलन्ते विचरन्ती सग्गं गन्धब्बं दिस्वा सञ्जानित्वा ‘‘कथं आगतोसी’’ति पुच्छि। सो सब्बं कथेसि। ‘‘तेन हि मा भायी’’ति तं अस्सासेत्वा बाहाहि परिग्गहेत्वा विमानं आरोपेत्वा सयनपिट्ठे निपज्जापेत्वा समस्सत्थकाले दिब्बभोजनं दत्वा दिब्बगन्धोदकेन न्हापेत्वा दिब्बवत्थेहि अच्छादेत्वा दिब्बगन्धपुप्फेहि अलङ्करित्वा पुन दिब्बसयने निपज्जापेसि। एवं दिवसं परिग्गहमाना सुपण्णरञ्ञो आगमनवेलाय पटिच्छादेत्वा गतकाले तेन सद्धिं किलेसवसेन अभिरमि। ततो मासद्धमासच्चयेन बाराणसिवासिनो वाणिजा दारुदकगहणत्थाय तस्मिं दीपे निग्रोधरुक्खमूलं सम्पत्ता। सो तेहि सद्धिं नावं अभिरुय्ह बाराणसिं गन्त्वा राजानं दिस्वाव तस्स जूतकीळनवेलाय वीणं गहेत्वा रञ्ञो गन्धब्बं करोन्तो पठमं गाथमाह –
Atheko makaro uppatitvā nāvāya patanto nāvaṃ bhindi. Saggo phalake nipajjitvā yathāvātaṃ gacchanto nāgadīpe supaṇṇabhavanassa nigrodharukkhassa santikaṃ pāpuṇi. Suyonandīpi devī supaṇṇarājassa jūtaṃ kīḷituṃ gatakāle vimānā otaritvā velante vicarantī saggaṃ gandhabbaṃ disvā sañjānitvā ‘‘kathaṃ āgatosī’’ti pucchi. So sabbaṃ kathesi. ‘‘Tena hi mā bhāyī’’ti taṃ assāsetvā bāhāhi pariggahetvā vimānaṃ āropetvā sayanapiṭṭhe nipajjāpetvā samassatthakāle dibbabhojanaṃ datvā dibbagandhodakena nhāpetvā dibbavatthehi acchādetvā dibbagandhapupphehi alaṅkaritvā puna dibbasayane nipajjāpesi. Evaṃ divasaṃ pariggahamānā supaṇṇarañño āgamanavelāya paṭicchādetvā gatakāle tena saddhiṃ kilesavasena abhirami. Tato māsaddhamāsaccayena bārāṇasivāsino vāṇijā dārudakagahaṇatthāya tasmiṃ dīpe nigrodharukkhamūlaṃ sampattā. So tehi saddhiṃ nāvaṃ abhiruyha bārāṇasiṃ gantvā rājānaṃ disvāva tassa jūtakīḷanavelāya vīṇaṃ gahetvā rañño gandhabbaṃ karonto paṭhamaṃ gāthamāha –
५५.
55.
‘‘वाति गन्धो तिमिरानं, कुसमुद्दो च घोसवा।
‘‘Vāti gandho timirānaṃ, kusamuddo ca ghosavā;
दूरे इतो सुयोनन्दी, तम्ब कामा तुदन्ति म’’न्ति॥
Dūre ito suyonandī, tamba kāmā tudanti ma’’nti.
तत्थ तिमिरानन्ति तिमिररुक्खपुप्फानं। तं किर निग्रोधं परिवारेत्वा तिमिररुक्खा अत्थि, ते सन्धायेवं वदति। कुसमुद्दोति खुद्दकसमुद्दो। घोसवाति महारवो। तस्सेव निग्रोधस्स सन्तिके समुद्दं सन्धायेवमाह। इतोति इमम्हा नगरा। तम्बाति राजानं आलपति। अथ वा तम्बकामाति तम्बेन कामितकामा तम्बकामा नाम। ते मं हदये विज्झन्तीति दीपेति।
Tattha timirānanti timirarukkhapupphānaṃ. Taṃ kira nigrodhaṃ parivāretvā timirarukkhā atthi, te sandhāyevaṃ vadati. Kusamuddoti khuddakasamuddo. Ghosavāti mahāravo. Tasseva nigrodhassa santike samuddaṃ sandhāyevamāha. Itoti imamhā nagarā. Tambāti rājānaṃ ālapati. Atha vā tambakāmāti tambena kāmitakāmā tambakāmā nāma. Te maṃ hadaye vijjhantīti dīpeti.
तं सुत्वा सुपण्णो दुतियं गाथमाह –
Taṃ sutvā supaṇṇo dutiyaṃ gāthamāha –
५६.
56.
‘‘कथं समुद्दमतरि, कथं अद्दक्खि सेदुमं।
‘‘Kathaṃ samuddamatari, kathaṃ addakkhi sedumaṃ;
कथं तस्सा च तुय्हञ्च, अहु सग्ग समागमो’’ति॥
Kathaṃ tassā ca tuyhañca, ahu sagga samāgamo’’ti.
तत्थ सेदुमन्ति सेदुमदीपं।
Tattha sedumanti sedumadīpaṃ.
ततो सग्गो तिस्सो गाथा अभासि –
Tato saggo tisso gāthā abhāsi –
५७.
57.
‘‘कुरुकच्छा पयातानं, वाणिजानं धनेसिनं।
‘‘Kurukacchā payātānaṃ, vāṇijānaṃ dhanesinaṃ;
मकरेहि अभिदा नावा, फलकेनाहमप्लविं॥
Makarehi abhidā nāvā, phalakenāhamaplaviṃ.
५८.
58.
‘‘सा मं सण्हेन मुदुना, निच्चं चन्दनगन्धिनी।
‘‘Sā maṃ saṇhena mudunā, niccaṃ candanagandhinī;
अङ्गेन उद्धरी भद्दा, माता पुत्तंव ओरसं॥
Aṅgena uddharī bhaddā, mātā puttaṃva orasaṃ.
५९.
59.
‘‘सा मं अन्नेन पानेन, वत्थेन सयनेन च।
‘‘Sā maṃ annena pānena, vatthena sayanena ca;
अत्तनापि च मन्दक्खी, एवं तम्ब विजानही’’ति॥
Attanāpi ca mandakkhī, evaṃ tamba vijānahī’’ti.
तत्थ सा मं सण्हेन मुदुनाति एवं फलकेन तीरं उत्तिण्णं मं समुद्दतीरे विचरन्ती सा दिस्वा ‘‘मा भायी’’ति सण्हेन मुदुना वचनेन समस्सासेत्वाति अत्थो। अङ्गेनाति बाहुयुगळं इध ‘‘अङ्गेना’’ति वुत्तं। भद्दाति दस्सनीया पासादिका। सा मं अन्नेनाति सा मं एतेन अन्नादिना सन्तप्पेसीति अत्थो। अत्तनापि चाति न केवलं अन्नादीहेव, अत्तनापि मं अभिरमेन्ती सन्तप्पेसीति दीपेति। मन्दक्खीति मन्ददस्सनी, मुदुना आकारेन ओलोकनसीलाति वुत्तं होति। ‘‘मत्तक्खी’’तिपि पाठो, मदमत्तेहि विय अक्खीहि समन्नागताति अत्थो। एवं तम्बाति एवं तम्बराज जानाहीति।
Tattha sā maṃ saṇhena mudunāti evaṃ phalakena tīraṃ uttiṇṇaṃ maṃ samuddatīre vicarantī sā disvā ‘‘mā bhāyī’’ti saṇhena mudunā vacanena samassāsetvāti attho. Aṅgenāti bāhuyugaḷaṃ idha ‘‘aṅgenā’’ti vuttaṃ. Bhaddāti dassanīyā pāsādikā. Sā maṃ annenāti sā maṃ etena annādinā santappesīti attho. Attanāpi cāti na kevalaṃ annādīheva, attanāpi maṃ abhiramentī santappesīti dīpeti. Mandakkhīti mandadassanī, mudunā ākārena olokanasīlāti vuttaṃ hoti. ‘‘Mattakkhī’’tipi pāṭho, madamattehi viya akkhīhi samannāgatāti attho. Evaṃ tambāti evaṃ tambarāja jānāhīti.
सुपण्णो गन्धब्बस्स कथेन्तस्सेव विप्पटिसारी हुत्वा ‘‘अहं सुपण्णभवने वसन्तोपि रक्खितुं नासक्खिं, किं मे ताय दुस्सीलाया’’ति तं आनेत्वा रञ्ञो पटिदत्वा पक्कामि, ततो पट्ठाय पुन नागच्छीति।
Supaṇṇo gandhabbassa kathentasseva vippaṭisārī hutvā ‘‘ahaṃ supaṇṇabhavane vasantopi rakkhituṃ nāsakkhiṃ, kiṃ me tāya dussīlāyā’’ti taṃ ānetvā rañño paṭidatvā pakkāmi, tato paṭṭhāya puna nāgacchīti.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा सच्चानि पकासेत्वा जातकं समोधानेसि, सच्चपरियोसाने उक्कण्ठितभिक्खु सोतापत्तिफले पतिट्ठहि। तदा राजा आनन्दो अहोसि, सुपण्णराजा पन अहमेव अहोसिन्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne ukkaṇṭhitabhikkhu sotāpattiphale patiṭṭhahi. Tadā rājā ānando ahosi, supaṇṇarājā pana ahameva ahosinti.
सुयोनन्दीजातकवण्णना दसमा।
Suyonandījātakavaṇṇanā dasamā.
मणिकुण्डलवग्गो पठमो।
Maṇikuṇḍalavaggo paṭhamo.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ३६०. सुयोनन्दीजातकं • 360. Suyonandījātakaṃ
