| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[३६८] ८. तचसारजातकवण्णना
[368] 8. Tacasārajātakavaṇṇanā
अमित्तहत्थत्थगताति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो पञ्ञापारमिं आरब्भ कथेसि। तदा हि सत्था ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि तथागतो पञ्ञवा उपायकुसलोयेवा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Amittahatthatthagatāti idaṃ satthā jetavane viharanto paññāpāramiṃ ārabbha kathesi. Tadā hi satthā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi tathāgato paññavā upāyakusaloyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो गामके कुटुम्बिककुले निब्बत्तित्वाति सब्बं पुरिमजातकनियामेनेव कथेतब्बं। इध पन वेज्जे मते गामवासिनो मनुस्सा ‘‘मनुस्समारका’’ति ते दारके कुदण्डकेहि बन्धित्वा ‘‘रञ्ञो दस्सेस्सामा’’ति बाराणसिं नयिंसु। बोधिसत्तो अन्तरामग्गेयेव सेसदारकानं ओवादं अदासि ‘‘तुम्हे मा भायथ, राजानं दिस्वापि अभीता तुट्ठिन्द्रिया भवेय्याथ, राजा अम्हेहि सद्धिं पठमतरं कथेस्सति, ततो पट्ठाय अहं जानिस्सामी’’ति। ते ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा तथा करिंसु। राजा ते अभीते तुट्ठिन्द्रिये दिस्वा ‘‘इमे ‘मनुस्समारका’ति कुदण्डकबद्धा आनीता, एवरूपं दुक्खं पत्तापि न भायन्ति, तुट्ठिन्द्रियायेव, किं नु खो एतेसं असोचनकारणं, पुच्छिस्सामि ने’’ति पुच्छन्तो पठमं गाथमाह –
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto gāmake kuṭumbikakule nibbattitvāti sabbaṃ purimajātakaniyāmeneva kathetabbaṃ. Idha pana vejje mate gāmavāsino manussā ‘‘manussamārakā’’ti te dārake kudaṇḍakehi bandhitvā ‘‘rañño dassessāmā’’ti bārāṇasiṃ nayiṃsu. Bodhisatto antarāmaggeyeva sesadārakānaṃ ovādaṃ adāsi ‘‘tumhe mā bhāyatha, rājānaṃ disvāpi abhītā tuṭṭhindriyā bhaveyyātha, rājā amhehi saddhiṃ paṭhamataraṃ kathessati, tato paṭṭhāya ahaṃ jānissāmī’’ti. Te ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā tathā kariṃsu. Rājā te abhīte tuṭṭhindriye disvā ‘‘ime ‘manussamārakā’ti kudaṇḍakabaddhā ānītā, evarūpaṃ dukkhaṃ pattāpi na bhāyanti, tuṭṭhindriyāyeva, kiṃ nu kho etesaṃ asocanakāraṇaṃ, pucchissāmi ne’’ti pucchanto paṭhamaṃ gāthamāha –
९५.
95.
‘‘अमित्तहत्थत्थगता, तचसारसमप्पिता।
‘‘Amittahatthatthagatā, tacasārasamappitā;
पसन्नमुखवण्णात्थ, कस्मा तुम्हे न सोचथा’’ति॥
Pasannamukhavaṇṇāttha, kasmā tumhe na socathā’’ti.
तत्थ अमित्तहत्थत्थगताति कुदण्डकेहि गीवायं बन्धित्वा आनेन्तानं अमित्तानं हत्थगता। तचसारसमप्पिताति वेळुदण्डकेहि बद्धत्ता एवमाह। कस्माति ‘‘एवरूपं ब्यसनं पत्तापि तुम्हे किंकारणा न सोचथा’’ति पुच्छति।
Tattha amittahatthatthagatāti kudaṇḍakehi gīvāyaṃ bandhitvā ānentānaṃ amittānaṃ hatthagatā. Tacasārasamappitāti veḷudaṇḍakehi baddhattā evamāha. Kasmāti ‘‘evarūpaṃ byasanaṃ pattāpi tumhe kiṃkāraṇā na socathā’’ti pucchati.
तं सुत्वा बोधिसत्तो सेसगाथा अभासि –
Taṃ sutvā bodhisatto sesagāthā abhāsi –
९६.
96.
‘‘न सोचनाय परिदेवनाय, अत्थोव लब्भो अपि अप्पकोपि।
‘‘Na socanāya paridevanāya, atthova labbho api appakopi;
सोचन्तमेनं दुखितं विदित्वा, पच्चत्थिका अत्तमना भवन्ति॥
Socantamenaṃ dukhitaṃ viditvā, paccatthikā attamanā bhavanti.
९७.
97.
‘‘यतो च खो पण्डितो आपदासु, न वेधती अत्थविनिच्छयञ्ञू।
‘‘Yato ca kho paṇḍito āpadāsu, na vedhatī atthavinicchayaññū;
पच्चत्थिकास्स दुखिता भवन्ति, दिस्वा मुखं अविकारं पुराणं॥
Paccatthikāssa dukhitā bhavanti, disvā mukhaṃ avikāraṃ purāṇaṃ.
९८.
98.
‘‘जप्पेन मन्तेन सुभासितेन, अनुप्पदानेन पवेणिया वा।
‘‘Jappena mantena subhāsitena, anuppadānena paveṇiyā vā;
यथा यथा यत्थ लभेथ अत्थं, तथा तथा तत्थ परक्कमेय्य॥
Yathā yathā yattha labhetha atthaṃ, tathā tathā tattha parakkameyya.
९९.
99.
‘‘यतो च जानेय्य अलब्भनेय्यो, मयाव अञ्ञेन वा एस अत्थो।
‘‘Yato ca jāneyya alabbhaneyyo, mayāva aññena vā esa attho;
असोचमानो अधिवासयेय्य, कम्मं दळ्हं किन्ति करोमि दानी’’ति॥
Asocamāno adhivāsayeyya, kammaṃ daḷhaṃ kinti karomi dānī’’ti.
तत्थ अत्थोति वुड्ढि। पच्चत्थिका अत्तमनाति एतं पुरिसं सोचन्तं दुक्खितं विदित्वा पच्चामित्ता तुट्ठचित्ता होन्ति। तेसं तुस्सनकारणं नाम पण्डितेन कातुं न वट्टतीति दीपेति । यतोति यदा। न वेधतीति चित्तुत्रासभयेन न कम्पति। अत्थविनिच्छयञ्ञूति तस्स तस्स अत्थस्स विनिच्छयकुसलो।
Tattha atthoti vuḍḍhi. Paccatthikā attamanāti etaṃ purisaṃ socantaṃ dukkhitaṃ viditvā paccāmittā tuṭṭhacittā honti. Tesaṃ tussanakāraṇaṃ nāma paṇḍitena kātuṃ na vaṭṭatīti dīpeti . Yatoti yadā. Na vedhatīti cittutrāsabhayena na kampati. Atthavinicchayaññūti tassa tassa atthassa vinicchayakusalo.
जप्पेनाति मन्तपरिजप्पनेन। मन्तेनाति पण्डितेहि सद्धिं मन्तग्गहणेन। सुभासितेनाति पियवचनेन। अनुप्पदानेनाति लञ्जदानेन। पवेणियाति कुलवंसेन। इदं वुत्तं होति – महाराज, पण्डितेन नाम आपदासु उप्पन्नासु न सोचितब्बं न किलमितब्बं, इमेसु पन पञ्चसु कारणेसु अञ्ञतरवसेन पच्चामित्ता जिनितब्बा। सचे हि सक्कोति, मन्तं परिजप्पित्वा मुखबन्धनं कत्वापि ते जिनितब्बा, तथा असक्कोन्तेन पण्डितेहि सद्धिं मन्तेत्वा एकं उपायं सल्लक्खेत्वा जिनितब्बा, पियवचनं वत्तुं सक्कोन्तेन पियं वत्वापि ते जिनितब्बा, तथा असक्कोन्तेन विनिच्छयामच्चानं लञ्जं दत्वापि जिनितब्बा, तथा असक्कोन्तेन कुलवंसं कथेत्वा ‘‘मयं असुकपवेणिया आगता, तुम्हाकञ्च अम्हाकञ्च एकोव पुब्बपुरिसो’’ति एवं विज्जमानञातिकोटिं घटेत्वापि जिनितब्बा एवाति। यथा यथाति एतेसु पञ्चसु कारणेसु येन येन कारणेन यत्थ यत्थ अत्तनो वुड्ढिं लभेय्य। तथा तथाति तेन तेन कारणेन तत्थ तत्थ परक्कमेय्य, परक्कमं कत्वा पच्चत्थिके जिनेय्याति अधिप्पायो।
Jappenāti mantaparijappanena. Mantenāti paṇḍitehi saddhiṃ mantaggahaṇena. Subhāsitenāti piyavacanena. Anuppadānenāti lañjadānena. Paveṇiyāti kulavaṃsena. Idaṃ vuttaṃ hoti – mahārāja, paṇḍitena nāma āpadāsu uppannāsu na socitabbaṃ na kilamitabbaṃ, imesu pana pañcasu kāraṇesu aññataravasena paccāmittā jinitabbā. Sace hi sakkoti, mantaṃ parijappitvā mukhabandhanaṃ katvāpi te jinitabbā, tathā asakkontena paṇḍitehi saddhiṃ mantetvā ekaṃ upāyaṃ sallakkhetvā jinitabbā, piyavacanaṃ vattuṃ sakkontena piyaṃ vatvāpi te jinitabbā, tathā asakkontena vinicchayāmaccānaṃ lañjaṃ datvāpi jinitabbā, tathā asakkontena kulavaṃsaṃ kathetvā ‘‘mayaṃ asukapaveṇiyā āgatā, tumhākañca amhākañca ekova pubbapuriso’’ti evaṃ vijjamānañātikoṭiṃ ghaṭetvāpi jinitabbā evāti. Yathā yathāti etesu pañcasu kāraṇesu yena yena kāraṇena yattha yattha attano vuḍḍhiṃ labheyya. Tathā tathāti tena tena kāraṇena tattha tattha parakkameyya, parakkamaṃ katvā paccatthike jineyyāti adhippāyo.
यतो च जानेय्याति यदा पन जानेय्य, मया वा अञ्ञेन वा एस अत्थो अलब्भनेय्यो नानप्पकारेन वायमित्वापि न सक्का लद्धुं, तदा पण्डितो पुरिसो असोचमानो अकिलममानो ‘‘मया पुब्बे कतकम्मं दळ्हं थिरं न सक्का पटिबाहितुं, इदानि किं सक्का कातु’’न्ति अधिवासयेय्याति।
Yato ca jāneyyāti yadā pana jāneyya, mayā vā aññena vā esa attho alabbhaneyyo nānappakārena vāyamitvāpi na sakkā laddhuṃ, tadā paṇḍito puriso asocamāno akilamamāno ‘‘mayā pubbe katakammaṃ daḷhaṃ thiraṃ na sakkā paṭibāhituṃ, idāni kiṃ sakkā kātu’’nti adhivāsayeyyāti.
राजा बोधिसत्तस्स धम्मकथं सुत्वा कम्मं सोधेत्वा निद्दोसभावं ञत्वा कुदण्डके हरापेत्वा महासत्तस्स महन्तं यसं दत्वा अत्तनो अत्थधम्मअनुसासकं अमच्चरतनं अकासि, सेसदारकानम्पि यसं दत्वा ठानन्तरानि अदासि।
Rājā bodhisattassa dhammakathaṃ sutvā kammaṃ sodhetvā niddosabhāvaṃ ñatvā kudaṇḍake harāpetvā mahāsattassa mahantaṃ yasaṃ datvā attano atthadhammaanusāsakaṃ amaccaratanaṃ akāsi, sesadārakānampi yasaṃ datvā ṭhānantarāni adāsi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि ‘‘तदा बाराणसिराजा आनन्दो अहोसि, दारका थेरानुथेरा, पण्डितदारको पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi ‘‘tadā bārāṇasirājā ānando ahosi, dārakā therānutherā, paṇḍitadārako pana ahameva ahosi’’nti.
तचसारजातकवण्णना अट्ठमा।
Tacasārajātakavaṇṇanā aṭṭhamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ३६८. तचसारजातकं • 368. Tacasārajātakaṃ
