Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[६३] ३. तक्कपण्डितजातकवण्णना
[63] 3. Takkapaṇḍitajātakavaṇṇanā
कोधना अकतञ्ञू चाति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो उक्कण्ठितभिक्खुञ्ञेवारब्भ कथेसि। तञ्हि सत्था ‘‘सच्चं किर त्वं भिक्खु उक्कण्ठितोसी’’ति पुच्छित्वा ‘‘सच्च’’न्ति वुत्ते ‘‘इत्थियो नाम भिक्खु अकतञ्ञू मित्तदुब्भा, कस्मा ता निस्साय उक्कण्ठितोसी’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Kodhanā akataññū cāti idaṃ satthā jetavane viharanto ukkaṇṭhitabhikkhuññevārabbha kathesi. Tañhi satthā ‘‘saccaṃ kira tvaṃ bhikkhu ukkaṇṭhitosī’’ti pucchitvā ‘‘sacca’’nti vutte ‘‘itthiyo nāma bhikkhu akataññū mittadubbhā, kasmā tā nissāya ukkaṇṭhitosī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा गङ्गातीरे अस्समं मापेत्वा समापत्तियो चेव अभिञ्ञायो च निब्बत्तेत्वा झानसुखेन विहरति। तस्मिं समये बाराणसिसेट्ठिनो धीता दुट्ठकुमारी नाम चण्डा अहोसि फरुसा, दासकम्मकरे अक्कोसति परिभासति पहरति। अथ नं एकदिवसं परिवारमनुस्सा गहेत्वा ‘‘गङ्गाय कीळिस्सामा’’ति अगमंसु। तेसं कीळन्तानञ्ञेव सूरियत्थङ्गमनवेला जाता, मेघो उट्ठहि, मनुस्सा मेघं दिस्वा इतो चितो च वेगेन पलायिंसु। सेट्ठिधीतायपि दासकम्मकरा ‘‘अज्ज अम्हेहि एतिस्सा पिट्ठिं पस्सितुं वट्टती’’ति तं अन्तोउदकस्मिंयेव छड्डेत्वा उत्तरिंसु। देवो पावस्सि, सूरियोपि अत्थङ्गतो, अन्धकारो जातो। ते ताय विनाव गेहं गन्त्वा ‘‘कहं सा’’ति वुत्ते ‘‘गङ्गातो ताव उत्तिण्णा, अथ नं न जानाम कहं गता’’ति। ञातका विचिनित्वापि न पस्सिंसु।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto isipabbajjaṃ pabbajitvā gaṅgātīre assamaṃ māpetvā samāpattiyo ceva abhiññāyo ca nibbattetvā jhānasukhena viharati. Tasmiṃ samaye bārāṇasiseṭṭhino dhītā duṭṭhakumārī nāma caṇḍā ahosi pharusā, dāsakammakare akkosati paribhāsati paharati. Atha naṃ ekadivasaṃ parivāramanussā gahetvā ‘‘gaṅgāya kīḷissāmā’’ti agamaṃsu. Tesaṃ kīḷantānaññeva sūriyatthaṅgamanavelā jātā, megho uṭṭhahi, manussā meghaṃ disvā ito cito ca vegena palāyiṃsu. Seṭṭhidhītāyapi dāsakammakarā ‘‘ajja amhehi etissā piṭṭhiṃ passituṃ vaṭṭatī’’ti taṃ antoudakasmiṃyeva chaḍḍetvā uttariṃsu. Devo pāvassi, sūriyopi atthaṅgato, andhakāro jāto. Te tāya vināva gehaṃ gantvā ‘‘kahaṃ sā’’ti vutte ‘‘gaṅgāto tāva uttiṇṇā, atha naṃ na jānāma kahaṃ gatā’’ti. Ñātakā vicinitvāpi na passiṃsu.
सा महाविरवं विरवन्ती उदकेन वुय्हमाना अड्ढरत्तसमये बोधिसत्तस्स पण्णसालासमीपं पापुणि। सो तस्सा सद्दं सुत्वा ‘‘मातुगामस्स सद्दो एसो, परित्ताणमस्सा करिस्सामी’’ति तिणुक्कं आदाय नदीतीरं गन्त्वा तं दिस्वा ‘‘मा भायि, मा भायी’’ति अस्सासेत्वा नागबलो थामसम्पन्नो बोधिसत्तो नदिं तरमानो गन्त्वा तं उक्खिपित्वा अस्समपदं आनेत्वा अग्गिं कत्वा अदासि। सीते विगते मधुरानि फलाफलानि उपनामेसि। तानि खादित्वा ठितं ‘‘कत्थ वासिकासि, कथञ्च गङ्गाय पतितासी’’ति पुच्छि। सा तं पवत्तिं आरोचेसि। अथ नं ‘‘त्वं इधेव वसा’’ति पण्णसालाय वसापेन्तो द्वीहतीहं सयं अब्भोकासे वसित्वा ‘‘इदानि गच्छा’’ति आह। सा ‘‘इमं तापसं सीलभेदं पापेत्वा गहेत्वा गमिस्सामी’’ति न गच्छति। अथ गच्छन्ते काले इत्थिकुत्तं इत्थिलीलं दस्सेत्वा तस्स सीलभेदं कत्वा झानं अन्तरधापेसि। सो तं गहेत्वा अरञ्ञेयेव वसति। अथ नं सा आह ‘‘अय्य, किं नो अरञ्ञवासेन, मनुस्सपथं गमिस्सामा’’ति? सो तं आदाय एकं पच्चन्तगामकं गन्त्वा तक्कभतिया जीविकं कप्पेत्वा तं पोसेति। तस्स तक्कं विक्किणित्वा जीवतीति ‘‘तक्कपण्डितो’’ति नामं अकंसु। अथस्स गामवासिनो परिब्बयं दत्वा ‘‘अम्हाकं सुयुत्तदुयुत्तकं आचिक्खन्तो एत्थ वसा’’ति गामद्वारे कुटियं वासेसुं।
Sā mahāviravaṃ viravantī udakena vuyhamānā aḍḍharattasamaye bodhisattassa paṇṇasālāsamīpaṃ pāpuṇi. So tassā saddaṃ sutvā ‘‘mātugāmassa saddo eso, parittāṇamassā karissāmī’’ti tiṇukkaṃ ādāya nadītīraṃ gantvā taṃ disvā ‘‘mā bhāyi, mā bhāyī’’ti assāsetvā nāgabalo thāmasampanno bodhisatto nadiṃ taramāno gantvā taṃ ukkhipitvā assamapadaṃ ānetvā aggiṃ katvā adāsi. Sīte vigate madhurāni phalāphalāni upanāmesi. Tāni khāditvā ṭhitaṃ ‘‘kattha vāsikāsi, kathañca gaṅgāya patitāsī’’ti pucchi. Sā taṃ pavattiṃ ārocesi. Atha naṃ ‘‘tvaṃ idheva vasā’’ti paṇṇasālāya vasāpento dvīhatīhaṃ sayaṃ abbhokāse vasitvā ‘‘idāni gacchā’’ti āha. Sā ‘‘imaṃ tāpasaṃ sīlabhedaṃ pāpetvā gahetvā gamissāmī’’ti na gacchati. Atha gacchante kāle itthikuttaṃ itthilīlaṃ dassetvā tassa sīlabhedaṃ katvā jhānaṃ antaradhāpesi. So taṃ gahetvā araññeyeva vasati. Atha naṃ sā āha ‘‘ayya, kiṃ no araññavāsena, manussapathaṃ gamissāmā’’ti? So taṃ ādāya ekaṃ paccantagāmakaṃ gantvā takkabhatiyā jīvikaṃ kappetvā taṃ poseti. Tassa takkaṃ vikkiṇitvā jīvatīti ‘‘takkapaṇḍito’’ti nāmaṃ akaṃsu. Athassa gāmavāsino paribbayaṃ datvā ‘‘amhākaṃ suyuttaduyuttakaṃ ācikkhanto ettha vasā’’ti gāmadvāre kuṭiyaṃ vāsesuṃ.
तेन च समयेन चोरा पब्बता ओरुय्ह पच्चन्तं पहरन्ति। ते एकदिवसं तं गामं पहरित्वा गामवासिकेहियेव भण्डिका उक्खिपापेत्वा गच्छन्ता तम्पि सेट्ठिधीतरं गहेत्वा अत्तनो वसनट्ठानं गन्त्वा सेसजने विस्सज्जेसुं। चोरजेट्ठको पन तस्सा रूपे बज्झित्वा तं अत्तनो भरियं अकासि। बोधिसत्तो ‘‘इत्थन्नामा कह’’न्ति पुच्छि। ‘‘चोरजेट्ठकेन गहेत्वा अत्तनो भरिया कता’’ति च सुत्वापि ‘‘न सा तत्थ मया विना वसिस्सति, पलायित्वा आगच्छिस्सती’’ति तस्सा आगमनं ओलोकेन्तो तत्थेव वसि।
Tena ca samayena corā pabbatā oruyha paccantaṃ paharanti. Te ekadivasaṃ taṃ gāmaṃ paharitvā gāmavāsikehiyeva bhaṇḍikā ukkhipāpetvā gacchantā tampi seṭṭhidhītaraṃ gahetvā attano vasanaṭṭhānaṃ gantvā sesajane vissajjesuṃ. Corajeṭṭhako pana tassā rūpe bajjhitvā taṃ attano bhariyaṃ akāsi. Bodhisatto ‘‘itthannāmā kaha’’nti pucchi. ‘‘Corajeṭṭhakena gahetvā attano bhariyā katā’’ti ca sutvāpi ‘‘na sā tattha mayā vinā vasissati, palāyitvā āgacchissatī’’ti tassā āgamanaṃ olokento tattheva vasi.
सेट्ठिधीतापि चिन्तेसि ‘‘अहं इध सुखं वसामि, कदाचि मं तक्कपण्डितो किञ्चिदेव निस्साय आगन्त्वा इतो आदाय गच्छेय्य, अथ एतस्मा सुखा परिहायिस्सामि, यन्नूनाहं सम्पियायमाना विय तं पक्कोसापेत्वा घातापेय्य’’न्ति। सा एकं मनुस्सं पक्कोसित्वा ‘‘अहं इध दुक्खं जीवामि, तक्कपण्डितो आगन्त्वा मं आदाय गच्छतू’’ति सासनं पेसेसि। सो तं सासनं सुत्वा सद्दहित्वा तत्थ गन्त्वा गामद्वारे ठत्वा सासनं पेसेसि। सा निक्खमित्वा तं दिस्वा ‘‘अय्य, सचे मयं इदानि गच्छिस्साम, चोरजेट्ठको अनुबन्धित्वा उभोपि अम्हे घातेस्सति, रत्तिभागे गच्छिस्सामा’’ति तं आनेत्वा भोजेत्वा कोट्ठके निसीदापेत्वा सायं चोरजेट्ठकस्स आगन्त्वा सुरं पिवित्वा मत्तकाले ‘‘सामि, सचे इमाय वेलाय तव सत्तुं पस्सेय्यासि, किन्ति नं करेय्यासी’’ति आह। ‘‘इदञ्चिदञ्च करिस्सामीति’’। ‘‘किं पन सो दूरे, ननु कोट्ठके निसिन्नो’’ति? चोरजेट्ठको उक्कं आदाय तत्थ गन्त्वा तं दिस्वा गहेत्वा गेहमज्झे पातेत्वा कप्परादीहि यथारुचिं पोथेसि। सो पोथियमानोपि अञ्ञं किञ्चि अवत्वा ‘‘कोधना अकतञ्ञू च, पिसुणा मित्तभेदिका’’ति एत्तकमेव वदति। चोरो तं पोथेत्वा बन्धित्वा निपज्जापेत्वा सायमासं भुञ्जित्वा सयि। पबुद्धो जिण्णाय सुराय पुन तं पोथेतुं आरभि, सोपि तानेव चत्तारि पदानि वदति।
Seṭṭhidhītāpi cintesi ‘‘ahaṃ idha sukhaṃ vasāmi, kadāci maṃ takkapaṇḍito kiñcideva nissāya āgantvā ito ādāya gaccheyya, atha etasmā sukhā parihāyissāmi, yannūnāhaṃ sampiyāyamānā viya taṃ pakkosāpetvā ghātāpeyya’’nti. Sā ekaṃ manussaṃ pakkositvā ‘‘ahaṃ idha dukkhaṃ jīvāmi, takkapaṇḍito āgantvā maṃ ādāya gacchatū’’ti sāsanaṃ pesesi. So taṃ sāsanaṃ sutvā saddahitvā tattha gantvā gāmadvāre ṭhatvā sāsanaṃ pesesi. Sā nikkhamitvā taṃ disvā ‘‘ayya, sace mayaṃ idāni gacchissāma, corajeṭṭhako anubandhitvā ubhopi amhe ghātessati, rattibhāge gacchissāmā’’ti taṃ ānetvā bhojetvā koṭṭhake nisīdāpetvā sāyaṃ corajeṭṭhakassa āgantvā suraṃ pivitvā mattakāle ‘‘sāmi, sace imāya velāya tava sattuṃ passeyyāsi, kinti naṃ kareyyāsī’’ti āha. ‘‘Idañcidañca karissāmīti’’. ‘‘Kiṃ pana so dūre, nanu koṭṭhake nisinno’’ti? Corajeṭṭhako ukkaṃ ādāya tattha gantvā taṃ disvā gahetvā gehamajjhe pātetvā kapparādīhi yathāruciṃ pothesi. So pothiyamānopi aññaṃ kiñci avatvā ‘‘kodhanā akataññū ca, pisuṇā mittabhedikā’’ti ettakameva vadati. Coro taṃ pothetvā bandhitvā nipajjāpetvā sāyamāsaṃ bhuñjitvā sayi. Pabuddho jiṇṇāya surāya puna taṃ pothetuṃ ārabhi, sopi tāneva cattāri padāni vadati.
चोरो चिन्तेसि ‘‘अयं एवं पोथियमानोपि अञ्ञं किञ्चि अवत्वा इमानेव चत्तारि पदानि वदति, पुच्छिस्सामि न’’न्ति तस्सा सुत्तभावं ञत्वा तं पुच्छि ‘‘अम्भो त्वं एवं पोथियमानोपि कस्मा एतानेव पदानि वदसी’’ति? तक्कपण्डितो ‘‘तेन हि सुणाही’’ति तं कारणं आदितो पट्ठाय कथेसि। ‘‘अहं पुब्बे अरञ्ञवासिको एको तापसो झानलाभी, स्वाहं एतं गङ्गाय वुय्हमानं उत्तारेत्वा पटिजग्गिं। अथ मं एसा पलोभेत्वा झाना परिहापेसि, स्वाहं अरञ्ञं पहाय एतं पोसेन्तो पच्चन्तगामके वसामि, अथेसा चोरेहि इधानीता ‘अहं दुक्खं वसामि, आगन्त्वा मं नेतू’ति मय्हं सासनं पेसेत्वा इदानि तव हत्थे पातेसि, इमिना कारणेनाहं एवं कथेमी’’ति। चोरो चिन्तेसि ‘‘या एसा एवरूपे गुणसम्पन्ने उपकारके एवं विप्पटिपज्जि, सा मय्हं कतरं नाम उपद्दवं न करेय्य, मारेतब्बा एसा’’ति सो तक्कपण्डितं अस्सासेत्वा तं पबोधेत्वा खग्गं आदाय निक्खम्म ‘‘एतं पुरिसं गामद्वारे घातेस्सामी’’ति वत्वा ताय सद्धिं बहिगामं गन्त्वा ‘‘एतं हत्थे गण्हा’’ति तं ताय हत्थे गाहापेत्वा खग्गं आदाय तक्कपण्डितं पहरन्तो विय तं द्विधा छिन्दित्वा ससीसं न्हापेत्वा तक्कपण्डितं कतिपाहं पणीतेन भोजनेन सन्तप्पेत्वा इदानि कहं गमिस्ससी’’ति आह। तक्कपण्डितो ‘‘घरावासेन मे किच्चं नत्थि, इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा तत्थेव अरञ्ञे वसिस्सामी’’ति आह। ‘‘तेन हि अहम्पि पब्बजिस्सामी’’ति उभोपि पब्बजित्वा तं अरञ्ञायतनं गन्त्वा पञ्च अभिञ्ञा अट्ठ च समापत्तियो निब्बत्तेत्वा जीवितपरियोसाने ब्रह्मलोकूपगा अहेसुं।
Coro cintesi ‘‘ayaṃ evaṃ pothiyamānopi aññaṃ kiñci avatvā imāneva cattāri padāni vadati, pucchissāmi na’’nti tassā suttabhāvaṃ ñatvā taṃ pucchi ‘‘ambho tvaṃ evaṃ pothiyamānopi kasmā etāneva padāni vadasī’’ti? Takkapaṇḍito ‘‘tena hi suṇāhī’’ti taṃ kāraṇaṃ ādito paṭṭhāya kathesi. ‘‘Ahaṃ pubbe araññavāsiko eko tāpaso jhānalābhī, svāhaṃ etaṃ gaṅgāya vuyhamānaṃ uttāretvā paṭijaggiṃ. Atha maṃ esā palobhetvā jhānā parihāpesi, svāhaṃ araññaṃ pahāya etaṃ posento paccantagāmake vasāmi, athesā corehi idhānītā ‘ahaṃ dukkhaṃ vasāmi, āgantvā maṃ netū’ti mayhaṃ sāsanaṃ pesetvā idāni tava hatthe pātesi, iminā kāraṇenāhaṃ evaṃ kathemī’’ti. Coro cintesi ‘‘yā esā evarūpe guṇasampanne upakārake evaṃ vippaṭipajji, sā mayhaṃ kataraṃ nāma upaddavaṃ na kareyya, māretabbā esā’’ti so takkapaṇḍitaṃ assāsetvā taṃ pabodhetvā khaggaṃ ādāya nikkhamma ‘‘etaṃ purisaṃ gāmadvāre ghātessāmī’’ti vatvā tāya saddhiṃ bahigāmaṃ gantvā ‘‘etaṃ hatthe gaṇhā’’ti taṃ tāya hatthe gāhāpetvā khaggaṃ ādāya takkapaṇḍitaṃ paharanto viya taṃ dvidhā chinditvā sasīsaṃ nhāpetvā takkapaṇḍitaṃ katipāhaṃ paṇītena bhojanena santappetvā idāni kahaṃ gamissasī’’ti āha. Takkapaṇḍito ‘‘gharāvāsena me kiccaṃ natthi, isipabbajjaṃ pabbajitvā tattheva araññe vasissāmī’’ti āha. ‘‘Tena hi ahampi pabbajissāmī’’ti ubhopi pabbajitvā taṃ araññāyatanaṃ gantvā pañca abhiññā aṭṭha ca samāpattiyo nibbattetvā jīvitapariyosāne brahmalokūpagā ahesuṃ.
सत्था इमानि द्वे वत्थूनि कथेत्वा अनुसन्धिं घटेत्वा अभिसम्बुद्धो हुत्वा इमं गाथमाह –
Satthā imāni dve vatthūni kathetvā anusandhiṃ ghaṭetvā abhisambuddho hutvā imaṃ gāthamāha –
६३.
63.
‘‘कोधना अकतञ्ञू च, पिसुणा मित्तभेदिका।
‘‘Kodhanā akataññū ca, pisuṇā mittabhedikā;
ब्रह्मचरियं चर भिक्खु, सो सुखं न विहाहिसी’’ति॥
Brahmacariyaṃ cara bhikkhu, so sukhaṃ na vihāhisī’’ti.
तत्रायं पिण्डत्थो – भिक्खु इत्थियो नामेता कोधना, उप्पन्नं कोधं निवारेतुं न सक्कोन्ति। अकतञ्ञू च, अतिमहन्तम्पि उपकारं न जानन्ति। पिसुणा च, पियसुञ्ञभावकरणमेव कथं कथेन्ति। मित्तभेदिका, मित्ते भिन्दन्ति, मित्तभेदनकथं कथनसीलायेव , एवरूपेहि पापधम्मेहि समन्नागता एता। किं ते एताहि, ब्रह्मचरियं चर भिक्खु, अयञ्हि मेथुनविरति परिसुद्धट्ठेन ब्रह्मचरियं नाम, तं चर। सो सुखं न विहाहिसीति सो त्वं एतं ब्रह्मचरियवासं वसन्तो झानसुखं मग्गसुखं फलसुखञ्च न विहाहिसि, एतं सुखं न विजहिस्सति, एतस्मा सुखा न परिहायिस्ससीति अत्थो। ‘‘न परिहाहिसी’’तिपि पाठो, अयमेवत्थो।
Tatrāyaṃ piṇḍattho – bhikkhu itthiyo nāmetā kodhanā, uppannaṃ kodhaṃ nivāretuṃ na sakkonti. Akataññū ca, atimahantampi upakāraṃ na jānanti. Pisuṇā ca, piyasuññabhāvakaraṇameva kathaṃ kathenti. Mittabhedikā, mitte bhindanti, mittabhedanakathaṃ kathanasīlāyeva , evarūpehi pāpadhammehi samannāgatā etā. Kiṃ te etāhi, brahmacariyaṃ cara bhikkhu, ayañhi methunavirati parisuddhaṭṭhena brahmacariyaṃ nāma, taṃ cara. So sukhaṃ na vihāhisīti so tvaṃ etaṃ brahmacariyavāsaṃ vasanto jhānasukhaṃ maggasukhaṃ phalasukhañca na vihāhisi, etaṃ sukhaṃ na vijahissati, etasmā sukhā na parihāyissasīti attho. ‘‘Na parihāhisī’’tipi pāṭho, ayamevattho.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा सच्चानि पकासेसि, सच्चपरियोसाने उक्कण्ठितभिक्खु सोतापत्तिफले पतिट्ठहि। सत्था जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा चोरजेट्ठको आनन्दो अहोसि, तक्कपण्डितो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsesi, saccapariyosāne ukkaṇṭhitabhikkhu sotāpattiphale patiṭṭhahi. Satthā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā corajeṭṭhako ānando ahosi, takkapaṇḍito pana ahameva ahosi’’nti.
तक्कपण्डितजातकवण्णना ततिया।
Takkapaṇḍitajātakavaṇṇanā tatiyā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ६३. तक्कपण्डितजातकं • 63. Takkapaṇḍitajātakaṃ