Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
५. तण्डुलनाळिजातकवण्णना
5. Taṇḍulanāḷijātakavaṇṇanā
किमग्घति तण्डुलनाळिकाति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो लालुदायित्थेरं आरब्भ कथेसि। तस्मिं समये आयस्मा दब्बो मल्लपुत्तो सङ्घस्स भत्तुद्देसको होति। तस्मिं पातोव सलाकभत्तानि उद्दिसमाने लालुदायित्थेरस्स कदाचि वरभत्तं पापुणाति, कदाचि लामकभत्तं। सो लामकभत्तस्स पत्तदिवसे सलाकग्गं आकुलं करोति, ‘‘किं दब्बोव सलाकं दातुं जानाति, अम्हे न जानामा’’ति वदति। तस्मिं सलाकग्गं आकुलं करोन्ते ‘‘हन्द दानि त्वमेव सलाकं देही’’ति सलाकपच्छिं अदंसु। ततो पट्ठाय सो सङ्घस्स सलाकं अदासि। देन्तो च पन ‘‘इदं वरभत्त’’न्ति वा ‘‘लामकभत्त’’न्ति वा ‘‘असुकवस्सग्गे वरभत्त’’न्ति वा ‘‘असुकवस्सग्गे लामकभत्त’’न्ति वा न जानाति, ठितिकं करोन्तोपि ‘‘असुकवस्सग्गे ठितिका’’ति न सल्लक्खेति। भिक्खूनं ठितवेलाय ‘‘इमस्मिं ठाने अयं ठितिका ठिता, इमस्मिं ठाने अय’’न्ति भूमियं वा भित्तियं वा लेखं कड्ढति। पुनदिवसे सलाकग्गे भिक्खू मन्दतरा वा होन्ति बहुतरा वा, तेसु मन्दतरेसु लेखा हेट्ठा होति, बहुतरेसु उपरि। सो ठितिकं अजानन्तो लेखासञ्ञाय सलाकं देति।
Kimagghati taṇḍulanāḷikāti idaṃ satthā jetavane viharanto lāludāyittheraṃ ārabbha kathesi. Tasmiṃ samaye āyasmā dabbo mallaputto saṅghassa bhattuddesako hoti. Tasmiṃ pātova salākabhattāni uddisamāne lāludāyittherassa kadāci varabhattaṃ pāpuṇāti, kadāci lāmakabhattaṃ. So lāmakabhattassa pattadivase salākaggaṃ ākulaṃ karoti, ‘‘kiṃ dabbova salākaṃ dātuṃ jānāti, amhe na jānāmā’’ti vadati. Tasmiṃ salākaggaṃ ākulaṃ karonte ‘‘handa dāni tvameva salākaṃ dehī’’ti salākapacchiṃ adaṃsu. Tato paṭṭhāya so saṅghassa salākaṃ adāsi. Dento ca pana ‘‘idaṃ varabhatta’’nti vā ‘‘lāmakabhatta’’nti vā ‘‘asukavassagge varabhatta’’nti vā ‘‘asukavassagge lāmakabhatta’’nti vā na jānāti, ṭhitikaṃ karontopi ‘‘asukavassagge ṭhitikā’’ti na sallakkheti. Bhikkhūnaṃ ṭhitavelāya ‘‘imasmiṃ ṭhāne ayaṃ ṭhitikā ṭhitā, imasmiṃ ṭhāne aya’’nti bhūmiyaṃ vā bhittiyaṃ vā lekhaṃ kaḍḍhati. Punadivase salākagge bhikkhū mandatarā vā honti bahutarā vā, tesu mandataresu lekhā heṭṭhā hoti, bahutaresu upari. So ṭhitikaṃ ajānanto lekhāsaññāya salākaṃ deti.
अथ नं भिक्खू ‘‘आवुसो, उदायि, लेखा नाम हेट्ठा वा होति उपरि वा, वरभत्तं पन असुकवस्सग्गे ठितं, लामकभत्तं असुकवस्सग्गे’’ति आहंसु। सो भिक्खू पटिप्फरन्तो ‘‘यदि एवं अयं लेखा कस्मा एवं ठिता, किं अहं तुम्हाकं सद्दहामि, इमिस्सा लेखाय सद्दहामी’’ति वदति। अथ नं दहरा च सामणेरा च ‘‘आवुसो लालुदायि तयि सलाकं देन्ते भिक्खू लाभेन परिहायन्ति, न त्वं दातुं अनुच्छविको, गच्छ इतो’’ति सलाकग्गतो निक्कड्ढिंसु। तस्मिं खणे सलाकग्गे महन्तं कोलाहलं अहोसि। तं सुत्वा सत्था आनन्दत्थेरं पुच्छि ‘‘आनन्द, सलाकग्गे महन्तं कोलाहलं, किं सद्दो नामेसो’’ति। थेरो तथागतस्स तमत्थं आरोचेसि। ‘‘आनन्द, न इदानेव लालुदायि अत्तनो बालताय परेसं लाभहानिं करोति, पुब्बेपि अकासियेवा’’ति आह। थेरो तस्सत्थस्स आविभावत्थं भगवन्तं याचि। भगवा भवन्तरेन पटिच्छन्नं कारणं पाकटं अकासि।
Atha naṃ bhikkhū ‘‘āvuso, udāyi, lekhā nāma heṭṭhā vā hoti upari vā, varabhattaṃ pana asukavassagge ṭhitaṃ, lāmakabhattaṃ asukavassagge’’ti āhaṃsu. So bhikkhū paṭippharanto ‘‘yadi evaṃ ayaṃ lekhā kasmā evaṃ ṭhitā, kiṃ ahaṃ tumhākaṃ saddahāmi, imissā lekhāya saddahāmī’’ti vadati. Atha naṃ daharā ca sāmaṇerā ca ‘‘āvuso lāludāyi tayi salākaṃ dente bhikkhū lābhena parihāyanti, na tvaṃ dātuṃ anucchaviko, gaccha ito’’ti salākaggato nikkaḍḍhiṃsu. Tasmiṃ khaṇe salākagge mahantaṃ kolāhalaṃ ahosi. Taṃ sutvā satthā ānandattheraṃ pucchi ‘‘ānanda, salākagge mahantaṃ kolāhalaṃ, kiṃ saddo nāmeso’’ti. Thero tathāgatassa tamatthaṃ ārocesi. ‘‘Ānanda, na idāneva lāludāyi attano bālatāya paresaṃ lābhahāniṃ karoti, pubbepi akāsiyevā’’ti āha. Thero tassatthassa āvibhāvatthaṃ bhagavantaṃ yāci. Bhagavā bhavantarena paṭicchannaṃ kāraṇaṃ pākaṭaṃ akāsi.
अतीते कासिरट्ठे बाराणसियं ब्रह्मदत्तो राजा अहोसि। तदा अम्हाकं बोधिसत्तो तस्स अग्घापनिको अहोसि। हत्थिअस्सादीनि चेव मणिसुवण्णादीनि च अग्घापेसि, अग्घापेत्वा भण्डसामिकानं भण्डानुरूपमेव मूलं दापेसि। राजा पन लुद्धो होति, सो लोभपकतिताय एवं चिन्तेसि ‘‘अयं अग्घापनिको एवं अग्घापेन्तो न चिरस्सेव मम गेहे धनं परिक्खयं गमेस्सति, अञ्ञं अग्घापनिकं करिस्सामी’’ति। सो सीहपञ्जरं उग्घाटेत्वा राजङ्गणं ओलोकेन्तो एकं गामिकमनुस्सं लोलबालं राजङ्गणेन गच्छन्तं दिस्वा ‘‘एस मय्हं अग्घापनिककम्मं कातुं सक्खिस्सती’’ति तं पक्कोसापेत्वा ‘‘सक्खिस्ससि, भणे, अम्हाकं अग्घापनिककम्मं कातु’’न्ति आह। सक्खिस्सामि, देवाति। राजा अत्तनो धनरक्खणत्थाय तं बालं अग्घापनिककम्मे ठपेसि। ततो पट्ठाय सो बालो हत्थिअस्सादीनि अग्घापेन्तो अग्घं हापेत्वा यथारुचिया कथेति। तस्स ठानन्तरे ठितत्ता यं सो कथेति, तमेव मूलं होति।
Atīte kāsiraṭṭhe bārāṇasiyaṃ brahmadatto rājā ahosi. Tadā amhākaṃ bodhisatto tassa agghāpaniko ahosi. Hatthiassādīni ceva maṇisuvaṇṇādīni ca agghāpesi, agghāpetvā bhaṇḍasāmikānaṃ bhaṇḍānurūpameva mūlaṃ dāpesi. Rājā pana luddho hoti, so lobhapakatitāya evaṃ cintesi ‘‘ayaṃ agghāpaniko evaṃ agghāpento na cirasseva mama gehe dhanaṃ parikkhayaṃ gamessati, aññaṃ agghāpanikaṃ karissāmī’’ti. So sīhapañjaraṃ ugghāṭetvā rājaṅgaṇaṃ olokento ekaṃ gāmikamanussaṃ lolabālaṃ rājaṅgaṇena gacchantaṃ disvā ‘‘esa mayhaṃ agghāpanikakammaṃ kātuṃ sakkhissatī’’ti taṃ pakkosāpetvā ‘‘sakkhissasi, bhaṇe, amhākaṃ agghāpanikakammaṃ kātu’’nti āha. Sakkhissāmi, devāti. Rājā attano dhanarakkhaṇatthāya taṃ bālaṃ agghāpanikakamme ṭhapesi. Tato paṭṭhāya so bālo hatthiassādīni agghāpento agghaṃ hāpetvā yathāruciyā katheti. Tassa ṭhānantare ṭhitattā yaṃ so katheti, tameva mūlaṃ hoti.
तस्मिं काले उत्तरापथतो एको अस्सवाणिजो पञ्च अस्ससतानि आनेसि। राजा तं पुरिसं पक्कोसापेत्वा अस्से अग्घापेसि। सो पञ्चन्नं अस्ससतानं एकं तण्डुलनाळिकं अग्घमकासि। कत्वा च पन ‘‘अस्सवाणिजस्स एकं तण्डुलनाळिकं देथा’’ति वत्वा अस्से अस्ससालायं सण्ठापेसि। अस्सवाणिजो पोराणअग्घापनिकस्स सन्तिकं गन्त्वा तं पवत्तिं आरोचेत्वा ‘‘इदानि किं कत्तब्ब’’न्ति पुच्छि। सो आह ‘‘तस्स पुरिसस्स लञ्जं दत्वा एवं पुच्छथ ‘अम्हाकं ताव अस्सा एकं तण्डुलनाळिकं अग्घन्तीति ञातमेतं, तुम्हे पन निस्साय तण्डुलनाळिया अग्घं जानितुकामम्हा, सक्खिस्सथ नो रञ्ञो सन्तिके ठत्वा सा तण्डुलनाळिका इदं नाम अग्घतीति वत्तु’न्ति, सचे सक्कोमीति वदति, तं गहेत्वा रञ्ञो सन्तिकं गच्छथ, अहम्पि तत्थ आगमिस्सामी’’ति।
Tasmiṃ kāle uttarāpathato eko assavāṇijo pañca assasatāni ānesi. Rājā taṃ purisaṃ pakkosāpetvā asse agghāpesi. So pañcannaṃ assasatānaṃ ekaṃ taṇḍulanāḷikaṃ agghamakāsi. Katvā ca pana ‘‘assavāṇijassa ekaṃ taṇḍulanāḷikaṃ dethā’’ti vatvā asse assasālāyaṃ saṇṭhāpesi. Assavāṇijo porāṇaagghāpanikassa santikaṃ gantvā taṃ pavattiṃ ārocetvā ‘‘idāni kiṃ kattabba’’nti pucchi. So āha ‘‘tassa purisassa lañjaṃ datvā evaṃ pucchatha ‘amhākaṃ tāva assā ekaṃ taṇḍulanāḷikaṃ agghantīti ñātametaṃ, tumhe pana nissāya taṇḍulanāḷiyā agghaṃ jānitukāmamhā, sakkhissatha no rañño santike ṭhatvā sā taṇḍulanāḷikā idaṃ nāma agghatīti vattu’nti, sace sakkomīti vadati, taṃ gahetvā rañño santikaṃ gacchatha, ahampi tattha āgamissāmī’’ti.
अस्सवाणिजो ‘‘साधू’’ति बोधिसत्तस्स वचनं सम्पटिच्छित्वा अग्घापनिकस्स लञ्जं दत्वा तमत्थं आरोचेसि। सो लञ्जं लभित्वाव ‘‘सक्खिस्सामि तण्डुलनाळिं अग्घापेतु’’न्ति। ‘‘तेन हि गच्छाम राजकुल’’न्ति तं आदाय रञ्ञो सन्तिकं अगमासि। बोधिसत्तोपि अञ्ञेपि बहू अमच्चा अगमिंसु। अस्सवाणिजो राजानं वन्दित्वा आह – ‘‘देव, पञ्चन्नं अस्ससतानं एकं तण्डुलनाळिं अग्घनकभावं जानाम, सा पन तण्डुलनाळि किं अग्घतीति अग्घापनिकं पुच्छथ देवा’’ति। राजा तं पवत्तिं अजानन्तो ‘‘अम्भो अग्घापनिक, पञ्च अस्ससतानि किं अग्घन्ती’’ति पुच्छि। तण्डुलनाळिं, देवाति। ‘‘होतु, भणे, अस्सा ताव तण्डुलनाळिं अग्घन्तु। सा पन किं अग्घति तण्डुलनाळिका’’ति पुच्छि। सो बालपुरिसो ‘‘बाराणसिं सन्तरबाहिरं अग्घति तण्डुलनाळिका’’ति आह। सो किर पुब्बे राजानं अनुवत्तन्तो एकं तण्डुलनाळिं अस्सानं अग्घमकासि। पुन वाणिजस्स हत्थतो लञ्जं लभित्वा तस्सा तण्डुलनाळिकाय बाराणसिं सन्तरबाहिरं अग्घमकासि। तदा पन बाराणसिया पाकारपरिक्खेपो द्वादसयोजनिको होति। इदमस्स अन्तरं, बाहिरं पन तियोजनसतिकं रट्ठं। इति सो बालो एवं महन्तं बाराणसिं सन्तरबाहिरं तण्डुलनाळिकाय अग्घमकासि।
Assavāṇijo ‘‘sādhū’’ti bodhisattassa vacanaṃ sampaṭicchitvā agghāpanikassa lañjaṃ datvā tamatthaṃ ārocesi. So lañjaṃ labhitvāva ‘‘sakkhissāmi taṇḍulanāḷiṃ agghāpetu’’nti. ‘‘Tena hi gacchāma rājakula’’nti taṃ ādāya rañño santikaṃ agamāsi. Bodhisattopi aññepi bahū amaccā agamiṃsu. Assavāṇijo rājānaṃ vanditvā āha – ‘‘deva, pañcannaṃ assasatānaṃ ekaṃ taṇḍulanāḷiṃ agghanakabhāvaṃ jānāma, sā pana taṇḍulanāḷi kiṃ agghatīti agghāpanikaṃ pucchatha devā’’ti. Rājā taṃ pavattiṃ ajānanto ‘‘ambho agghāpanika, pañca assasatāni kiṃ agghantī’’ti pucchi. Taṇḍulanāḷiṃ, devāti. ‘‘Hotu, bhaṇe, assā tāva taṇḍulanāḷiṃ agghantu. Sā pana kiṃ agghati taṇḍulanāḷikā’’ti pucchi. So bālapuriso ‘‘bārāṇasiṃ santarabāhiraṃ agghati taṇḍulanāḷikā’’ti āha. So kira pubbe rājānaṃ anuvattanto ekaṃ taṇḍulanāḷiṃ assānaṃ agghamakāsi. Puna vāṇijassa hatthato lañjaṃ labhitvā tassā taṇḍulanāḷikāya bārāṇasiṃ santarabāhiraṃ agghamakāsi. Tadā pana bārāṇasiyā pākāraparikkhepo dvādasayojaniko hoti. Idamassa antaraṃ, bāhiraṃ pana tiyojanasatikaṃ raṭṭhaṃ. Iti so bālo evaṃ mahantaṃ bārāṇasiṃ santarabāhiraṃ taṇḍulanāḷikāya agghamakāsi.
तं सुत्वा अमच्चा पाणिं पहरित्वा हसमाना ‘‘मयं पुब्बे पथविञ्च रज्जञ्च अनग्घन्ति सञ्ञिनो अहुम्ह, एवं महन्तं किर सराजकं बाराणसिरज्जं तण्डुलनाळिमत्तं अग्घति, अहो अग्घापनिकस्स ञाणसम्पदा। कहं एत्तकं कालं अयं अग्घापनिको विहासि, अम्हाकं रञ्ञो एव अनुच्छविको’’ति परिहासं अकंसु –
Taṃ sutvā amaccā pāṇiṃ paharitvā hasamānā ‘‘mayaṃ pubbe pathaviñca rajjañca anagghanti saññino ahumha, evaṃ mahantaṃ kira sarājakaṃ bārāṇasirajjaṃ taṇḍulanāḷimattaṃ agghati, aho agghāpanikassa ñāṇasampadā. Kahaṃ ettakaṃ kālaṃ ayaṃ agghāpaniko vihāsi, amhākaṃ rañño eva anucchaviko’’ti parihāsaṃ akaṃsu –
५.
5.
‘‘किमग्घति तण्डुलनाळिकायं, अस्सान मूलाय वदेहि राज।
‘‘Kimagghati taṇḍulanāḷikāyaṃ, assāna mūlāya vadehi rāja;
बाराणसिं सन्तरबाहिरं, अयमग्घति तण्डुलनाळिका’’ति॥
Bārāṇasiṃ santarabāhiraṃ, ayamagghati taṇḍulanāḷikā’’ti.
तस्मिं काले राजा लज्जितो तं बालं निक्कड्ढापेत्वा बोधिसत्तस्सेव अग्घापनिकट्ठानं अदासि। बोधिसत्तोपि यथाकम्मं गतो।
Tasmiṃ kāle rājā lajjito taṃ bālaṃ nikkaḍḍhāpetvā bodhisattasseva agghāpanikaṭṭhānaṃ adāsi. Bodhisattopi yathākammaṃ gato.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा द्वे वत्थूनि कथेत्वा अनुसन्धिं घटेत्वा जातकं समोधानेसि ‘‘तदा गामिकबालअग्घापनिको लालुदायी अहोसि, पण्डितअग्घापनिको पन अहमेव अहोसि’’न्ति देसनं निट्ठापेसि।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā dve vatthūni kathetvā anusandhiṃ ghaṭetvā jātakaṃ samodhānesi ‘‘tadā gāmikabālaagghāpaniko lāludāyī ahosi, paṇḍitaagghāpaniko pana ahameva ahosi’’nti desanaṃ niṭṭhāpesi.
तण्डुलनाळिजातकवण्णना पञ्चमा।
Taṇḍulanāḷijātakavaṇṇanā pañcamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५. तण्डुलनाळिजातकं • 5. Taṇḍulanāḷijātakaṃ