| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) |
९. तण्हासुत्तवण्णना
9. Taṇhāsuttavaṇṇanā
१९९. नवमे जालिनिन्ति जालसदिसं। यथा हि जालं समन्ततो संसिब्बितं आकुलब्याकुलं, एवं तण्हापीति जालसदिसत्ता जालिनीति वुत्ता। तयो वा भवे अज्झोत्थरित्वा ठिताय एतिस्सा तत्थ तत्थ अत्तनो कोट्ठासभूतं जालं अत्थीतिपि जालिनी। सरितन्ति तत्थ तत्थ सरित्वा संसरित्वा ठितं। विसटन्ति पत्थटं विक्खित्तं। विसत्तिकन्ति तत्थ तत्थ विसत्तं लग्गं लगितं। अपिच ‘‘विसमूलाति विसत्तिका। विसफलाति विसत्तिका’’तिआदिनापि (महानि॰ ३; चूळनि॰ मेत्तगूमाणवपुच्छानिद्देसो २२) नयेनेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। उद्धस्तोति उपरि धंसितो। परियोनद्धोति समन्ता वेठितो। तन्ताकुलकजातोति तन्तं विय आकुलजातो। यथा नाम दुन्निक्खित्तं मूसिकच्छिन्नं पेसकारानं तन्तं तहिं तहिं आकुलं होति, ‘‘इदं अग्गं इदं मूल’’न्ति अग्गेन वा अग्गं, मूलेन वा मूलं समानेतुं दुक्करं होति, एवं सत्ता इमाय तण्हाय परियोनद्धा आकुलब्याकुला न सक्कोन्ति अत्तनो निस्सरणमग्गं उजुं कातुं। गुलागुण्ठिकजातोति गुलागुण्ठिकं वुच्चति पेसकारकञ्जियसुत्तं। गुला नाम सकुणिका, तस्सा कुलावकोतिपि एके। यथा तदुभयम्पि आकुलं अग्गेन वा अग्गं, मूलेन वा मूलं समानेतुं दुक्करन्ति पुरिमनयेनेव योजेतब्बं। मुञ्जपब्बजभूतोति मुञ्जतिणं विय पब्बजतिणं विय च भूतो, तादिसो जातो। यथा तानि तिणानि कोट्टेत्वा कतरज्जुं जिण्णकाले कत्थचि पतितं गहेत्वा तेसं तिणानं ‘‘इदं अग्गं इदं मूल’’न्ति अग्गेन वा अग्गं, मूलेन वा मूलं समानेतुं दुक्करं। तम्पि च पच्चत्तपुरिसकारे ठत्वा सक्का भवेय्य उजुं कातुं, ठपेत्वा पन बोधिसत्ते अञ्ञो सत्तो अत्तनो धम्मताय तण्हाजालं पदालेत्वा अत्तनो निस्सरणमग्गं उजुं कातुं समत्थो नाम नत्थि। एवमयं लोको तण्हाजालेन परियोनद्धो अपायं दुग्गतिं विनिपातं संसारं नातिवत्तति। तत्थ अपायोति निरय-तिरच्छानयोनि-पेत्तिविसय-असुरकाया। सब्बेपि हि ते वड्ढिसङ्खातस्स आयस्स अभावतो अपायाति वुच्चन्ति। तथा दुक्खस्स गतिभावतो दुग्गति। सुखसमुस्सयतो विनिपतितत्ता विनिपातो। इतरो पन –
199. Navame jālininti jālasadisaṃ. Yathā hi jālaṃ samantato saṃsibbitaṃ ākulabyākulaṃ, evaṃ taṇhāpīti jālasadisattā jālinīti vuttā. Tayo vā bhave ajjhottharitvā ṭhitāya etissā tattha tattha attano koṭṭhāsabhūtaṃ jālaṃ atthītipi jālinī. Saritanti tattha tattha saritvā saṃsaritvā ṭhitaṃ. Visaṭanti patthaṭaṃ vikkhittaṃ. Visattikanti tattha tattha visattaṃ laggaṃ lagitaṃ. Apica ‘‘visamūlāti visattikā. Visaphalāti visattikā’’tiādināpi (mahāni. 3; cūḷani. mettagūmāṇavapucchāniddeso 22) nayenettha attho daṭṭhabbo. Uddhastoti upari dhaṃsito. Pariyonaddhoti samantā veṭhito. Tantākulakajātoti tantaṃ viya ākulajāto. Yathā nāma dunnikkhittaṃ mūsikacchinnaṃ pesakārānaṃ tantaṃ tahiṃ tahiṃ ākulaṃ hoti, ‘‘idaṃ aggaṃ idaṃ mūla’’nti aggena vā aggaṃ, mūlena vā mūlaṃ samānetuṃ dukkaraṃ hoti, evaṃ sattā imāya taṇhāya pariyonaddhā ākulabyākulā na sakkonti attano nissaraṇamaggaṃ ujuṃ kātuṃ. Gulāguṇṭhikajātoti gulāguṇṭhikaṃ vuccati pesakārakañjiyasuttaṃ. Gulā nāma sakuṇikā, tassā kulāvakotipi eke. Yathā tadubhayampi ākulaṃ aggena vā aggaṃ, mūlena vā mūlaṃ samānetuṃ dukkaranti purimanayeneva yojetabbaṃ. Muñjapabbajabhūtoti muñjatiṇaṃ viya pabbajatiṇaṃ viya ca bhūto, tādiso jāto. Yathā tāni tiṇāni koṭṭetvā katarajjuṃ jiṇṇakāle katthaci patitaṃ gahetvā tesaṃ tiṇānaṃ ‘‘idaṃ aggaṃ idaṃ mūla’’nti aggena vā aggaṃ, mūlena vā mūlaṃ samānetuṃ dukkaraṃ. Tampi ca paccattapurisakāre ṭhatvā sakkā bhaveyya ujuṃ kātuṃ, ṭhapetvā pana bodhisatte añño satto attano dhammatāya taṇhājālaṃ padāletvā attano nissaraṇamaggaṃ ujuṃ kātuṃ samattho nāma natthi. Evamayaṃ loko taṇhājālena pariyonaddho apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ saṃsāraṃ nātivattati. Tattha apāyoti niraya-tiracchānayoni-pettivisaya-asurakāyā. Sabbepi hi te vaḍḍhisaṅkhātassa āyassa abhāvato apāyāti vuccanti. Tathā dukkhassa gatibhāvato duggati. Sukhasamussayato vinipatitattā vinipāto. Itaro pana –
‘‘खन्धानञ्च पटिपाटि, धातुआयतनान च।
‘‘Khandhānañca paṭipāṭi, dhātuāyatanāna ca;
अब्बोच्छिन्नं वत्तमाना, संसारोति पवुच्चति॥
Abbocchinnaṃ vattamānā, saṃsāroti pavuccati.
तं सब्बं नातिवत्तति नातिक्कमति, अथ खो चुतितो पटिसन्धिं पटिसन्धितो चुतिन्ति एवं पुनप्पुनं चुतिपटिसन्धियो गण्हमानो तीसु भवेसु चतूसु योनीसु पञ्चसु गतीसु सत्तसु विञ्ञाणट्ठितीसु नवसु सत्तावासेसु महासमुद्दे वातक्खित्तनावा विय यन्ते युत्तगोणो विय च परिब्भमतियेव।
Taṃ sabbaṃ nātivattati nātikkamati, atha kho cutito paṭisandhiṃ paṭisandhito cutinti evaṃ punappunaṃ cutipaṭisandhiyo gaṇhamāno tīsu bhavesu catūsu yonīsu pañcasu gatīsu sattasu viññāṇaṭṭhitīsu navasu sattāvāsesu mahāsamudde vātakkhittanāvā viya yante yuttagoṇo viya ca paribbhamatiyeva.
अज्झत्तिकस्स उपादायाति अज्झत्तिकं खन्धपञ्चकं उपादाय। इदञ्हि उपयोगत्थे सामिवचनं। बाहिरस्स उपादायाति बाहिरं खन्धपञ्चकं उपादाय, इदम्पि उपयोगत्थे सामिवचनं। अस्मीति, भिक्खवे, सतीति, भिक्खवे, यदेतं अज्झत्तं खन्धपञ्चकं उपादाय तण्हामानदिट्ठिवसेन समूहग्गाहतो अस्मीति होति, तस्मिं सतीति अत्थो। इत्थस्मीति होतीतिआदीसु पन एवं समूहतो अहन्ति गहणे सति ततो अनुपनिधाय च उपनिधाय चाति द्विधा गहणं होति। तत्थ अनुपनिधायाति अञ्ञं आकारं अनुपगम्म सकभावमेव आरम्मणं कत्वा इत्थस्मीति होति, खत्तियादीसु इदंपकारो अहन्ति एवं तण्हामानदिट्ठिवसेन होतीति अत्थो। इदं ताव अनुपनिधाय गहणं। उपनिधाय गहणं पन दुविधं होति समतो च असमतो च। तं दस्सेतुं एवंस्मीति अञ्ञथास्मीति च वुत्तं। तत्थ एवंस्मीति इदं समतो उपनिधाय गहणं, यथायं खत्तियो यथायं ब्राह्मणो, एवमहम्पीति अत्थो। अञ्ञथास्मीति इदं पन असमतो गहणं, यथायं खत्तियो यथायं ब्राह्मणो, ततो अञ्ञथा अहं, हीनो वा अधिको वाति अत्थो। इमानि ताव पच्चुप्पन्नवसेन चत्तारि तण्हाविचरितानि।
Ajjhattikassa upādāyāti ajjhattikaṃ khandhapañcakaṃ upādāya. Idañhi upayogatthe sāmivacanaṃ. Bāhirassa upādāyāti bāhiraṃ khandhapañcakaṃ upādāya, idampi upayogatthe sāmivacanaṃ. Asmīti, bhikkhave, satīti, bhikkhave, yadetaṃ ajjhattaṃ khandhapañcakaṃ upādāya taṇhāmānadiṭṭhivasena samūhaggāhato asmīti hoti, tasmiṃ satīti attho. Itthasmīti hotītiādīsu pana evaṃ samūhato ahanti gahaṇe sati tato anupanidhāya ca upanidhāya cāti dvidhā gahaṇaṃ hoti. Tattha anupanidhāyāti aññaṃ ākāraṃ anupagamma sakabhāvameva ārammaṇaṃ katvā itthasmīti hoti, khattiyādīsu idaṃpakāro ahanti evaṃ taṇhāmānadiṭṭhivasena hotīti attho. Idaṃ tāva anupanidhāya gahaṇaṃ. Upanidhāya gahaṇaṃ pana duvidhaṃ hoti samato ca asamato ca. Taṃ dassetuṃ evaṃsmīti aññathāsmīti ca vuttaṃ. Tattha evaṃsmīti idaṃ samato upanidhāya gahaṇaṃ, yathāyaṃ khattiyo yathāyaṃ brāhmaṇo, evamahampīti attho. Aññathāsmīti idaṃ pana asamato gahaṇaṃ, yathāyaṃ khattiyo yathāyaṃ brāhmaṇo, tato aññathā ahaṃ, hīno vā adhiko vāti attho. Imāni tāva paccuppannavasena cattāri taṇhāvicaritāni.
असस्मीति सतस्मीति इमानि पन द्वे यस्मा अत्थीति असं, निच्चस्सेतं अधिवचनं। सीदतीति सतं, अनिच्चस्सेतं अधिवचनं। तस्मा सस्सतुच्छेदवसेन वुत्तानीति वेदितब्बानि। इतो परानि सन्ति एवमादीनि चत्तारि संसयपरिवितक्कवसेन वुत्तानि। सन्ति होतीति एवमादीसु अहं सियन्ति होतीति एवमत्थो वेदितब्बो। अधिप्पायो पनेत्थ पुरिमचतुक्के वुत्तनयेनेव गहेतब्बो। अपिहं सन्तिआदीनि पन चत्तारि अपि नाम अहं भवेय्यन्ति एवं पत्थनाकप्पनवसेन वुत्तानि। तानिपि पुरिमचतुक्के वुत्तनयेनेव वेदितब्बानि। भविस्सन्तिआदीनि पन चत्तारि अनागतवसेन वुत्तानि। तेसम्पि पुरिमचतुक्के वुत्तनयेनेव अत्थो वेदितब्बो। एवमेते –
Asasmīti satasmīti imāni pana dve yasmā atthīti asaṃ, niccassetaṃ adhivacanaṃ. Sīdatīti sataṃ, aniccassetaṃ adhivacanaṃ. Tasmā sassatucchedavasena vuttānīti veditabbāni. Ito parāni santi evamādīni cattāri saṃsayaparivitakkavasena vuttāni. Santi hotīti evamādīsu ahaṃ siyanti hotīti evamattho veditabbo. Adhippāyo panettha purimacatukke vuttanayeneva gahetabbo. Apihaṃ santiādīni pana cattāri api nāma ahaṃ bhaveyyanti evaṃ patthanākappanavasena vuttāni. Tānipi purimacatukke vuttanayeneva veditabbāni. Bhavissantiādīni pana cattāri anāgatavasena vuttāni. Tesampi purimacatukke vuttanayeneva attho veditabbo. Evamete –
‘‘द्वे दिट्ठिसीसा सीसञ्ञे, चत्तारो सीसमूलका।
‘‘Dve diṭṭhisīsā sīsaññe, cattāro sīsamūlakā;
तयो तयोति एतानि, अट्ठारस विभावये॥
Tayo tayoti etāni, aṭṭhārasa vibhāvaye.
एतेसु हि असस्मि, सतस्मीति एते द्वे दिट्ठिसीसा नाम। अस्मि, सन्ति, अपिहं सन्ति, भविस्सन्ति एते चत्तारो सुद्धसीसा एव। इत्थस्मीतिआदयो तयो तयोति द्वादस सीसमूलका नामाति एवमेते द्वे दिट्ठिसीसा चत्तारो सुद्धसीसा द्वादस सीसमूलकाति अट्ठारस तण्हाविचरितधम्मा वेदितब्बा। इमानि ताव अज्झत्तिकस्स उपादाय अट्ठारस तण्हाविचरितानि। बाहिरस्स उपादाय तण्हाविचरितेसुपि एसेव नयो। इमिनाति इमिना रूपेन वा…पे॰… विञ्ञाणेन वाति एस विसेसो वेदितब्बो। सेसं तादिसमेव।
Etesu hi asasmi, satasmīti ete dve diṭṭhisīsā nāma. Asmi, santi, apihaṃ santi, bhavissanti ete cattāro suddhasīsā eva. Itthasmītiādayo tayo tayoti dvādasa sīsamūlakā nāmāti evamete dve diṭṭhisīsā cattāro suddhasīsā dvādasa sīsamūlakāti aṭṭhārasa taṇhāvicaritadhammā veditabbā. Imāni tāva ajjhattikassa upādāya aṭṭhārasa taṇhāvicaritāni. Bāhirassa upādāya taṇhāvicaritesupi eseva nayo. Imināti iminā rūpena vā…pe… viññāṇena vāti esa viseso veditabbo. Sesaṃ tādisameva.
इति एवरूपानि अतीतानि छत्तिंसाति एकमेकस्स पुग्गलस्स अतीते अद्धनि छत्तिंस। अनागतानि छत्तिंसाति एकमेकस्सेव पुग्गलस्स च अनागते अद्धनि छत्तिंस। पच्चुप्पन्नानि छत्तिंसाति एकस्स वा पुग्गलस्स यथासम्भवतो बहूनं वा पच्चुप्पन्ने अद्धनि छत्तिंसाव। सब्बसत्तानं पन नियमेनेव अतीते अद्धनि छत्तिंस, अनागते छत्तिंस, पच्चुप्पन्ने छत्तिंस। अनन्ता हि असदिसतण्हामानदिट्ठिभेदा सत्ता। अट्ठसतं तण्हाविचरितं होन्तीति एत्थ पन अट्ठसतसङ्खातं तण्हाविचरितं होतीति एवमत्थो दट्ठब्बो।
Iti evarūpāni atītāni chattiṃsāti ekamekassa puggalassa atīte addhani chattiṃsa. Anāgatānichattiṃsāti ekamekasseva puggalassa ca anāgate addhani chattiṃsa. Paccuppannāni chattiṃsāti ekassa vā puggalassa yathāsambhavato bahūnaṃ vā paccuppanne addhani chattiṃsāva. Sabbasattānaṃ pana niyameneva atīte addhani chattiṃsa, anāgate chattiṃsa, paccuppanne chattiṃsa. Anantā hi asadisataṇhāmānadiṭṭhibhedā sattā. Aṭṭhasataṃtaṇhāvicaritaṃ hontīti ettha pana aṭṭhasatasaṅkhātaṃ taṇhāvicaritaṃ hotīti evamattho daṭṭhabbo.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / ९. तण्हासुत्तं • 9. Taṇhāsuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) / ९-१०. तण्हासुत्तादिवण्णना • 9-10. Taṇhāsuttādivaṇṇanā
