| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / උදාන-අට්‌ඨකථා • Udāna-aṭṭhakathā |
3. තතියබොධිසුත්‌තවණ්‌ණනා
3. Tatiyabodhisuttavaṇṇanā
3. තතියෙ අනුලොමපටිලොමන්‌ති අනුලොමඤ්‌ච පටිලොමඤ්‌ච, යථාවුත්‌තඅනුලොමවසෙන චෙව පටිලොමවසෙන චාති අත්‌ථො. නනු ච පුබ්‌බෙපි අනුලොමවසෙන පටිලොමවසෙන ච පටිච්‌චසමුප්‌පාදෙ මනසිකාරප්‌පවත්‌ති සුත්‌තද්‌වයෙ වුත්‌තා, ඉධ කස්‌මා පුනපි තදුභයවසෙන මනසිකාරප්‌පවත්‌ති වුච්‌චතීති? තදුභයවසෙන තතියවාරං තත්‌ථ මනසිකාරස්‌ස පවත්‌තිතත්‌තා. කථං පන තදුභයවසෙන මනසිකාරො පවත්‌තිතො? න හි සක්‌කා අපුබ්‌බං අචරිමං අනුලොමපටිලොමං පටිච්‌චසමුප්‌පාදස්‌ස මනසිකාරං පවත්‌තෙතුන්‌ති? න ඛො පනෙතං එවං දට්‌ඨබ්‌බං ‘‘තදුභයං එකජ්‌ඣං මනසාකාසී’’ති, අථ ඛො වාරෙන. භගවා හි පඨමං අනුලොමවසෙන පටිච්‌චසමුප්‌පාදං මනසි කරිත්‌වා තදනුරූපං පඨමං උදානං උදානෙසි. දුතියම්‌පි පටිලොමවසෙන තං මනසි කරිත්‌වා තදනුරූපමෙව උදානං උදානෙසි. තතියවාරෙ පන කාලෙන අනුලොමං කාලෙන පටිලොමං මනසිකරණවසෙන අනුලොමපටිලොමං මනසි අකාසි. තෙන වුත්‌තං – ‘‘අනුලොමපටිලොමන්‌ති අනුලොමඤ්‌ච පටිලොමඤ්‌ච, යථාවුත්‌තඅනුලොමවසෙන චෙව පටිලොමවසෙන චා’’ති. ඉමිනා මනසිකාරස්‌ස පගුණබලවභාවො ච වසීභාවො ච පකාසිතො හොති. එත්‌ථ ච ‘‘අනුලොමං මනසි කරිස්‌සාමි, පටිලොමං මනසි කරිස්‌සාමි, අනුලොමපටිලොමං මනසි කරිස්‌සාමී’’ති එවං පවත්‌තානං පුබ්‌බාභොගානං වසෙන නෙසං විභාගො වෙදිතබ්‌බො.
3. Tatiye anulomapaṭilomanti anulomañca paṭilomañca, yathāvuttaanulomavasena ceva paṭilomavasena cāti attho. Nanu ca pubbepi anulomavasena paṭilomavasena ca paṭiccasamuppāde manasikārappavatti suttadvaye vuttā, idha kasmā punapi tadubhayavasena manasikārappavatti vuccatīti? Tadubhayavasena tatiyavāraṃ tattha manasikārassa pavattitattā. Kathaṃ pana tadubhayavasena manasikāro pavattito? Na hi sakkā apubbaṃ acarimaṃ anulomapaṭilomaṃ paṭiccasamuppādassa manasikāraṃ pavattetunti? Na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ ‘‘tadubhayaṃ ekajjhaṃ manasākāsī’’ti, atha kho vārena. Bhagavā hi paṭhamaṃ anulomavasena paṭiccasamuppādaṃ manasi karitvā tadanurūpaṃ paṭhamaṃ udānaṃ udānesi. Dutiyampi paṭilomavasena taṃ manasi karitvā tadanurūpameva udānaṃ udānesi. Tatiyavāre pana kālena anulomaṃ kālena paṭilomaṃ manasikaraṇavasena anulomapaṭilomaṃ manasi akāsi. Tena vuttaṃ – ‘‘anulomapaṭilomanti anulomañca paṭilomañca, yathāvuttaanulomavasena ceva paṭilomavasena cā’’ti. Iminā manasikārassa paguṇabalavabhāvo ca vasībhāvo ca pakāsito hoti. Ettha ca ‘‘anulomaṃ manasi karissāmi, paṭilomaṃ manasi karissāmi, anulomapaṭilomaṃ manasi karissāmī’’ti evaṃ pavattānaṃ pubbābhogānaṃ vasena nesaṃ vibhāgo veditabbo.
තත්‌ථ අවිජ්‌ජාය ත්‌වෙවාති අවිජ්‌ජාය තු එව. අසෙසවිරාගනිරොධාති විරාගසඞ්‌ඛාතෙන මග්‌ගෙන අසෙසනිරොධා, අග්‌ගමග්‌ගෙන අනවසෙසඅනුප්‌පාදප්‌පහානාති අත්‌ථො. සඞ්‌ඛාරනිරොධොති සබ්‌බෙසං සඞ්‌ඛාරානං අනවසෙසං අනුප්‌පාදනිරොධො. හෙට්‌ඨිමෙන හි මග්‌ගත්‌තයෙන කෙචි සඞ්‌ඛාරා නිරුජ්‌ඣන්‌ති, කෙචි න නිරුජ්‌ඣන්‌ති අවිජ්‌ජාය සාවසෙසනිරොධා. අග්‌ගමග්‌ගෙන පනස්‌සා අනවසෙසනිරොධා න කෙචි සඞ්‌ඛාරා න නිරුජ්‌ඣන්‌තීති.
Tattha avijjāya tvevāti avijjāya tu eva. Asesavirāganirodhāti virāgasaṅkhātena maggena asesanirodhā, aggamaggena anavasesaanuppādappahānāti attho. Saṅkhāranirodhoti sabbesaṃ saṅkhārānaṃ anavasesaṃ anuppādanirodho. Heṭṭhimena hi maggattayena keci saṅkhārā nirujjhanti, keci na nirujjhanti avijjāya sāvasesanirodhā. Aggamaggena panassā anavasesanirodhā na keci saṅkhārā na nirujjhantīti.
එතමත්‌ථං විදිත්‌වාති ය්‌වායං අවිජ්‌ජාදිවසෙන සඞ්‌ඛාරාදිකස්‌ස දුක්‌ඛක්‌ඛන්‌ධස්‌ස සමුදයො නිරොධො ච අවිජ්‌ජාදීනං සමුදයා නිරොධා ච හොතීති වුත්‌තො, සබ්‌බාකාරෙන එතමත්‌ථං විදිත්‌වා. ඉමං උදානං උදානෙසීති ඉදං යෙන මග්‌ගෙන යො දුක්‌ඛක්‌ඛන්‌ධස්‌ස සමුදයනිරොධසඞ්‌ඛාතො අත්‌ථො කිච්‌චවසෙන ආරම්‌මණකිරියාය ච විදිතො, තස්‌ස අරියමග්‌ගස්‌ස ආනුභාවදීපකං වුත්‌තප්‌පකාරං උදානං උදානෙසීති අත්‌ථො.
Etamatthaṃviditvāti yvāyaṃ avijjādivasena saṅkhārādikassa dukkhakkhandhassa samudayo nirodho ca avijjādīnaṃ samudayā nirodhā ca hotīti vutto, sabbākārena etamatthaṃ viditvā. Imaṃ udānaṃ udānesīti idaṃ yena maggena yo dukkhakkhandhassa samudayanirodhasaṅkhāto attho kiccavasena ārammaṇakiriyāya ca vidito, tassa ariyamaggassa ānubhāvadīpakaṃ vuttappakāraṃ udānaṃ udānesīti attho.
තත්‍රායං සඞ්‌ඛෙපත්‌ථො – යදා හවෙ පාතුභවන්‌ති ධම්‌මා ආතාපිනො ඣායතො බ්‍රාහ්‌මණස්‌ස, තදා සො බ්‍රාහ්‌මණො තෙහි උප්‌පන්‌නෙහි බොධිපක්‌ඛියධම්‌මෙහි යස්‌ස වා අරියමග්‌ගස්‌ස චතුසච්‌චධම්‌මා පාතුභූතා , තෙන අරියමග්‌ගෙන විධූපයං තිට්‌ඨති මාරසෙනං, ‘‘කාමා තෙ පඨමා සෙනා’’තිආදිනා (සු. නි. 438; මහානි. 28; චූළනි. නන්‌දමාණවපුච්‌ඡානිද්‌දෙස 47) නයෙන වුත්‌තප්‌පකාරං මාරසෙනං විධූපයන්‌තො විධමෙන්‌තො විද්‌ධංසෙන්‌තො තිට්‌ඨති. කථං? සූරියොව ඔභාසයමන්‌තලික්‌ඛං, යථා සූරියො අබ්‌භුග්‌ගතො අත්‌තනො පභාය අන්‌තලික්‌ඛං ඔභාසෙන්‌තොව අන්‌ධකාරං විධමෙන්‌තො තිට්‌ඨති, එවං සොපි ඛීණාසවබ්‍රාහ්‌මණො තෙහි ධම්‌මෙහි තෙන වා අරියමග්‌ගෙන සච්‌චානි පටිවිජ්‌ඣන්‌තොව මාරසෙනං විධූපයන්‌තො තිට්‌ඨතීති.
Tatrāyaṃ saṅkhepattho – yadā have pātubhavanti dhammā ātāpino jhāyato brāhmaṇassa, tadā so brāhmaṇo tehi uppannehi bodhipakkhiyadhammehi yassa vā ariyamaggassa catusaccadhammā pātubhūtā , tena ariyamaggena vidhūpayaṃ tiṭṭhati mārasenaṃ, ‘‘kāmā te paṭhamā senā’’tiādinā (su. ni. 438; mahāni. 28; cūḷani. nandamāṇavapucchāniddesa 47) nayena vuttappakāraṃ mārasenaṃ vidhūpayanto vidhamento viddhaṃsento tiṭṭhati. Kathaṃ? Sūriyova obhāsayamantalikkhaṃ, yathā sūriyo abbhuggato attano pabhāya antalikkhaṃ obhāsentova andhakāraṃ vidhamento tiṭṭhati, evaṃ sopi khīṇāsavabrāhmaṇo tehi dhammehi tena vā ariyamaggena saccāni paṭivijjhantova mārasenaṃ vidhūpayanto tiṭṭhatīti.
එවං භගවතා පඨමං පච්‌චයාකාරපජානනස්‌ස, දුතියං පච්‌චයක්‌ඛයාධිගමස්‌ස, තතියං අරියමග්‌ගස්‌ස ආනුභාවප්‌පකාසනානි ඉමානි තීණි උදානානි තීසු යාමෙසු භාසිතානි. කතරාය රත්‌තියා? අභිසම්‌බොධිතො සත්‌තමාය රත්‌තියා. භගවා හි විසාඛපුණ්‌ණමාය රත්‌තියා පඨමයාමෙ පුබ්‌බෙනිවාසං අනුස්‌සරිත්‌වා මජ්‌ඣිමයාමෙ දිබ්‌බචක්‌ඛුං විසොධෙත්‌වා පච්‌ඡිමයාමෙ පටිච්‌චසමුප්‌පාදෙ ඤාණං ඔතාරෙත්‌වා නානානයෙහි තෙභූමකසඞ්‌ඛාරෙ සම්‌මසිත්‌වා ‘‘ඉදානි අරුණො උග්‌ගමිස්‌සතී’’ති සම්‌මාසම්‌බොධිං පාපුණි, සබ්‌බඤ්‌ඤුතප්‌පත්‌තිසමනන්‌තරමෙව ච අරුණො උග්‌ගච්‌ඡීති. තතො තෙනෙව පල්‌ලඞ්‌කෙන බොධිරුක්‌ඛමූලෙ සත්‌තාහං වීතිනාමෙන්‌තො සම්‌පත්‌තාය පාටිපදරත්‌තියා තීසු යාමෙසු වුත්‌තනයෙන පටිච්‌චසමුප්‌පාදං මනසි කරිත්‌වා යථාක්‌කමං ඉමානි උදානානි උදානෙසි.
Evaṃ bhagavatā paṭhamaṃ paccayākārapajānanassa, dutiyaṃ paccayakkhayādhigamassa, tatiyaṃ ariyamaggassa ānubhāvappakāsanāni imāni tīṇi udānāni tīsu yāmesu bhāsitāni. Katarāya rattiyā? Abhisambodhito sattamāya rattiyā. Bhagavā hi visākhapuṇṇamāya rattiyā paṭhamayāme pubbenivāsaṃ anussaritvā majjhimayāme dibbacakkhuṃ visodhetvā pacchimayāme paṭiccasamuppāde ñāṇaṃ otāretvā nānānayehi tebhūmakasaṅkhāre sammasitvā ‘‘idāni aruṇo uggamissatī’’ti sammāsambodhiṃ pāpuṇi, sabbaññutappattisamanantarameva ca aruṇo uggacchīti. Tato teneva pallaṅkena bodhirukkhamūle sattāhaṃ vītināmento sampattāya pāṭipadarattiyā tīsu yāmesu vuttanayena paṭiccasamuppādaṃ manasi karitvā yathākkamaṃ imāni udānāni udānesi.
ඛන්‌ධකෙ පන තීසුපි වාරෙසු ‘‘පටිච්‌චසමුප්‌පාදං අනුලොමපටිලොමං මනසාකාසී’’ති (මහාව. 1) ආගතත්‌තා ඛන්‌ධකට්‌ඨකථායං ‘‘තීසුපි යාමෙසු එවං මනසි කත්‌වා පඨමං උදානං පච්‌චයාකාරපච්‌චවෙක්‌ඛණවසෙන, දුතියං නිබ්‌බානපච්‌චවෙක්‌ඛණවසෙන, තතියං මග්‌ගපච්‌චවෙක්‌ඛණවසෙනාති එවං ඉමානි භගවා උදානානි උදානෙසී’’ති වුත්‌තං, තම්‌පි න විරුජ්‌ඣති. භගවා හි ඨපෙත්‌වා රතනඝරසත්‌තාහං සෙසෙසු ඡසු සත්‌තාහෙසු අන්‌තරන්‌තරා ධම්‌මං පච්‌චවෙක්‌ඛිත්‌වා යෙභුය්‍යෙන විමුත්‌තිසුඛපටිසංවෙදී විහාසි, රතනඝරසත්‌තාහෙ පන අභිධම්‌මපරිචයවසෙනෙව විහාසීති.
Khandhake pana tīsupi vāresu ‘‘paṭiccasamuppādaṃ anulomapaṭilomaṃ manasākāsī’’ti (mahāva. 1) āgatattā khandhakaṭṭhakathāyaṃ ‘‘tīsupi yāmesu evaṃ manasi katvā paṭhamaṃ udānaṃ paccayākārapaccavekkhaṇavasena, dutiyaṃ nibbānapaccavekkhaṇavasena, tatiyaṃ maggapaccavekkhaṇavasenāti evaṃ imāni bhagavā udānāni udānesī’’ti vuttaṃ, tampi na virujjhati. Bhagavā hi ṭhapetvā ratanagharasattāhaṃ sesesu chasu sattāhesu antarantarā dhammaṃ paccavekkhitvā yebhuyyena vimuttisukhapaṭisaṃvedī vihāsi, ratanagharasattāhe pana abhidhammaparicayavaseneva vihāsīti.
තතියබොධිසුත්‌තවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Tatiyabodhisuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / සුත්‌තපිටක • Suttapiṭaka / ඛුද්‌දකනිකාය • Khuddakanikāya / උදානපාළි • Udānapāḷi / 3. තතියබොධිසුත්‌තං • 3. Tatiyabodhisuttaṃ
