| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
ततियचित्तवण्णना
Tatiyacittavaṇṇanā
४००. अपण्णकपदं विय अविरज्झनकपदम्पि कदाचि नियतभावं दीपेय्याति अनियततं दीपेतुं ‘‘उप्पत्तिअरहङ्गानी’’ति वुत्तं मानस्स अनियतत्ता। यदि हि मानो नियतो सिया, कामरागस्स मानरहिता पवत्ति न सिया, तथा भवरागस्स। एवं सति पट्ठाने चतुक्खत्तुं कामरागेन योजना न सिया, तिक्खत्तुंयेव सिया, भवरागमूलिका च न सिया, एवञ्च संयोजनानं संयोजनेहि अट्ठविधेन योजना सिया, न दसविधा दस्सिताति यथावुत्ताहि योजनाहि मानस्स अनियतभावो पकासितो। अथ वा मानेन सद्धिं पञ्च होन्ति यथावुत्तानि अपण्णकङ्गानि, किं पन होन्तीति अपेक्खायं येवापनकाति विदितोवायमत्थो। येवापनकानञ्हि पञ्चभावो इध विधीयति, न अपण्णकङ्गानन्ति सो यथा होति , तथा योजेतब्बं। किलेसदुके पटिच्चवारादीसु ‘‘किलेसं धम्मं पटिच्च किलेसो धम्मो उप्पज्जति हेतुपच्चया’’तिआदीसु ‘‘लोभं पटिच्च मोहो मानो थिनं उद्धच्चं अहिरिकं अनोत्तप्पं। लोभं पटिच्च मोहो मानो उद्धच्चं अहिरिकं अनोत्तप्पं। लोभं पटिच्च मोहो थिनं उद्धच्चं अहिरिकं अनोत्तप्पं। लोभं पटिच्च मोहो उद्धच्चं अहिरिकं अनोत्तप्प’’न्ति विभत्तत्ता ‘‘तथा किलेसदुकेपी’’ति वुत्तं। दिट्ठिविप्पयुत्तससङ्खारिकासङ्खारिकचित्तवसेन हि अयं पाठभेदोति।
400. Apaṇṇakapadaṃ viya avirajjhanakapadampi kadāci niyatabhāvaṃ dīpeyyāti aniyatataṃ dīpetuṃ ‘‘uppattiarahaṅgānī’’ti vuttaṃ mānassa aniyatattā. Yadi hi māno niyato siyā, kāmarāgassa mānarahitā pavatti na siyā, tathā bhavarāgassa. Evaṃ sati paṭṭhāne catukkhattuṃ kāmarāgena yojanā na siyā, tikkhattuṃyeva siyā, bhavarāgamūlikā ca na siyā, evañca saṃyojanānaṃ saṃyojanehi aṭṭhavidhena yojanā siyā, na dasavidhā dassitāti yathāvuttāhi yojanāhi mānassa aniyatabhāvo pakāsito. Atha vā mānena saddhiṃ pañca honti yathāvuttāni apaṇṇakaṅgāni, kiṃ pana hontīti apekkhāyaṃ yevāpanakāti viditovāyamattho. Yevāpanakānañhi pañcabhāvo idha vidhīyati, na apaṇṇakaṅgānanti so yathā hoti , tathā yojetabbaṃ. Kilesaduke paṭiccavārādīsu ‘‘kilesaṃ dhammaṃ paṭicca kileso dhammo uppajjati hetupaccayā’’tiādīsu ‘‘lobhaṃ paṭicca moho māno thinaṃ uddhaccaṃ ahirikaṃ anottappaṃ. Lobhaṃ paṭicca moho māno uddhaccaṃ ahirikaṃ anottappaṃ. Lobhaṃ paṭicca moho thinaṃ uddhaccaṃ ahirikaṃ anottappaṃ. Lobhaṃ paṭicca moho uddhaccaṃ ahirikaṃ anottappa’’nti vibhattattā ‘‘tathā kilesadukepī’’ti vuttaṃ. Diṭṭhivippayuttasasaṅkhārikāsaṅkhārikacittavasena hi ayaṃ pāṭhabhedoti.
‘‘कामरागो चतुधा एकतो उप्पज्जति, पटिघो तिधा, मानो एकधा, तथा विचिकिच्छा भवरागोति उद्दिसित्वा कामरागो मानसंयोजनअविज्जासंयोजनेहि चेव अविज्जासंयोजनमत्तेनेव च सद्धिं मानो भवरागाविज्जासंयोजनेहि सद्धिं भवरागो अविज्जासंयोजनेन सद्धि’’न्ति अट्ठकथाकण्डवण्णनायं (ध॰ स॰ अट्ठ॰ १४८५) वक्खमानत्ता ‘‘इध च वक्खती’’तिआदि वुत्तं। तत्थेव ‘‘लोभो छधा एकतो उप्पज्जति, पटिघो द्वेधा, तथा मोहो’’ति उद्दिसित्वा ‘‘लोभो असङ्खारिको दिट्ठिविप्पयुत्तो मोहउद्धच्चअहिरिकानोत्तप्पेहि, ससङ्खारिको मोहथिनउद्धच्चअहिरिकानोत्तप्पेहि, असङ्खारिको एव मोहमानउद्धच्चअहिरिकअनोत्तप्पेहि, ससङ्खारिको एव च मोहमानथिनउद्धच्चअहिरिकअनोत्तप्पेही’’ति वक्खमानत्ता ‘‘तथादसविधा किलेसान’’न्ति वुत्तं। ‘‘अह’’न्ति गहणताय अवंकत्वा गहणम्पि ‘‘सम्पग्गहो’’ति वुत्तं।
‘‘Kāmarāgo catudhā ekato uppajjati, paṭigho tidhā, māno ekadhā, tathā vicikicchā bhavarāgoti uddisitvā kāmarāgo mānasaṃyojanaavijjāsaṃyojanehi ceva avijjāsaṃyojanamatteneva ca saddhiṃ māno bhavarāgāvijjāsaṃyojanehi saddhiṃ bhavarāgo avijjāsaṃyojanena saddhi’’nti aṭṭhakathākaṇḍavaṇṇanāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 1485) vakkhamānattā ‘‘idha ca vakkhatī’’tiādi vuttaṃ. Tattheva ‘‘lobho chadhā ekato uppajjati, paṭigho dvedhā, tathā moho’’ti uddisitvā ‘‘lobho asaṅkhāriko diṭṭhivippayutto mohauddhaccaahirikānottappehi, sasaṅkhāriko mohathinauddhaccaahirikānottappehi, asaṅkhāriko eva mohamānauddhaccaahirikaanottappehi, sasaṅkhāriko eva ca mohamānathinauddhaccaahirikaanottappehī’’ti vakkhamānattā ‘‘tathādasavidhā kilesāna’’nti vuttaṃ. ‘‘Aha’’nti gahaṇatāya avaṃkatvā gahaṇampi ‘‘sampaggaho’’ti vuttaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / द्वादस अकुसलानि • Dvādasa akusalāni
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / ततियचित्तं • Tatiyacittaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / ततियचित्तवण्णना • Tatiyacittavaṇṇanā
