| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
ततियज्झानकथावण्णना
Tatiyajjhānakathāvaṇṇanā
तदधिगमायाति ततियमग्गाधिगमाय। उपपत्तितो इक्खतीति पञ्ञाय सहचरणपरिचयेन यथा समवाहिभावो होति, एवं युत्तितो पस्सति। विपुलायाति महग्गतभावप्पत्ताय। थामगतायाति वितक्कविचारपीतिविगमेन थिरभावप्पत्तिया, तेनेव वक्खति ‘‘वितक्कविचारपीतीहि अनभिभूतत्ता’’तिआदि। (पारा॰ अट्ठ॰ १.११ ततियज्झानकथा)। उपेक्खाभेदं दस्सेत्वा इधाधिप्पेतं उपेक्खं पकासेतुं उपेक्खा पनातिआदि वुत्तं। तत्थ तत्रमज्झत्तताव खीणासवानं इट्ठानिट्ठछळारम्मणापाथे परिसुद्धपकतिभावाविजहनाकारेन अज्झुपेक्खनतो ‘‘छळङ्गुपेक्खा’’ति च, सत्तेसु मज्झत्ताकारप्पवत्तत्ता ‘‘ब्रह्मविहारुपेक्खा’’ति च, सहजातधम्मानं मज्झत्ताकारभूता ‘‘बोज्झङ्गुपेक्खा’’ति च, केवला ‘‘तत्रमज्झत्तुपेक्खा’’ति च, ततियज्झानसहगता अग्गसुखेपि तस्मिं अपक्खपातभूता ‘‘झानुपेक्खा’’ति च, चतुत्थज्झानसहगता सब्बपच्चनीकपरिसुद्धिताय ‘‘पारिसुद्धुपेक्खा’’ति च तेन तेन अवत्थाभेदेन छधा वुत्ता।
Tadadhigamāyāti tatiyamaggādhigamāya. Upapattito ikkhatīti paññāya sahacaraṇaparicayena yathā samavāhibhāvo hoti, evaṃ yuttito passati. Vipulāyāti mahaggatabhāvappattāya. Thāmagatāyāti vitakkavicārapītivigamena thirabhāvappattiyā, teneva vakkhati ‘‘vitakkavicārapītīhi anabhibhūtattā’’tiādi. (Pārā. aṭṭha. 1.11 tatiyajjhānakathā). Upekkhābhedaṃ dassetvā idhādhippetaṃ upekkhaṃ pakāsetuṃ upekkhā panātiādi vuttaṃ. Tattha tatramajjhattatāva khīṇāsavānaṃ iṭṭhāniṭṭhachaḷārammaṇāpāthe parisuddhapakatibhāvāvijahanākārena ajjhupekkhanato ‘‘chaḷaṅgupekkhā’’ti ca, sattesu majjhattākārappavattattā ‘‘brahmavihārupekkhā’’ti ca, sahajātadhammānaṃ majjhattākārabhūtā ‘‘bojjhaṅgupekkhā’’ti ca, kevalā ‘‘tatramajjhattupekkhā’’ti ca, tatiyajjhānasahagatā aggasukhepi tasmiṃ apakkhapātabhūtā ‘‘jhānupekkhā’’ti ca, catutthajjhānasahagatā sabbapaccanīkaparisuddhitāya ‘‘pārisuddhupekkhā’’ti ca tena tena avatthābhedena chadhā vuttā.
वीरियमेव पन अनच्चारद्धअनतिसिथिलेसु सहजातेसु सङ्खारेसु उपेक्खनाकारेन पवत्तं ‘‘वीरियुपेक्खा’’ति वुत्तं। अट्ठन्नं रूपारूपज्झानानं पटिलाभतो पुब्बभागे एव नीवरणवितक्कविचारादीनं पहानाभिमुखीभूतत्ता तेसं पहानेपि अब्यापारभावूपगमनेन मज्झत्ताकारप्पवत्ता समाधिवसेन उप्पन्ना अट्ठ पञ्ञा चेव उपादानक्खन्धभूतेसु सङ्खारेसु अज्झुपेक्खनाकारप्पवत्ता विपस्सनावसेन उप्पन्ना चतुन्नं मग्गानं पुब्बभागे तस्स तस्स अधिगमाय चतस्सो चतुन्नं फलसमापत्तीनं पुब्बभागे तस्स तस्स अधिगमाय अप्पणिहितविमोक्खवसेन पवत्ता चतस्सो सुञ्ञतअनिमित्तविमोक्खवसेन द्वेति दस पञ्ञा चाति इमे अट्ठारस पञ्ञा सङ्खारुपेक्खा नाम। यथावुत्तविपस्सनापञ्ञाव लक्खणविचिननेपि मज्झत्तभूता विपस्सनुपेक्खा नाम। अदुक्खमसुखवेदना वेदनुपेक्खा नाम। इमासं पन दसन्नम्पि उपेक्खानं ‘‘तत्थ तत्थ आगतनयतो विभागो धम्मसङ्गहट्ठकथायं वुत्तनयेन वेदितब्बो’’ति दस्सेन्तो आह एवमयं दसविधापीतिआदि। तत्थ तत्थ आगतनयतोति इदम्पि हि तासं विभागदस्सनस्स भूमिपुग्गलादिपदं विय विसुं मातिकापदवसेन वुत्तं, न पन भूमिपुग्गलादिवसेन विभागदस्सनस्स आगतट्ठानपरामसनं आगतट्ठानस्स अट्ठसालिनियातिआदिना वुत्तत्ता, तस्मा सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ १.११ ततियज्झानकथा) यं वुत्तं ‘‘इमासं पन दसन्नम्पि उपेक्खानं भूमिपुग्गलादिवसेन विभागो तत्थ तत्थ वुत्तनयेनेव वेदितब्बोति दस्सेन्तो आह एवमयं दसविधातिआदी’’ति, तं अमनसिकत्वा वुत्तन्ति गहेतब्बं। तत्थ तत्थ आगतनयतोति ‘‘इध (खीणासवो) भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा नेव सुमनो होति, न दुम्मनो, उपेक्खको विहरति सतो सम्पजानो’’तिआदिना (दी॰ नि॰ ३.३४८; अ॰ नि॰ ६.१) छळङ्गुपेक्खा आगता, ‘‘उपेक्खासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरती’’ति (दी॰ नि॰ ३.३०८; म॰ नि॰ १.७७; २.३०९; ३.२३०) एवं ब्रह्मविहारुपेक्खा आगताति इमिना नयेन दसन्नम्पि उपेक्खानं तत्थ तत्थ वुत्तपदेसेसु आगतनयदस्सनतो च अयं दसविधापि उपेक्खा धम्मसङ्गहट्ठकथायं वुत्तनयेनेव वेदितब्बाति सम्बन्धो।
Vīriyameva pana anaccāraddhaanatisithilesu sahajātesu saṅkhāresu upekkhanākārena pavattaṃ ‘‘vīriyupekkhā’’ti vuttaṃ. Aṭṭhannaṃ rūpārūpajjhānānaṃ paṭilābhato pubbabhāge eva nīvaraṇavitakkavicārādīnaṃ pahānābhimukhībhūtattā tesaṃ pahānepi abyāpārabhāvūpagamanena majjhattākārappavattā samādhivasena uppannā aṭṭha paññā ceva upādānakkhandhabhūtesu saṅkhāresu ajjhupekkhanākārappavattā vipassanāvasena uppannā catunnaṃ maggānaṃ pubbabhāge tassa tassa adhigamāya catasso catunnaṃ phalasamāpattīnaṃ pubbabhāge tassa tassa adhigamāya appaṇihitavimokkhavasena pavattā catasso suññataanimittavimokkhavasena dveti dasa paññā cāti ime aṭṭhārasa paññā saṅkhārupekkhā nāma. Yathāvuttavipassanāpaññāva lakkhaṇavicinanepi majjhattabhūtā vipassanupekkhā nāma. Adukkhamasukhavedanā vedanupekkhā nāma. Imāsaṃ pana dasannampi upekkhānaṃ ‘‘tattha tattha āgatanayato vibhāgo dhammasaṅgahaṭṭhakathāyaṃ vuttanayena veditabbo’’ti dassento āha evamayaṃ dasavidhāpītiādi. Tattha tattha āgatanayatoti idampi hi tāsaṃ vibhāgadassanassa bhūmipuggalādipadaṃ viya visuṃ mātikāpadavasena vuttaṃ, na pana bhūmipuggalādivasena vibhāgadassanassa āgataṭṭhānaparāmasanaṃ āgataṭṭhānassa aṭṭhasāliniyātiādinā vuttattā, tasmā sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. 1.11 tatiyajjhānakathā) yaṃ vuttaṃ ‘‘imāsaṃ pana dasannampi upekkhānaṃ bhūmipuggalādivasena vibhāgo tattha tattha vuttanayeneva veditabboti dassento āha evamayaṃ dasavidhātiādī’’ti, taṃ amanasikatvā vuttanti gahetabbaṃ. Tattha tattha āgatanayatoti ‘‘idha (khīṇāsavo) bhikkhu cakkhunā rūpaṃ disvā neva sumano hoti, na dummano, upekkhako viharati sato sampajāno’’tiādinā (dī. ni. 3.348; a. ni. 6.1) chaḷaṅgupekkhā āgatā, ‘‘upekkhāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā viharatī’’ti (dī. ni. 3.308; ma. ni. 1.77; 2.309; 3.230) evaṃ brahmavihārupekkhā āgatāti iminā nayena dasannampi upekkhānaṃ tattha tattha vuttapadesesu āgatanayadassanato ca ayaṃ dasavidhāpi upekkhā dhammasaṅgahaṭṭhakathāyaṃ vuttanayeneva veditabbāti sambandho.
भूमीतिआदीसु पन छळङ्गुपेक्खा कामावचरा, ब्रह्मविहारुपेक्खा रूपावचरातिआदिना भूमितो च, छळङ्गुपेक्खा असेक्खानमेव, ब्रह्मविहारुपेक्खा पुथुज्जनादीनं तिण्णम्पि पुग्गलानन्तिआदिना पुग्गलतो च, छळङ्गुपेक्खा सोमनस्सुपेक्खासहगतचित्तसम्पयुत्तातिआदिना चित्ततो च, छळङ्गुपेक्खा छळारम्मणातिआदिना आरम्मणतो च, ‘‘वेदनुपेक्खा वेदनाक्खन्धेन सङ्गहिता, इतरा नव सङ्खारक्खन्धेना’’ति खन्धसङ्गहवसेन च, ‘‘छळङ्गुपेक्खा ब्रह्मविहारबोज्झङ्गझान पारिसुद्धितत्रमज्झत्तुपेक्खा च अत्थतो एका। तस्मा एकक्खणे च तासु एकाय सति इतरा न उप्पज्जन्ति, तथा सङ्खारुपेक्खा विपस्सनुपेक्खापि वेदितब्बा। वेदनावीरियुपेक्खानमेकक्खणे सिया उप्पत्ती’’ति एकक्खणवसेन च, ‘‘छळङ्गुपेक्खा अब्याकता ब्रह्मविहारुपेक्खा कुसलाब्याकता, तथा सेसा। वेदनुपेक्खा पन सिया अकुसलापी’’ति एवं कुसलत्तिकवसेन च, ‘‘सङ्खेपतो चत्तारो च धम्मा वीरियवेदनातत्रमज्झत्तताञाणवसेना’’ति एवं सङ्खेपवसेन च अयं दसविधापि उपेक्खा धम्मसङ्गहट्ठकथायं वुत्तनयेनेव वेदितब्बाति योजना।
Bhūmītiādīsu pana chaḷaṅgupekkhā kāmāvacarā, brahmavihārupekkhā rūpāvacarātiādinā bhūmito ca, chaḷaṅgupekkhā asekkhānameva, brahmavihārupekkhā puthujjanādīnaṃ tiṇṇampi puggalānantiādinā puggalato ca, chaḷaṅgupekkhā somanassupekkhāsahagatacittasampayuttātiādinā cittato ca, chaḷaṅgupekkhā chaḷārammaṇātiādinā ārammaṇato ca, ‘‘vedanupekkhā vedanākkhandhena saṅgahitā, itarā nava saṅkhārakkhandhenā’’ti khandhasaṅgahavasena ca, ‘‘chaḷaṅgupekkhā brahmavihārabojjhaṅgajhāna pārisuddhitatramajjhattupekkhā ca atthato ekā. Tasmā ekakkhaṇe ca tāsu ekāya sati itarā na uppajjanti, tathā saṅkhārupekkhā vipassanupekkhāpi veditabbā. Vedanāvīriyupekkhānamekakkhaṇe siyā uppattī’’ti ekakkhaṇavasena ca, ‘‘chaḷaṅgupekkhā abyākatā brahmavihārupekkhā kusalābyākatā, tathā sesā. Vedanupekkhā pana siyā akusalāpī’’ti evaṃ kusalattikavasena ca, ‘‘saṅkhepato cattāro ca dhammā vīriyavedanātatramajjhattatāñāṇavasenā’’ti evaṃ saṅkhepavasena ca ayaṃ dasavidhāpi upekkhā dhammasaṅgahaṭṭhakathāyaṃ vuttanayeneva veditabbāti yojanā.
एत्थ चेता किञ्चापि अट्ठसालिनियं भूमिपुग्गलादिवसेन सरूपतो उद्धरित्वा न वुत्ता, तथापि तत्थ वुत्तप्पकारेहेव तासं भूमिपुग्गलादिविभागो नयतो उद्धरित्वा सक्का ञातुन्ति तत्थ सरूपतो वुत्तञ्च अवुत्तञ्च एकतो सङ्गहेत्वा तत्थ तत्थ आगतनयतोतिआदीहि नवहि पकारेहि अतिदेसो कतो, तेनेव ‘‘धम्मसङ्गहट्ठकथायं वुत्तवसेना’’ति अवत्वा ‘‘वुत्तनयेनेवा’’ति वुत्तं। तथाहि खीणासवो भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वाति आदिम्हि वुत्ते छळङ्गुपेक्खा रूपादिआरम्मणताय भूमितो कामावचरा च पुग्गलतो असेक्खानमेव च उप्पज्जति, चित्ततो सोमनस्सुपेक्खाचित्तसम्पयुत्ता, आरम्मणतो छळारम्मणा, कुसलत्तिकतो अब्याकता चाति पण्डितेहि सक्का ञातुं, तथा छळङ्गुपेक्खा च ब्रह्मविहारुपेक्खा च तत्रमज्झत्तुपेक्खा च झानुपेक्खा च पारिसुद्धुपेक्खा च अत्थतो एकातिआदिम्हि वुत्ते पनस्स सङ्खारक्खन्धसङ्गहितत्ता ब्रह्मविहारुपेक्खादीहि सह एकक्खणे अनुप्पत्तिआदयो च सक्का ञातुं, यथा च छळङ्गुपेक्खा, एवं सेसानम्पि यथारहं अट्ठसालिनियं वुत्तनयतो भूमिआदिविभागुद्धारनयो ञातब्बो। अनाभोगरसाति पणीतसुखेपि तस्मिं अवनतिपटिपक्खकिच्चाति अत्थो।
Ettha cetā kiñcāpi aṭṭhasāliniyaṃ bhūmipuggalādivasena sarūpato uddharitvā na vuttā, tathāpi tattha vuttappakāreheva tāsaṃ bhūmipuggalādivibhāgo nayato uddharitvā sakkā ñātunti tattha sarūpato vuttañca avuttañca ekato saṅgahetvā tattha tattha āgatanayatotiādīhi navahi pakārehi atideso kato, teneva ‘‘dhammasaṅgahaṭṭhakathāyaṃ vuttavasenā’’ti avatvā ‘‘vuttanayenevā’’ti vuttaṃ. Tathāhi khīṇāsavo bhikkhu cakkhunā rūpaṃ disvāti ādimhi vutte chaḷaṅgupekkhā rūpādiārammaṇatāya bhūmito kāmāvacarā ca puggalato asekkhānameva ca uppajjati, cittato somanassupekkhācittasampayuttā, ārammaṇato chaḷārammaṇā, kusalattikato abyākatā cāti paṇḍitehi sakkā ñātuṃ, tathā chaḷaṅgupekkhā ca brahmavihārupekkhā ca tatramajjhattupekkhā ca jhānupekkhā ca pārisuddhupekkhā ca atthato ekātiādimhi vutte panassa saṅkhārakkhandhasaṅgahitattā brahmavihārupekkhādīhi saha ekakkhaṇe anuppattiādayo ca sakkā ñātuṃ, yathā ca chaḷaṅgupekkhā, evaṃ sesānampi yathārahaṃ aṭṭhasāliniyaṃ vuttanayato bhūmiādivibhāguddhāranayo ñātabbo. Anābhogarasāti paṇītasukhepi tasmiṃ avanatipaṭipakkhakiccāti attho.
पुग्गलेनाति पुग्गलाधिट्ठानेन। किलेसेहि सम्पयुत्तानं आरक्खा। तीरणं किच्चस्स पारगमनं। पविचयो वीमंसा। इदन्ति सतिसम्पजञ्ञं। यस्मा तस्स नामकायेन सम्पयुत्तं सुखन्ति इमस्स तस्मा एतमत्थन्तिआदिना सम्बन्धो। तस्साति झानसमङ्गिनो। तंसमुट्ठानेनाति तं यथावुत्तनामकायसम्पयुत्तं सुखं समुट्ठानं कारणं यस्स रूपस्स तेन तंसमुट्ठानेन रूपेन। अस्साति योगिनो। यस्साति रूपकायस्स। फुटत्ताति अतिपणीतेन रूपेन फुटत्ता। एतमत्थं दस्सेन्तोति कायिकसुखहेतुभूतरूपसमुट्ठापकनामकायसुखं पटिसंवेदियमानो एव झानसमङ्गिताकरणे कारियोपचारतो ‘‘सुखञ्च कायेन पटिसंवेदेती’’ति वुच्चतीति इममत्थं दस्सेन्तोति अत्थो। यन्ति हेतुअत्थे निपातोति आह ‘‘यंझानहेतू’’ति। सुखपारमिप्पत्तेति सुखस्स उक्कंसपरियन्तं पत्ते। एवमेतेसं पहानं वेदितब्बन्ति सम्बन्धो। अथ कस्मा झानेस्वेव निरोधो वुत्तोति सम्बन्धो।
Puggalenāti puggalādhiṭṭhānena. Kilesehi sampayuttānaṃ ārakkhā. Tīraṇaṃ kiccassa pāragamanaṃ. Pavicayo vīmaṃsā. Idanti satisampajaññaṃ. Yasmā tassa nāmakāyena sampayuttaṃ sukhanti imassa tasmā etamatthantiādinā sambandho. Tassāti jhānasamaṅgino. Taṃsamuṭṭhānenāti taṃ yathāvuttanāmakāyasampayuttaṃ sukhaṃ samuṭṭhānaṃ kāraṇaṃ yassa rūpassa tena taṃsamuṭṭhānena rūpena. Assāti yogino. Yassāti rūpakāyassa. Phuṭattāti atipaṇītena rūpena phuṭattā. Etamatthaṃ dassentoti kāyikasukhahetubhūtarūpasamuṭṭhāpakanāmakāyasukhaṃ paṭisaṃvediyamāno eva jhānasamaṅgitākaraṇe kāriyopacārato ‘‘sukhañca kāyena paṭisaṃvedetī’’ti vuccatīti imamatthaṃ dassentoti attho. Yanti hetuatthe nipātoti āha ‘‘yaṃjhānahetū’’ti. Sukhapāramippatteti sukhassa ukkaṃsapariyantaṃ patte. Evametesaṃ pahānaṃ veditabbanti sambandho. Atha kasmā jhānesveva nirodho vuttoti sambandho.
